Obraz inteligencji rosyjskiej w „opowieściach moskiewskich” Jurija ...

1

UNIWERSYTET WARSZAWSKI

Wydział Lingwistyki Stosowanej

Instytut Rusycystyki

Paweł Siarkiewicz

Obraz inteligencji rosyjskiej

w „opowieściach moskiewskich” Jurija Trifonowa

Rozprawa doktorska

przygotowana pod kierunkiem

prof. dr hab. Alicji Wołodźko-Butkiewicz

Warszawa 2015

2

Spis treści

Wprowadzenie ............................................................................................................................ 4

I. Inteligencja w Rosji – genealogia pojęcia......................................................................... 22

1. Rosyjska inteligencja – problemy z definicją zjawiska................................................. 22

2. Geneza terminu „inteligencja” (w rozumieniu warstwy społecznej) ............................ 25

3. Uwarunkowania pojawienia się inteligencji jako warstwy społecznej ......................... 29

2. Inteligencja wobec rewolucji październikowej – rewolucja wobec inteligencji ........... 31

3. Rosyjska inteligencja w naukowo-publicystyczej debacie ........................................... 34

II. Postacie inteligentów w literaturze pięknej ...................................................................... 37

1. Bohater-inteligent w literaturze lat 20-40. XX wieku (K. Fiedin, Miasta i lata; A.

Fadiejew, Klęska; J. Olesza, Zawiść; M. Gorki, Klim Samgin (czterdzieści lat); A. Tołstoj,

Droga przez mękę; M. Bułhakow, Biała gwardia, Fatalne jaja, Psie serce, Mistrz i

Małgorzata) .......................................................................................................................... 38

2. Bohater-inteligent w literaturze lat 50-70. XX wieku (I. Erenburg, Odwilż; W.

Dudincew, Nie samym chlebem; D. Granin, Naprzeciw burzy; I. Griekowa, Ogniowe próby,

Katedra; A. Bitow, Dom Puszkina) ...................................................................................... 57

III. Obraz inteligencji rosyjskiej w opowieściach moskiewskich Jurija Trifonowa ........... 69

1. Opowieści moskiewskie – okoliczności publikacji ....................................................... 69

2. Środowisko inteligenckie. Sfera materialna, społeczna i polityczna jako elementy

świata przedstawionego w opowieściach moskiewskich ..................................................... 76

3. Inteligencja w opowieściach moskiewskich – próba typologizacji .............................. 93

1) Bohaterowie opowieści moskiewskich: ..................................................................... 94

a. Konformista (Wiktor Dmitriew z Zamiany, Giennadij Siergiejewicz z Bilansu

wstępnego, Grigorij Riebrow z Długich pożegnań, Wadim Glebow z Domu nad rzeką

Moskwą) ............................................................................................................................ 94

b. Nonkonformista (Siergiej Troicki, Drugie życie) .................................................... 122

c. Karierowicz (Iwan Hartwig z Bilansu wstępnego, Mikołaj Smolanow z Długich

pożegnań, Giennadij Klimuk z Drugiego życia) ............................................................. 133

3

2) Bohaterowie opowieści moskiewskich: Pokolenie ojców i dziadów ...................... 142

a. Ideowy rewolucjonista (Fiodor Nikołajewicz z Zamiany, Piotr Tielepniew z Długich

pożegnań, Mikołaj Hańczuk z Domu nad rzeką Moskwą).............................................. 142

b. „Poputczik” (Siergiej Leonidowicz z Długich pożegnań, Gieorgij Maksimowicz z

Drugiego życia) ............................................................................................................... 147

3) Bohaterowie opowieści moskiewskich: Rodziny protagonistów ............................ 150

a. Partnerki (Lena i Tania z Zamiany, Larysa z Bilansu wstępnego, Lala z Długich

pożegnań, Olga z Drugiego życia, Sonia z Domu nad rzeką Moskwą) .......................... 151

b. Matki (Ksenia Fiodorowna z Zamiany, Aleksandra Prokofiewna z Drugiego

życia)…………………………………………………………………………………... 156

c. Najmłodsze pokolenie (Cyryl z Bilansu wstępnego) ............................................... 160

Podsumowanie ....................................................................................................................... 163

Bibliografia ............................................................................................................................. 169

4

Wprowadzenie

Jurij Trifonow (1925-1981) należy do najwybitniejszych prozaików rosyjskich XX wieku. To

podręcznikowo-szkolne stwierdzenie nie wydaje się bynajmniej banalną oczywistością,

chociażby ze względu na stosunkowo liczne przykłady bardzo ostrej krytyki twórczości

autora Zamiany.

Lew Gudkow i Boris Dubin sytuują Trifonowa pośród pisarzy, którzy w latach 70.

znaleźli się gdzieś pomiędzy oficjalną masową literaturą i literaturą dysydencką. Ich

publikowane często „ze zgrzytem” utwory, pozbawione wszechobecnego w radzieckiej

propagandzie patosu i osadzone w realiach życia codziennego z jednej strony zjednywały

sobie czytelników wśród inteligencji, z drugiej spotykały się z ostrą krytyką części środowisk,

przede wszystkim opozycyjnych wobec reżimu1. Źródłem owej krytyki często był sam

pisarski status Trifonowa – pisarza oficjalnie publikowanego w ZSRR. Przekonanie (w wielu

przypadkach słuszne), że wszystko, co przeszło przez sito radzieckiej cenzury, z punktu

widzenia prawdy i estetyki nie może przedstawiać większej wartości, w jakimś stopniu

zaciążyło także na percepcji dzieł Trifonowa, szczególnie w okresie pierestrojki i już po

rozpadzie Związku Radzieckiego.

W 1950 roku w czasopiśmie „Nowyj mir” kierowanym przez Aleksandra Twardowskiego

ukazała się debiutancka powieść Jurija Trifonowa Studenci2. W przyszłości autor będzie

krytycznie oceniał to pierwsze, napisane zgodnie z socrealistycznymi schematami dzieło i

1 Л. Гудков, Б. Дубин, Параллельные литературы: попытка социологического описания [в кн.] Л. Гудков,

Б. Дубин, Интеллигенция. Заметки о литературно – политических иллюзиях, Москва – Харьков 1995, с.

54.

Spośród krytycznych wobec utworów Trifonowa artykułów, szczególną zjadliwością wyróżniają się te napisane

przez radzieckich dysydentów, którzy z przyczyn politycznych wyemigrowali z ZSRR. Dla ilustracji można

przytoczyć charakterystyczne dla oponentów trifonowowskiej twórczości słowa z powieści znanego rosyjskiego

socjologa i filozofa Aleksandra Zinowiewa: „Oczywiście w tej książce [Domu nad rzeką Moskwą – P.S.] jest

wiele prawdziwych szczegółów. I sporo trafnych obserwacji. Udały się autorowi niektóre postaci. Ale w całości

i w istocie jest to zwyczajne radzieckie łgarstwo, dozwolone przez cenzurę”. W tekście, z którego pochodzi

powyższy cytat nie zostaje wymieniona osoba autora Zamiany, którego można się jednak łatwo domyśleć pod

nazwiskiem wymyślonego pisarza Tikszyna: „Saszka przyniósł mi nową powieść Tikszyna, za którą wariuje

teraz cała Moskwa. Przeczytaj koniecznie. Wstrząsająca rzecz. Są tu opisane takie okropności, że momentami

nawet Sołżenicyn wydaje się mdły. I facet się przebił. Wydrukowali” [A. Zinowiew, Świetlana przyszłość, tł. O.

Kalisz, Warszawa 1986, s. 127-128]. W tym i innych przypadkach emigranckiej krytyki twórczości Trifonowa

(m.in. Jurija Drużnikowa [J. Drużnikow, Los Trifonowa [w:] J. Drużnikow, Rosyjskie mity. Od Puszkina do

Pawlika Morozowa, tł. F. Ociepka, M. Putrament, Warszawa 1998, s. 115-142] i Jurija Malcewa), nie sposób nie

dostrzec leżącego u jej podstaw i przyjętego a priori twierdzenia o fałszu wszystkiego, co związane z radziecką

władzą, w tym – oficjalnie publikowanej literatury. Jurij Malcew pisał wprost, że nie ufa pisarzom, którzy nie są

prześladowani i zamykani w szpitalach psychiatrycznych [Ю. Мальцев, Промежуточная литература и

критерий подлинности, «Континент» 1980, № 25, с. 285-286]. Paradoksalnie, dysydencka krytyka

twórczości Trifonowa podobna była do zarzutów, które wysuwała część radzieckiej krytyki – i jedni i drudzy

oczekiwali od pisarza jednoznacznej postawy wobec opisywanej przez niego rzeczywistości. Pierwsi odsądzali

go od czci i wiary za brak w utworach wyraźnego potępienia radzieckiego systemu społeczno-gospodarczego,

natomiast drudzy za brak potępienia tzw. drobnomieszczaństwa – postawy ukształtowanej w świecie burżuazji. 2 Ю. Трифонов, Студенты, «Новый мир», № 10, 11, Москва 1950.

5

ćwierć wieku później dokona z nim rozrachunku w swojej bodajże najsłynniejszej opowieści

Dom nad rzeką Moskwą. Z perspektywy czasu i w oparciu o nagromadzone przez lata

doświadczenia całkowicie inaczej spojrzy na wydarzenia związane z antykosmopolityczną

kampanią, stanowiące fabularną oś obydwu utworów. Wówczas jednak, w pierwszych

miesiącach po ukazaniu się debiutanckiej powieści, świeżo upieczony absolwent Instytutu

Literackiego im. Maksyma Gorkiego, cieszył się uznaniem krytyki i czytelników.

Niespodziewanie dla samego siebie, Trifonow z dnia na dzień stał się znanym pisarzem, który

w 1951 roku za swoje debiutanckie dzieło otrzymał Nagrodę Stalinowską trzeciego stopnia.

W kolejnych latach autor Studentów pisał niewiele. W poszukiwaniu tematów do nowej

książki podróżował do odległych zakątków ZSRR, przede wszystkim Turkmenii. W

rezultacie tych podróży powstały opowiadania, opublikowane w zbiorze Pod słońcem3 i

powieść Pragnienie (Утоление жажды, 1963) – utwory raczej niezauważone przez

czytelników.

Od połowy lat 50. przez blisko dwadzieścia lat Trifonow pracuje również jako

dziennikarz sportowy4 – jeździ na zawody, gdzie jego uwagę przykuwa nie tyle sama

rywalizacja, co jej uczestnicy – człowiek zmagający się z konkurentami i z własnymi

słabościami.5 W 1961 roku wybrane artykuły, reportaże i opowiadania o tematyce sportowej

ukazały się w zbiorze Pod koniec sezonu6.

W 1965 roku „Znamia” publikuje Odblask ognia7 antystalinowską powieść

dokumentalną, w której Trifonow walczy o przywrócenie dobrej pamięci rozstrzelanego w

1938 roku ojca. Do przedstawionego w Odblasku… okresu wojny domowej pisarz ponownie

sięgnie kilkanaście lat później w powieści Stary (1978). W latach dzielących obydwie

publikacje, Trifonow w swoim pisarstwie koncentruje się na analizie otaczajacej go

3 Ю. Трифонов, Под солнцем, Мосвка 1959. 4 W latach 1955-1972 Trifonow był członkiem redakcji czasopisma „Физкультура и спорт”. Pracował również

jako sportowy korespondent dla „Советского спорта”, „Литературной России” i „Литературной газеты”.

Jego teksty zupełnie nie przypominają typowego reportażu z zawodów. Są one pogłębionymi analitycznie,

przedstawionymi w literackiej formie szkicami. O sportowym dziennikarstwie Trifonowa patrz m.in.: А. Нилин,

Юрий Трифонов – журналист, [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова…, с. 141-149. 5 Natalia Iwanowa zauważa, że „Спорт для Трифонова был своеобразной моделью жизни,

действительности, моделью, в которой более очевидно и четко прослеживается динамика двух

основополагающих типов жизненного поведения, а также одна из основных жизненных коллизий.

Коротко эту коллизию можно сформулировать так: победитель и побежденный” [Н. Иванова, Проза

Юрия Трифонова, Москва 1984, с. 41]. Niektóre myśli i idee zawarte w późniejszej prozie i publicystyce

Trifonowa można odnaleźć już w utworach o tematyce sportowej. Podczas zimowych igrzysk w Grenoble pisarz

snuje rozważania o utracie ideałów towarzyszących wszelkim wzniosłym inicjatywom (Сотворение кумиров,

1968) – to ważna konstatacja dla ewoluującego stosunku Trifonowa do rewolucji bolszewickiej. Niecierpliwość

kibiców i prezesów klubów oczekujących na natychmiastowe pozytywne wyniki (Бесконечные игры, 1970)

odsyła do historiozoficznych koncepcji Trifonowa obecnych m.in. w jego powieści Niecierpliwość (1973). 6 Ю. Трифонов, В конце сезона, Москва 1961. 7 Ю. Трифонов, Отблеск костра, „Знамя”, № 2, 3, Москва 1965.

6

rzeczywistości – szuka odpowiedzi na pytanie o kondycję moralną współczesnego mu

człowieka.

Publikacja Zamiany (1969), której bohaterem uczynił niczym nie wyróżniającego się,

przeciętnego moskiewskiego inteligenta przypomniała jego nazwisko szerokiej rzeszy

czytelników. W następnych latach Trifonow publikuje kolejne opowieści: Bilans wstępny

(1970), Długie pożegnania (1971), Drugie życie (1975) i Dom nad rzeką Moskwą (1976),

które ugruntowują jego popularność8. W tym samym czasie pracuje nad powieścią

historyczną o narodowolcach (Niecierpliwość, 1973), a także nad utworem o roku 1937. Ta

niedokończona powieść o przesiąkniętym strachem życiu w okresie stalinowskiego terroru

zostaje jednak opublikowana dopiero w okresie gorbaczowowskiej pieriestrojki

(Исчезновение, 1987) już po śmierci pisarza w 1981 roku. Pośmiertnie ukazały się ponadto:

powieść Czas i miejsce (1981) oraz cykl opowiadań-esejów Опрокинутый дом (1981).

Na przełomie lat 70 i 80. Trifonow był wymieniany wśród kandydatów do literackiej

nagrody Nobla. Jego kandydaturę (za powieść Niecierpliwość) wysunął niemiecki laureat tej

nagrody, autor artykułów o twórczości Trifonowa, Heinrich Böll. Z dzisiejszej perspektywy

można stwierdzić, że twórczość Trifonowa popularna wśród czytelników za życia pisarza,

oparła się próbie czasu. Powyższego stwierdzenia nie zmienia fakt, że dzisiaj „Trifonowa się

nie czyta, a młodzież nie zna go wcale”.9 Spadek zainteresowania twórczością autora

Zamiany wpisuje się bowiem w ogólną tendencję obserwowanego w ostatnich latach spadku

czytelnictwa w Rosji.10

O wysokiej pozycji Trifonowa w literaturze rosyjskiej i jego ciągłej aktualności dla

współczesnego czytelnika świadczą natomiast liczne prace naukowe i publicystyczne

poświęcone jego twórczości, które w ostatnich dwóch dziesięcioleciach ukazały się w Rosji i

8 O dużej rozpoznawalności utworów Trifonowa wśród czytelników świadczy m.in. fakt, że inni pisarze

wchodzący w nurt tzw. prozy miejskiej zaczęli być porównywani z autorem Zamiany i oceniani w kontekście

jego twórczości. Dla ich określenia, w krytyczno-literackim dyskursie pojawił się nawet termin „trifoniancy”

(jego autorstwo przypisuje się publicyście Aleksandrowi Prochanowowi), do których Jurij Nagibin zaliczał m.in.

I. Griekową i Władimira Makanina. [C. Экштут, Юрий Трифонов. Великая сила недосказанного, Москва

2014, с. 8]. 9 Od takiego stwierdzenia rozpoczął wystąpienie jeden z uczestników moskiewskiej konferencji poświęconej

Trifonowowi, która odbyła się w 1999 r. w Moskwie. Prelegent zadał następnie retoryczne pytanie: „A kogo się

dzisiaj w ogóle czyta? Kogo się zna?” [В. Новиков, Тихое бесмертие, [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова,

под ред. Н. Ивановой, А. Шитова, Екатеринбург 2000, с. 155]. 10 Według danych z 2008 r. (badanie przeprowadzone przez Centrum Lewady), blisko 50% dorosłych Rosjan w

ogóle nie czyta książek. Spośród „czytających”, po współczesną prozę rosyjską sięga zaledwie 6% , wiersze

czyta 4%, a jedynie 1,5% zagląda do czasopism literackich («толстых» журналов). W tym samym badaniu,

wśród dziesięciu największych prozaików i poetów rosyjskich XX i XXI wieku wskazanych przez respondentów

nie ma Trifonowa, podobnie zresztą jak wielu innych wybitnych pisarzy tego okresu. Na liście znalazł się

natomiast m.in. Lew Tołstoj i Aleksander Puszkin. [Б. Дубин, Н. Зоркая, Чтение и общество в России

2000-х годов, «Вестник общественного мнения» 2008, № 6, с. 30-52].

7

za granicą.11 W 1999 roku w Moskwie odbyła się pierwsza w Rosji międzynarodowa

konferencja z udziałem rosyjskich i zagranicznych trifonoznawców, których wystąpienia

zostały opublikowane w 2000 r. w zbiorze Świat prozy Jurija Trifonowa12. Uczestnicy

konferencji m.in. Galina Biełaja, Tatiana Bek, Natalia Iwanowa, David Gillespie, Aleksandr

Kabakow, Władimir Kardin, Andriej Nemzer, Walentin Oskockij w swoich pracach poruszali

zagadnienia charakterystyczne dla dyskursu o spuściźnie literackiej Trifonowa dotyczące

m.in. jego historycznych i historiozoficznych poglądów, ewolucji twórczości, czy stosunku do

inteligencji. W ramach podsumowania zgodzono się ze stwierdzeniem o niesłabnącej

aktualność utworów pisarza, czego potwierdzeniem mogą być stosunkowo częste nowe

wydania jego dzieł w Rosji13. Uczestnicy konferencji konstatowali zarazem potrzebę

publikacji nowego opracowania jego dzieł zebranych. Pierwsze czterotomowe wydanie dzieł

Trifonowa ukazało się w połowie lat 80.14

W 2014 roku ukazała się biografia Trifonowa autorstwa Siemiona Eksztuta15. Dotychczas

brak było monografii poświęconej stricte życiu pisarza. Powstałe prace miały charakter

naukowych lub krytyczno-literackich analiz twórczości Trifonowa, żadna z nich nie była

natomiast klasyczną fabularyzowaną biografią. Trzeba tu jednak podkreślić, że również praca

Siemiona Eksztuta, choć ukazała się w biograficznej serii „Жизнь замечательных людей” w

przeważającej części jest poświęcona utworom pisarza, a nie jego życiu. Może to dziwić, tym

bardziej, że materiał do biografii wydaje się bardzo obszerny, jeżeli weźmie się pod uwagę

barwne i tragiczne losy członków rodziny Trifonowa, pełne napięcia czasy, w których

przyszło mu żyć i wreszcie kontrowersje dotyczące jego artystycznej postawy (publikowanie

w warunkach ścisłej kontroli państwa w obszarze literatury i cenzuralnych ograniczeń).

Recepcja twórczości Trifonowa w Polsce.16 Począwszy od pierwszego wydania

Studentów w roku 1953 a kończąc na publikacji Odblasku ognia w 1987 roku, w Polsce

11 Spośród nich można wymienić m.in.: monografię belgijskiej badaczki Karoliny de Maegd-Soëp: Trifonov and

the Drama of the Russian Intelligentsia, Gandawa 1990 (rosyjski przekład ukazał się w 1997 r.); pogłębione

studium Ewy Nikadem-Malinowskiej na temat fundamentalnej w twórczości Trifonowa kategorii czasu:

Koncepcja czasu w twórczości Jurija Trifonowa, Olsztyn 1995; szereg prac opublikowanych przez rosyjskiego

trifonoznawcę Aleksandra Szitowa, w tym monografię z 2011 roku: А. Шитов, Время Юрия Трифонова:

Человек в истории и история в человеке, Москва 2011. 12 Мир прозы Юрия Трифонова, под ред. Н. Ивановой, А. Шитова, Екатеринбург 2000. 13 W ostatnich latach ukazały się m.in.: Дом на набережной, Москва 2012; Все московские повести, Москва

2012, Время и место, Москва 2011; Московские повести, Москва 2011; Старик, Москва 2011; Дом на

набережной. Повести и рассказы. Роман, Москва 2008; Старик. Повести, рассказы, Москва 2007;

Избранные произведения в двух томах, Москва 2005. 14 Ю. Трифонов, Собрание сочинений, Москва 1985-1987. 15 С. Экштут, Юрий Трифонов. Великая сила недосказанного, Москва 2014. 16 W 1988 roku nad problemem recepcji twórczości Trifonowa w Polsce pochyliła się Genowefa Bałdyka z

Uniwersytetu Szczecińskiego – w latach 90. autorka szeregu artykułów poświęconych analizie utworów pisarza.

8

ukazało się w sumie czternaście książkowych wydań utworów Jurija Trifonowa.17

Przekładami jego dzieł zajmowali się w naszym kraju liczni tłumacze, wśród których

największym dorobkiem zdecydowanie wyróżniają się Janina Dziarnowska i Ziemowit

Fedecki, który w 1980 r. za przekład Domu nad rzeką Moskwą otrzymał nagrodę czasopisma

„Literatura na świecie” za najlepsze tłumaczenie roku.

Twórczość Trifonowa cieszyła się w naszym kraju dużą popularnością szczególnie w

latach 70. i pierwszej połowie lat 80. minionego wieku. Kolejnym publikacjom (rekordowy

nakład 130 tys. egzemplarzy osiągnęło drugie wydanie Zamiany z 1979 roku) towarzyszyły

liczne recenzje w prasie wybitnych polskich krytyków i literaturoznawców, m.in. Andrzeja

Drawicza, Tomasza Łubieńskiego, Floriana Nieuważnego, René Śliwowskiego, czy

Władysława Zawistowskiego.

Wydawniczy sukces polskiego przekładu Studentów w pierwszej połowie lat 50. może

świadczyć o udanym debiucie Trifonowa w naszym kraju. Przy lekturze licznych i w

większości entuzjastycznych recenzji tego utworu w polskiej prasie trzeba mieć jednak

również na uwadze polityczne uwarunkowania tamtego okresu, które nie pozwalały

redakcjom gazet, czy wydawnictwom przejść obojętnie obok głośnego i oficjalnie

wyróżnianego pisarskiego debiutu w Związku Radzieckim. Faktyczną popularność w Polsce,

a wśród krytyków uzasadnioną opinię jednego z najlepszych pisarzy współczesnych Trifonow

zdobywa w latach 70. dzięki przekładom opowieści moskiewskich.

W krytyczno-literackich artykułach ukazujących się w naszym kraju w latach 70. i 80.

Trifonow zaliczany jest do najwybitniejszych pisarzy radzieckich. „Wielkim współczesnym

pisarzem rosyjskim” nazwie go Tomasz Łubieński.18 Jego twórczość porównywana jest do

[G. Bałdyka, Recepcja twórczości Jurija Trifonowa w Polsce, „Literatura rosyjska i jej związki

międzynarodowe” (materiały konferencyjne), Szczecin 1988]. 17 W Polsce zostały opublikowane prawie wszystkie najważniejsze utwory Jurija Trifonowa, w tym omawiane w

niniejszej pracy opowieści moskiewskie. Książkowych wydań nie doczekała się natomiast większość

opowiadań, niedokończona powieść Zniknięcie, publicystyka oraz teksty o tematyce sportowej. Utwory

Trifonowa opublikowane w Polsce (wydania książkowe): Studenci, tł. T. Evert, Warszawa 1953; Studenci (wyd.

2), tł. T. Evert (posłowie J. Trifonow), Warszawa 1954; Pragnienie, tł. W. Bieńkowska, Warszawa 1965;

Zamiana, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1971; Bilans wstępny, Długie pożegnania, tł. Z. Fedecki, Warszawa

1974; Długie pożegnania, tł. Z. Fedecki, Warszawa 1976; Drugie życie, tł. R. Lasotowa, Warszawa 1978;

Zamiana, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1978; Bilans wstępny, Długie pożegnania (wyd. 2), tł. Z. Fedecki,

Warszawa 1978; Dom nad rzeką Moskwą, tł. Z. Fedecki, Warszawa 1979; Niecierpliwość, tł. I. Maślarz, J.

Szymak-Reiferowa, Kraków 1982; Stary, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1983; Czas i miejsce: powieść w

trzynastu rozdziałach, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1985; Odblask ognia, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1987.

Poszczególne utwory Trifonowa w całości lub w fragmentach były również publikowane w czasopismach

literackich, m.in. w „Literaturze Radzieckiej”, „Twórczości”, „Literaturze na świecie”. 18 T. Łubieński, Człowiek to brzmi skromnie. O twórczości Jurija Trifonowa [w:] T. Łubieński, Bohaterowie

naszych czasów, Londyn 1986, s. 55-69.

9

dzieł Czechowa, nazywany jest „mistrzem szczegółu, konkretu życia codziennego,

współczesnej powszedniości”19, ceniony za nienarzucanie swojego stanowiska, nieoskarżanie

i zmuszanie czytelnika do refleksji20.

Florian Nieuważny w recenzji przekładu Drugiego życia określa twórczość Trifonowa

jako „mądrą i prawdziwą wiwisekcję teraźniejszości”21. Aksjologiczna głębia i drążenie

problemu kondycji etycznej współczesnego człowieka charakteryzujące utwory pisarza miały

trafiać w czytelnicze zapotrzebowanie na lekturę traktującą o wartościach22. „Krąg

zagorzałych wielbicieli prozy Jurija Trifonowa stale się poszerzał (…) na każdą jego książkę

czekano z niecierpliwością, jak na wydarzenie.”23

W naszym kraju autor opowieści moskiewskich gościł m.in. w maju 1974 roku, kiedy

przyjechał nad Wisłę na zaproszenie polskich wydawnictw i wystąpił z serią wykładów o

radzieckiej literaturze. Zapytany przez krakowskiego dziennikarza o wpływy polskich pisarzy

na jego twórczość miał wpaść w zakłopotanie, z którego ostatecznie wybrnął

przypomniawszy sobie swoją dziecięcą fascynację powieścią Henryka Sienkiewicza W

pustyni i w puszczy.24

René Śliwowski w artykule zamieszczonym w „Życiu Literackim” w listopadzie 1979 r.,

wymieniając cechy charakteryzujące prozę Trifonowa zauważa, że w Polsce brak jest

pisarskiego odpowiednika dla takiej twórczości. W 1972 roku Edward Pawlak z żalem

konstatuje, że „gorzka, momentami przygnebiająca, ale jakże mądra, humanitarna proza

[Trifonowa – P.S.] wciąż nie może narodzić się w Polsce”25. Władysław Zawistowski napisze

w recenzji Domu nad rzeką Moskwą, że „literatura polska wciąż jeszcze czeka na swojego

Trifonowa” – pisarza moralistę unikającego doktrynerstwa i dydaktyzmu26. Zdaniem René

Śliwowskiego twórczość autora Zamiany można zestawić z filmami Krzysztofa Zanussiego.27

Z dzisiejszej perspektywy wydaje się, że to właśnie rozwijające się w drugiej połowie lat 70.

19 T. Krzemień, Do szczęcia człowiekowi potrzeba zawsze tyle samo (wywiad z J. Trifonowem), „Kultura”, nr 48,

Warszawa 1977. 20 A. Drawicz, Niemały realizm, „Literatura”, nr 3, Warszawa 1972. 21 F. Nieuważny, Po prostu życie – w tym mieści się wszystko, „Tygodnik Kulturalny, Nr 17, Warszawa 1979. 22 B. Zielińska, Czytając Trifonowa, „Kierunki. Tygodnik społeczno-kulturalny katolików”, Nr 41, Warszawa

1987, s. 10. 23 E. Pawlak, Czy wszystko dozwolone, „Polityka”, nr 20, Warszawa 1981. 24 Jurij Trifonow o twórczości Sienkiewicza, „Przyjaźń”, 28.11.1976, nr 48. 25 E. Pawlak, W kręgu spraw powszednich, „Miesięcznik literacki”, nr 10, Warszawa 1972, s. 132-133. 26 W. Zawistowski, Dom nad rzeką czasu, „Fakty”, nr 16, Bydgoszcz 1980, s. 10. 27 „Środowisko, jakie opisuje [Trifonow – P.S.] to z reguły inteligencja wielkiego miasta, jej problemy i

konflikty z otoczeniem i samym sobą (…) Ów monotematyzm Trifonowa, jego fachowość, znajomość realiów i

świetne opanowanie rzemiosła, dbałość o szczegóły, konkretność opisu, każą namiętnie myśleć o takim

zjawisku, jakim jest w naszej kulturze twórczość filmowa Krzysztofa Zanussiego, także właśnie tych obszarów

dotycząca i podobnie stawiająca problemy natury moralnej.” [R. Śliwowski, Zapis świata, „Życie literackie”

04.11.1979, nr 44, s. 16].

10

XX wieku kino moralnego niepokoju, którego jednym z przedstawicieli był Zanussi, było tym

obszarem artystycznej wypowiedzi w Polsce, który miał najwięcej styczności z utworami

Trifonowa. Wspólnym dla obydwu była zarówno treść przekazu koncentrująca się wokół

problemu kondycji moralnej społeczeństwa, jak i jej forma określana terminem „małego

realizmu”.

Obecnie twórczością Trifonowa interesuje się prawie wyłącznie wąskie grono

specjalistów zajmujących się historią i literaturą okresu ZSRR oraz studenci – rusycyści.

Wydaje się, że spadek popularności Trifonowa w Polsce był spowodowany przede wszystkim

przemianami społeczno-politycznymi, które na przełomie lat 80. i 90. XX wieku przeobraziły

naszą rzeczywistość i zasadniczo odmieniły nie tylko kanon preferowanych lektur i pisarzy,

ale również istotnie wpłynęły, podobnie jak w Rosji, na status literatury w życiu

społeczeństwa i jednostki. Zmuszające do refleksji dzieła autora Zamiany nie pasowały do

nowych dynamicznych czasów, a ich głębokie osadzenie w społeczno-politycznych realiach

czasów stalinowskich i breżniewowskich połączone z charakterystyczną dla

trifonowowskiego stylu aluzyjnością języka28, zapewne utrudniało zrozumienie i dotarcie do

sensów leżących u podstawy autorskiego zamysłu. Wyraźny spadek zainteresowania

twórczością Trifonowa w jakimś stopniu można również wytłumaczyć niechęcią części

polskiego społeczeństwa, szczególnie po roku dziewięćdziesiątym, do wszystkiego co wiązało

się z minioną epoką i co można było określić za pomocą terminu „radziecki”.

W Polsce ukazała się dotychczas jedna monografia poświęcona Trifonowowi –

opublikowana w połowie lat 90. minionego wieku rozprawa habilitacyjna Ewy Nikadem-

Malinowskiej dotycząca ważnego dla twórczości pisarza zagadnienia czasu. Autorka

odwołując się do fundamentalnych dla Trifonowa kategorii pamięci i historii, ich znaczenia

dla teraźniejszości i przyszłości, śledzi w jego utworach odwieczne poszukiwanie prawdy o

życiu: „Czas jest dla niego [Trifonowa – P.S.] celem i środkiem: celem poznania istoty

istnienia i środkiem poznania rzeczywistości.”29

28 Język aluzji i niedopowiedzeń stanowiący jedną z form artystycznej postawy w epoce zastoju był szczególnie

wymagający w stosunku do czytelnika: „Для того чтобы адекватно понять их замысел, от читателя

требовалось внимательнейшее вслушивание в авторский голос, медленное вчитывание в текст,

вдумчивое сопоставление его с реалиями окружающей жизни и нашей истории, с контекстом

политической действительности. Е. Эткинд в статье «Искусство сопротивления» (1976 г.) замечал: «При

тоталитарном режиме законы писания и чтения другие, чем в условиях свободы печати…»” [Н. Иванова,

Смена языка. Свободное слово после эзоповой речи [в кн.] Н. Иванова, Скрытый сюжет. Русская

литература на переходе через век, С.-Петербург 2003, с. 15]. Bułat Okudżawa w wierszu poświęconym

Jurijowi Trifonowowi pisał: „давайте понимать друг друга с полуслова”. Dzisiaj, szczególnie dla czytelnika

spoza Rosji, „rozkodowanie” owego dialogu może wydać się trudne i zniechęcające do lektury. 29 E. Nikadem-Malinowska, Koncepcja czasu w twórczości Jurija Trifonowa, Olsztyn 1995, s. 9.

11

Później analizy wybranych problemów i poszczególnych dzieł Trifonowa podejmowali

się m.in. Urszula Trojanowska, która rozpatrując zagadnienie archetypu domu w wybranych

utworach literatury rosyjskiej konstatuje „egzystencjalną bezdomność”30 trifonowowskich

bohaterów, i Janusz Świeży, który zestawia światopogląd i postawę protagonisty Drugiego

życia z życiorysem i ideami XIX-wiecznego rosyjskiego myśliciela Nikołaja Fiodorowa.31

Nie zmienia to jednak faktu niewielkiego dziś zainteresowania dorobkiem pisarza w kręgu

polskich rusycystów i literaturoznawców.

Postacie Trifonowa jako przedmiot historyczno-literaturoznawczej analizy.

Trifonowowscy protagoniści-inteligenci, ich światopogląd, zasady, codzienne zachowania i

dokonywane wybory były wnikliwie analizowane w wielu pracach badających twórczość

autora Domu nad rzeką Moskwą. Przekonanie pisarza, znajdujące odzwierciedlenie w jego

poszczególnych dziełach, że w literaturze zawsze najważniejszy będzie człowiek32 niejako

determinuje kierunek badań jego artystycznego dorobku. W powstałych dotychczas

monografiach nie przedstawiano jednak występujących w utworach Trifonowa postaci w

kontekście toczącej się w Rosji od początku XX wieku debaty na temat istoty, znaczenia i roli

inteligencji w życiu kraju i społeczeństwa. Nie porównywano bohaterów Trifonowa z

literackimi obrazami inteligencji powstałymi we wcześniejszych okresach, przede wszystkim

w latach 20. i 30. minionego wieku. Nie podjęto również prób systematyzacji i typologizacji

postaw trifonowowskich postaci. Spośród opublikowanych monografii najbliższe tematowi

naszej rozprawy wydają się dwie. Pierwszą jest opublikowana w Niemczech rozprawa

doktorska Christiane Haussman Kryzys człowieka radzieckiego. Obraz i ocena społeczeństwa

lat 60. i 70. w opowieściach moskiewskich Jurija Trifonowa. Aspekt moralny, duchowy i

kulturalny.33 Drugą – monografia Karoliny de Maegd-Soep – Jurij Trifonow i tragedia

rosyjskiej inteligencji.34 W pierwszym przypadku autorka skrupulatnie analizuje świat

przedstawiony opowieści moskiewskich pod kątem występujących w nim postaci, ale ich

30 U. Trojanowska, Archetyp domu w XX wiecznej literaturze rosyjskiej: Lidia Czukowska, Jurij Trifonow,

Anatolij Pristawkin, Kraków 2008, s. 151. 31 J. Świeży, „Pазрывание могил”. Преломление идей Николая Федорова в повести Юрия Трифонова

„Другая жизнь”, „Przegląd Rusycystyczny 2013, nr 1, s. 42-65. 32 „(…) главным [в литературе – P.S.] был, есть и будет - человек”. Przytoczone słowa pochodzą z wywiadu

prasowego, jaki Trifonow udzielił w 1966 r. w przededniu IV Zjazdu pisarzy ZSRR [А. Шитов, Время Юрия

Трифонова. Человек в истории и история в человеке, Москва 2011, с. 490]. 33 Ch. Haussman, Der sovjetische Mensch in der Krise. Darstellung und Beurteilung der moralischen, geistigen

und kulturellen Situation des Menschen der sechziger und siebziger Jahre in den “Moskauer Romanen” Jurij

Trifonovs, Tubingen 1983. Praca Christiane Haussman jest jedną z pierwszych, w których utwory Trifonowa

zostały przeanalizowane z tak dużą dokładnością, precyzją i systematycznością. Nieprzypadkowe jest również

miejsce publikacji – w Niemczech twórczość autora Zamiany była dobrze znana – dzięki przekładom, licznym

recenzjom i artykułom krytyczno-literackim, a także częstym wizytom Trifonowa zarówno w NRD, jak i RFN.

Jedyne zagraniczne wydanie dzieł zebranych Trifonowa – w 4 tomach ukazało się w NRD w 1983 r. 34 К. Де Магд-Соэп., Юрий Трифонов и драма русской интеллигенции, Екатеринбург 1997.

12

przynależność do inteligencji nie stanowi dla niej punktu wyjścia i osi rozważań. Z kolei

Karolina de Maegd-Soëp, za przedmiot analizy obrała nie tyle postacie inteligentów

uwiecznione w utworach Trifonowa, co całokształt jego twórczości rozpatrywany w

kontekście trifonowowskiej biografii.

Powyższe prace świadczą o zainteresowaniu twórczością Trifonowa wśród zachodnich

slawistów. Bodajże pierwszą wydaną na Zachodzie publikacją, której autorka podjęła się

próby przekrojowej analizy dzieł pisarza była monografia Tatiany Patery z 1983 roku, Обзор

творчества и анализ московских повестей Юрия Трифонова35. Opublikowana w Stanach

Zjednoczonych (wydawnictwo „Ardis”) praca odzwierciedla charakterystyczne dla

zachodnich badaczy interpretowanie utworów autora Zamiany w ścisłym związku ze

społeczno-politycznym kontekstem epoki breżniewowskiej.36 W takim podejściu

metodologicznym Trifonow traktowamy jest jako wnikliwy i autorytatywny obserwator

swoich czasów, a jednym z celów analizy jego twórczości staje się poznanie i zrozumienie

opisywanej przez niego rzeczywistości.

Podobny tok analizy obrała m.in. Karolina de Maegd-Soëp, która we wstępie

wspomnianej wyżej monografii Jurij Trifonow i tragedia rosyjksiej inteligencji, sygnalizuje

cel swoich badań: „подробно разобрать его произведения в контексте времени”37.

Belgijska uczona, autorka licznych prac powięconych rosyjskiej literaturze postawiła przed

sobą zadanie zaznajomienia zachodniego czytelnika nie tylko z dziełami, ale również z samą

osobą pisarza – jego biografią, charakterem i światopglądem. Karolina de Maegd-Soëp

wykorzystała tu m.in. wiedzę zdobytą podczas osobistych rozmów z Trifonowem oraz

informacje zaczarpnięte z ich kilkuletniej korespondencji, rozpoczętej w drugiej połowie lat

70. i trwającej aż do śmierci pisarza.

W ZSRR pierwsza monografia poświęcona pracom autora Zamiany ukazała się w

połowie lat 80. Trzy lata po przedwczesnej śmierci pisarza próby krytyczno-literackiej oceny

całokształtu jego twórczości podjęła się Natalia Iwanowa. Opublikowana w 1984 roku Proza

Jurija Trifonowa38 jest po dziś dzień stałą pozycją bibliograficzną we wszystkich pracach

35 Т. Патера, Обзор творчества и анализ московских повестей Юрия Трифонова, Энн-Арбор 1983. 36 Na początku lat 90. na Zachodzie zostały opublikowane kolejne monografie poświęcone twórczości

Trifonowa. W Stanach Zjednoczonych ukazały się prace Coline Partridge, Yury Trifonov’s The Moscow Cycle

(Lewiston, Queenston, Lampeter 1990), Niny Kolesnikow, Yury Trifonov: A Critical Study (Ann Arbor 1991)

oraz Josephine Woll, Invented Truth: Soviet Reality and Literary Imagination of Iurii Trifonov (Durham 1991),

w Wielkiej Brytanii natomiasy praca angielskiego rusycysty Davida Gillespie, Iurii Trifonov: Unity through

Time (Cambridge 1992). 37 К. Де Магд-Соэп., Юрий Трифонов…, с. 15. 38 Н. Иванова, Проза Юрия Трифонова, Москва 1984.

13

analizujących dzieła Trifonowa, a także niezbędną lekturą dla każdego zainteresowanego

bliższym poznaniem życia i twórczości autora Domu nad rzeką Moskwą.

Już po rozpadzie Związku Radzieckiego szereg prac o Trifonowie opublikował socjolog i

wybitny trifonoznawca Aleksandr Szitow. Oprócz bibliograficznych informatorów, spod jego

ręki wyszły m.in.: Юрий Трифонов, Хроника жизни и творчества (1925-1981)39, Юрий

Трифонов и советская эпоха: Факты, документы, воспоминания (we współautorstwie z

Wasilijem Polikarpowem)40, Время Юрия Трифонова. Человек в истории и история в

человеке41. Dla badaczy spuścizny literackiej Jurija Trifonowa największą wartość

przedstawia Kronika…, w której z podziałem na poszczególne lata wymienione zostały

najważniejsze wydarzenia z życia pisarza, zilustrowane autobiograficznymi fragmentami jego

utworów i wspomnieniami najbliższych. Aleksander Szitow wykorzystuje tu również

publicystyczne prace autora Zamiany, krytyczno-literackie oceny jego twórczości, czy

wreszcie powstałe na jego temat monografie. Pozostałe dwie pozycje: Jurij Trifonow i

radziecka epoka… oraz Czas Jurija Trifonowa… powtarzają informacje zawarte w Kronice…,

a ich nowość sprowadza się do poszerzonej faktografii z historii ZSRR, uzupełnionej

rozmyślaniami nad burzliwymi losami Rosji w XX wieku.

Spośród licznych prac naukowych poświęconych twórczości Trifonowa można wymienić

m.in.: powstałe w ostatnich latach w Rosji prace habilitacyjne: Wiaczesława Suchanowa,

Романы Ю. В. Трифонова как художественное единство42 oraz Mariny Selemenewej,

Художественный мир Ю.В. Трифонова в контексте городской прозы второй половины

XX века43, gdzie w jednym z podrozdziałów autorka przygląda się postaciom rosyjskich

inteligentów okresu po-odwilżowego zobrazowanym w utworach Trifonowa i wskazuje na

konformizm, jako najważniejszą cechę trifonowowskich protagonistów.44

Fundamentalne dla dzieł Trifonowa zagadnienie historii i jej wpływu na los człowieka,

znaczenie wydarzeń z przeszłości dla kondycji moralnej współczesnego pisarzowi

społeczeństwa stało się przedmiotem analizy w pracach doktorskich: Natali Bugrowej, Роман

Ю. В. Трифонова «Старик»: Творческая история. Поэтика. Литературные

39 А. Шитов, Юрий Трифонов, Хроника жизни и творчества (1925-1981), Екатеринбург 1997. 40 А. Шитов, В. Поликарпов, Юрий Трифонов и советская эпоха: Факты, документы, воспоминания,

Москва 2006. 41 А. Шитов, Время Юрия Трифонова. Человек в истории и история в человеке, Москва 2011. 42 В. Суханов, Романы Ю. В. Трифонова как художественное единство, Томск 2001. 43 М. Селеменева, Художественный мир Ю.В. Трифонова в контексте городской прозы второй

половины XX века, Москва 2009. 44 Zagadnieniu rosyjskiej inteligencji w twórczości autora Zamiany autorka poświęciła osobny artykuł: Русская

интеллигенция на рубеже 60-70-х годов ХХ века: художественная концепция Ю.В. Трифонова,

„Личность Культура. Общество”, 2007, Т. 9, с. 305-317.

14

традиции45 i Walerego Czerdancewa, Человек и история в прозе Юрия Трифонова

(проблематика и поэтика жанра)46.

Na początku XXI wieku próby przekrojowego opisania trifonowowskiej spuścizny

podjęli się wybitni literaturoznawcy Naum Lejderman i Mark Lipowieckij w szkicu От

советского писателя к писателю советской эпохи: Путь Юрия Трифонова47. Tytuł

rozprawy oraz wymienione wcześniej prace naukowe – wszystkie powstałe już po rozpadzie

ZSRR, w całkowicie nowych społeczno-politycznych uwarunkowaniach – świadczą o

ciągłym zainteresowaniu spuścizną literacką Trifonowa, pośrednio potwierdzając

nieprzemijającą aktualności jego utworów i ważkość poruszanych w nich problemów.

Zagadnienie inteligencji jest zjawiskiem społecznym trudnym do zdefiniowania,

któremu towarzyszy „terminologiczna i typologiczna anarchia”.48 Celem rozprawy nie jest

jednak stwierdzenie, czy trifonowowscy bohaterowie są inteligentami, czy może tylko

„wykształciuchami”, jak określił radziecką inteligencję Aleksander Sołżenicyn.49 W niniejszej

pracy przynależność do warstwy inteligencji postaci występujących w opowieściach

moskiewskich została przyjęta a priori, a jedynym kryterium było posiadanie przez nie

wyższego wykształcenia. Takie kryterium spełniają wszyscy protagoniści omawianych

utworów, a także znaczna część bohaterów drugoplanowych.

Czesław Miłosz nazywa Dostojewskiego „kronikarzem dziejów inteligencji rosyjskiej”.50

Florian Nieuważny używa podobnego określenia w odniesieniu do Konstantina Fiedina,

mówiąc o nim „latopisiec inteligencji”.51 Twórczość autora Biesów inspirowała Trifonowa

45 Н. Бугрова, Роман Ю. В. Трифонова „Старик»: Творческая история. Поэтика. Литературные

традиции, Волгоград 2004. 46 В. Черданцев, Человек и история в прозе Юрия Трифонова (проблематика и поэтика жанра),

Екатеринбург 1994. 47 Н. Лейдерман, М. Липовецкий, От советского писателя к писателю советской эпохи: Путь Юрия

Трифонова, Екатеринбург 2001. 48 Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918, pod red. J. Jedlickiego, Warszawa 2008, t. 1, s. 19. Jerzy Jedlicki w

artykule Kłopoty z inteligencją zwraca uwagę, że niejednoznaczność charakterystyczna dla terminów

opisujących poszczególne warstwy społeczne wynika z klasowej rozmytości nowożytnych społeczeństw, w

których granice pomiędzy klasami zatraciły swą wyrazistość i przestały być nieprzekraczalne [J. Jedlicki,

Kłopoty z inteligencją, „Polityka”, Nr 28, 11 lipca 2009, s. 33-38]. Więcej na temat genezy terminu inteligencja,

prób definiowania danego zjawiska patrz rozdział I niniejszej pracy. 49Artykuł Aleksandra Sołżenicyna po raz pierwszy został opublikowany w Paryżu w 1974 roku. W niniejszej

pracy będziemy się odwoływać do pierwszego oficjalnego wydania szkicu w Rosji, które miało miejsce w 1991

r. w piątym numerze miesięcznika „Nowyj mir” [А. Солженицын, Образованщина, „Новый мир”, 1991,

№ 5, с. 28-46]. 50 Cz. Miłosz, Dostojewski badał choroby ducha (wywiad) [w:] Cz. Miłosz, Rosja. Widzenie transoceaniczne,

t.1. Dostojewski – nasz współczesny, Warszawa 2010, s. 171. Michaił Bachtin analizując postawy i światopogląd

bohaterów Dostojewskiego zauważa, że odzwierciedlają one „zagubienie nieszlacheckiej inteligencji,

odczuwającej swoje rozproszenie w świecie i próbującej, każdy w pojedynkę i na własne ryzyko, odnajdować się

w tym świecie” [M. Bachtin, Problemy twórczości Dostojewskiego, tł. W. Grajewski [w:] Ja – inny. Wokół

Bachtina. Antologia, Kraków 2009, s. 297]. 51 F. Nieuważny, Konstantin Fiedin, Latopisiec nowej epoki, „Literatura na świecie”, nr 10, Warszawa 1977.

15

przez całe jego życie. Autor Miast i lat wprowadził go do wielkiej literatury. Trifonow stał się

kontynuatorem ich dzieła – badaczem stanów ducha rosyjskiej inteligencji.

Problem inteligencji był w przeszłości przedmiotem licznych dyskusji zarówno w Rosji

jak i w Polsce, co znalazło odzwierciedlenie w bogatej publicystyce poświęconej danemu

zagadnieniu (o rosyjskiej debacie wokół inteligencji – szerzej w rozdziale pierwszym

niniejszej pracy). W naszym kraju opublikowano na ten temat monografie, wymienimy

chociażby te klasyczne: Józefa Chałasińskiego Społeczna genealogia inteligencji polskiej

(1946), czy głośne i szeroko czytane w latach 70. ubiegłego wieku Rodowody niepokornych

(1971) Bohdana Cywińskiego. Systematyczne badania nad zagadnieniem polskiej inteligencji

zainicjowała w latach 70. minionego wieku Ryszarda Czepulis-Rastenis (Instytut Historyczny

PAN). Przed kilkoma laty IH PAN wydał trzy tomy Dziejów inteligencji polskiej do roku

1918 pod redakcją Jerzego Jedlickiego.52

Nieobcy naszym badaczom był również temat inteligencji rosyjskiej, który podejmowali

w swoich pracach m.in. Czesław Miłosz53 i Andrzej Walicki,54 a w ostatnich latach m.in.

Lidia Liburska55 i Małgorzata Abassy.56 O aktualności zagadnienia i ciągłym zainteresowaniu

w Polsce rzeczonym fenomenem mogą również świadczyć wydane w naszym kraju w 2014

roku wykłady Andrieja Siniawskiego poświęcone krytyce postaw rosyjskiej inteligencji w

pierwszych latach po rozpadzie ZSRR.57

Przedmiot, obiekt i cele badawcze niniejszej rozprawy. Przedmiotem analizy w

niniejszej pracy są bohaterowie utworów Jurija Trifonowa – rówieśni autorowi i w różnym

52 Autorami poszczególnych tomów Dziejów… są: Maciej Janowski, Jerzy Jedlicki i Magdalena Micińska

pracownicy Zakładu Historii Idei i Dziejów Inteligencji w XIX-XX wieku (PAN) [Dzieje inteligencji polskiej do

roku 1918, pod red. J. Jedlickiego, Warszawa 2008]. 53 M.in. w artykule Dostojewski i Sartre, w którym polski noblista snuje rozważania na temat rosyjskich

inteligentów i zachodnich intelektualistów [Cz. Miłosz, Dostojewski i Sartre [w:] Cz. Miłosz, Rosja. Widzenie

transoceaniczne, t.1. Dostojewski – nasz współczesny, Warszawa 2010, s. 137-152]. 54 M.in. A. Walicki, O inteligencji, liberalizmach i o Rosji, Kraków 2007. 55 Niniejsza rozprawa pod kilkoma względami bliska jest monografii Lidii Liburskiej. Po pierwsze traktuje ona o

pisarce, której biografia, podobnie jak Trifonowa, uwikłana była w burzliwe dzieje Rosji XX wieku. Po drugie,

„antropocentryczny humanizm” twórczości Lidii Czukowskiej niewątpliwie równie dobrze określa charakter

prozy autora Zamiany. Po trzecie wreszcie, Lidia Liburska rozpatruje pisarstwo swojej imienniczki w

„aksjologicznym horyzoncie” rosyjskiej inteligencji [L. Liburska, Kultura i inteligencja rosyjska. O pisarstwie

Lidii Czukowskiej, Kraków 2003]. 56 Małgorzata Abassy dokonuje typologizacji XIX-wiecznej rosyjskiej inteligencji, wyróżniając: dekabrystę,

słowianofila, „zbędnego człowieka” oraz nihilistę. Analizuje ich postawy w kontekście socjologicznym i

psychologicznym doszukując się przyczyn narastania potencjału rewolucyjnego w Rosji [M. Abassy,

Inteligencja a kultura. O problemach samoidentyfikacji dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Kraków

2008]. Małgorzata Abassy i Lidia Liburska są pracownikami Instytutu Rosji i Europy Wschodniej UJ, podobnie

jak Mieczysław Smoleń i Anna Raźny (autorzy m.in.: Rosyjskiej inteligencji liberalnej i radykalnej w XIX i na

początku XX wieku (MS, 2010) oraz Myśli i czynu w świecie zniewolonego ducha. Obraz inteligencji rosyjskiej w

tomie „Wiechi” (AR, 1998), co predestynuje Kraków do miana czołowego w Polsce ośrodka zajmującego się

zagadnieniem rosyjskiej inteligencji. 57 A. Siniawski, Rosyjska inteligencja, tł. M. Benedek, Warszawa 2014.

16

stopniu obdarzeni elementami jego własnej biografii – moskiewscy inteligenci –

przedstawiciele pierwszego pokolenia urodzonego w ZSRR. Obiektem badania są

opublikowane w latach 1969 – 1976 trifonowowskie opowieści: Zamiana, Bilans wstępny,

Długie pożegnania, Drugie życie i Dom nad rzeką Moskwą.

Opowieści moskiewskie nie były pisane przez Trifonowa jako zaplanowany cykl.58 Ze

względu jednak na bliski czas powstania poszczególnych utworów, podobieństwo bohaterów i

tematyki, czasu i miejsca akcji oraz przynależność wszystkich do gatunku opowieści są one w

percepcji czytelniczej (w tym krytyczno-literackiej) postrzegane jako całość.

Cyklizacji czytelniczej towarzyszy wydawnicza: analizowane w niniejszej pracy utwory

znalazły się w jednym tomie wydanych w drugiej połowie lat 80. minionego wieku Dzieł

zebranych Trifonowa.59 Pięć opowieści kilkukrotnie było również wspólnie publikowanych w

oddzielnych wydaniach, m.in. w 1988 roku pod zbiorczym tytułem: Opowieści moskiewskie.60

Celem naszych rozważań jest opisanie bohatera-inteligenta występującego w

poszczególnych utworach – przedstawienie protagonistów opowieści moskiewskich jako

elementu świata przedstawionego będącego odzwierciedleniem konkretnej „realności wobec

dzieła zewnętrznej”61 – radzieckiej rzeczywistości społeczno-politycznej drugiej połowy XX

wieku. W tytułowym sformułowaniu „Obraz inteligencji rosyjskiej…” podkreśla się zatem

kierunek analizy – wyjawienie istoty trifonowowskiego spojrzenia na współczesnego mu

człowieka. W niniejszej pracy została więc podjęta próba typologizacji inteligenckich postaw

i zachowań, sprecyzowania autorskiego stosunku do opisywanej rzeczywistości i wreszcie

próba odpowiedzi na pytanie o podstawy trifonowowskiej narracji, determinujące taki, a nie

inny kształt świata przedstawionego.

W odniesieniu do tak postawionego problemu badawczego bliskie są nam słowa wstępu

Dmitrija Owsianiko-Kulikowskiego do opublikowanej przez niego na początku XX wieku

Historii inteligencji rosyjskiej. Autor zarysowuje w nich stojące przed nim zadanie

prześledzenia ewolucji „(…) общественно-психологических типов, созданных самой

58 Marina Selemenewa twierdzi, że Trifonow rozważał zebranie pięciu omawianych w niniejszej pracy

opowieści pod jednym wspólnym tytułem, ale ostatecznie z takiej możliwości zrezygnował: „Писатель

поначалу планировал дать ему [cyklowi moskiewskiemu – P.S.] общее название - «Песчаные улицы», но

затем от идеи связанного цикла отказался, т.к. хотел, чтобы внутренняя сущностная связь между

произведениями осознавалась читателем без навязывания внешнего единства посредством циклизации.”

[М. Селеменева, Художественный мир Ю.В. Трифонова в контексте городской прозы второй половины

XX века, Москва 2009, с. 132]. 59 Ю. Трифонов, Собрание сочинений: В 4 т., Москва 1985-1987. 60 Ю. Трифонов, Московские повести, Москва 1988. 61 Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2000, s. 349.

17

жизнью и нашедших свое художественное воплощение в известных образах – Чацкаго,

Онегина, Печорина, Рудина и т. д.”62

Użyte przez Owsianiko-Kulikowskiego i obecne w tytule naszej rozprawy pojęcie

„obrazu” odsyła do mimetycznych teorii dzieła literackiego, w ramach których świat

przedstawiony utworu należy rozpatrywać jako artystyczne ujęcie rzeczywistości.63 Stąd

metodologicznie inspirujące jest również dla nas kolejne stwierdzenie autora opisujące jego

warsztat naukowy:

„Это, стало быть, не история русской литературы, а история русской интеллигенции, изучаемая по

данным или по «итогам» художественной литературы, которые автор старался проверить и

комментировать данными литературной критики, мемуаров, писем и других документов

соответственной эпохи.”64

W przypadku analizy opowieści moskiewskich, takie podejście wydaje nam się adekwatne i

kompatybilne z trifonowowską koncepcją literatury, gdzie zadaniem pisarza jest uchwycenie i

zapisanie istoty współczesnych mu czasów.

"Строительные материалы для построения внутреннего мира художественного произведения берутся из

действительности окружающей художника, но создает он свой мир в соответствии со своими

представлениями о том, каким этот мир был, есть, или должен быть”.65

Świat przedstawiony dzieła literackiego odsyła czytelnika do świata rzeczywistego, w

odniesieniu do którego utwór nie jest kopią, ale artystyczną interpretacją. Niemożliwe jest

więc właściwe zrozumienie postępowania i charakteru bohatera-inteligenta z utworów

Trifonowa w oderwaniu od kontekstu towarzyszącego powstaniu poszczególnych dzieł –

społeczno-politycznej sytuacji rosyjskiej inteligencji w czasach radzieckich.66

Wspomnienia, zapiski i inne materiały źródłowe wykorzystane w pracy. Wobec

charakterystycznego dla prozy Trifonowa autobiografizmu, analiza poszczególnych utworów

została przeprowadzona w kontekście życiorysu pisarza. Podstawowe źródło informacji o

wydarzeniach z życia autora Zamiany stanowiła wspomniania wcześniej Kronika życia i

62 Д. Овсянико-Куликовский, История русской интеллигенции: Итоги русской художественной

литературы 19 в., Москва 1906-1907, с. V. 63 Patrz: definicja terminu obraz w: Słowniku terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 2000,

s. 349. 64 Д. Овсянико-Куликовский, История…, с. V. 65 Д. Лихачев, Внутренний мир художественного произведения, «Вопросы литературы» 1968, № 8, с. 78. 66 O kompleksowym, strukturalno-historycznym podejściu przy analizie postaci literackiej pisała m.in. Lidia

Ginzburg: Л. Гинзбург, О литературном герое, Ленинград 1979.

18

twórczości autorstwa Aleksandra Szitowa.67 Wartościowym uzupełnieniem wiedzy o biografii

Trifonowa są wspomnienia: samego pisarza68 oraz te zapisane przez członków jego rodziny,

przyjaciół i znajomych,69 a także opublikowane pod koniec lat 90. minionego wieku myśli,

refleksje i notatki, które autor Niecierpliwości, ze zmienną systematycznością zapisywał przez

całe swoje życie.70

Historia w opowieściach moskiewskich, czyli przedstawione w utworach wydarzenia,

procesy i społeczno-polityczne realia, w tym, najbardziej nas interesujące zagadnienie

kondycji moralnej inteligencji epoki zastoju, zostały w niniejszej pracy skonfrontowane z

dziełami stricte dokumentalnymi – Utopią u władzy wybitnych rosyjskich uczonych: Michaiła

Hellera i Aleksandra Niekricza71 oraz monografią Piotra Wajla i Aleksandra Genisa 60-е.

Мир советского человека.72 Zestawienie literackiego opisu z narracją historyczną i

wspomnieniową o czasach radzieckich, stalinowskim terrorze i pozornej stabilizacji epoki

Breżniewa miało na celu odtworzenie społeczno-politycznego kontekstu, w którym

funkcjonował pisarz, i który determinował treść i formę jego utworów. Z drugiej strony,

porównanie świata przedstawionego opowieści moskiewskich (artystycznej oceny radzieckiej

rzeczywistości czasów breżniewowskich) z Utopią… i Latami sześćdziesiątymi… (oceną

naukowo-publicystyczną) pozwala lepiej zrozumieć twórczy zamysł kryjący się za

powstaniem opowieści.73

67 А. Шитов, Юрий Трифонов. Хроника жизни и творчества 1925 – 1981, Екатерибург 1997. 68 Ю. Трифонов, Записки соседа; Воспоминания о муках немоты, [в кн.:] Ю. Трифонов, Как слово наше

отзовется..., Москва 1985. 69 Spośród nich można wymienić m.in.: О. Тангян, Испытания Юрия Трифонова, „Одесский альманах

«Дерибасовская - Ришельевская»” 2010, № 41, с. 198-226, Л. Галаган, О. Трифонова, Кремлевские дети,

Москва 1995; Ю. Трифонов, Записки соседа, [в кн.:] Ю. и. О. Трифоновы, Юрий и Ольга Трифоновы

вспоминают, Москва 2003; О. Трифонова-Мирошниченко, Попытка прощания, «Дружба народов», № 5,

1991, с. 99-133; Ю. Оклянский, Юрий Трифонов: Портрет-воспоминание, Москва 1987; И. Гофф,

Водяные знаки: Записки о Юрии Трифонове, «Октябрь», 1985, № 8, с. 94-106. 70 Przygotowane przez wdowę po zmarłym pisarzu, Olgę Trifonową, i opatrzone jej komentarzem, ukazały się

one w miesięczniku „Drużba Narodow”. [Ю. Трифонов, Из дневников и рабочих тетрадей, «Дружба

народов» 1998, № 5 (с. 94-122), № 6 (96-124), № 10 (99-126), № 11 (54-84), 1999, № 1 (81-114), № 2 (89-

113), № 3 (99-135)]. 71 М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия у власти, т. 2, Москва 1996. Praca

historyków-dysydentów została opublikowana w Paryżu i Londynie w 1982 roku. W Rosji, ze względu na

jednoznaczną krytykę komunistycznego reżimu zawartą w Utopii… ukazała się ona dopiero w latach 90. Dzieło

Hellera i Nekricza zostało przetłumaczone na język polski w połowie lat 80. W 1985 r. ukazało się w Londynie,

a rok później w drugim obiegu w Polsce. Michaił Heller znany jest w naszym kraju przede wszystkim, jako autor

Historii Imperium Rosyjskiego [M. Heller, Historia Imperium Rosyjskiego, tł. E. Melech, T. Kaczmarek,

Warszawa 2000]. 72 П. Вайль, А. Генис, 60-е. Мир советского человека, Москва 2013. Piotr Wajl i Aleksandr Genis w

napisanej w połowie lat 80. monografii (po raz pierwszy została opublikowana w 1988 roku w amerykańskim

wydawnictwie „Ardis”) przeprowadzają wnikliwą analizę postaw i zachowań przeciętnego radzieckiego

inteligenta żyjącego w tytułowych latach 60., jednocześnie pochylając się nad społeczno-politycznymi

okolicznościami te postawy determinującymi. 73 W tym kontekście polemiczny stosunek do opinii zarzucających Trifonowowi milczącą aprobatę polityki

władz komunistycznych na Kremlu przedstawiła Natalia Iwanowa: „Хотя Трифонов и не примкнул к

19

Formułując wnioski wynikające z analizy poszczególnych opowieści moskiewskich

posiłkowaliśmy się publicystyką Trifonowa, która po raz pierwszy została zebrana i

oddzielnie opublikowana w 1985 roku.74 Konkluzje i analityczne refleksje pojawiające się

podczas pracy nad niniejszą rozprawą były natomiast konfrontowane z najważniejszymi

naszym zdaniem opracowaniami i interpretacjami utworów Trifonowa, spośród których

należy wymienić, dziś już można powiedzieć – klasyczną, Prozę Jurija Trifonowa Natalii

Iwanowej.75

Najpełniejszy obraz stanu badań nad życiem i twórczością Trifonowa przedstawiają

kolejne, uzupełniane nowymi pozycjami, bibliograficzne informatory autorstwa

wspomnianego już Aleksandra Szitowa (w jednym przypadku we współautorstwie z Olgą

Miroszniczenko-Trifonową).76

Aspekt metodologiczny. Autor Czasu i miejsca poświęcił literaturze całe swoje życie77,

a jego twórcze poszukiwania i wysiłki w jakimś stopniu przypominają rewolucyjne

zaangażowanie członków jego rodziny, czy niektórych postaci z jego utworów np. Fiodora

Nikołajewicza z Zamiany. Pisanie stało się dla Trifonowa egzystencjalną koniecznością –

dążeniem do zachowania pamięci o najbliższych, którzy stali się ofiarami stalinowskich

represji (Odblask ognia), potrzebą uwiecznienia czasów i wydarzeń, w których uczestniczył, i

których był świadkiem, a także próbą ich zrozumienia. Życie pisarza i jego rodziny stało się

więc istotnym tworzywem powstających utworów, które są przesycone biograficznymi

faktami. W części z nich, szczególnie tych napisanych pod koniec życia (m.in. w powieści

диссидентству (он выбрал не прямую оппозицию, а неприсоединение, независимость, нравственный

стоицизм), тем не менее, если сравнить тезисы трифоновские о состоянии страны с «самиздатовской»

публицистикой, то обнаружится много общего. Отрицалось одно и то же — выбор средств был разным.”

[Н. Иванова, Скрытый…] 74 Ю. Трифонов, Как слово наше отзовется..., Москва 1985. 75 Н. Иванова, Проза… 76 Юрий Трифонов: Учебно-методическая разработка по курсу литературно-художественной критики

(Научно-вспомагательный указатель литературы), Сост. А. Шитов, О. Мирошниченко-Трифонова,

Москва 1985; А. Шитов, Библиография творчества Ю.В. Трифонова, Москва 2002; А. Шитов, Юрий

Трифонов. Жизнь и творчество: Библиографический указатель, Москва 2010. 77 W 1938 roku, w wieku trzynastu lat Trifonow zaczął uczęszczać na zajęcia kółka literackiego w Domie

Pionierów, gdzie prezentował swoje pierwsze dziecięce opowiadania. W 1944 roku został przyjęty do Instytutu

Literackiego im. Gorkiego i od tego momentu pisanie wypełniło jego życie. Jurij Trifonow urodził się w rodzinie

ideowych rewolucjonistów (ojciec, wujek i babcia pisarza byli ważnymi postaciami w okresie działalności

konspiracyjnej, a później aktywnie uczestniczyli w przewrocie bolszewickim i wojnie domowej) ale także ludzi

uzdolnionych artystycznie. Wspomniana babcia Tatiana Słowatinska była utalentowaną pianistką i zanim

zaczęła ukrywać w swoim petersburskim mieszkaniu prominentnych bolszewickich działaczy, studiowała w

konserwatorium. Matka przyszłego autora Zamiany, Eugenia Trifonowa, z zawodu zootechnik pisała

opowiadania dla dzieci (pod pseudonimem – Eugenia Tajurina). Wujek, Eugeniusz Trifonow obok działalności

rewolucyjnej również zajmował się pisarstwem – był poetą i prozaikiem, którego utwory były publikowane w

latach 20. i 30. minionego wieku. Bardziej znanym autorem wierszy i powieści został jego syn Gieorgij

Trifonow (brat cioteczny Jurija Trifonowa) tworzący pod pseudonimem Michaił Diomin. Informacje

biograficzne w oparciu o: А. Шитов, Юрий…, с. 690-699.

20

Czas i miejsce) własny życiorys jest dla Trifonowa już nie tylko elementem do wykorzystania

w fabule dzieła, ale także przedmiotem głębokich przemyśleń i refleksji.78 Taka

charakterystyka twórczości autora Domu nad rzeką Moskwą uprawomocnia naszym zdaniem

wybór metody kulturowo-historycznej z elementami biografizmu i socjologizmu jako sposobu

analizy omawianych w niniejszej pracy opowieści moskiewskich.

Uzasadnieniem dla antropologicznego podejścia do twórczości Trifonowa jest jej

antropocentryzm – dążenie do poznania człowieka żyjącego w określonym miejscu i czasie.79

W wymiarze praktycznym oznacza to dla nas wielowymiarowość i interdyscyplinarność

prowadzonych badań, z wykorzystaniem narzędzi z różnych obszarów nauk

humanistycznych, np. socjologii, psychologii, czy historii. Dzieło literackie traktowane jest

wówczas jako źródło wiedzy o człowieku, a jego studiowanie staje się poszukiwaniem

prawdy o nim, zarówno w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym.

Struktura rozprawy. Niniejsza praca składa się z wprowadzenia, trzech rozdziałów,

podsumowania oraz bibliografii. Pierwszy rozdział jest zarysowaniem problematyki

związanej z genezą i charakterystyką fenomenu społecznego, jakim jest rosyjska inteligencja.

W tej części poruszono m.in. kwestię kłopotu z definicją omawianego zjawiska, a także

uwarunkowań towarzyszących pojawieniu się inteligencji (w rozumieniu grupy społecznej) w

Rosji. W rozdziale drugim przedstawiono wybrane przykłady bohaterów-inteligentów w

rosyjskiej literaturze XX wieku. Najobszerniejszą część rozprawy stanowi rozdział trzeci, w

którym zostały omówione postaci inteligentów występujące w opowieściach moskiewskich

Trifonowa. W pierwszej części tego rozdziału przedstawiono okoliczności towarzyszące

powstaniu i publikacji analizowanych utworów. Wstępem do typologizacji trifonowowskich

inteligentów jest zarys świata przedstawionego opowieści, czyli materialnego, społecznego i

politycznego otoczenia, które oddziałuje na podejmowane przez poszczególne postacie

decyzje i wybory. Typologizacja bohaterów oraz ich postaw (np. „konformista”, czy „ideowy

rewolucjonista”) została przeprowadzona na podstawie wnikliwej lektury utworów.

Charakterystyka protagonistów wynika ze szczegółowej analizy postaciowania

78 Pisze o tym m.in. Marina Sieliemieniewa w rozprawie habilitacyjnej o twórczości Trifonowa: „В рамках

творческого пути писателя отчетливо прослеживается трансформация функций поэтики

автобиографизма: в прозе 1950-60-х годов писатель стремился к включению в текст автобиографических

фактов, а в зрелой философской прозе – к осмыслению трагических изломов жизни своего поколения

посредством исследования собственной анкетной и духовной биографии” [М. Селеменева,

Художественный…(автореферат диссертации), с. 10]. 79 Koncentrując się w swojej twórczości na egzystencjalnym wymiarze ludzkiego życia, Trifonow wpisuje się w

antropocentryczne tradycje rosyjskiej literatury. Nieprzypadkowo jednym z najważniejszych i intelektualnie

najbardziej inspirujących Trifonowa pisarzy był Fiodor Dostojewski, u którego człowiek, jak pisze czeski jezuita

i kardynał Tomas Spidlik, został potraktowany tak dogłębnie, jak nigdzie indziej [T. Spidlik, Myśl rosyjska. Inna

wizja człowieka, tł. J. Dembska, Warszawa 2000].

21

bezpośredniego (np. opisu wyglądu zewnętrznego, informacji o wieku, zawodzie, stanie

cywilnym itp.), jak również postaciowania pośredniego (np. przeżyć wewnętrznych, otoczenia

przedmiotowego, czy biografii retrospektywnej).80 Wnioski zawarte w trzecim rozdziale są

syntezą opisu bohaterów, próbą wyjaśnienia ich postaw i zachowań. Podsumowanie kończące

rozprawę ma natomiast m.in. odpowiedzieć na pytanie o stosunek Trifonowa do opisywanej

rzeczywistości, odkryć choć częściowo autorski zamysł towarzyszący kreacji świata

przedstawionego oraz umiejscowić trifonowowskich inteligentów w kontekście literatury

rosyjskiej.

W 1974 roku w Instytucie Rusycystyki Uniwersytetu Warszawskiego pracę magisterską

poświęconą analizie opowieści moskiewskich (Zamiany, Bilansu wstępnego i Długich

pożegnań) obroniła Lucyna Sowińska.81 Rozprawa napisana pod kierownictwem prof. René

Śliwowskiego była jedną z pierwszych w Polsce,82 której tematem stała się twórczość

Trifonowa. Mamy nadzieję, że niniejsza praca wpisuje się w tradycje warszawskiej

rusycystyki, która, co pokazuje przywołana sprzed czterdziestu lat analiza, potrafiła

dostrzegać w literaturze rosyjskiej to, co ważne i aktualne, a nie zawsze zauważane i tak samo

widziane i interpretowane w samej Rosji.

80 H. Markiewicz, Postać literacka i jej badanie [w:] Autor. Podmiot literacki. Bohater. Z dziejów form

artystycznych w literaturze polskiej, t. LXIII, pod red. A. Martuszewskiej, J. Sławińskiego, Wrocław 1983, s. 93-

108. 81 L. Sowińska, Московские повести Юрия Валентиновича Трифонова (praca magisterska), Instytut

Rusycystyki UW, Warszawa 1974. 82 W 1973 roku na Uniwersytecie w Lublinie pracę zatytułowaną Proza Jurija Trifonowa obroniła Wiesława

Pieńkowska [А. Шитов, Юрий…, с. 474].

22

I. Inteligencja w Rosji – genealogia pojęcia

Rozdział niniejszy ma być punktem wyjścia i tłem dla analizy postaci-inteligentów

zobrazowanych w utworach Jurija Trifonowa. Naszym celem z pewnością nie jest natomiast

jakakolwiek próba wyczerpującego przedstawienia problemu rosyjskiej inteligencji. Poniżej

zostaną przytoczone ważne i opiniotwórcze głosy w dyskursie dotyczącym jej genezy,

definicji, czy roli w życiu społecznym i politycznym. Omawiając interesujące nas zagadnienie

będziemy się odwoływać do historii Polski, co jest uzasadnione ścisłym związkiem i

przeplataniem się losów obydwu krajów. Zbliżone są także uwarunkowaniami pojawienia się

inteligencji w Polsce i w Rosji83, można wskazać wyraźne podobieństwo w postrzeganiu jej

roli w życiu publicznym, istnieją wreszcie hipotezy o polskim rodowodzie terminu

„inteligencja” (w znaczeniu warstwy społecznej).

1. Rosyjska inteligencja – problemy z definicją zjawiska

Pytanie o istotę inteligencji ma równie długą historię jak sam termin84. O problemach z jego

definicją pisze chociażby Nadieżda Mandelsztam:

„(…) Historyczne losy inteligencji są nader skomplikowane, gdyż imieniem jej określa się często warstwy, które

nie mają do tego prawa. Czy można nazywać inteligentami techno- i biurokratów, nawet jeśli mają dyplomy lub

jeśli piszą powieści i poematy? (…) Czym więc jest inteligencja?”85

83 Podobnie, jak w przypadku Rosji, również w Polsce narodziny inteligencji i dominująca w jej ramach

ideologia była konsekwencją szczególnych uwarunkowań politycznych – w pierwszym przypadku –

samodzierżawiem, w drugim brakiem suwerenności. Pojawienie się inteligencji było jednocześnie rezultatem

przemian zachodzących w społeczeństwie, w ramach których wyodrębniły się jednostki nie wpisujące się w

żadną z dotychczasowych grup społecznych. Uogólniając, w Rosji były to wykształcone dzieci popów i

urzędników, w Polsce zaś spauperyzowani przedstawiciele szlachty. 84 W Polsce nad zagadnieniem rosyjskiej inteligencji pochylili się m.in. autorzy leksykonu Idee w Rosji. W tomie

czwartym pod rzeczonym hasłem zawarto zwięzłą informację dotyczącą znaczenia terminu „inteligencja”, jego

ewolucji w poszczególnych okresach historycznych, a także socjologicznego aspektu omawianego zjawiska.

Hasłu towarzyszy wybrana bibliografia poświęcona problemowi inteligencji w Rosji [Idee w Rosji. Leksykon

rosyjsko-polsko-angielski, pod red. A. de Lazari, t. 4, Łódź 2001, s. 224-235]. 85 Stanisław Rassadin pisał o Czechowie jako o niedoścignionym wzorcu intreligenta: „Чеховский

интеллигент, это, отчасти мифическое, существо, в самом деле олицетворено самим Чеховым (...), но и

тут – такая концентрация свойств, присущих или приписываемых интеллигенту, что, так сказать, во

втором экземляре ее уже не воспроизвести (...) И если Чехова трудно назвать интеллигентом типическим

и совсем невозможно – типовым, средним, то лишь потому же, почему гения не назовешь просто

нормальной личностью, не свыше того. Все, что должно быть этой личности свойственно: тяга к добру,

способность к сочувствию, живость воображения (и так далее), развито в человеке талантливом, тем

более в гениальном до степени необыкновенности. Надреальности. Наднормальности” [С. Рассадин,

Русские или из дворян в интеллигенты, Москва 2005, с. 467].

23

czy Michaił Gasparow: „Можем ли назвать интеллигентом Льва Толстого? Чехова86?

Бердяева? гимназического учителя? инженера? сочинителя бульварных романов?”87

Próba wymienienia kryteriów definiujących rosyjską inteligencję prowadzi uczonego do

konstatacji, że całkowicie spełnia je jedynie artystyczna bohema.88

Problemy z definicją zjawiska rosyjskiej inteligencji wynikają z jego amorficzności89,

ciągłego i nigdy nie skończonego procesu samookreślania, czy zmieniającej się percepcji roli

społecznej omawianej warstwy. Konsekwencją tej nieokreśloności i zmienności jest wielość

znaczeń kryjących się za pojęciem inteligencji.90

Inteligencja jako warstwa społeczna jest fenomenem, który w Rosji od drugiej połowy

XIX wieku budzi spory, kontrowersje i podlega ciągłym próbom dookreślenia i

zdefiniowania. Inteligencja przekonana o własnej odrębności w strukturze społecznej i

poczuwająca się do szczególnej misji wobec własnego narodu jest zjawiskiem obcym krajom

zachodniej Europy, a jej pojawienie się w Rosji (także w Polsce) tłumaczone jest kulturowo-

polityczną specyfiką tego obszaru, wynikającą m.in. z „graniczności” (Polski – między

Wschodem i Zachodem; Rosji – między Europą i Azją), poczucia misyjności, czy wreszcie

zacofania cywilizacyjnego. 91

86 М. Гаспаров, Русская интеллигенция как отводок европейской культуры, [в кн.] Русская

интеллигенция и западный интеллектуализм, М. 1999, s. 21. 87 Sam Gasparow pytany o swoją przynależność do inteligencji odpowiada: „Нет, я – работник умственного

труда, я получаю о государства зарплату и не имею политических амбиций” [М. Гаспаров, Русская…, с.

22]. 88 Na nieuchwytność zjawiska rosyjskiej inteligencji wynikającą m.in. z amorficzności i wewnętrznej

sprzeczności badanego przedmiotu zwraca uwagę Jurij Łotman w artykule Интеллигенция и свобода. [Ю.

Лотман, Интеллигенция и свобода, [в кн.] Русская интеллигенция…, c 123]. 89 Przyczyna braku ostrych granic określających przynależność do inteligencji w dużym stopniu leży w specyfice

samych kryteriów używanych dla opisania tej grupy. Należą do nich bowiem nie tylko walory intelektualne, czy

wykształcenie, ale również, a może przede wszystkim wartości etyczne i określony światopogląd. 90 Jerzy Jedlicki zauważa, że fenomen polskiej, a zwłaszcza rosyjskiej inteligencji nie zawiera się w samym

fakcie pojawienia się tej warstwy, ale w tym, że „do jej odrębnego istnienia przypisuje się wagę i znaczenie”

[Dzieje inteligencji…, s. 15]. O szczególnym posłannictwie, do którego poczuwała się rosyjska inteligencja pisał

Isaiah Berlin: „«Ителлигенция» — русское слово, оно придумано в XIX веке и обрело с тех пор

общемировое значение. Сам же феномен со всеми его историческими, в полном смысле слова —

революционными, последствиями, по-моему, представляет собой наиболее значительный и ни с чьим

другим не сравнимый вклад России в социальную динамику. Не следует путать интеллигенцию с

интеллектуалами. Принадлежащие к первой считают, что связаны не просто интересами или идеями; они

видят себя посвященными в некий орден, как бы пастырями в миру, назначенными нести особое

понимание жизни, своего рода новое евангелие” [И. Берлин, Советская интеллигенция, пер. Г.

Кружкова, [в кн.] И. Берлин, История свободы. Россия, Москва 2000, с. 10]. 91 Po 1989 r. w polskiej publicystyce odezwały się głosy o końcu inteligencji w naszym kraju, jako o grupie

która odegrała swoją rolę i odeszła do historii. Według nich Polska „znormalniała”, upodobniła się do Zachodu,

a inteligencja jako swoista społeczna anomalia musiała zniknąć. Polemiczne głosy na ten temat padły m.in. w

debacie zorganizowanej przez dziennik „Rzeczpospolita” w 2000 r., w której udział wzięli opiniotwórczy

publicyści: Bohdan Cywiński, Bronisław Wildstein i Janusza Majcherek [B. Cywiński, Inteligencji nekrologii

przedwczesne; B. Wildstein, Przeciw skansenowi; J. Majcherek, Nowe elity na nowe czasy, „Rzeczpospolita” 13

maja; 22 kwietnia; 15 lipca, 2000].

24

W opublikowanym w 2004 r. Słowniku rosyjskiej kultury Jurij Stiepanow opisuje

inteligencję jako grupę społeczną, która wyodrębniła się ze społeczeństwa i „podjęła się

pełnienia funkcji społecznej samoświadomości w imieniu i w interesie całego narodu”92

Wyrażanie owej samoświadomości, bycie kimś w rodzaju pośrednika pomiędzy władzą a

narodem93 jest według Stiepanowa immanentną cechą rosyjskiej inteligencji.94

Inteligencja obejmuje zatem grupę ludzi świadomych swojej odrębności i określonych

celów do zrealizowania. Problem z jej definicją jest rezultatem braku ustalonych i

powszechnie przyjętych kryteriów przynależność do tej warstwy społecznej. „Inteligentem

nikt się nie rodzi, inteligentem się dopiero staje”.95 Nie ma jednak jednej odpowiedzi na

pytanie o warunki konieczne dla stania się przedstawicielem inteligencji. Grupa ta jest jedyną

warstwą społeczną, która w istocie sama siebie konstytuuje, opisuje i decyduje o kryteriach

przynależności.

Jurij Łotman w artykule Интеллигенция и свобода krytykuje uproszczenia w licznych

próbach definiowania inteligencji. Zauważa, że często stosowana metoda wyliczania cech

dystynktywnych inteligencji zamiast pozytywnego wyniku w postaci klarownego obrazu

badanego zjawiska daje rezultat przeciwny do zamierzonego: Inteligent okazuje się

konglomeratem sprzecznych, często wykluczających się cech.96

92 Ю. Степанов, Константы: словарь русской культуры, Москва 2004, с. 692. 93 W poprzednich stuleciach w Rosji (podobnie jak i w Polsce) inteligencja (w niektórych okresach jej część)

pozostawała poza strukturami władzy. Czy to z przymusu (np. inteligenci – raznoczyńcy w carskiej Rosji), czy z

własnego wyboru (w okresie ZSRR/PRL) inteligencja pomimo swoich przywódczych aspiracji była odsunięta od

wpływu na losy kraju. Jako swój obowiązek postrzegała więc „pośredniczenie” w relacjach z rządzącymi,

„reprezentowanie” narodu, czyli wypełnianie funkcji, które w państwach Europy zachodniej wypełniała

administracja państwowa. Rosyjski pisarz Piotr Boborykin w artykule z 1904 roku pisze o inteligencji, jako

„zbiorowej duszy rosyjskiego społeczeństwa i narodu” [П. Боборыкин, Русская интеллигенция, «Русская

мысль», 1994, № 12, cyt. za: A. Walicki, O inteligencji, liberalizmach i Rosji, Kraków 2007, s. 43]. Andrzej

Walicki traktuje inteligencję w sensie normatywnym (etycznym), jako wierną wypracowanemu etosowi elitę

społeczeństwa, mającą poczucie odpowiedzialności za losy narodu i walczącą o „rządy dusz”. Ta elita ma

wyraźne poczucie własnej odrębności w strukturze społecznej, lecz „aspiruje do wyrażania interesów całości”.

[A. Walicki, O inteligencji…, s. 45]. 94 Jedyną zmienną przy opisie inteligencji jest jej skład, ponieważ to poszczególne grupy społeczne w danym

miejscu i czasie przypisują sobie rolę nosiciela samoświadomości narodu. [Ю. Степанов, Константы: словарь

русской культуры, Москва 2004, с. 694]. W określonych okolicznościach z grupy inteligencji może się

wydzielić również węższa podgrupa uważająca się za wyraziciela tej świadomości, jak dysydenci w Związku

Radzieckim w okresie breżniewowskim. Do funkcji nosiciela zbiorowego interesu mogą także pretendować

pojedyncze jednostki, co znalazło swoje odzwierciedlenie m.in. w Rosji w drugiej połowie XIX, początku XX

wieku w koncepcjach narodników i eserowców (przeświadczenie o wpływie jednostki na bieg historii) - Na

polskim gruncie, oparta na filozofii Nietzschego i romantycznym indywidualizmie wiara w siłę sprawczą

jednostki, stała za szerokim wśród polskiej inteligencji okresu dwudziestolecia międzywojennego kultem

marszałka Józefa Piłsudskiego [A. Walicki, O inteligencji…, s. 62], a w wynaturzonej formie w kulcie jednostki

w okresie stalinowskim. 95 A. Blaha, Sociologie inteligence, Praha 1937, cyt. za: H. Janaszek Ivanickova, Świat jako zadanie inteligencji.

Studium o Stefanie Żeromskim, Warszawa 1971, s. 9. 96 Ю. Лотман, Интеллигенция…,[в кн.] Русская интеллигенция…, s. 103.

25

Autor Rosji i znaków zauważa także, iż szukanie określeń wyrażających istotę inteligencji

staję się zarazem elementem dyskursu tę inteligencję konstytuującego. Nie występuje tu

zatem niezbędny w nauce dystans wobec analizowanego obiektu.97 W łotmanowskim

(semiologicznym) duchu zjawisko inteligencji postrzega Jerzy Jedlicki przypisując mu

charakter bardziej retorycznego postulatu, czy zbiorowego wyobrażenia niż samodzielnego

bytu.98 W świetle powyższego, to zmieniające się w czasie wyobrażenia i oczekiwania

dotyczące roli społecznej inteligencji mogą być jedną z głównych przyczyn rozmytości

omawianego terminu.

2. Geneza terminu „inteligencja” (w rozumieniu warstwy społecznej99)

Źródła terminu „inteligencja” można się doszukiwać w greckim słowie noesis –

„świadomość, wyższy stopień rozumienia”. Słowo intellegentia pojawiło się natomiast u

Rzymian i początkowo oznaczało to samo, co greckie noesis. Najstarszym znanym zabytkiem

literatury, w którym występuje opisywany termin, jest komedia „Teściowa” Terencjusza

(190-159 rok p.n.e.). Boecjusz (480-524) w pracy Consolatio philosophiae wyróżnia cztery

stopnie poznania: zmysły postrzegają to co posiada materialną formę, wyobraźnia to co,

niematerialne, rozum – ideę zawartą w przedmiocie. Wyższy rozum, który obejmuje

wszystkie formy postrzegania rzeczywistości, Boecjusz nazywa „boską inteligencją”. Taka

koncepcja inteligencji została następnie przejęta i rozwinięta przez niemieckich filozofów

Schellinga i Hegla.100

97 O braku niezbędnego dystansu wobec definiowanego zjawiska „inteligencji” piszał m.in. Andriej Zorin:

„Вопрос о происхождении русской интеллигенции является, пожалуй, столь же неизбывным, сколь и

безнадежным в научном отношении, поскольку его разрешение тесно связано с

самоидентификационными моделями той социальной группы, которая единственно и склонна

размышлять над этой проблематикой.” [А. Зорин, Уваровская триада и самосознание русского

интеллигента, [в кн.] Русская интеллигенция…, s. 34]. 98 Dzieje…, T. 1, s. 9. 99 Niektórzy uczeni poruszający w swoich pracach problem fenomenu rosyjskiej inteligencji nie zgadzają się z

określeniem jej jako warstwy społecznej. Dla opisu tegoż fenomenu używają innych terminów, takich jak zakon,

czy sekta. „Итак, на поставленный вопрос, кого назвать интеллигенцией, можно ответить, что это

лишенная почвы асоциальная группа, или секта отщепенцев” [А. Камчатнов, О концепте интеллигенции

в контексте русской культуры [в кн.] В. Колесов, Язык и ментальность, С.-Петербург 2004, с. 111-123].

Podobnie rosyjską inteligencję opisywał w latach 20. minionego stulecia Gieorgij Fiedotow: „Сознание

интеллигенции ощущает себя почти как некий орден, хотя и не знающий внешних форм, но имеющий

свой неписаный кодекс – чести, нравственности, - свое призвание, свои обеты. Нечто вроде

средневекового рыцарства, тоже не сводимого к классовой, феодально-военной группе, хотя и связанное

с ней, как интеллигенция связана с классом работников умственного труда” [Г. Федотов, Трагедия

интеллигенции [в кн.] Г. Федотов, Судьба и грехи России. Избранные статьи по философии русской

истории и культуры, т. 2, С.-Петербург 1992, с. 68-69]. Cytowany artykuł po raz pierwszy ukazał się w

Paryżu w 1927 roku [Б. Богданов (Г. Федотов), Трагедия интеллигенции, «Версты», Париж 1927, № 2]. 99 Ю. Степанов, Константы…, с. 690. 100 Tamże, s. 690-692.

26

Karol Marks pisał o inteligencji jako o powszechnym (nie partykularnym) interesie.

Inteligencja występuje u niego nie jako grupa społeczna, ale jako heglowska

samoświadomość całego narodu. W przeciwieństwie do koncepcji francuskiego historyka

Françoisa Guizot, u którego inteligencja była abstrakcyjną ideą oddziałującą na ewolucję

rzeczywistości (czynnikiem determinującym rozwój cywilizacji), u autora Kapitału zostaje

ona powiązana z konkretnym podmiotem.101 Koncepcje Hegla i Marksa stały się ważnym

elementem procesów samoidentyfikacyjnych rosyjskiej inteligencji – wykształconej części

społeczeństwa, która w drugiej połowie XIX wieku dostrzegła swoją odrębność wynikającą z

poczucia szczególnego posłannictwa wobec narodu i państwa.

Pojęcie „inteligencja” odnoszące się do grupy społecznej pojawiło się w Rosji w II

połowie XIX wieku. Jego wprowadzenie do obiegu często przypisuje się Piotrowi

Boborykinowi (1836-1921) – twórczo płodnemu, ale drugorzędnemu rosyjskiemu pisarzowi i

publicyście. Ten wnikliwy obserwator procesów społecznych zachodzących w granicach

Imperium Rosyjskiego twierdził w ostatnich dziesięcioleciach jego istnienia, że jako pierwszy

użył terminu „inteligencja” w 1866 r. w znaczeniu „warstwa społeczna posiadająca wyższe

wykształcenie” („высший образованный слой общества)”.102 Wiktor Winogradow w

Historii słów zauważa jednak, że termin „inteligencja” opisujący konkretną warstwę

społeczną najwcześniej rozpowszechnił się w języku polskim, a dopiero stąd trafił na grunt

rosyjski.103 Takie stanowisko podzielali niektórzy rosyjscy badacze, m.in. pisarz i publicysta

(polskiego pochodzenia) Bolesław Markiewicz (1822-1884), a także Moric Michelson

(1825—1908) – pedagog i działacz społeczny, który w opublikowanym w 1904 r. słowniku

(Сборник образных слов и иносказаний) zdefiniował słowo „inteligencja”, jako

zapożyczenie z języka polskiego opisujące „wykształconą, intelektualnie rozwiniętą część

mieszkańców”.104

Do lat 60. XIX wieku słowo „inteligencja” występowało w języku rosyjskim w znaczeniu

jakie posiada intelligentia w języku łacińskim i oznaczało potencjał umysłowy człowieka.

101 Tamże, s. 696. 102 В. Виноградов, Интеллигенция [в кн.] В. Виноградов, История слов, Москва 1999, с. 227-229. 103 Polscy uczeni ogólnoeuropejskie pierwszeństwo we wprowadzeniu terminu „inteligencja” przyznają

Karolowi Libeltowi [A. Walicki, O inteligencji…, s. 44]. Już w 1844 r. przedstawił on socjologiczną definicję

inteligencji w eseju „O miłości ojczyzny” opublikowanym w Poznaniu: „Mowa tu wszakże o tak nazwanej

inteligencji narodu. Stanowią ją ci wszyscy, co troskliwsze i rozleglejsze odebrawszy po szkołach wyższych i

instytutach wychowanie, stoją na czele narodu jako uczeni, urzędnicy, nauczyciele, duchowni, przemysłowi,

zgoła, którzy mu przewodzą wskutek wyższej swojej oświaty. Poza tą klasą leżą masy ludu, niby ogromne

pokłady ziemi, sponad których tamci, jak wzgórza się wznoszą.” [K. Libelt, O miłości ojczyzny [w:] K. Libelt,

Samowładztwo rozumu, Warszawa 1967, s. 61]. 104 М. Михельсон, Русская мысль и речь: Свое и чужое: Опыт русской фразеологии: Сборник образных

слов и иносказаний: В 2 т., С.-Петербург 1904, http://slovari.yandex.ru/~книги/Сборник образных слов и

иносказаний/~Ин/2/

http://slovari.yandex.ru/~книги/Сборник%20образных%20слов%20и%20иносказаний/~Ин/2/


27

Wasilij Triediakowski w latach 30. XVIII wieku jako rosyjski odpowiednik łacińskiego

terminu zaproponował «разумность» (rozum, rozsądek).105 Wiktor Winogradow w pracy

Проблема авторства и теория стилей (1961) pisze, że w drugiej połowie XVIII wieku

inteligencja w powyższym rozumieniu była popularnym terminem wśród rosyjskiej

masonerii. Dzięki swojej inteligencji (разумности) poszczególne jednostki mogły kreować i

wpływać na otaczającą je rzeczywistość.106 W 1836 r. Wasilij Żukowski zapisał w pamiętniku

zdanie, które będzie często przywoływane w pracach poświęconych rosyjskiej genezie słowa

„inteligencja”, ale nadal jest to najprawdopodobniej jedynie transkrypcja z języka łacińskiego:

„Кареты, все исполненные лучшим петербургским дворянством, тем, которое у нас

представляет всю русскую европейскую интеллигенцию”.107

Zanim termin „inteligencja” w interesującym nas znaczeniu zakorzenił się w języku

rosyjskim, samo zjawisko inteligencji stało się już przedmiotem refleksji i polemik.

Obdarzona samoświadomością grupa społeczna nazywana jest przez Hercena i Ogariowa

„wykształconą mniejszością”, „nową Rosją”. Mikołaj Czernyszewski mówi o „nowych

ludziach”, a Piotr Ławrow o krytycznie myślących jednostkach.108

W latach 60. XIX wieku termin „inteligencja” w znaczeniu konkretnej grupy społecznej

pojawia się w dziennikach ówczesnych działaczy państwowych. Minister spraw

wewnętrznych Piotr Wałujew oznacza tym terminem urzędników zatrudnionych w

administracji109. W dzienniku profesora literatury i cenzora Aleksandra Nikitienki (z lat 1826-

1877) słowo „inteligencja” występuje w negatywnym znaczeniu („массы народные – это

полудикость, интеллигенция – это полуобразованность”110) i często towarzyszy mu polski

kontekst. Po raz pierwszy interesujący nas termin pojawia się w zapisie z lutego 1864 roku:

„Что поляки не могут снести вида русского мужика, что они питают к нему вместе и антипатию и

презрение, — это понятно, потому что действительно они образованнее, а русский мужик или масса

народа покоится еще в древнем варварском киммерийском мраке. Но непонятно то, что они те же

чувствования питают к так называемому образованному сословию: ведь они уж никак не выше его. Тот

же умственный и нравственный разврат, та же пустота ума, отсутствие всякого характера и пр. и пр. Их

105 В. Виноградов, История… 106 Tamże. 107 Б. Успенский, Русская интеллигенция как специфический феномен русской культуры, [в кн.] Б.

Успенсий, Этюды о русской истории. С.-Петербург 2002, с. 408. 108 Ю. Степанов, Константы…, с. 699. 109 Tamże, s. 697. 110 А. Никитенко, Дневник: В 3 т., Москва 2005. Wpis do dziennika z 12 czerwca 1869 roku.

http://www.belousenko.com/books/memoirs/nikitenko_dnevnik_3.htm

http://www.i-u.ru/biblio/archive/vinogradov_problemi

28

интеллигенция — такая же гадость, как и наша, да у них еще хуже, с прибавкою католицизма. Тут

поистине нечем гордиться и превозноситься перед нами”.111

W omawianym okresie (w latach 60. XIX wieku) słowo „inteligencja” (jako grupa społeczna)

coraz częściej zaczyna pojawiać się w publicystyce, ale nie jest jeszcze wówczas terminem

popularnym i rozpowszechnionym, czego potwierdzeniem może być fragment Dziwnej

historii (1869) Iwana Turgieniewa:

„А впрочем, послезавтра в дворянском собрании большой бал. Советую съездить: здесь не без красавиц.

Ну и всю нашу интеллигенцию вы увидите. Мой знакомый, как человек, некогда обучавшийся в

университете, любил употреблять выражения ученые. Он произносил их с ироней, но и с уважением”112.

Fragment Литературного вечера (1877) Iwana Gonczarowa może świadczyć natomiast, że

„inteligencja” wciąż postrzegana jest jako zagraniczna naleciałość: „Возьмешь книгу или

газету – и не знаешь, русскую или иностранную грамоту читаешь! объективный,

субъективный, эксплатация, инспирация, конкуренция, интеллигенция – так и погоняют

одно другое”.113

W artykule opublikowanym pod koniec XIX wieku w „Filologicznych zapiskach”

Aleksieja Chowańskiego Wyrazy obce w języku rosyjskim (Иноязычие в русском языке),

autor pisząc o licznych zapożyczeniach funkcjonującym w języku rodzimym wymienia

również wyrażenia: „inteligencja”, „inteligentny” oraz „inteligent”:

„В известном смысле, впрочем, эти выражения обозначают действительно понятия новые, ибо

интеллигенции и интеллигентов у нас прежде не бывало. У нас были «люди ученые», затем «люди

образованные», наконец, хотя и «не ученые» и «не образованные», но все-таки «умные». Интеллигенция

же и интеллигент не означают ни того, ни другогo, ни третьего. Всякий недоучка, нахватившийся

новомодных оборотов и слов, зачастую даже и круглый дурак, затвердивший такие выражения, считается

у нас интеллигентом, а совокупность их интеллигенцией”.114

111 А. Никитенко, Дневник… Wpis do dziennika z 25 lutego 1964 roku.

http://www.belousenko.com/books/memoirs/nikitenko_dnevnik_2.htm 112 И. Тургенев, Странная история, [в кн.] И. Тургенев, Собрание сочинений, т. 7, Москва 1949, с. 208. 113 И. Гончаров, Литературный вечер [в кн.] И. Гончаров, Собрание сочинений в восьми томах, Т. 7,

Москва 1954, с. 135. 114 И. Желтов, Иноязычие в русском языке, «Филологические записки, № 4—5, Воронеж 1890, с. 2, 3, [cyt.

za:] В. Виноградов, История слов, Москва 1999, с. 227.


29

W słownikach języka rosyjskiego „inteligencja” po raz pierwszy pojawiła się w 1881 r. w

drugim wydaniu słownika Władimira Dala.115 Inteligencja została w nim zdefiniowana jako

„разумная, образованная, умственно развитая часть жителей”.116 Autor nie zamieszcza w

słowniku ani wyrażenia „inteligentny”, ani „inteligent”. Według Wiktora Winogradowa

obydwa te słowa rozpowszechniły się w języku rosyjskim dopiero w ostatnich

dziesięcioleciach XIX wieku, czyli wyraźnie później niż „inteligencja”.117

Termin „inteligencja” stał się w Rosji znany i często używany (przede wszystkim w

publicystyce) pod koniec XIX wieku. Na początku kolejnego stulecia był już niezbędnym

elementem opisu procesów społeczno-politycznych zachodzących w Rosji, a samo zjawisko

inteligencji – przedmiotem zażartych sporów i dyskusji.

3. Uwarunkowania pojawienia się inteligencji jako warstwy społecznej

Pojawienie się w Rosji wartswy inteligencji najczęściej łączy się ze społeczną reakcją na

autorytarne panowanie Mikołaja II, z początkami ruchów rewolucyjnych i niespełnionymi

aspiracjami raznoczyńców.118 Z drugiej strony istnieje szereg prac, w których inteligentami

nazywane są postaci (lub całe grupy) chronologicznie żyjące znacznie wcześniej, jak np.

Radiszczew (1749-1802)119, czy dekabryści120. Aleksandr Ospowat łączy moment pojawienia

się inteligencji w Rosji z konkretnymi wydarzeniami życia społeczno – kulturalnego. W

opinii uczonego, zapowiedzią/manifestem wyodrębnienia się nowej warstwy społecznej był

list salzburski Bielińskiego do Gogola z 1847 roku oraz spotkania kółka Pietraszewskiego.121

115 W pierwszym wydaniu słownika Dala publikowanym w latach 1861-1868 nie ma jeszcze słowa

„inteligencja”, które w tym okresie dopiero zaczęło się pojawiać w publicystyce. 116 В. Даль, Толковый словарь живого великорусского языка, Т.2, Москва 2003, c. 46. 117 В. Виноградов, История…, c. 227. 118 Raznoczyńcy często utożsamiani są z pierwszymi pokoleniami rosyjskiej inteligencji. Decyduje o tym ich

wyższe wykształcenie i przeświadczenie o własnej odpowiedzialności za losy państwa i narodu [Ю. Степанов,

Константы: словарь русской культуры, Москва 2004, c. 700]. Raznoczyńcy byli dziećmi kupców i osób

duchownych (student Turobojew z Klima Samgina mówi, że: „Na uniwersytecie studiują Niemcy, Polacy,

Żydzi, a z Rosjan tylko synowie popów” [M. Gorki, Klim Samgin, tł. A. Sandauer, t.1, Warszawa 1950, s. 230]),

urzędników i oficerów niższych stopni, a także zubożałej szlachty. Jako warstwa społeczna zaczęli formować się

w latach pięćdziesiątych XIX wieku [ M. Heller, Historia…, s. 598]. 119 С. Бертоллиси, Три лика русской интеллигенции: Радищев, Чаадаев, Сахаров, [в кн.] Русская

интеллигенция…, с. 110-121. Aleksiej Radiszczew (1749-1802) po publikacji Podróży z Petersburga do

Moskwy (1790), gdzie krytykuje despotyzm, w jego opinii będący główną przyczyną zapóźnienia Imperium

Rosyjskiego w porównaniu z innymi państwami europejskimi, zostaje skazany na śmierć, ułaskawiony i

wysłany na Syberię. Katarzyna Wielka nazywa śmiałego pisarza: „buntownikiem gorszym od Pugaczowa”.

Niespełna sto lat później „Pugaczowami z uniwersytetów” będą nazywani raznoczyńcy. 120 Bunt dekabrystów o kilka dziesięcioleci wyprzedził pojawienie się inteligencji w Rosji. Carskiej elicie, która

w 1825 roku zbuntowała się przeciwko władzy, Małgorzata Abassy poświęciła jeden z rozdziałów swojej

monografii dotyczącej inteligencji rosyjskiej w XIX wieku [M. Abassy, Inteligencja a kultura. O problemach

samoidentyfikacji dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Kraków 2008]. 121 А. Осповат, Смерть Пушкина, рождение интеллигенции, [в кн.] Русская интеллигенция…, с. 45.

30

O uwarunkowaniach, które w Polsce i w Rosji doprowadziły do powstania warstwy

inteligencji pisze Andrzej Walicki w studium poświęconym Stanisławowi Brzozowskiemu:

„(…) zjawisko „inteligencji w polsko-rosyjskim, dziewiętnastowiecznym sensie tego słowa powstaje w

warunkach rozkładu lub podważenia autorytetu dotychczasowej klasy panującej przy braku innej klasy zdolnej

ją zastąpić i przy istnieniu sytuacji stawiającej przed elitą danego narodu zadania szczególnie trudne,

wymagające wzmożonego poczucia moralnej odpowiedzialności. Są to z reguły kraje (…) znajdujące się w

orbicie ekonomicznego i ideowego oddziaływania krajów najbardziej rozwiniętych oraz posiadające dość

znaczną liczbę ludzi wykształconych, zdolnych do uświadomienia sobie istoty problemów ogólnonarodowych i

do rozwiązywania ich przez krytyczną analizę doświadczeń własnych i cudzych”.122

W Rosji początkiem społeczno-politycznych przemian, które doprowadziły do pojawienia się

w wieku XIX inteligencji, były reformy Piotra I. Zachód stał się dla Rosji źródłem impulsów

modernizacyjnych, ale jednocześnie zaczął być postrzegany jako zagrożenie. Stosunek do

Zachodu stanowił wyzwanie dla samoidentyfikacji oświęconej warstwy społeczeństwa.

Reformy Piotra I, który „wybił okno do Europy” i przebojem wprowadził Imperium

Rosyjskiej do europejskiej polityki, jednocześnie w samej Rosji zapoczątkowały trwające do

dziś zmaganie się „swojego” z „obcym” w procesie projektowania przyszłości kraju.123

Pojawienie się inteligencji w Rosji w drugiej połowie XIX wieku nastąpiło wówczas, gdy

„…zgłosiła ona swoje prawo do przewodzenia narodowi w walce o szczęśliwe życie i

wystąpiła jako zdecydowany przeciwnik władzy”124 – pisze Michaił Heller w Historii

Imperium Rosyjskiego. Można zatem przyjąć, że głównym lub jednym z najważniejszych

czynników, który uformował światopogląd rosyjskich inteligentów była opozycyjność wobec

cara, a w pierwszym rzędzie, wobec tworzonego od panowania Mikołaja I systemu władzy –

administracji.125 Formowanie się inteligencji i umacnianie samodzierżawia były zatem

procesami, które „rozwijały się nie tylko równolegle w czasie, już od drugiej połowy lat 30.

XIX wieku, ale również w ścisłym ze sobą związku”.126 Śmierć Mikołaja I w 1855 r. została

przyjęta przez wzrastających w siłę przeciwników samodzierżawia z nieukrywaną radością.127

122 A. Walicki, Stanisław Brzozowski – drogi myśli, Kraków 2011, s. 157. 123 Znaczenie europejskich wzorców dla genezy rosyjskiej inteligencji podkreśla m.in. Jurij Łotman, według

którego owa inteligencja zrodziła się, jako próba stworzenia rodzimej elity intelektualnej na podobieństwo tej

funkcjonującej w Europie [М. Лотман, Интеллигенция…, [в кн.] Русская интеллигенция…, s. 127]. 124 M. Heller, Historia…, s. 602. 125 Б. Успенский, Русская…, с. 400-401. 126 A. Осповат, Смерть…, s. 47. 127 Publicysta i krytyk literacki Nikołaj Szełgunow (1824-1891) pisał we wspomnieniach: „Trzeba było żyć w

owym czasie, żeby zrozumieć triumfalny entuzjazm „nowych ludzi”, jak gdyby otwarło się nad nimi niebo,

31

W okresie panowania ostatnich Romanowów Rosja żyła w gęstniejącej atmosferze

nadciągających przemian, którą budowały odezwy i manifesty rewolucjonistów, niekończące

się spory wśród inteligencji, wreszcie zabójstwa najważniejszych urzędników państwowych.

Dziesięciolecia poprzedzające wybuch I wojny światowej i wydarzenia października 1917 r.

Michaił Heller nazywa „epoką inteligenckiej rewolucji” mając na myśli intelektualny ferment

w Rosji.

4. Inteligencja wobec rewolucji październikowej – rewolucja wobec inteligencji128

Rosyjski historyk i filozof Gieorgij Fiedotow w opublikowanym pod koniec lat 20. minionego

stulecia artykule Tragedia inteligencji, analizując konsekwencje przewrotu bolszewickiego

dla rosyjskiej warstwy wykształconej pisał, że „(…) большевизм есть преодоление

интеллигенции на путях революции”.129

Pro-rewolucyjny zapał XIX-wiecznej inteligencji ostudziły wydarzenia 1905 roku.130

Dopiero jednak przejęcie władzy przez bolszewików i wojna domowa zmusiły wielu z nich,

jak to określiła Nadieżda Mandelsztam we Wspomnieniach, do „rewaloryzacji wartości”.131

Dmitrij Mierieżkowskij, który podobnie jak znaczna część inteligencji z dużymi nadziejami

witał rewolucję lutową i obalenie caratu, kilka miesięcy później już po przewrocie

bolszewickim diametralnie inaczej postrzega sytuację, w której znalazła się Rosja:

jakby każdemu spadł z piersi pudowy kamień, ogarnęło ich bezgraniczne uniesienie, chciało się wzbić w górę”

[Н. Шелгунов, Воспоминания, Москва 1923, с. 23, cyt. za: M.Heller, Historia…, s. 599]. 128 Problem stosunku inteligencji do rewolucji, od momentu wystąpienia dekabrystów (1825) i twórczości

Aleksandra Puszkina (1799 - 1837), zdaniem Arkadija Bielinkowa, stał się jednym z najważniejszych tematów

rosyjskiej historii [A. Белинков, Сдача и гибель советского интеллигента, Юрий Олеша, Мадрид 1976 , с.

190]. 129 Г. Федотов, Трагедия интеллигенции…, с. 98. 130 W drugiej połowie XIX wieku w kręgach inteligenckich nie wypadało popierać rządzących i nie

sympatyzować z rewolucjonistami. Wadim Roszczyn, inteligent z trylogii Aleksieja Tołstoja opowiada o sobie w

czasach przedrewolucyjnych: „(…) Byłem jak wszyscy mniej więcej porządni ludzie, liberałem (…) Z przyszłą

rewolucją, rozumie się sympatyzowałem (…)” Nieprzypadkowo też inna postać Drogi przez mękę – mający

szlacheckie korzenie i będąc wziętym adwokatem w Petersburgu Mikołaj Iwanowicz – w przededniu rewolucji

organizuje u siebie w domu wieczorki literackie „…z nieoficjalnym celem zebrania funduszu na rzecz komitetu

lewego skrzydła partii socjaldemokratycznej – tak zwanych bolszewików, biedujących w Paryżu” [A. Tołstoj,

Droga przez mękę, t. 3 i 1 tł. W. Broniewski, Warszawa 1986, s. 210 i 39]. Ilustracją pro-rewolucyjnych

nastrojów w społeczeństwie mogą być słowa Dostojewskiego wypowiedziane w 1880 r. podczas rozmowy z

Alieksiejem Suworinem – właścicielem jednej z konserwatywnych gazet wydawanych w Rosji. Autor Biesów

zauważył, że mając wiedzę o planowanym zamachu na Pałac Zimowy nie wydałby spiskowców. „(…)

Liberałowie by mi tego nie wybaczyli. Zadręczyliby mnie, doprowadzili do rozpaczy” [A. Suworin, Dziennik,

Warszawa 1975, s. 22-23, cyt. za: M. Heller, Historia…,s. 606]. Rewolucyjność była „w modzie”, i choć jej

uleganie groziło więzieniem, to dużej odwagi cywilnej wymagało głośne jej krytykowanie. Borys Cziczerin pisał

o „liberalnej żandarmerii” zauważając, że „pisarz, który podpisuje się pod oficjalną linią, pozbawia się

natychmiast wszelkiego wpływu na społeczeństwo” [B.N. Cziczerin, Wospominanija, t.2, s. 49-50, cyt. za: M.

Heller, Historia…, s. 605]. 131 N. Mandelsztam, Nadzieja…, s. 160.

32

„Как благоуханны наши Февраль и Март, солнечно-снежные (...) какая красота в лицах человеческих.

Где они сейчас? Вглядетесь в толпы Октябрские: на них лица нет. Да не уродство, а отсутствие лица, вот

что в них всего ужаснее”.132

„Jak długo być lojalnym opozycji, która stała się władzą?”133 W latach dwudziestych

minionego stulecia takie pytanie musiało sobie zadawać wielu inteligentów, dla których

opozycyjność była uprzednio moralnym i intelektualnym imperatywem. Ponadto,

doświadczenie wojny domowej i pierwsze lata funkcjonowania ZSRR musiały być dla nich

potężnym rozczarowaniem i rozwianiem iluzji dotyczących budowy lepszego i bardziej

sprawiedliwego państwa. Część inteligencji pozostała wierna swoim ideałom, m.in.

przekonaniu o niezbywalnym prawie każdego człowieka do szeroko rozumianej wolności, co

w kontekście totalitarnego charakteru nowej władzy było zachowaniem ryzykownym (patrz:

analiza postaci Fiodora Nikołajewicza z Zamiany). Niektórzy uwierzyli radzieckiej

propagandzie mówiącej o wyrzeczeniach i ofiarach na drodze do świetlanej przyszłości

(patrz: postać prof. Mikołaja Hańczuka z Domu nad rzeką Moskwą). Inni opuścili kraj,

jeszcze inni podporządkowali się nowym porządkom (patrz: analiza postaci Gieorgija

Maksimowicza z Drugiego życia).134 Zróżnicowanie postaw i światopoglądowa

niejednorodność wśród inteligentów stanowiły wyzwanie dla bolszewików potrzebujących

intelektualistów do budowy nowego państwa. W Drodze przez mękę, podczas trwającej wojny

domowej działacz partyjny tłumaczy przyczyny problemów z organizowaniem przez władzę

bolszewicką oświaty: „Naszą tragedią jest mała ilość kulturalnych ludzi – przeszło połowa

inteligencji sabotuje”.135 Wykształceni ludzie byli niezbędni rządzącym nie tylko do systemu

edukacji, obsługi instytucji państwowych, czy intensywnie rozwijanego przemysłu, ale także

do legitymizacji systemu w oczach zagranicy i przede wszystkim własnego społeczeństwa.

132 Д. Мережковский, Записная книжка 1919-1920 [в кн.] Д. Мережковский, Царство Антихриста:

Статьи периода эмиграции, С.-Петербург 2001, с. 61. 133 Przywołane pytanie zostało postawione przez Fionę Biorling w wygłoszonym w latach 90. referacie na temat

Borisa Pasternaka [Ф. Бьорлинг, Whether ‘tis nobler in the mind… Пастернак и нравственная дилемма

послереволюционной интеллигенции, [в кн.] Русская интеллигенция…, s. 96]. 134 O różnych losach rosyjskiej inteligencji po rewolucji październikowej pisze m.in. fiński historyk Timo Vihavainen: „Дореволюционная творческая интеллигенция после революции выбрала разные пути. Некоторые приняли идею, что большевики действительно представляли интересы масс и что служба новому государству как раз способствовала реализации традиционной роли служения народу. Другие, настроенные оппозиционно, эмигрировали и не вернулись. Третьи сотрудничали с режимом скрепя сердце, были безразличны к советской власти или враждебны к ней, но не сопротивлялись активно тоталитарному правлению. Так или иначе, представители интеллигенции способствовали работе нового государства с самого начала, включая членов оппозиционных партий, бывших царских чиновников и офицеров. Они вошли в административные структуры революционного государства, как только оно предоставило им такую возможность” [Т. Вихавайнен, Внутренний враг: борьба с мещанством как моральная миссия русской интеллигенции, пер. с англ. Е. Герасимовой и С. Чуйкиной, С.-Петербург 2004, с. 325-326]. 135 A. Tołstoj, Droga…., t. 3, s. 313.

33

W starym reżimie inteligencja nie należała do wrogiej klasy panującej, ale nie była

również tak oczywistym sojusznikiem rewolucji jak chłopi i robotnicy. Po obaleniu caratu

okazała się więc jedyną grupą społeczną, z którą jak pisze Arkadij Bielinkow, nowa władza

musiała „wyjaśnić wzajemne stosunki”.136

Rządzący potrzebowali strategii działania wobec inteligencji, która została podzielona na

część współpracującą i reakcyjną, czyli tę, która w trakcie wojny domowej pozostała obojętna

lub jawnie wystąpiła przeciwko władzy radzieckiej. W 1922 roku szef Czeka Feliks

Dzierżyński pisał do swojego zastępcy:

„Każdy intelektualista winien mieć u nas swoje akta… Trzeba mieć zawsze na uwadze fakt, że celem naszego

departamentu [ds. Inteligencji – P.S.] nie jest tylko wydanie bądź aresztowanie poszczególnych osobników, ale

udział w opracowaniu ogólnej linii politycznej w stosunku do specjalistów: ich ścisłego nadzoru i poróżnienia,

ale również i promocji tych którzy są gotowi nie tylko słowem, ale i czynem wspierać władzę sowiecką”.137

Po przejęciu władzy przez bolszewików, rosyjska inteligencja przeszła zasadnicze

przeobrażenia, co niektórych badaczy skłania do stwierdzenia o jej ostatecznym upadku

(zapoczątkowanym w okresie rewolucji 1905 roku) jako warstwy posiadającej określone

społeczno-polityczne aspiracje.

„Естественно, возникает вопрос: что же, после 1922 года интеллигенции в нашей стране разве не

осталось? Да, в силу ряда обстоятельств (…) тот феномен, который принято называть «русской

интеллигенцией», фактически перестал существовать. Вся политика большевистской партии и

складывавшегося тоталитарного государства была направлена на искоренение русской интеллигенции и

на формирование принципиально иного социального слоя — «советской интеллигенции» (…)

интеллигенция как общественное явление стала качественно иной”.138

Z drugiej strony, w debacie naukowej poświęconej historii rosyjskiej inteligencji obecne są

również opinie odmienne, nie absolutyzujące różnic pomiędzy przedrewolucyjną rosyjską i

porewolucyjną radziecką inteligencją:

„Советская интеллигенция была преемницей дореволюционной российской интеллигенции, а

современная российская – советской. О них можно говорить как о различных поколениях одной

136 А. Белинков, Сдача…, с. 196. 137 Czarna księga komunizmu: zbrodnie, terror, prześladowania, pod red. S. Courtois, tł. K. Wakar, Warszawa

1999, s. 134. 138 В. Савчук, Инакомыслие или конформизм: нравственный выбор интеллигенции в России, «Логос.

Философско-литературный журнал» 2005, № 6, с. 234-235.

34

отечественной интеллигенции. Дело здесь не в государственных границах и не в политическом строе, а в

конкретно-исторических условиях существования культуры и, соответственно, интеллигенции”.139

Rosyjska inteligencja jako warstwa społeczna pojawiła się na kartach historii w drugiej

połowie XIX wieku, by już na początku kolejnego stulecia, w wyniku rewolucji

październikowej, przejść zasadnicze przeobrażenia. Zmienił się jej skład (choćby w rezultacie

emigracji licznych przedstawicieli świata kultury i nauki) i liczba (m.in. w wyniku

upowszechnienia oświaty), a w konsekwencji – wyznawane wartości i kodeks postępowania.

Elitarność zjawiska została zastąpiona jego masowością, a określenie „radziecka inteligencja”

zestawiane z przedrewolucyjną „rosyjską” zaczęło nabierać pejoratywnego wydźwięku.

5. Rosyjska inteligencja w naukowo-publicystyczej debacie

Aleksander Sołżenicyn napisze w latach 70., że rok 1917 „был идейным крахом

революционно-гуманистической интеллигенции”, która „сумела раскачать Россию до

космического взрыва, да не сумела управить ее обломками”.140 Opisując współczesnych

mu inteligentów autor Archipelagu Gułag konstatuje, że w ZSRR za takowych uważają się

wszyscy mający wyższe wykształcenie. Jednocześnie podkreśla fundamentalną różnicę w

postawach inteligentów-konformistów lat 60/70 XX wieku i ideowej, antysystemowej

inteligencji sprzed rewolucji październikowej. Tych pierwszych oskarża o ciche przyzwolenie

i zgodę na powszechne zakłamanie towarzyszące budowie i funkcjonowaniu państwa

radzieckiego. Nazywa ich wykształciuchami.

W swoim artykule Sołżenicyn porównuje światopogląd i zasady moralne radzieckiej

inteligencji z lat 60/70. z inteligencją przedrewolucyjną. W tym celu przywołuje publikację z

1909 roku: Drogowskazy – zbiór artykułów o rosyjskiej inteligencji (Вехи. Сборник статей

о русской интеллигенции)141, w której znalazło się siedem publicystycznych tekstów, m.in.

Nikołaja Bierdiajewa, Siergieja Bułgakowa, Piotra Struve. Autorzy poszczególnych

artykułów ubolewają nad słabą kondycją moralną inteligencji, piszą o zaniku wśród jej

139 О. Олейник, Советская интеллигенция в 30-е годы, Иваново 1997, c. 66 [цит. за:] В. Меметов, О

некоторых методологических подходах в изучении понятия «интеллигенция» в отечественной

историографии, «Интеллигенция и мир» 2008, № 2, с. 11. 140 А. Солженицын, Образованщина…, с. 31. 141 Вехи. Сборник статей о русской интеллигенции, под. ред. М. Гершензона, Москва 1909,

http://www.vehi.net/vehi Polskie tłumaczenie ukazało się w drugim obiegu w 1986 roku: Drogowskazy. Zbiór

rozpraw o rosyjskiej inteligencji, wydawnictwo „Przedświt”, Warszawa 1986.

http://www.vehi.net/vehi

35

przedstawicieli szacunku dla tradycji i wartości, podkreślają jej antyreligijność i

opozycyjność. 142

O randze Drogowskazów… w dyskursie na temat rosyjskiej inteligencji, kilkadziesiąt lat

po ukazaniu się zbioru pisał Władimir Kormer:

„Проблема интеллигенции – ключевая в русской истории (…) Бесспорно, что осознание это достигло

высшей точки в сборнике “Вехи” (…) Внешне непризнанные и отвергнутые, известные ныне

большинству лишь по названию, “Вехи” все это время были силой, скрыто воздействующей на все

духовное развитие русского общества. Это действительно вехи на пути России, так что куда бы ей теперь

ни пойти, ей все равно придется отсчитывать удаление от этой точки, соотносить себя с нею”.143

Z dzisiejszej perspektywy potwierdza się fundamentalne znaczenie Drogowskazów… dla

rosyjskiej debaty o inteligencji. Publikacja z początku XX wieku nadal bowiem stanowi punkt

odniesienia w trwającej w Rosji po dziś dzień dyskusji wokół kwestii miejsca i roli

inteligencji w życiu kraju. O znaczeniu tej dyskusji świadczy nie tylko niezliczona ilość

artykułów publicystycznych poświęconych zagadnieniu, ale także aktywność naukowa w

danym zakresie.

Pierwszą bodajże monografią poświęconą historii rosyjskiej inteligencji była

opublikowana jeszcze przed wybuchem I wojny światowej literaturoznawcza praca Dmitrija

Owsjaniko-Kulikowskiego.144 Już po śmierci Stalina, w okresie odwilży i towarzyszącej jej

„научной реабилитация истории интеллигенции”145 ukazuje się szereg prac, w których

przedmiotem badań jest nie tylko rosyjska (przedrewolucyjna), ale także radziecka

inteligencja.146 Ponowny wzrost zainteresowania historią rodzimej inteligencji nastąpił już po

rozpadzie ZSRR. Na początku lat 90. minionego stulecia przy Uniwersytecie w Iwanowie

142 Szczególne oburzenie wśród inteligentów, nie tylko tych nastawionych rewolucyjnie, wywołało stwierdzenie

zawarte w artykule pomysłodawcy i redaktora całego zbioru Michaiła Gerszenzona mówiące o żywotnej więzi

łączącej inteligencję z władzą i ich nierozerwalnym sojuszu przeciwko ludowi: „Каковы мы есть, нам не

только нельзя мечтать о слиянии с народом,-- бояться его мы должны пуще всех казней власти и

благословлять эту власть, которая одна своими штыками и тюрьмами еще ограждает нас от ярости

народной.” [М. Гершензон, Творческое самосознание, [в кн].: Вехи…] 143 В. Кормер (под псевд. О. Алтаев), Двойное сознание интеллигенции и псевдо-культура, «Вестник

русского христианского движения», Париж – Нью-Йорк 1970, № 97, с. 8. W artykule z 1970 roku pisarz i

filozof Władimir Kormer, podobnie jak Sołżenicyn w opublikowanej cztery lata później Образованщине, sięga

do Вех…, by przedstawiony tam portret rosyjskiej inteligencji zestawić ze współczesnym mu obrazem

inteligenta radzieckiego. 144 Д. Овсянико-Куликовский, История русской интеллигенции: Итоги русской художественной

литературы 19 в., Москва 1906-1907. 145 За эти годы сложилось несколько поколений интеллигентоведов… (Интервью Е. Раскатовой

с В. Меметовым), „Интеллигенция и мир” 2014, № 1, с. 15. 146 Spośród powstałych wówczas monografii można wymienić m.in.: М. Ким, 40 лет советской культуры,

Москва 1957; Л. Ерман, Интеллигенция в первой русской революции, Москва 1966; В. Лейкина-

Свирская, Интеллигенция в России во второй половине XIX века, Москва 1971.

36

powstał międzyuczelniany ośrodek zajmujący się badaniem fenomenu rosyjskiej inteligencji.

W jego ramach organizowane są m.in. coroczne konferencje naukowe, a od 2001 roku

ukazuje się kwartalnik „Интеллигенция и мир”.147

Najnowsza odsłona debaty o rosyjskiej inteligencji ma związek z wydarzeniami na

Ukrainie po obaleniu prezydenta Wiktora Janukowycza i polityką Kremla wobec Kijowa.

Aneksja Krymu poparta przez zdecydowaną większość mieszkańców Federacji Rosyjskiej

jako akt dziejowej sprawiedliwości przez część inteligencji została uznana jako akt agresji i

przejaw odradzającego się imperializmu. O poziomie emocji towarzyszących dyskusji

świadczyła reakcja części inteligenckiego środowiska wobec tych inteligentów, którzy stanęli

po stronie władzy:

„Все желающие могут отследить, какой обструкции подвергся, к примеру, замечательный русский поэт и

филолог Дмитрий Бак — как его в один день за одну подпись под одним письмом разом объявили

нерукопожатным самые неожиданные люди и с какой силой своей моральной правоты они Бака отчитывали”.148

W odpowiedzi na list poparcia polityki prezydenta Putina podpisany przez przedstawicieli

środowisk kulturalnych i naukowych149 natychmiast pojawiła się inicjatywa zwołania

kongresu inteligencji „Przeciwko wojnie, przeciwko samoizolacji Rosji, przeciwko restauracji

totalitaryzmu”.150 Wspieranie rządzących na Kremlu okazuje się zatem być równie

nieprzyzwoite dla współczesnego inteligenta, co dla jego XIX-wiecznych poprzedników

lojalistyczna postawa wobec monarchy i brak poparcia dla rozwijającego się wówczas ruchu

rewolucyjnego.

147 W wersji elektronicznej dostępne są wydania począwszy od 2008 roku. http://ivanovo.ac.ru/ru/about-

ivsu/official-docs/viewcategory/26-intelligencziya-i-mir 148 З. Прилепин, Настоящий киевский рок-н-ролл, http://svpressa.ru/society/article/83723/ Zachar Prilepin w

przywołanym artykule z sarkazmem odnosi się do opozycyjnej wobec władzy inteligencji: „оппозиционная общественность ничем не рискует — но напротив, получает бесплатную возможность уважать себя всё больше, думать о себе всё лучше, всё честней смотреть в глаза зарубежным коллегам, читателям и слушателям, всё острее надеяться на международное признание, на чистую совесть, на место в раю”. 149 List z poparciem polityki Kremla wobec Ukrainy został opublikowany 11 marca 2014 roku na stronie

Ministerstwa Kultury FR: Деятели культуры России — в поддержку позиции Президента по Украине и

Крыму, http://mkrf.ru/press-tsentr/novosti/ministerstvo/deyateli-kultury-rossii-v-podderzhku-pozitsii-prezidenta-

po-ukraine-i-krymu 150 W przesłaniu do inteligencji autorzy inicjatywy zwołania kongresu napisali m.in.: „Мнение интеллигенции,

не согласной с политикой, проводимой властями в создавшейся ситуации, должно быть выражено более

четко и звучно (…) На Конгрессе мы не только обсудим сложившееся положение и выскажем свое

отношение к происходящим событиям, но и попытаемся найти пути выхода из ситуации, лишающей

нашу страну перспектив сколько-нибудь достойной жизни в обозримом будущем...”,

http://www.echo.msk.ru/blog/novaya_gazeta/1278486-echo/

http://ivanovo.ac.ru/ru/about-ivsu/official-docs/viewcategory/26-intelligencziya-i-mir

http://ivanovo.ac.ru/ru/about-ivsu/official-docs/viewcategory/26-intelligencziya-i-mir

http://svpressa.ru/society/article/83723/

http://mkrf.ru/press-tsentr/novosti/ministerstvo/deyateli-kultury-rossii-v-podderzhku-pozitsii-prezidenta-po-ukraine-i-krymu

http://mkrf.ru/press-tsentr/novosti/ministerstvo/deyateli-kultury-rossii-v-podderzhku-pozitsii-prezidenta-po-ukraine-i-krymu

http://www.echo.msk.ru/blog/novaya_gazeta/1278486-echo/

37

II. Postacie inteligentów w literaturze pięknej

Badanie rosyjskiej inteligencji bez odwołania się do dzieł literackich, o ile w ogóle możliwe,

byłoby z pewnością niepełne. W poprzednich stuleciach literatura odgrywała w Rosji

szczególną rolę i nieprzypadkowo Jewgienij Jewtuszenko rozpocznie napisany w 1964 roku

wiersz od znamiennego wersu „W Rosji poeta jest kimś więcej niż tylko poetą”. Inteligencja

z jednej strony stała się bohaterem literatury, tworząc galerię postaci – inteligentów, z drugiej

strony stosunek do literatury okazał się być jednym z najważniejszych elementów ją samą

charakteryzujących. Nieprzypadkowo w tekstach o rosyjskiej inteligencji podkreśla się

konstytuującą rolę autonarracji: „Интеллигенция сама по себе есть «ходячая

дискурсивность», текстовый феномен, относящийся к миру, в центре которого была

книга. Ее образ, приписываемые ей качества, проблемы и трагедии есть результат

творчества русской классической литературы (…) и философии”.151

Wykształceni młodzi ludzi kontestujący otaczającą ich rzeczywistość, poszukujący

swojego miejsca w społeczeństwie i zadający pytania o przyszłość kraju pojawili się w Rosji

w XIX wieku i w tym samym czasie stali się bohaterami utworów literackich.152 Przykłady

takich postaci można odnaleźć w utworach najwybitniejszych pisarzy tego okresu. Inteligenci

przedstawiani są przez nich jako nowe zjawisko społeczne, świadectwo przemian

zachodzących w rosyjskim społeczeństwie (np. u Iwana Turgieniewa). Dla rewolucyjnie

usposobionych autorów są oni ucieleśnieniem nadziei na obalenie starego niesprawiedliwego

porządku (np. u Nikołaja Czernyszewskiego), dla tych bardziej konserwatywnych, przeciwnie

– zwiastunem nadchodzącego chaosu i bezprawia (np. u Fiodora Dostojewskiego).153

Poniżej zostaną omówione utwory powstałe w okresie międzywojennym oraz w latach

odwilży po śmierci Stalina. Taki wybór uzasadnia nie tylko ważne miejsce bohatera-

151 А. Филатова, Концепт интеллигенция в смысловом пространстве современной русской культуры,

«Логос. Философско-литературный журнал» 2005, № 6, с. 206-217, http://intelligentia.ru/koncept-

inteligencija-v-smyslovom-prostranstve-sovremenoi-ruskoi-kultury.html 152 Zdaniem niektórych badaczy literatura rosyjska w przeszłości nie tylko na bieżąco reagowała na przemiany

społeczne, ale je antycypowała. W interesującym nas kontekście, Jurij Łotman zauważa np., że „(…)

интеллигентский и антиинтеллигентский дискурс, старше самой интеллигенции.” [Ю. Лотман,

Интеллигенция…,[в кн.] Русская интеллигенция…, c. 141]. 153 „«Реакционный» Достоевский был и вовсе интеллигенцей ненавидим” - pisał Aleksander Sołżenicyn w

Образованщине [А. Солженицын, Образованщина…, с. 30]. Dostojewski w swojej niechęci do inteligencji

utwierdzał się podczas pobytu na katordze, gdzie wśród współwięźniów byli również zesłańcy polityczni. Opis

jednego z nich pisarz uwiecznił w Записках из мертвого дома: „тщедушный, тоненький, худой, с длинным

носом, с которого как будто что-то каплет, и с маленькими свиными глазками, обращенными в землю.

Это человек политичный и образованный (…) Немногому могут научить народ мудрецы наши. Даже,

утвердительно скажу, - напротив: сами они еще должны у него поучиться” [Ф. Достоевский, Записки из

мертвого дома, [в кн.] Ф. Достоевский, Полное собрание сочинений в тридцати томах, т.4, Ленинград

1973, с. 113; 122].

http://intelligentia.ru/koncept-inteligencija-v-smyslovom-prostranstve-sovremenoi-ruskoi-kultury.html

http://intelligentia.ru/koncept-inteligencija-v-smyslovom-prostranstve-sovremenoi-ruskoi-kultury.html

38

inteligenta w literaturze danego okresu, ale także przebieg procesów społeczno-politycznych

zachodzących w ZSRR i rola jaką odgrywała w nich inteligencja. „Интеллигенция умерла,

точнее, была уничтожена вместе со старым порядком (…) Восстановление или второе

рождение интеллигенции произошло уже в 50-х годах, с началом кризиса советского

режима.”154 Literatura okresu międzywojennego, szczególnie pierwszego porewolucyjnego

dziesięciolecia w większości przypadków przedstawia inteligenta jako zjawisko historyczne i

dokonuje jego oceny, zazwyczaj krytycznej. Zupełnie inaczej wygląda postać-inteligenta w

utworach odwilżowych, w których staje się on bohaterem swoich czasów.

W obydwu przypadkach możemy mówić o charakterstycznym dla danego okresu

sposobie przedstawienia inteligencji. Literatura rosyjska lat 20 i 30. minionego stulecia

uwieczniła inteligenta ideowo ukształtowanego w wieku XIX – idealistę i humanistę

przerażonego okrucieństwem rewolucji i zagubionego w nowej radzieckiej rzeczywistości. To

zagubienie, oderwanie od realiów życia codziennego i chwiejny stosunek wobec

rewolucyjnych przemian stało się dla wymienionych niżej autorów podstawą do krytyki

inteligenckich postaw.

W literaturze odwilżowej (poczynając od opublikowanej w 1954 roku Odwilży Ilii

Erenburga) bohater – inteligent jest postacią pozytywną – przedstawicielem społecznej elity,

reprezentatem nowej radzieckiej inteligencji, ucieleśnieniem nadziei społeczeństwa na lepszą

przyszłość. Ten obraz zmienia się zasadniczo w epoce breżniewowskiego zastoju, który

nastąpił po okresie odwilży, bohater – inteligent nie jest już entuzjastą zmieniającym świat,

ale konformistą pogodzonym z jego niedoskonałościami.

1. Bohater-inteligent w literaturze po rewolucji październikowej (K. Fiedin, Miasta i

lata; A. Fadiejew, Klęska; J. Olesza, Zawiść; M. Gorki, Klim Samgin (czterdzieści lat);

A. Tołstoj, Droga przez mękę, M. Bułhakow, Biała gwardia, Fatalne jaja, Psie serce,

Mistrz i Małgorzata)

Arkadij Bielinkow zauważa, że prawie każdy pisarz okresu międzywojennego (szczególnie

pierwszej dekady po rewolucji październikowej) ma w swoim dorobku utwór, w którym

zawarł negatywny obraz inteligenta.155 Wdowa po zgładzonym przez Stalina Osipie

Mandelsztamie, napisze we Wspomnieniach, że „(…) w latach dwudziestych wyśmiewał ich 154 Л. Гудков, Б. Дубин, Интеллигенты и интеллектуалы [в кн.] Л. Гудков, Б. Дубин, Интеллигенция.

Заметки о литературно – политических иллюзиях, Москва – Харьков 1995, с. 83-84. 155 „Почти у каждого из писателей этих лет был свой Лоханкин [epizodyczna postać z powieści Ilfa i

Pietrowa Złote cielę – karykatura inteligenta – P.S.], и каждый из писателей то больше, то меньше, то сам, то

препоручая такую ответственную работу своим героям, срамил своего Лоханкина” [А. Белинков,

Сдача…, s. 197].

39

[inteligentów – P.S.] kto żyw. Nazywano ich „«zgniłymi inteligencikami» i «mięczakami», i

rysowano ich karykatury”.156

Przedstawione poniżej utwory nie zawierają karykaturalnych obrazów rosyjskich

inteligentów (w rodzaju Wisualisa Łochankina z powieści Ilfa i Pietrowa), ale we wszystkich

przypadkach są oni postaciami nacechowanymi negatywnie. Klęskę Aleksandra Fadiejewa,

Zawiść Jurija Oleszy, Miasta i lata Konstantego Fiedina, Klima Samgina Maksyma Gorkiego

i Drogę przez mękę Aleksego Tołstoja łączy wnikliwa analiza inteligenckich postaw oraz

mniej lub bardziej bezpośrednia ich krytyka i ocena. Wszystkie utwory zostały napisane w

latach 20/30. minionego stulecia. Ich akcja rozgrywa się w podobnym czasie: w ostatnich

dziesięcioleciach Imperium Rosyjskiego, w okresie przewrotu październikowego i wojny

domowej oraz w pierwszych latach rządów bolszewików.

Wymienieni autorzy (bez Jurija Oleszy) stanowili elitę radzieckiego pisarstwa. Należeli

do najwybitniejszych przedstawicieli kultury, cieszyli się względami rządzących, przez

których byli obdarowywani przywilejami i stanowiskami. Ich życiorysy, które w pewnym

stopniu odzwierciedlają losy rosyjskiej inteligencji w ZSRR, trudno jednak nazwać

szczęśliwymi i harmonijnymi. Zgodę na otaczającą ich rzeczywistość i (w różnym stopniu)

udział w jej tworzeniu opłacili bowiem brakiem wewnętrznego spokoju i konfliktami z

własnym sumieniem. Świadczą o tym m.in. wyznania w osobistych dziennikach157,

opublikowane przez przyjaciół i znajomych wspomnienia, tytuły monografii poświęconych

ich życiorysom (Сдача и гибель советского интеллигента. Юрий Олеша)158, czy

wreszcie, jak w przypadku Aleksandra Fadiejewa – tragiczna śmierć. Autor Klęski popełnił

samobójstwo w 1956 roku.

Przy wyborze danych dzieł kierowaliśmy się przede wszystkim ich wartością artystyczną

(wszystkie należą do kanonu literatury rosyjskiej pierwszej połowy XX wieku), ale także

sposobem przedstawienia w nich bohaterów – inteligentów. Wyodrębniając bowiem

najbardziej charakterystyczne elementy opisu inteligencji zawarte w omawianych utworach,

156 N. Mandelsztam, Nadzieja…, s. 301-302. 157 „(...) письма и дневники Федина (...) передают тяжелое душевное состояние писателя, вызванные

бременем его обязанностей” [Русские писатели 20 века…, c. 711]. „Нечего говорить, по таланту,

стихийности (...) в России соперников не имел. Прожил [Aleksiej Tołstoj – P.S.] жизнь бурную, шумную,

но и мутную, со славой, огромными деньгами (...) Был ли душевно покоен? Не знаю. По немногу, оттуда

дошедшему, благообразия в бытии его не было. Скорее тяжелое и неясное” [Б. Зайцев, Дни, Москва-

Париж 1993, с. 95-96 [cyt. za:] Б. Сарнов, Сталин и писатели, т.2, Москва 2008, с. 249]. O wewnętrznym

rozdarciu Gorkiego, traumie spowodowanej przedwczesną śmiercią syna (prawdopodobnie zamordowanego

przez radzieckie służby) pisze m.in. Władysław Chodasiewicz [W. Chodasiewicz, O śmierci Gorkiego, tł. N.

Woroszylska, „Literatura na świecie” 1998, nr 10, s. 223-231]. 158 А. Белинков, Сдача…

40

w podsumowaniu kończącym niniejszą rozprawę spróbujemy je skonfrontować z obrazami

protagonistów występujących w opowieściach moskiewskich Jurija Trifonowa.

Konstanty Fiedin, Miasta i lata159. W posłowie do Miast i lat160 Konstanty Fiedin

napisze o swoim bohaterze, że jest on żyjącym przesądami i stereotypami „spadkobiercą

burżuazyjnej inteligencji Rosji z okresu przedrewolucyjnego” (Miasta…, s. 461-462).

Pacyfizm Starcowa: „Wstrętne jest dla mnie samo słowo – wojna” (Miasta…, s. 315), mający

swoje źródło w sprzeciwie wobec jakiejkolwiek przemocy, zdaniem autora, przesłonił mu

doniosłość rewolucji, nie pozwolił dojrzeć szczytnych celów, o które walczyli bolszewicy i w

konsekwencji doprowadził do zdrady.

Akcja opublikowanej w 1924 roku powieści rozgrywa się w Rosji i w Niemczech w

okresie pierwszej wojny światowej i w pierwszych latach po jej zakończeniu. Protagonistą

utworu jest Andrzej Starcow, którego postać rozpoczyna galerię obrazów inteligentów w

twórczości Fiedina. Młody Rosjanin, studiuje w niewielkim bawarskim miasteczku, gdzie

zastaje go wybuch wojny. Jako obywatel wrogiego państwa zostaje internowany i w

konsekwencji spędza w Niemczech cztery wojenne lata. Autor, oczami swojego bohatera

przedstawia obraz niemieckiego społeczeństwa: przeżywającego falę patriotycznego

uniesienia w 1914 roku i rozczarowanego, przepełnionego rewolucyjnymi nastrojami cztery

lata później. Akcja powieści przenosi się do ogarniętej wojną domową Rosji. Na przykładzie

Starcowa, Fiedin pokazuje współzależność jednostki i czasu,161 która w danym przypadku

dotyka interesującego nas zagadnienia: inteligencji i rewolucji.

Historyczne znaczenie rewolucji, jej konieczność i słuszność w przeciwieństwie do

Starcowa dostrzega jego przyjaciel z okresu studiów, niemiecki malarz Kurt Wann. Odważny,

silny, zdecydowany i bezkompromisowy, w czasie pierwszej wojny światowej trafia na front

wschodni, gdzie dokonuje się jego światopoglądowy przewrót – zostaje ideowym

bolszewikiem. W tym samym czasie Starcow angażuje się w namiętny romans, jego myśli

przepełnione są wątpliwościami, w każdej decyzji charakteryzuje go niezdecydowanie. Z

159 Miasta i lata Konstantego Fiedina, Trifonow wymieniał jako jedną z najważniejszych lektur swojej młodości,

„на которой учились многие и многие советские писатели” [А. Шитов, Юрий..., с. 483]. Fiedin był także

tym, który wprowadził Trifonowa do literatury – decydując o jego przyjęciu do Instytutu Literackiego,

zachęcając do pisania w trudnych momentach zwątpienia we własne możliwości: „А я вам говорю, что Трифонов писать будет” [А. Шитов, Юрий..., с. 482], wreszcie, rekomendując w 1950 roku Aleksandrowi

Twardowskiemu Studentów, co otworzyło Trifonowowi drogę do głośnego debiutu i rozpoczęło trwającą wiele

lat współpracę z „Nowym mirem”. 160 K. Fiedin, Miasta i lata, tł. J. Barski, Warszawa 1957. 161 O losach jednostki w historycznej perspektywie, wzajemnym przenikaniu się żywiołu indywidualnego

(przeżycia wewnętrzne człowieka i podejmowane przez niego wybory) i zbiorowego (wydarzenia i procesy

społeczne) jako o elementach charakterystycznych dla pisarstwa Fiedina pisał m.in. Florian Nieuważny [F.

Nieuważny, Konstantin Fiedin…].

41

bolszewickiego punktu widzenia jest postacią jednoznacznie negatywną, ale jednocześnie w

odróżnieniu od pryncypialnego do bólu Kurta Wanna jest w nim dużo więcej

człowieczeństwa. I zapewne z tego względu, słaby, co krok dopuszczający się zdrady Starcow

(nie tylko pomaga w ucieczce niemieckiemu oficerowi, ale także nie potrafi dochować

wierności ukochanej kobiecie) wydaje się czytelnikowi bliższy od kryształowego Niemca.

Kiedy po powrocie do Rosji, protagonista powieści znajdzie się na linii frontu wojny

domowej wyzna swojemu przyjacielowi: „Ja, prawdopodobnie, nie mógłbym nikogo zabić”

(Miasta…, s. 412). Andrzeja Starcowa charakteryzuje łagodność wynikająca z jego

osobowości i temperamentu, ale także znajdująca swoje uzasadnienie w światopoglądzie

bohatera. Obserwując falę nacjonalistycznych uczuć wywołaną wśród mieszkańców Niemiec

wybuchem pierwszej wojny światowej, odrzuca on patriotyzm, ponieważ miłość do ojczyzny

wymaga zarazem nienawiści do innych narodów (Miasta…, s. 258). Głowę bohatera, wolną

od analizy sytuacji na froncie zaprzątają wieczne inteligenckie tematy: „Trzeba było

zastanowić się nad tym, jak urządziliśmy świat” (Miasta…, s. 206).

W krótkiej chwili patriotycznego uniesienia Starcow próbuje przedostać się do kraju.

Pierwsze niepowodzenie ostudziło jednak jego wojenny zapał, a do pozostania w Niemczech

ostatecznie przekonał go romans z Niemką. Zakończenie wojny i pojawienie się możliwości

powrotu okazały się w takiej sytuacji trudnym doświadczeniem dla bohatera. Zamiast radości,

jego duszę przepełniają rozterki: „Marie, może… może będzie lepiej, jeżeli nie wyjadę…

zostanę z tobą?” (Miasta…, s. 283).

Dla epizodycznej postaci komunisty Gołosowa, nazwanie kogoś „inteligentem” jest

obelgą: „Starcow to ciamajda. – Co znaczy ciamajda? – No – szmata, mazgaj… W ogóle

inteligent” (Miasta…, s. 384). Gołosow jest przekonany o zbędności inteligencji (poza

gotowymi do współpracy specjalistami) dla rewolucji i przyszłego społeczeństwa.

Obejdziemy się bez was – mówi, nazywając inteligentów pantoflarzami, niezdolnymi do

działania z powodu ciągłego dążenia do pogodzenia ideału z rzeczywistością (Miasta…, s.

365-366).

O swojej zbędności i nieprzydatności niedługo przed śmiercią myśli zresztą sam bohater:

„Przypomniałem sobie, jak kiedyś w zimie natknąłem się na psiaka, który przednimi łapami drapał do

zamkniętych drzwi (…) Nie mógł zrozumieć, że jest całkiem niepotrzebny na tym świecie. Ja to rozumiem.” I w

następnym fragmencie: „Niedawno starałem się o jakieś papiery. Zadano mi pytanie: wasz zawód? Nie mogłem

odpowiedzieć” (Miasta…, s. 8;9).

42

„Szkło nie stapia się z żelazem” – pisze w epilogu powieści Konstanty Fiedin (Miasta…, s.

453). Dla autora, wyabstrahowany od rzeczywistości humanizm, determinujący postawę

Andrzeja Starcowa jest nie do pogodzenia z celami rewolucji.

Aleksander Fadiejew, Klęska162. Aleksandr Fadiejew w wieku 17 lat wstąpił do partii

bolszewików, podczas wojny domowej walczył na Dalekim Wschodzie, gdzie awansował od

szeregowca do komisarza brygady. Doświadczenia z okresu walki stały się kanwą powieści

Klęska (1927), która przyniosły Fadiejewowi sławę wśród czytelników, uznanie w

środowisku literackim i względy wśród elity radzieckiej władzy. W kolejnych latach autor

Młodej Gwardii stał się jedną z głównych postaci radzieckiej literatury – w 1946 roku został

przewodniczącym Związku Pisarzy. Rządził literaturą w okresie stalinowskiego terroru i

prześladowań, które dotykały również pisarzy. Przed popełniem samobójstwa, w

przedśmiertnym liście do prezydium Partii oskarżył ją o niszczenie rosyjskiej literatury.

Klęska, której akcja rozgrywa się w okresie wojny domowej po obaleniu caratu i Rządu

Tymczasowego nie jest utworem o rewolucji, bardziej natomiast szeregiem żywych i

barwnych portretów uczestniczących w niej ludzi. Akcja powieści rozgrywa się na rosyjskim

Dalekim Wschodzie, a jej fabułę stanowią walki i potyczki, które z „siłami kontrrewolucji”

toczy partyzancki oddział bolszewików.

Wojenne losy oddziału stanowią mikroskopijną cząstkę wydarzeń, które odmieniły Rosję

i w konsekwencji miały niepośledni wpływ na losy całego świata w XX wieku. Autor

umiejscawia jednak fabułę powieści z dala od Moskwy i Petersburga, wielkiej polityki,

wojennych strategii i bitewnych manewrów, w oderwaniu od głośnej propagandy. Fadiejew

koncentruje swoją uwagę na ludzkich charakterach, m.in: inteligentnego dowódcy Osipa

Lewinsona, jego krnąbrnego, ale odważnego i oddanego ordynansa Morozki, czy wreszcie

inteligenta z krwi i kości, absolwenta gimnazjum Pawła Mieczyka, którego „inteligenckość”

prowadzi do tytułowej klęski – prawie wszyscy partyzanci giną w zasadzce.

Wpisujące się w inteligencki idealizm, romantyczne wyobrażenie Pawła o rewolucji

wkrótce po wstąpieniu do oddziału zostaje skonfrontowane z brutalną wojenną

rzeczywistością: „Ludzie z jego otoczenia wcale nie byle podobni do tych, których stworzyła

jego bujna wyobraźnia. Byli oni bardziej brudni, zawszeni, brutalni i bezpośredni” (Klęska, s.

14). Obrażony za przydzielenie mu cherlawej kobyły, szybko się zniechęca i choć

zewnętrznie upodabnia się do partyzantów (nosi brudne, niechlujne ubranie, umie się odciąć

na słowne zaczepki), ci postrzegają go jak kogoś obcego. Nieśmiałość, delikatność i lękliwość

162 A. Fadiejew, Klęska, tł. B. Piach, J. Putrament, Warszawa 1967.

43

Mieczyka przysparza mu sympatii oddziałowej pielęgniarki, ale wśród zaprawionych w

bojach twardych i szorstkich współtowarzyszy wzbudza niechęć i wrogość. Dla partyzantów

Paweł jest wyłącznie mało przydatnym w walkach tchórzem, którego „ledwo (…) drasnęli, a

on zaraz zmiękł” (Klęska, s. 11). Drażnił ich jego ubiór (miejska marynarka) sposób

wypowiadania się (gramatycznie i stylistycznie poprawny), brak praktycznych umiejętności,

jak czyszczenie karabinu.

Fadiejew konfrontuje inteligencki charakter Mieczyka z postaciami jego

współtowarzyszy – partyzantów-rewolucjonistów. W surowej wojennej rzeczywistości

bojaźliwa, niezdecydowana i przepełniona humanitaryzmem postawa bohatera wypada

szczególnie negatywnie, gdy się ją zestawi z siłą i odwagą innych postaci utworu:

zapalczywego górnika Morozki, pozbawionego „zbędnych i czczych myśli” Gonczarenki, czy

przesiąkniętego ojcowską odpowiedzialnością za swój oddział – dowódcy Lewinsona.

Opinia dowódcy partyzantów na temat Mieczyka zawiera w sobie nie tylko przekonanie o

jego nieprzydatności dla oddziału, ale stanowi także, bliską autorowi, ocenę rosyjskiej

inteligencji i jej postawy podczas rewolucji. „(…) Mieczyk jest jednak słaby, leniwy i

pozbawiony woli i w gruncie rzeczy jest niewesoło, że w kraju rodzi się całe mnóstwo takich

właśnie nędznych, marnych ludzi” (Klęska, s. 113). Lewinson nazywa Mieczyka

(inteligencję) chwastem i porównuje do siebie, który już w dzieciństwie pozbył się iluzji

dotyczących rzeczywistości: „Umieć widzieć wszystko takim, jakim jest, aby to co jest

zmieniać…” (Klęska, s. 114).

Kiedy partyzanci rozstrzeliwują współpracującego z Kozakami chłopa, Mieczyk czuje

głęboki sprzeciw. W innej sytuacji próbuje zatrzymać lekarza podającego truciznę śmiertelnie

rannemu współtowarzyszowi. Nie dostrzega on okoliczności, uwarunkowań i przede

wszystkim skutków swojego postępowania – jego działania są całkowicie sprzeczne z

interesem oddziału. Mieczyk buntuje się przeciwko wojennej przemocy, choć być może w

głębi duszy zgadza się z jej logiką, a już z pewnością bez żadnych rozterek moralnych cieszy

się jej rezultatami. Współczuje chłopu błagającemu partyzantów, by nie odbierali mu jedynej

świni, ale jego pryncypialny sprzeciw wobec bezwzględności dowódcy znika kilka godzin

później wraz z kawałkami przełykanej wieprzowiny: „(…) świnię, wraz ze wszystkimi jadł,

bo był głodny” (Klęska, s. 85) – konkluduje narrator. Humanizm Mieczyka w autorskiej

perspektywie okazuje się płytki i w dużym stopniu sprowadzony do pustej retoryki.163

163 W Klęsce Fadiejew wyciąga obłudę i pozerstwo kryjące się za humanizmem inteligencji. W Klimie Samginie

Maksyma Gorkiego bolszewik Kutuzow mówi natomiast o litości, która paraliżuje wszelkie działanie. Jako

przykład podaje postawę rewolucjonistów, którzy w ostatniej chwili przecięli druty od miny mającej zabić cara

Aleksandra II: „Komuś zrobiło się żal oswobodziciela”. W tym kontekście, inna postać trylogii Gorkiego mówi

44

Wysłany jako czujka Mieczyk przysypia, przez co jego oddział wpada w zasadzkę i

prawie doszczętnie zostaje unicestwiony. Paweł tchórzliwie ucieka, wraca do domu w mieście

i radośnie żegna to „(…) wstrętne, nieludzko potworne życie” (Klęska, s. 157). Chwilę po

rozgromieniu jego oddziału, świadom skutków swojej nieodpowiedzialności, myśli o

samobójstwie. Takie zakończenie, w istocie umniejszające winę bohatera, będące jej

częściowym odkupieniem i świadectwem odwagi byłoby jednak sprzeczne z autorską

koncepcją. Sumienie niedługo więc dręczyło bohatera, który „(…) poczuł, że nigdy się nie

zabije, nie potrafi się zabić, ponieważ najbardziej na świecie kochał jednak siebie samego…”

(Klęska, s. 157). W końcu powieści narrator po raz pierwszy bezpośrednio i bez ogródek

ocenia postawę Mieczyka, którą według niego kierują „nędzne myśli” i „naga podłość”.

Jurij Olesza, Zawiść164. Akcja opublikowanej w 1927 roku Zawiści Jurija Oleszy

rozgrywa się w pierwszych porewolucyjnych latach. Reprezentantem nowych czasów jest w

powieści komunista Andriej Babiczew, były katorżnik, a obecnie człowiek sukcesu, silny i

wpływowy działacz w sektorze spożywczym, który dzięki wyprodukowaniu kiełbasy za 35

kopiejek zyskuje rozgłos i uznanie. Jego rosnąca popularność staje się przedmiotem zawiści

marzącego o sławie poety, głównego bohatera utworu, Nikołaja Kawalerowa.

Kawalerow jest egocentrykiem, kosmopolitą i pijakiem, którego dręczy zazdrość i

pragnienie sławy. Negatywne cechy przypisane bohaterowi, zdaniem Arkadija Bielinkowa,

autora głośnej monografii poświęconej Oleszy, miały zmylić czujność radzieckiej krytyki,

która ujrzała w Zawiści sąd nad inteligencją i starym porządkiem.165 Kawalerow w

przeciwieństwie do Babiczewa nie bierze udziału w budowie nowego systemu, pozostaje poza

wydarzeniami, które odmieniają rzeczywistość. W czasach carskich nie był na katordze,

później nie uczestniczył w obalaniu starego porządku. „Czy to oznacza, że ja jestem niczym?”

– pyta 27-letni bohater (Zawiść, s. 175).

o zasadniczej różnicy między rewolucjonistami i sympatyzującą z nimi dużą częścią inteligencji:

„Rewolucjonista to człowiek zdolny do nienawiści, a ja z natury jestem do tego niezdolny. Zdaje mi się, że wielu

naszych wspólnych znajomych również nienawidzi rzeczywistości z rozsądku, teoretycznie” [M. Gorki, Klim

Samgin…, t. 2, s. 49 i 493]. 164 J. Olesza, Zawiść [w:] J. Olesza, Pestka wiśni. Wybór prozy, tł. A. Galis, Kraków 1984. Trifonow, który

niejednokrotnie, mówiąc o kształtowaniu się swoich estetycznych przekonań, podkreślał znaczenie Czechowa i

Dostojewskiego, w tym kontekście wymieniał również pisarzy późniejszych tworzących w okresie

międzywojennym, m.in. Jurija Oleszę: „Среди советских писателей есть ряд замечательных мастеров, у

которых надо учиться, в том числе писатели 20-х годов: Зощенко, Бабель, Олеша, Толстой, Платонов”

[А. Шитов, Время…, с. 431]. 165 Bielinkow cytuje fragment artykułu z 1928 roku, w którym autor Zawiści nazwany został przedstawicielem

nowej inteligencji, wspierającej władzę radziecką: „Ю. Олеша является в «Зависти», безусловно, одним из

наиболее близких нам современных попутчиков, представителем новой интеллигенции, не имеющей

почти никаких связей с дореволюционным миром...”[Я. Эльсберг, «Зависть» Ю. Олеши как драма

современного индивидуализма, «На литературном посту», 1928, № 6, [cyt. za:] А. Белинков, Сдача…, с.

220].

45

Wyobraźnia Kawalerowa rysuje przed nim hipotetyczne oceny, jakie wystawi mu

ludzkość po jego śmierci: „Ach, to ten, który żył w znakomitych czasach, wszystkich

nienawidził i zazdrościł wszystkim, przechwalał się, był zarozumiały, miał wielkie plany,

chciał dużo zrobić i nie zrobił nic” (Zawiść, s. 157). Charakterystycznemu dystansowi wobec

samego siebie i samokrytyce towarzyszy przekonanie o bezpłodności własnego życia.

„Nikt mnie nie rozumie” – żali się w innym miejscu bohater (Zawiść, s. 190). Brak

zrozumienia między piszącym kuplety dla estrady artystą i społeczeństwem ma swoje źródło

w idealistycznym światopoglądzie Kawalerowa, jego wewnętrznym przekonaniu o nadrzędnej

wartości jednostki przy jednoczesnym niedocenianiu znaczenia ogółu (kolektywu). Taki

stosunek do świata kontrastuje z jego materialistycznym i kolektywistycznym postrzeganiem

przez bolszewików oraz ich dążeniami do uniformizacji społeczeństwa.

W nowej porewolucyjnej rzeczywistości, gdzie nie ma miejsca na egoistyczne uczucia

jednostki, Kawalerowem targa pragnienie sławy i zawiść w odniesieniu do odnoszącego

sukcesy producenta kiełbasy. Jeden z bohaterów powieści rozszyfrowuje wewnętrzne męki

poety jako spersonifikowaną zawiść starej epoki w stosunku do nowej: „Jesteście skrzepem

zawiści ginącej epoki. Ginąca epoka zazdrości temu, co nadchodzi, by ją zastąpić.” Poeta

wobec tego ma dwa wyjścia: albo pogodzić się z nowym, albo trzasnąć za sobą drzwiami:

„Drogi mój, tu trzeba się pogodzić albo… wywołać skandal. Albo trzeba odejść z hukiem

(…) Żeby na pysku historii została szrama” (Zawiść, s. 215). Nowa rzeczywistość przyjmuje

bowiem tylko to co pożyteczne – wszystko pozostałe, w tym uczucia, odrzuca jako zbędne.

Relacje Kawalerowa ze społeczeństwem nie są więc egzemplifikacją sytuacji samotnego,

niezrozumianego i odrzuconego przez współczesnych geniuszu (którym bohater Zawiści z

pewnością nie jest), choć samo przeciwstawienie jednostki tłumowi zarysowane zostaje

wyraźnie i stanowi jeden z głównych motywów powieści.

Do bezpośredniej konfrontacji dochodzi w barze, gdzie recytujący wiersze poeta zostaje

pobity i wyrzucony na ulicę. Twórcza jednostka zostaje pokonana przez tłum, którego triumf

nad Kawalerowem, jak pisze Arkadij Bielinkow, jest zwycięstwem kiełbasy nad poezją.166

Taka wizja stosunków społecznych była zgodna z bolszewickim programem budowy

komunistycznego społeczeństwa, w którym interes (egoizm) jednostki miano

podporządkować interesowi ogółu (dobru wspólnemu).

To, co stare, ucieleśnione w postaci Nikołaja Kawalerowa, kompletnie się zdezawuowało,

ale również nowe, reprezentowane w utworze przez producenta kiełbasy Andrieja Babiczewa,

czy młodego piłkarza Wołodię Makarowa, w perspektywie autora, nie napawa optymizmem. 166 А.В. Белинков, Сдача…, с. 211-212.

46

W przywołanych w niniejszej rozprawie powieściach Gorkiego, Fadiejewa, Tołstoja i Fiedina,

inteligenckie wady (zachowawczość, tchórzostwo, egoizm, itd.) zostały skonfrontowane z

pozytywnymi postawami bohaterów, którzy z pełnym zaangażowaniem i wiarą włączyli się w

walkę po stronie bolszewików. Autor Zawiści napełnia natomiast swoje dzieło fatalistycznym

smutkiem – negatywnym cechom poety-inteligenta nie przeciwstawia alternatywy. Andriej

Babiczew zasłużony uczestnik rewolucji i wojny domowej w radzieckiej rzeczywistości staje

się rozpasionym urzędnikiem wyższej rangi, który martwi się głównie utrzymaniem

zajmowanej pozycji. „Nowy człowiek” jest, jak się okazuje, postacią co najwyżej przeciętną.

Maksym Gorki, Klim Samgin (czterdzieści lat)167. W wydarzeniach października 1917

roku rosyjska inteligencja nie odegrała większej roli i jako grupa aspirująca do kierowania

narodem w rzeczywistości okazała się do tego całkowicie niezdolna. Takie stanowisko zawarł

Maksym Gorki w Klimie Samginie, swojej ostatniej niedokończonej powieści, którą zaczął

pisać w połowie lat dwudziestych minionego stulecia.

Anatolij Łunaczarski dzieląc się swoimi wrażeniami po lekturze dzieła Gorkiego napisze,

że w postaci Klima Samgina zostały zawarte najważniejsze cechy i przywary rosyjskiej

inteligencji. W opinii pierwszego ministra oświaty ZSRR, autor Na dnie przedstawił swojego

protagonistę w sposób obiektywny, bez jawnej satyry, rysując postać bez charakteru,

odtwórczą, pustą i beznadziejnie nudną. Łunaczarski odnosi Samgina do tej części warstwy

wykształconej, która ze względu na swoje nieróbstwo (obnażone przez rewolucję) jest

całkowicie niepożyteczna dla społeczeństwa. 168

Tytułowy bohater trylogii Gorkiego jest nosicielem cech, które w nietzscheańskiej

perspektywie obce są „prawdziwemu” człowiekowi, dążącemu do kreowania rzeczywistości.

Samgin to postać bez osobowości, zdolna jedynie do obserwacji i powtarzania cudzych

sądów. Dążenie do obiektywizmu w każdej sytuacji, refleksyjne poszukiwanie prawdy i

własnej tożsamości uniemożliwiają twórcze działanie bohatera. Staje się on bezwolną,

niezdolną do czynu jednostką, której postawa wobec świata sprowadza się do „tchórzliwego

167 M. Gorki, Klim Samgin (czterdzieści lat), tł. A. Sandauer, Warszawa 1950. Jurij Trifonow wysoko cenił

twórczość Gorkiego i podkreślał, że radziecka krytyka kierując się ideologicznym zapotrzebowaniem i

socrealistycznymi schematami niepomiernie spłyciła wymowę jego utworów: „Горький по-настоящему еще не

прочтен и не понят. Вульгарный социологизм нанес ему вред более, чем кому бы то ни было. Горький –

как лес: там есть и зверь, и птица, и люди, и грибы. А мы несем из этого леса только одни грибы” [Ю.

Трифонов, А. М. Горкий [в кн.] Ю. Трифонов, Как слово наше отзовется..., Москва 1985, с. 232]. 168 A. Łunaczarski, Samgin [w:] A. Łunaczarski, Szkice literackie, tł. W. Woroszylski, Warszawa 1962, s. 210-

265. Anatolij Łunaczarski, ludowy komisarz oświaty w latach 1917-1929 w artykule poświęconym powieści

Maksyma Gorkiego podkreśla szacunek, jaki bolszewicy przejawiają wobec inteligencji i zarazem zauważa

starania nowej władzy, by zdrową część owej inteligencji oddzielić od tej chorej, której ucieleśnieniem jest

Klim Samgin.

47

(…) oglądania”.169 O przedkładaniu poznania nad czyn pisało wielu, także w odniesieniu do

rosyjskiej inteligencji170, ale w perspektywie Gorkiego niekończące się hamletyzowanie

podważa sam sens życia i jego autentyczność. Kilkukrotnie powtarzające się w utworze

słowa: „był chłopiec, czy chłopca nie było” mówią nie tylko o jałowości egzystencji

głównego bohatera, ale także podkreślają jego zbędność i nieużyteczność dla

społeczeństwa.171

Powieść Gorkiego można nazwać kroniką Rosji przełomu wieków. Dokumentem

obrazującym rozgorączkowany stan umysłów współczesnych, zaprzątniętych wielością idei i

pomysłów na przyszłość kraju. Kółka, spiski, organizacje polityczne i społeczne, działalność

tajnej policji, zabójstwa ministrów i samowładny car stanowiący kontrast i wydający się

anachronizmem wobec dynamicznych zmian zachodzących w społeczeństwie. Bohaterowie

utworu uczestniczą w wydarzeniach będących epilogiem Imperium Rosyjskiego i

zwiastujących radykalne przemiany w kraju i w życiu jego mieszkańców. Autor przedstawia

całą paletę myśli społeczno-politycznej Rosji – zarysowuje sylwetki odchodzących już do

historii narodowolców i wchodzących na ich miejsce marksistów, przedstawia

sympatyzujących z rewolucjonistami liberalnych inteligentów, ale także przestrzegających

przed wybuchem społecznym legalistów.

Na tle kipiącego emocjami kraju i innych postaci utworu, np. zdecydowanego w działaniu

i pewnego swoich racji bolszewika Kutuzowa, czy w zestawieniu z barwnie i wyraziście

przedstawionymi w utworze reprezentantami najuboższych warstw rosyjskiego społeczeństwa

(m.in. tragarzami na statku, czy chłopami rabującymi państwowe zboże), inteligenci wydają

się miałcy i nijacy, a jeśli tak jak Samgin uczestniczą w antyrządowych wydarzeniach, to

bardziej jako przypadkowoi i bezwolni obserwatorzy niż zaangażowani uczestnicy.

Klim Samgin po zakończeniu studiów prawniczych podejmuje pracę w kancelarii

prowadzonej przez znajomego swego ojczyma. Z pewnością nie jest adwokatem z powołania

– nie angażuje się szczególnie w prowadzone sprawy, a wykonywane obowiązki traktuje z

obojętnością.172

169 F. Nietzsche, Z genealogii moralności, Warszawa 1905-1906, s. 192 [w:] A. Walicki, Stanisław…, s.23. 170 Iwan Turgieniew pisał o przeżartych refleksją bohaterach, jako o Hamletach „myślących, świadomych, często

wszechogarniających, lecz także często bezpożytecznych, skazanych na bezczynność” [A. Walicki, Stanisław…,

s. 23]. 171 W utworze twierdzenie o braku społecznego pożytku z przedstawicieli inteligencji wypowiada jeden z

bohaterów – syn kupiecki Lutow: „Pięknoduchstwo, serdeczność, romantyzm i inne delikatesy, umiejętność

siedzenia w więzieniach, spędzania życia na zapadłym zesłaniu, pisania wzruszających opowiadań i artykulików.

Dobrowolni cierpiętnicy, wielebni i tym podobni. W sumie nieproszeni goście” (T.1, s. 386). 172 Jurij Łotman pisze o charakterystycznym dla rosyjskiej inteligencji lekceważącym stosunku do efektu i

jakości wykonywanej pracy [Ю. Лотман, Интеллигенция…[в кн.] Русская интеллигенция…, с. 122-150]. Z

jednej strony przekonanie o konieczności służby (ludowi, narodowi, ludzkości, itp. itd.), z drugiej wręcz

48

Bohater Gorkiego pochodzi ze zubożałej arystokratycznej rodziny, w której grało się na

fortepianie, nieustannie romansowało i prowadziło niekończące się dysputy na temat

przyszłości Rosji. Autor zarysowuje warunki i okoliczności w jakich dorasta mały Klim i

zwraca uwagę na te jego cechy i zachowania, które określą jego życiową postawę, gdy

dorośnie.

Chłopiec postrzegany jest jako dziecko mądre, choć rówieśnicy uważają go za

przemądrzałego i nudnego. Faktyczna intelektualna przeciętność Klima uwidacznia się w

konfrontacji z uzdolnionymi kolegami – cała jego mądrość okazuje się wówczas jedynie

doskonale opanowaną umiejętnością powtarzania cudzych słów i myśli. Podobnie będzie w

latach późniejszych, kiedy opinie i oceny rzeczywistości aspirującego do bycia oryginalnym

Samgina w istocie będą wtórne i zapożyczone. „Nie mam własnych słów, aby wyrazić głos

swojej duszy, a cudzymi ona nie przemawia” (Klim Samgin, t. 2, s. 435). W innym miejscu, w

chwili refleksji nad samym sobą, bohater z przerażeniem dostrzega jedynie pustkę „w której

bezustannie kipią słowa i myśli, kipią ale nie grzeją” (Klim Samgin, t.1, s. 348-349).

W dzieciństwie Samgin nie ratuje tonącego pod lodem kolegi (choć ruszył mu na pomoc),

w przyszłości jako już dorosły mężczyzna nie przyłącza się do ratowania murarzy zasypanych

zawaloną ścianą budowanych koszar (Klim Samgin, t. 2, s. 58-59). Przepełniony wzniosłymi

ideałami, będący wysokiego mniemania o samym sobie, w praktyce jest niezdolny do

najzwyklejszych ludzkich odruchów. Być może krępuje go strach, ponieważ Samgin nie

należy do najodważniejszych. Podczas rewizji policyjnej jawnie tchórzy obawiając się

przeszukania we własnym mieszkaniu, w którym przechowuje niezbyt ważne, ale nielegalne

materiały. W innej sytuacji, w iście biblijnej scenie zaparcia, otoczony przez wrogo

usposobionych monarchistów, wypiera się swoich rewolucyjnych koneksji.

W przeciwieństwie do rybaka z Kafarnaum podyktowana strachem zdrada nie kosztuje

bohatera Gorkiego zbyt wiele. Źródłem jego zaangażowania w sprawy rewolucji nie są

bowiem wyznawane ideały, ale raczej wymóg politycznej poprawności, czy potrzeba

zachowania wewnętrznego spokoju płynącego z przekonania o udziale w ważnej i słusznej

sprawie. Nie bez znaczenia jest tutaj również pragnienie imponowania innym, budowania

własnej reputacji człowieka postępowego i antyreżimowego. Podczas aresztowania Samgin

odczuwa więc satysfakcję ze swojej postawy, w której można było dostrzec elementy

bohaterstwa, tym bardziej, że jest świadom braku poważnych zarzutów przeciw sobie (Klim

wrogość do produktywnej pracy, wpisują się w utrwalany w literaturze, chociażby przez Gorkiego w Klimie…

obraz inteligentów – bardziej teoretyków i idealistów niż praktyków.

49

Samgin, t. 2, s. 214). Rewolucyjność w postawie i światopoglądzie staje się dla bohatera

„monetą, za którą kupuje szacunek ludzi”. W rzeczywistości Samgina charakteryzuje

wykalkulowana zachowawczość i ostrożność: „w latach studenckich unikał mądrze i

umiejętnie udziału w ulicznych demonstracjach” (Klim Samgin, t. 2, s. 342).

Choć bohater podtrzymuje kontakty z rewolucjonistami, to w istocie bliższe od

bolszewickiego radykalizmu jest mu stwierdzenie sformułowane w 1909 roku przez

Gerszenzona w Drogowskazach (Вехи) o wdzięczności inteligencji wobec władzy, gdyż ta

chroni ją przez okrucieństwem ludu. W Klimie Samginie prawie dosłownie powtarza je

epizodyczna postać Żyda Preisa (Klim Samgin, t. 3, s. 95).

Intelektualnej przeciętności, moralnemu indyferentyzmowi, tchórzostwu i pozerstwu

towarzyszy momentami ocierająca się o pychę wysoka samoocena bohatera,: „Niedostatki

bliźnich mocno utwierdzały opinię Klima o samym sobie jako o człowieku mądrym,

przenikliwym i oryginalnym. Bardziej ciekawego i poważnego osobnika niż on sam Klim

jeszcze nie spotkał” (Klim Samgin, t. 2, s. 119). Autorską ironię zawartą w przytoczonym

opisie jeszcze bardziej uwypuklają zdecydowanie negatywne oceny Samgina wypowiadane

przez inne postacie utworu: „Tyś ślepy nabój, strach na wróble, oto kim jesteś” – słyszy od

jednej z nich (Klim Samgin, t.2, s. 659). Anatolij Łunaczarski w recenzji Klima Samgina

postawę i światopogląd głównego bohatera określi słowami: „pustka w masce pozornego

życia”.173

Aleksiej Tołstoj, Droga przez mękę174. Petersburski adwokat Mikołaj Iwanowicz

Smokownikow podobnie jak duża część inteligencji, po rewolucji lutowej poparł Rząd

Tymczasowy.175 Został mianowany komisarzem armii frontu zachodniego, gdzie agituje

nawołując do kontynuacji wojny z Niemcami. Całkowite nierozumienie nastrojów panujących

w armii prowadzi jednak do tragedii – Smokownikow zostaje zamordowany przez

wiecujących żołnierzy.

Mikołaj Iwanowicz był człowiekiem z natury dobrym, ale pozbawionym zdecydowania i

twardości, w leninowskiej antyinteligenckiej retoryce doskonale podpadający pod określenie

173 A. Łunaczarski, Samgin [w:] A. Łunaczarski, Szkice literackie, tł. W. Woroszylski, Warszawa 1962, s. 243. 174 A. Tołstoj, Droga przez mękę, tł. W. Broniewski (część tomu trzeciego – W. Rogowicz), Warszawa 1986. 175 Pisze o tym m.in. Czesław Madajczyk w monografii poświęconej politycznemu zaangażowaniu europejskich

intelektualistów w pierwszej połowie XX wieku: „Rewolucja lutowa, krótka i bez zniszczeń, prawie bez rozlewu

krwi (…) była nadzieją wielu intelektualistów bliskich idei demokracji, przyjęta została entuzjastycznie jako

spełnienie marzeń o wolności.” [Cz. Madajczyk, Klerk czy intelektualista zaangażowany? Świat polityki wobec

twórców kultury i naukowców europejskich w pierwszej połowie XX wieku, Poznań 1999, s. 76].

50

„mięczak”176. Epizodyczna postać petersburskiego prawnika jest jedną z całej plejady

inteligentów, przedstawionych przez Aleksieja Tołstoja w Drodze przez mękę. W pierwszej

części trylogii autor rysuje obraz życia petersburskiej inteligencji w okresie bezpośrednio

poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej. W kolejnych tomach przedstawia różne

postawy inteligencji podczas wojny domowej: zdecydowanie antybolszewicką lekarza

Dmitrija Buławina, nieokreśloną i wahającą się prawnika Wadima Roszczyna oraz

zaangażowaną w walkę po stronie czerwonych inżyniera Iwana Tieliegina.

Dmitrij Buławin odbiera przewrót październikowy jako koniec wielkiej Rosji i

zdecydowanie odmawia współpracy z nową władzą, do której odnosi się z nieukrywaną

pogardą. Kiedy bolszewicy zostają wyparci z Samary zostaje ministrem zdrowia w

marionetkowym rządzie uformowanym pod kuratelą korpusu czeskiego. W tołstojowskiej

ocenie, światopogląd bohatera ma jednak znaczenie drugorzędne w obliczu jego obłudy i

moralnej degeneracji. Humanizm przypisywany przedstawicielom inteligencji jako

nieodzowny element ich życiowej postawy, w przypadku Buławina całkowicie dezawuuje się

w scenach odbijania Samary z rąk komunistów. W obliczu mordów dokonywanych na

bolszewikach, bohater nie robi nic, by im zapobiec – jego apele do oficerów o „pohamowanie

nadmiernego okrucieństwa” (Droga…, t.2, 134) mają na celu jedynie uspokojenie własnego

sumienia. Przemoc i okrucieństwa towarzyszące wojnie domowej177 w samarskim epizodzie

stają się więc udziałem także inteligencji.

W ocenach rosyjskich inteligentów wygłaszanych przez postaci trylogii przeważają

jednak zarzuty innego charakteru podkreślające wyobcowanie inteligencji we własnym kraju.

Kuźma Niefiedow, epizodyczna postać eks-popa, który przyłączył się do bolszewików,

charakteryzuje inteligencję, jako warstwę przeszłości, oderwaną od prawdziwego życia i w

176 W połowie lat 80. XIX wieku określenia „mięczakowaty inteligent” (Мягкотелый интеллигент) użył

Michaił Sałtykow-Szczedrin. W 1918 roku w swoim przemówieniu wykorzystał je Włodzimierz Lenin

tłumacząc niemożność prowadzenia rewolucji bez walki: „Если кто-нибудь представлял себе такое развитие

революции, то это или пустые слова, или так может рассуждать кто-нибудь из мягкотелых

интеллигентов, не понимающих значения этой войны и революции” [Энциклопедический словарь

крылатых слов и выражений, под. ред. В. Серова, Москва 2005,

http://www.bibliotekar.ru/encSlov/12/168.htm]. 177 Aleksiej Tołstoj usprawiedliwia akty przemocy dokonywane przez bolszewików jako historycznie

uzasadnione w przeciwieństwie do jego zdaniem bezsensownego, podyktowanego nienawiścią okrucieństwa

białych. „Do Armii Ochotniczej idą tylko mściciele, rozwścieczeni, krwawi chuligani” (Droga…, t.3, s. 200) –

mówi główny bohater powieści Wadim Roszczyn, który zdezerterował z armii Denikina, gdy dostrzegł w jej

działaniach towarzyszącą im ideologiczną pustkę: „Oczyścić Rosję z bolszewików, dojść do Moskwy. Bicie w

dzwony… Denikin wjeżdża na Kreml na białym koniu… Tak to wszystko zrozumiałe. Ale co dalej, to co

najważniejsze?” Po chwili bohater sam sobie odpowiada: „Kobiety jak z zapomnianego snu – w kapelusikach ze

staromodnymi piórami, w panamach, w białych szalach… Białe nóżki przebiegają po wymytym przez ponurych

stróżów asfalcie, ani jednej plamki krwi na tych białych pończoszkach. Więc po to stoi garnizon w

Wielikokniażeskiej! Po to Denikin czwarty tydzień bije się z czerwonymi pułkami. Więc to jest ta prosta „jak

obręcz” prawdy wojny białych!” (Droga…, t. 2, 228; 230).

http://www.bibliotekar.ru/encSlov/12/168.htm

51

swej naturze obcej Rosjanom. „Nierosyjskie to wszystko, muszę pani powiedzieć. Oto i

zdmuchnął ją wiatr, oto i puste miejsce” (Droga…, t.3, s. 8-11). Inteligent walczący w

szeregach czerwonych, Siergiej Sapożkow, mówi o całkowitym niezrozumieniu

oddzielającym warstwę wykształconą od rosyjskiego chłopstwa, które przed wybuchem

pierwszej wojny światowej stanowiło 90% mieszkańców Rosji.178 Tragiczna ofiara tego

niezrozumienia, wspomniany już Mikołaj Smokownikow wyznaje, że inteligenci to „(…)

umysłowa arystokracja kraju – która – nie ma żadnego związku z (…) Rosją.”179 Chłop

Aleksiej Krasilnikow w pierwszych dniach wojny domowej nazwa rosyjskich inteligentów

cudzoziemcami i burżujami, których „położenie jest kłopotliwe! (…) Położenie – jak w

obcym kraju!” (Droga…, t.2, s.27).180

Fabularną i zarazem ideologiczną osią Drogi przez mękę są wojenne perypetie

pochodzącego ze zubożałej ziemiańskiej rodziny, petersburskiego prawnika Wadima

Roszczyna. Jego frontowym losom towarzyszy światopoglądowa ewolucja, która dokonuje

się w nim stopniowo, ale nieuchronnie pod wpływem obserwacji wydarzeń wojny domowej.

Tołstoj kreśli długą drogę, jaką przebył jego bohater: od pryncypialnego sprzeciwu wobec

bolszewików w pierwszych miesiącach po przewrocie październikowym, poprzez narastające

wątpliwości gdy walczy w szeregach armii Denikina, aż do ideologicznego bankructwa i

decyzji o opowiedzeniu się po stronie nowej władzy.

Po przewrocie październikowym staje się zaciekłym wrogiem nowej władzy, wyjeżdża

na południe kraju, gdzie wstępuje w szeregi formującej się Armii Ochotniczej. Po kilku

miesiącach rozczarowany ideologicznym nihilizmem białych, przeżywa kryzys

światopoglądowy, dezerteruje i trafia do oddziałów Nestora Machny, któremu opowiada

swoje „inteligenckie” losy: 178 Siergiej Sapożkow podkreślając obcość inteligencji w odniesieniu do narodu przywołuje opinię jej

autorytatywnych przedstawicieli: „nie znamy naszego ludu i nigdyśmy go nie znali. Iwan Bunin pisze, że to

dzikie zwierzę, a Mereżkowski, że to cham, w dodatku groźny…” (Droga…, t.3, s. 29). 179 Mikołaj Smokownikow w przywołanym fragmencie rysuje swoją warstwę jako pasożytniczą część

społeczeństwa: „Istnieje jakaś Rosja, orze ziemię, pasie bydło, dobywa węgiel, tka, kuje, buduje, istnieją ludzie,

którzy ją zmuszają aby robiła to wszystko, a my ci jacyś trzeci, umysłowa arystokracja kraju, inteligenci – nie

mamy żadnego związku z tą Rosją. Ona nas utrzymuje. Jesteśmy motylami. To tragedia” (Droga…, t.1 s. 102).

W innym miejscu jeszcze silniej podkreśla jej bezużyteczność dla kraju: „Inteligencja obżera się i opija. Przecież

my tylko gadamy i gadamy (…) Rosja zgniła (…) Tak żyć nie można”. 180 Zarzut wyobcowania we własnym kraju, a w konsekwencji braku patriotyzmu wysuwany pod adresem elit

intelektualnych ma w Rosji bogatą tradycję. Wystarczy wspomnieć ostracyzm, jaki spotkał Hercena i wydawany

przez niego „Kołokoł”, gdy w 1863 r. poparł powstanie styczniowe. W niedokończonym wierszu napisanym w

odpowiedzi na krytykę stłumienia powstania listopadowego, Puszkin demaskuje rozum i oświecenie, które miały

doprowadzić do znienawidzenia własnego narodu: „Ты просвещением свой разум осветил,// Ты […] правды

лик увидел,// И нежно чуждые народы возлюбил,// И мудро свой возненавидел.// Когда безмолвная

Варшава поднялась,// И бунтом […] опьянела,// И смертная борьба […] началась,// При клике «Польска

не згинела»!// Ты руки потирал от наших неудач,// С лукавым смехом слушал вести”. Oryginał wiersza się

nie zachował. Tekst na podstawie kopii zrekonstruowano na początku XX wieku [Ю. Лотман,

Интеллигенция… [в кн.] Русская интеллигенция…, c 141].

52

„Byliśmy rosyjskimi inteligentami, to znaczy solą ziemi; czytaliśmy Michajłowskiego, Kanta, Kropotkina i

nawet Bebla (…) Byliśmy pełni entuzjastycznych oczekiwań. I oto – rewolucja lutowa! Skończyło się wszystko

kwaśno (…) Okazało się, że inteligencja nie ma nic do gadania. A już w październiku wzięli nas za kark jak

kocięta i – na śmietnik” (Droga…, t.3., s. 138).

Dołączenie Roszczyna do czerwonych jest nie tyle egzemplifikacją inteligenckich losów

podczas wojny domowej (choć takie „konwersje” niewątpliwie się zdarzały), ale bardziej

świadectwem czasów, w których powstawała ostatnia część Drogi przez mękę i zarazem

odzwierciedleniem światopoglądu pisarza.181 Tołstoj kończył trylogię w 1941 roku, w

przededniu napaści hitlerowskich Niemiec na ZSRR. Autor rysuje więc bohatera, który

porzuca wszelkie wątpliwości i staje się ideowym komunistą. W ostatniej scenie powieści, na

partyjnym wiecu z udziałem Lenina i Stalina, wsłuchując się w wizje świetlanej przyszłości

kraju pod rządami bolszewików szeptem mówi do swojej żony: „To jest Rosja…” (Droga…,

t.3, s. 349).

Rozmyślania dotyczące rzeczywistości, cecha często przypisywana rosyjskiej inteligencji

w kontekście jej niezdolności do konstruktywnego działania, w przypadku Roszczyna, nie

prowadzą do bezczynności. Bohater Tołstoja z pełnym zaangażowaniem włącza się w walkę

przeciwko czerwonym, by później stać się ich wiernym i ideowym sojusznikiem. Trzeba tutaj

jednak pamiętać o propagandowym wymiarze trylogii, aspekcie, który w miarę powstawania

kolejnych części powieści stawał się coraz bardziej istotny i ostatecznie zdominował wymowę

całego utworu.

Michaił Bułhakow, Biała Gwardia, Fatalne jaja, Psie serce, Mistrz i Małgorzata. W

utworach powstałych w pierwszej połowie lat 20., czyli bezpośrednio po zakończeniu wojny

domowej i przejęciu władzy przez bolszewików Michaił Bułhakow rysuje postacie

inteligentów (oficerów, lekarzy, naukowców) jako ludzi pryncypialnych, odważnych, wrogo

lub niechętnie ustosunkowanych do rewolucji i nowych porządków. W napisanej w latach 30.

powieści Mistrz i Małgorzata przedstawiciele środowisk twórczych (z wyjątkiem tytułowego

181 Pierwsza część Drogi przez mękę powstała na początku lat dwudziestych na emigracji – rodzina Tołstoja

wyjechała z Rosji w 1919 roku – pisarz wrócił do ZSRR cztery lata później. Postacie inteligentów przedstawiane

są w niej jeszcze bez propagandowego zacięcia (choć w przyszłości przeredagowywana przez autora różni się

ona istotnie od pierwotnej wersji, która ukazała się w 1922 roku w Berlinie). W drugiej części, opublikowanej w

1928 roku obraz inteligencji jest w coraz większym stopniu nacechowany pejoratywnie. Ostatnia, ukończona w

1941 roku, część Drogi przez mękę jest już przede wszystkim daniną złożoną radzieckiej historiografii –

wygłodzona, ale „natchniona ideami Lenina”, robotniczo-chłopska bolszewicka Rosja rusza do kontrnatarcia –

na horyzoncie świta już „sprawiedliwe społeczeństwo komunistyczne”. W 1943 roku Aleksiej Tołstoj za

napisanie trylogii otrzymał Nagrodą Stalinowską.

53

Mistrza) są pozbawionymi jakichkolwiek zasad i wartości, skoncentrowanymi na kwestiach

materialnych egoistami.

Obraz inteligencji przedstawiony w Białej Gwardii182 jest nostalgicznym w swojej

wymowie obrazem odchodzącej epoki. Bohaterowie Bułhakowa, mieszkający w Kijowie

reprezentanci rosyjskiej inteligencji walczą w obronie świata, który w wyniku rewolucji legł

w gruzach i ostatecznie odszedł do historii. Na tle pełnej przemocy, zdrady i fałszu

rewolucyjnej rzeczywistości, postawa braci Turbinów jawi się jako ucieleśnienie najwyższych

dóbr i cnót.

W podobnym świetle Bułhakow przedstawia profesorów Filipa Preobrażańskiego i

Włodzimierza Piersikowa, którzy w radzieckich realiach połowy lat 20. wydają się cudem

zachowanymi reliktami przeszłości. Bohaterowie opowieści Fatalne jaja183 i Psie serce184

reprezentują świat nauki: Włodzimierz Piersikow (Fatalne jaja) kieruje Moskiewskim

Instytutem Zoologii, Filip Preobrażeński jest lekarzem o międzynarodowej renomie. Obydwaj

uczeni są wybitnymi specjalistami, którzy naukę traktują jako swoje życiowe powołanie,

środek na drodze do ludzkiego postępu.

Akcja obydwu utworów rozgrywa się w Moskwie w latach 20. XX wieku. Historycznie

były to pierwsze lata funkcjonowania ZSRR – pierwsze porewolucyjne dziesięciolecie

bezpośrednio poprzedzające okres dyktatorskich rządów Stalina. Burzliwe przemiany

społeczno-polityczne tamtych czasów, wydają się jednak nieszczególnie interesować

protagonistów Bułhakowa. Skoncentrowani na prowadzonych przez siebie badaniach odnoszą

się do kipiącej wokół nich rzeczywistości wtedy, gdy bezpośrednio ingeruje ona w ich życie i

pracę. Wówczas potrafią być kategoryczni i pryncypialni, jak na przykład protagonista Psiego

serca, gdy konsekwentnie nie pozwala nazywać siebie towarzyszem.

Nowe porządki w porównaniu ze starymi przedrewolucyjnymi jawią się bohaterom

opowieści w raczej negatywnym świetle. Profesorowie nie kryją się zresztą ze swoją krytyką,

co wiele mówi o ich charakterach – odwadze i prostolinijności – ale także jest świadectwem

czasów, w których osadzona jest narracja obydwu utworów – jeszcze wolnych od

powszechnego zastraszenia wywołanego rozkręcającą się spiralą terroru.

Światopogląd, wyznawane wartości, postawa, przyzwyczajenia, czy sposób ubierania się

obydwu profesorów odsyłają do minionej epoki i wyraźnie kontrastują z porewolucyjną

rzeczywistością. Profesor Preobrażeński dzięki wysokiej pozycji w świecie nauki i protekcji

182 M. Bułhakow, Biała gwardia, tł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski, Warszawa 1989. 183 M. Bułhakow, Fatalne jaja, tł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski, Warszawa 1988. 184 M. Bułhakow, Psie serce, tł. I. Lewandowska, Warszawa 1989.

54

leczących się u niego przedstawicieli nowej radzieckiej elity, uniknął dokwaterowania, żyje w

przestronnym siedmiopokojowym mieszkaniu, w którym na podłogach leżą perskie dywany,

przygotowane przez kucharkę posiłki do stołu podaje pokojówka, a wieczorami pali się

cygara i pije koniak. Oprócz tej zewnętrznej charakterystyki, wskazującej na przynależność

bohatera do wyższych sfer, z tłumu przeciętności wyróżnia go zdecydowane i pozbawione

strachu spojrzenie – rys bez trudu „odkryty” przez napotkanego na ulicy psa, który w osobie

profesora od razu dostrzega „wielmożnego pana”185.

Cywilna odwaga determinuje postawę i życiowe wybory profesora Piersikowa z

Fatalnych jaj. Gdy do laboratorium, w którym przeprowadza swoje eksperymenty wpada

rozszalały i żądny jego krwi tłum, uczony wychodzi mu naprzeciw i z charakterystyczną dla

siebie swadą krzyczy: „Won stąd!”186 Podobnie, emocjonalnie i kategorycznie reaguje na

złożoną mu propozycję współpracy z obcym wywiadem: „Won!!! – ryknął nagle Piersikow

tak straszliwie, że w salonowym pianinie odezwały się najwyższe struny.”187

Naukowcy z opowieści Bułhakowa są oddani nauce, posiadają olbrzymią wiedzę, a

zarazem pozostają skromni i pryncypialnie prawi. Filip Preobrażeński i Włodzimierz

Piersikow, podobnie jak oficerowie z Białej gwardii są postaciami pozytywnymi, w

przeciwieństwie do moskiewskiej inteligencji przedstawionej w Mistrzu i Małgorzacie.188 W

napisanej w latach 30. powieści Bułhakow zobrazował środowisko twórcze jako do cna

zepsute. Pisarze, artyści, czy urzędnicy zawiadujący sprawami kultury są zdemoralizowani,

przesiąknięci obłudą, przejawiający inicjatywę i angażujący się z pełnym poświęceniem tylko

w sprawy mające znaczenie dla ich statusu materialnego. Inteligenci w powieści Bułhakowa:

„Piją, wykorzystują swoje stanowisko, śpią z kobietami, ni cholery nie robią”189. O sukcesie

literackim decyduje nie talent i pracowitość, ale odpowiednie znajomości i ideologiczna

poprawność. Miernikiem wartości artystycznej dzieła nie jest kryterium piękna, ale wytyczne

organów państwowych. Przedmiotem marzeń i zawiści wśród literatów nie jest publikacja w

renomowanym periodyku, ale otrzymanie legitymacji związku pisarzy uprawniającej do

korzystania z dobrze zaopatrzonej restauracji. Ci którzy w przeszłości aspirowali do

przewodzenia narodowi, rościli sobie prawo do bycia jego głosem i sumieniem, w Mistrzu i

Małgorzacie ucieleśniają wady, które w środowisku inteligencji były dotychczas

bezwzględnie piętnowane: materializm, egoizm i obłudę.

185 M. Bułhakow, Psie…, s. 6 186 M. Bułhakow, Fatalne…, s. 94-95. 187 Tamże, s. 36. 188 M. Bułhakow, Mistrz i Małgorzata, tł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski, Warszawa 2008. 189 Tamże, s. 113.

55

Jedyną postacią utworu zasługującą na miano prawdziwego artysty jest tytułowy Mistrz –

pisarz, który wierność własnym przekonaniom i artystyczną niezależność przypłaca

odrzuceniem przez środowisko. Fundamentalny sprzeciw wobec narzucanych mu przez

otoczenie reguł faktycznie uniemożliwia mu funkcjonowania w społeczeństwie. Po

miażdżącej krytyce, jaka spotkała dzieło jego życia – powieści o Poncjuszu Piłacie – Mistrz

pali rękopis i trafia do szpitala psychiatrycznego.

Inteligentów z utworów Bułhakowa charakteryzuje gruntowne wykształcenie, wrodzony

talent, zaangażowanie w wykonywaną pracę, ale także wierność własnym przekonaniom i

określonym normom postępowania. Obca jest im często przypisywana inteligencji

paraliżująca działanie nadmierna refleksyjność, wręcz przeciwnie, przedstawione postacie są

ludźmi czynu, posiadającymi sprecyzowane cele i konsekwentnie dążącymi do ich realizacji.

Z drugiej strony, w Mistrzu i Małgorzacie autor zarysował całkowicie odmienny obraz

intelektualnej elity, której wartości i postawy stanowią zaprzeczenie inteligenckiego etosu.

Niezależność myśli została wyparta przez intelektualny serwilizm. Indywidualistyczną

postawę zastąpiło podporządkowanie odgórnie ustanowionym regułom. Bułhakow maluje w

swojej powieści portret nie pojedynczego człowieka (postacie naukowców w Fatalnych

jajach i Psim sercu), czy inteligenckiej rodziny (Biała gwardia), ale całego środowiska –

jednorodnego i trywialnego w swoich przyziemnych celach i dążeniach.

Wnioski

Antyinteligencki wydźwięk większości omówionych narracji (najbardziej wyrazisty w Klęscę,

ale już zdecydowanie mniej oczywisty w Zawiści) wpisywał się w polityczny klimat

porewolucyjnej Rosji. Niechętny stosunek dużej części rosyjskiej inteligencji do wydarzeń

października 1917 roku określił temperaturę relacji między rządzącymi i intelektualistami w

pierwszych latach funkcjonowania państwa radzieckiego. Relacje te charakteryzował brak

zaufania i wrogość, czego konsekwencją była m.in. emigracja na Zachód licznych

przedstawicieli kultury i nauki.

W przedstawionych dziełach autorzy eksponowali m.in. ideową chwiejność i polityczne

asekuranctwo inteligencji, jej sprzeciw wobec rewolucyjnej przemocy i humanitaryzm na

pokaz, indywidualizm utożsamiany z egoizmem i społeczne wyobcowanie. Niektóre z tych

cech można odnaleźć w postaciach inteligentów zobrazowanych w utworach, które powstały

niedługo po rewolucji, ale w przeciwieństwie do powyższych narracji wolne były od

antyinteligenckiej retoryki. Nieprzystająca do wojennych realiów wrażliwość na ludzką

krzywdę i cierpienie charakteryzuje postać Pawła Lutowa, narratora Armii Konnej Izaaka

56

Babla.190 Społeczne i ideologiczne osamotnienie towarzyszy losom inteligenckiej rodziny

Turbinów z Białej Gwardii Michaiła Bułhakowa.

Pisząc o inteligencji każdy pisarz podejmował tematykę dotyczącą środowiska dobrze mu

znanego i w jakiś sposób bliskiego. Nawet jeżeli nie miał inteligenckich korzeni i sam za

inteligenta się nie uważał, to ze względu na swoją profesję był z inteligencją ściśle związny.

Chociażby z tego względu, że to ona była najważniejszym odbiorcą jego dzieł – gotowym do

krytycznego i polemicznego dialogu z autorem.

We wszystkich omówionych wyżej utworach źródłem autorskiej wiedzy o opisywanej

rzeczywistości nie były wystudiowane w archiwach i bibliotekach materiały, czy zdobyte

podczas podróży wrażenia, ale własne życiorysy samych pisarzy. Treść ich książek w

mniejszym lub większym stopniu jest więc autobiograficzna, a stosunek do przedstawianych

bohaterów – emocjonalny.

Epopeja Gorkiego jest wyrazem głębokiego rozczarowania wobec rodzimej inteligencji,

od której autor oczekiwał bardziej zdecydowanej postawy podczas rewolucji i większego

zaangażowania w budowę nowego ładu po obaleniu caratu. Powieść Bułhakowa może być

odczytana jako pełna tęsknoty elegia za odchodzącym światem, symbolizowanym przez

dumnych i honorowych przedstawicieli kijowskich inteligentów, którzy pomimo

niesprzyjających okoliczności do końca pozostają wierni określonym zasadom i

przekonaniom. Co znamienne, tam gdzie inteligenckie postawy zostały zdecydowanie

skrytykowane, ci, którzy są ich nosicielami, mogą się wydać czytelnikowi (niekiedy zapewne

wbrew intencji autora) bardziej ludzcy i w konsekwencji bliżsi niż przeciwstawne im ideały

człowieka nowych czasów. Tak jest np. w Miastach i latach Konstantego Fiedina, czy w

Zawiści Jurija Oleszy.

Protagoniści-inteligenci zobrazowani w wyżej przedstawionych dziełach są postaciami

pełnokrwistymi, psychologicznie zgłębionym z charakterystyczną dla nich rozbudzoną

samoświadomością, nieustannie rozmyślający nad otaczającym ich światem. Stosunek

poszczególnych autorów do wykreowanych bohaterów jest najczęściej krytyczny, rzadziej

pozytywny, czasem niejednoznaczny, ale w każdym przypadku zdradzający silne

emocjonalne zaangażowanie oceniającego. Emocjonalność i niekiedy kategoryczność

głoszonych sądów w jakimś stopniu wynikała z rewolucyjnego charakteru opisywanych

czasów. Czasy te wymagały opowiedzenia się po konkretnej stronie, weryfikowały charaktery

jednostek, ich człowieczeństwo i wyznawane wartości.

190 I. Babel, Armia konna, tł. M. Binon, J. Pomianowski, S. Pollak, W. Woroszylski [w:] Utwory zebrane,

Warszawa 2012.

57

2. Bohater-inteligent w literaturze okresu odwilży (I. Erenburg, Odwilż; W. Dudincew,

Nie samym chlebem; D. Granin, Naprzeciw burzy; I. Griekowa, Ogniowe próby,

Katedra; A. Bitow, Dom Puszkina)

Postawa inteligencji wobec otaczającej ją rzeczywistości ponownie stała się ważnym tematem

utworów literackich w okresie tzw. odwilży po śmierci Stalina w marcu 1953 roku.

Zmniejszenie represyjności reżimu, zwolnienia z łagrów, częściowa rehabilitacja ofiar

stalinowskich czystek i przede wszystkim nadzieje na dalsze zmiany wywołały entuzjazm

wśród rosyjskich intelektualistów. Powszechne było oczekiwanie na lepsze, szczęśliwe

jutro.191 Charakterystyczna wówczas potrzeba zaangażowania, aktywnego uczestnictwa i

poświęcenia się dla dobra ogółu przypominała idealistyczne postawy inteligencji XIX-

wiecznej. Po raz pierwszy w ZSRR inteligencja w tak dużym stopniu poczuła się

odpowiedzialna za przyszłość kraju i zarazem była gotowa tę odpowiedzialność ponosić. Na

zmiany zachodzące w społeczeństwie i polityce odpowiedziała literatura piękna

przedstawiając nowy pozytywny obraz inteligenta. Bohaterami utworów stali się młodzi

(najczęściej urodzeni już w ZSRR) i wykształceni przedstawiciele pierwszego pokolenia

radzieckiej inteligencji. Wkrótce po śmierci Stalina, pełni energii rozpoczynali swoje dorosłe

życie i byli przekonani, że to „od nich (…) zależała przyszłość ludzkości, oni byli jej

prorokami, dobroczyńcami, odnowicielami.”192 W przyszłości to pokolenie (należał do niego

również urodzony w 1925 roku Jurij Trifonow) zostanie określone terminem

„szestidiesiatniki”.

Jeżeli w latach 20-30 XX wieku literackie obrazy inteligentów były w większości

przypadków zdecydowanie negatywne, to wynikało to przede wszystkim z rozczarowania ich

niezdecydowaną postawą w czasie rewolucji, drugorzędną rolą jaką w niej odegrała, ale

przede wszystkim wpisywało się w oficjalną krytykę warstwy wykształconej, która w oczach

nowej władzy była kontrrewolucyjna, czy w najlepszym razie niewystarczająco

zaangażowana.

W okresie odwilży literacki status inteligenta diametralnie się zmienił. Inteligenci nie byli

już przedstawiani jako kontestatorzy otaczającej ich rzeczywistości, czy nie potrafiący się do

niej dostosować odszczepieńcy. Spadkobiercy XIX-wiecznych raznoczyńców utracili swoją

inność, przestali być wyjątkowi, stali się integralną częścią opisywanej radzieckiej

191 W 1962 roku na XXII zjeździe KPZR uchwalono, że za ćwierć wieku społeczeństwo radzieckie będzie żyło w

upragnionym komunizmie. Władze na Kremlu zapewniały, że za kilka lat ich kraj prześcignie USA pod

względem gospodarczym. 192 D. Granin, Naprzeciw burzy, tł. W. Komarnicka, Warszawa 1964, s.156.

58

rzeczywistości. Bohaterowie utworów Ilii Erenburga, Władimira Dudincewa, I. Griekowej w

odróżnieniu od poprzedników (bohaterów dzieł powstałych w latach międzywojennych)

zmagają się z innymi bardziej powszednimi problemami. Ich przemyślenia i rozterki z

płaszczyzny filozoficzno-egzystencjalnej przeszły do obszaru bytowego związanego z

perypetiami życia codziennego. Przeżycia wewnętrzne poszczególnych postaci koncentrują

się wokół kwestii zawodowych, dotyczących wykonywanej pracy lub odnoszą się do relacji

osobistych.

Ilia Erenburg, Odwilż193. Opublikowana w 1954 roku w majowym numerze czasopisma

„Znamia” powieść Ilii Erenburga Odwilż, była pierwszym utworem, w którym zostały

zapisane nadzieje rosyjskiego społeczeństwa na zmiany w kraju po śmierci Stalina. Tytuł

książki Erenburga stał się terminem historycznym, sama powieść zapoczątkowała okres

literatury odwilżowej z charakterystycznymi dla niej bohaterami i fabułami.

Akcja Odwilży rozgrywa się w 1953 roku. 35-letni inżynier Dmitrij Korotjew z

poświęceniem i zaangażowaniem wykonuje swoją pracę w fabryce. Obok pracowitości

charakteryzuje go uczciwość, szczerość i bezpośredniość – wartości, których oczekiwano i

domagano się w życiu społecznym po śmierci Stalina. Przeciwieństwem życiowej filozofii

głównego bohatera jest postawa dyrektora fabryki Żurawlewa. W utworze jest on

ucieleśnieniem typowego biurokraty, przeciętnego intelektualnie i moralnie, ponadto w pełni

zindoktrynowanego przez radziecką propagandę. Jest on sprawnym administratorem, ale jego

uczuciowa ślepota połączona, wręcz z fanatycznym dążeniem do wypełniania planów

produkcyjnych prowadzi do ludzkich tragedii zarówno w zarządzanej przez niego fabryce

(pożar w nieremontowanych domkach robotniczych), jak i w życiu rodzinnym (opuszcza go

żona).

Przedstawicielem starej inteligencji pamiętającej czasy walki rewolucyjnej jest w utworze

Andrzej Puchow - emerytowany dyrektor szkoły, pedagog z powołania i ideowy komunista. Z

jego życiową postawą i idealistycznym światopoglądem kontrastuje moralny relatywizm i

konformizm jego syna, malarza Wołodi. Swój cynizm tłumaczy tym, że tak postępują

wszyscy: „Przecież wszyscy lawirują, kręcą, kłamią, jedni mądrzej, drudzy głupiej” (Odwilż,

s. 49). Choć z uznaniem odnosi się do ideowości ojca, to usprawiedliwiając swoją postawę

podkreśla, że kształtowały ich różne czasy i okoliczności. Podobnej argumentacji używa

jedna z postaci napisanej ponad 20 lat później powieści Katedra I. Griekowej. Zauważa ona,

że pokolenie jej rodziców, którego młodość przypadła na lata II wojny światowej musiało żyć

193 I. Erenburg, Odwilż, tł. J. Brzechwa, Warszawa 1995.

59

wartościami duchowymi. Jej natomiast troska o ładny ubiór, jak sama sobie tłumaczy, jest

również niczym innym jak dążeniem do piękna.194 Fatalizm dziejowy i przekonanie, że to

czasy kształtują charakter i postawę człowieka pojawia się również u Trifonowa, chociażby w

rozpoczynającej cykl opowieści moskiewskich Zamianie.

Wołodia Puchow, który maluje krowy i kury na zamówienie kołchozu, jest świadomy, że

przehandlował swój talent. Podobną sytuację można odnaleźć w losach epizodycznej postaci

malarza Romanowa z powieści Naprzeciw burzy Daniiła Granina. Romanow, który w

młodości był wierny swoim artystycznym przekonaniom i malował zgodnie z własnym

odczuciem piękna, później, w imię materialnego dobrobytu, zdradził swoje estetyczne ideały.

Stał się rzemieślnikiem produkującym socrealistyczną sztampę w rodzaju Budowy elektrowni,

artystą tworzącym dla odbiorcy, zgodnie z jego oczekiwaniami i wymaganiami. Analogiczny

wątek losów artysty w czasach stalinowskich stanie się ważnym elementem fabuły Drugiego

życia Jurija Trifonowa.

Opis fabuły, w którym kierujące się swoimi partykularnymi interesami, intelektualnie

ograniczone zwierzchnictwo hamuje inicjatywy twórczych, działających dla dobra ogółu

jednostek można odnieść do szeregu innych utworów odwilżowych. W powieści Dudincewa

Nie samym chlebem… to przeciwstawienie prawdy i zakłamania, postępu i stagnacji,

poświęcenia dla innych i egoizmu stało się tematyczną osią utworu.

Władimir Dudincew, Nie samym chlebem195. W opublikowanej w 1956 roku w

„Nowym mirze” powieści Władimira Dudincewa Nie samym chlebem, autor zilustrował

środowisko radzieckich naukowców i urzędników - zmagania utalentowanego wynalazcy,

który nie może się przebić ze swoimi pomysłami przez mur ignorancji, osobistych ambicji i

partykularyzmów.

Inteligencja przedstawiona w utworze ma dwa oblicza: głównego bohatera powieści

Dmitrija Łopatkina poświęcającego się nauce w imię postępu i społecznego dobrobytu oraz

Leonida Drozdowa, piastujący wysokie stanowiska urzędnika, który w swoich działaniach

troszczy się wyłącznie o własną karierę i materialną wygodę. Ich konflikt dla „odwilżowych”

czytelników ucieleśniał walkę twórczej jednostki z biurokratyczną machiną. Wokół powieści,

wkrótce po jej publikacji rozgorzała gorąca dyskusja. Pod naporem krytyki od utworu

odżegnał się jej wydawca, ówczesny redaktor „Nowego miru” Konstantin Simonow.

194 I. Griekowa, Katedra, tł. H. Broniatowska, Warszawa 1980, s. 89. 195 В. Дудинцев, Не хлебом единым, Москва 1968.

60

Fabuła powieści rozpoczyna się w 1947 roku: Leonid Drozdow – dyrektor kombinatu

przemysłowego, a później wysoki urzędnik ministerialny w Moskwie – w biednych

powojennych latach cieszy się materialnym dobrobytem i całkowicie obce mu są bytowe

troski olbrzymiej większości społeczeństwa. Ten wywodzący się z biedoty i czerni, jak sam o

sobie mówi, przedstawiciel nowego radzieckiego establishmentu małymi kroczkami wspina

się w administracyjnej hierarchii. Trudno go nazwać ideowym komunistą, choć jego jedyną

lekturą, o której wspomina się w utworze jest czytany wieczorami Krótki kurs historii

WKP(b). Jest raczej cynicznym koniunkturalistą, o czym świadczy chociażby jego

zmieniający się stosunek do wynalazcy Łopatkina, ściśle pokrywający się z opinią

zwierzchnictwa.

Dudincew przedstawia środowisko naukowców, urzędników ministerialnego szczebla,

kierowników fabryk, jako sprawnych administratorów, dobrych oratorów, ale zarazem jako

aroganckich, pozbawionych szerszych horyzontów egoistów. Aspiracje tych przedstawicieli

nowej elity koncentrują się na zaspokajaniu własnych potrzeb materialnych. Ich celem jest

zachowanie status quo, do wszelkich zmian odnoszą się wrogo i nieufnie. Główny bohater

utworu, Dmitrij Łopatkin nazywa ich: „biurokratyczną twierdzą” (Не хлебом…, s. 164-165).

Łopatkin walczył na wojnie, był ranny i odznaczony. Ukończył uniwersytet w Moskwie,

uczy w szkole matematyki i fizyki, ale jego prawdziwym powołaniem jest praca wynalazcy,

samodzielnie opracowuje nową efektywną metodę odlewu rur. Tytuł utworu nawiązuje do

życiowego credo Łopatkina: „Для того чтобы просто жить, нужен хлеб. Но как я бы не

был голоден, я всегда променял бы свой хлеб на искру веры” (Не хлебом…, s. 69).

Protagonista powieści Dudincewa jest więc idealistą, poświęcającym się pracy wynalazczej,

dla którego sfera materialna ma znaczenie drugorzędne: „Я не хочу такого счастья, как в

кино: еда, еда, квартира, спальня, кружева…” (Не хлебом…, s. 164-165).

W postawie Łopatkina wyraźny jest idealizm charakteryzujący przedrewolucyjną

inteligencję. Ów idealizm koreluje z atmosferą społeczną przypadającą na moment

powstawania utworu – z odwilżowymi procesami po śmierci Stalina i nadziejami inteligencji

na lepsze jutro. Wyidealizowana sylwetka głównego bohatera została skonfrontowana z

wyraźnie negatywnymi obrazami przedstawicieli radzieckiej nomenklatury.196 W powieści

196 Proces tworzenia się uprzywilejowanej warstwy radzieckiej nomenklatury rozpoczął się niedługo po przejęciu

władzy przez bolszewików: „в течение 20—30-х годов произошла определенная трансформация

большевистской партийной интеллигенции из интеллектуального центра партии в номенклатурную

элиту, а затем перерождение в ходе междоусобной борьбы в партийную государственную бюрократию, в

новый класс управляющих обществом” [С. Кислицын, Большевистская партийная интеллигенция:

эволюция и крах [cyt. za:] В. Меметов, О некоторых методологических подходах в изучении понятия

«интеллигенция» в отечественной историографии, «Интеллигенция и мир» 2008, № 2, с. 13-14].

61

Dudincewa to przeciwstawienie nabiera momentami wręcz publicystycznego wydźwięku:

„Их [urzędników na wysokich stanowiskach – P.S.] цель – удержаться в кресле и

продолжать обогащаться” (Не хлебом…, s. 204).

Ocena inteligencji w Nie samym chlebem nie przybrała więc formy krytyki określonej

warstwy społecznej, jak to miało miejsce w utworach literackich w okresie międzywojennym.

W przeciwieństwie do społecznie odosobnionych bohaterów-inteligentów u Babla, Oleszy,

czy Fadiejewa, inteligencja w powieści Dudincewa jest w pełni zintegrowanym elementem

opisywanej rzeczywistości społeczno-politycznej. Dudincew rozprawia się natomiast z

przedstawicielami nowych radzieckich elit, skoncentrowanych na zaspokajaniu własnych

potrzeb, przeciwstawiając im tych, którzy w życiu osobistym i zawodowym kierują się

prawdą i dobrem ogółu. Bohaterów tamtych czasów można opisać słowami charakterystyki

jednej z postaci utworu: „По-настоящему партийный человек не терпит никакой

неправды (…) Никакую ложь! Никакую фальшь!” (Не хлебом…, s. 359)

Daniił Granin, Naprzeciw burzy197. Pragnienie prawdy w życiu społecznym po latach

zafałszowywania rzeczywistości i powszechnego strachu pod rządami Stalina było jednym z

najważniejszych postulatów okresu odwilży. Młodzi fizycy z powieści Naprzeciw burzy (Иду

на грозу, 1962) Daniiła Granina są przekonani, że procesy liberalizacyjne rozpoczęte po

śmierci dyktatora są nieodwracalne i odczuwają niczym niezmąconą „radość z ogólnego

oczyszczenia atmosfery” (Naprzeciw…, s. 131).

Bohaterami opublikowanego w 1962 roku utworu są naukowcy zajmujący się badaniami

elektryczności atmosferycznej: w drugiej połowie lat 50. XX wieku rozpoczynają oni swoje

dorosłe i zawodowe życie. Nieodległe czasy stalinowskie są już wspomnieniem przywołanym

w kontekście okoliczności prowadzenia wówczas badań naukowych: „niepodobna było

powiedzieć tego, co się myśli, kiedy wynik dyskusji naukowych określony był z góry takim,

czy owym zarządzeniem” (Naprzeciw…, s. 65-66). O tym jednak, jak głęboko miniona epoka

wryła się w świadomość mieszkańców ZSRR świadczy krótkie zdanie opisu kierującego

instytutem naukowym profesora Golicyna: „Strach wżarł się w niego, zagnieździł się w

każdej komórce mózgowej. Takie rzeczy nie mijają bez śladu” (Naprzeciw…, s. 66). Wątek

strachu zrodzonego w latach stalinowskiego terroru będzie ważną determinantą

konformistycznych postaw protagonistów z opowieści moskiewskich Jurija Trifonowa.

197 D. Granin, Naprzeciw burzy, tł. W. Komarnicka, Warszawa 1964.

62

Inteligencja przedstawiona w Naprzeciw burzy zaczytuje się „rozmaitymi

Hemingwayami” ( Naprzeciw…, s. 19) 198, rozmawia o malarstwie Picasso, słucha jazzu i

dyskutuje o cybernetyce, czyta Babla i Cwietajewą. Autor podejmuje w utworze temat

moralnych wyborów człowieka ukazany na tle powszechnego optymizmu charakteryzującego

lata chruszczowowskiej odwilży. Kodeksy postępowania poszczególnych postaci, ich

filozofia życiowa, którą kierują się przy podejmowaniu decyzji zawodowych, czy osobistych

stanowią główną linię podziału bohaterów powieści. Jej protagonistami są fizycy Kryłow i

Tulin, którzy już podczas studiów szukali nowego w nauce – nie poddawali się dyktatowi

schematów i niepodważalnych twierdzeń. Za tym pozornym podobieństwem kryją się jednak

istotne różnice charakterologiczne i światopoglądowe bohaterów.

Tulin jest ucieleśnieniem postawy cynicznego pragmatyka, negującego wszelką

pryncypialność i wierność jakimkolwiek zasadom. Zadając pytanie, czym jest moralność,

niejednokrotnie podkreśla, że jego życiowym drogowskazem jest skuteczność w realizacji

postawionych celów. „Odegrać komedię? Proszę bardzo! Łgać? W każdej chwili. Gotów

jestem na wszystko. Potem będę miał czas wyszorować ręce” (Naprzeciw…, s. 192). Cynizm,

według niego, „zabezpiecza przed zbędnymi zmartwieniami” (Naprzeciw…, s. 297). „Całe

nasze życie to kompromis” – wykłada swoje życiowe credo Tulin – „nie możemy nigdy być

uczciwi bez reszty” (Naprzeciw…, s. 368).

Kryłow jest natomiast człowiekiem pryncypialnym, wiernym zasadzie, że „skoro mam

jakieś przekonania, muszę ich bronić” (Naprzeciw…, s. 87). Dla pragmatycznego Tulina

pryncypialność jego przyjaciela jest postawą szkodliwą, nie posuwającą nauki naprzód.

Krytykując Kryłowa sięga on po arsenał zarzutów charakterystycznych dla ocen inteligencji

po rewolucji październikowej: „Ty meduzo inteligencka! Warto by wszystkich was

czyściochów… Niewinność! Szlachetność! A wewnątrz tchórzliwy impotent” (Naprzeciw…,

s. 193).

Granin pragmatyzmowi przeciwstawia idealizm, by w finale powieści pragmatyczną

postawę Tulina – „zasady ocenia się według rezultatów”, (Naprzeciw…, s. 85) ostatecznie

skompromitować. Jego dotychczasowa brawura i odwaga okazują się być jedynie maską

skrywającą egoizm i konformizm. Moralnym zwycięzcą jest Kryłow, który „(…) jednego był

pewien: prawda nie może nigdy zaszkodzić. I nic prawdy nie zastąpi” (Naprzeciw…, s. 131).

Moralność wygrywa zatem z cynizmem, ale ten triumf nie jest ostateczny: Tulin się nie

198 W latach 60. XX wieku rosyjska inteligencja zaczytywała się utworami Ernsta Hemingwaya. W 1955 roku

ukazało się pierwsze dwutomowe wydanie jego dzieł. [П. Вайль, А. Генис, 60-е. Мир советского человека,

Москва 2013, с. 81].

63

zmienia, a inny cynik i koniunkturalista Agatow konsekwentnie pnie się w górę w naukowej

hierarchii.

Podobnie jak u Erenburga, a przede wszystkim u Dudincewa, Granin konfrontuje w

swojej powieści talent i szczerość z przeciętnością i sprytem. W utworze nosicielem tych

drugich cech jest Jakub Agatow – dobry organizator, ale twórczy impotent. W utworze jest

ucieleśnieniem sprawnego, ale tępego urzędnika. Pomimo swojej intelektualnej

ograniczoności i wątpliwej moralności – bezpośrednio przyczynia się do śmierci młodego

naukowca podczas doświadczeń, a później cynicznie wykorzystuje tę śmierć do własnej

kariery – Agatow zostaje wszechwładnym dyrektorem Instytutu Naukowego.

W Naprzeciw burzy znamienne w kontekście charakterystyki ówczesnej inteligencji jest

zestawienie biegunowo różnych filozofii życiowych: materialistycznej z idealistyczną. Tę

drugą reprezentuje przedstawiciel starszego pokolenia pamiętającego czasy rewolucji,

wybitny profesor fizyki Dankiewicz. Uważa on, że tym co różni człowieka od zwierzęcia nie

jest poziom wiedzy naukowej, ale moralność, wyobraźnia i ideały. Epizodyczna postać

Pietruszy – rówieśnika Kryłowa i Tulina przekonuje natomiast, że to pieniądz jest

„miernikiem zasług człowieka w naszym społeczeństwie” (Naprzeciw…, s. 81).

Podporządkowanie własnej aktywności celom stricte materialnym (podniesieniu swojego

komfortu życia), w powieści Granina ilustrują słowa naukowca Sawuszkina: „Jakie może być

szczęście na dwunastu metrach kwadratowych powierzchni mieszkaniowej z żoną i

dzieckiem? Szczęście to trzypokojowe mieszkanie. Nawet dwupokojowe to już jest szczęście”

(Naprzeciw…, s. 197).

Protagoniści odwilżowych utworów Erenburga, Dudincewa i Granina są

przedstawicielami nauk ścisłych. Kiedy radziecka nauka na przełomie lat 60. i 70. zaczęła

odnosić sukcesy (loty w kosmos, nagrody Nobla w dziedzinie chemii i fizyki) – ich autorzy –

naukowcy i inżynierowie stali się w świadomości społecznej bohaterami budującymi

świetlaną przyszłość kraju. Charakter nauk ścisłych odpowiadał także odwilżowemu

zapotrzebowaniu na prawdę w życiu społecznym i państwowym: „Точные знания казались

эквивалентом нравственной правды. Между честностью и математикой ставился знак

равенства”.199 W polu widzenia pisarzy znalazły się więc instytuty badawczo-naukowe,

uniwersyteckie wydziały, biura projektowe…Bohater nowych czasów miał twarz Łopatkina z

powieści Dudincewa, czy Kryłowa z późniejszego o kilka lat utworu Granina – ludzi

pryncypialnych, bezinteresownych i całkowicie oddanych swojej pracy.

199 П. Вайль, А. Генис, 60-е. Мир советского человека, Москва 2013, с. 118.

64

I. Griekowa, Ogniowe próby, Katedra200. Inteligencji technicznej szereg utworów

poświęciła I. Griekowa – prozaik, z wykształcenia zaś wybitny matematyk i autor licznych

prac naukowych. Pisząc o środowisku naukowców pochylała się nad tym, co znała najlepiej –

w swojej twórczości literackiej niejednokrotnie sięgała do własnych doświadczeń związanych

m.in. z wieloletnią pracą wykładowczyni na moskiewskich uczelniach. Postaci z jej utworów

z pełnym oddaniem poświęcają się zawodowym obowiązkom, które stanowią sens ich życia:

„Kiedy myślę o swojej pracy, to aż mi ciarki przechodzą po plecach” (Ogniowe…, s. 156) –

mówi Lidia Romnicz, protagonistka Ogniowych prób (На испытаниях, 1967). W kadrze

oficerskiej przedstawionej przez Griekową znajdują się osoby oczytane, znające języki,

wrażliwe i inteligentne, ale także beztroskie i bezmyślnie szermujące odwagą.

W napisanej ponad dekadę później Katedrze (Кафедра, 1978) Griekowa przedstawia

środowisko akademickie – studentów i wykładowców w trakcie ich zajęć na uniwersytecie,

ale także w sytuacjach rodzinnych w zaciszu domowych ścian. W biografii protagonistki

utworu a zarazem jego narratorki Niny Astaszowej odbijają się tragiczne losy rosyjskiego

społeczeństwa w pierwszej połowie XX wieku. Ojciec bohaterki zginął na wojnie, matka

podczas ewakuacji. Ona sama poszła na matematykę (z czasów szkolnych wspomina, jak

wszyscy zaczytywali się Jesieninem), po jej ukończeniu pozostała na uczelni, gdzie

rozpoczęła karierę naukową. Jej inteligencji, za którą stoi gruntowne wykształcenie, dorobek

naukowy i określony status społeczny (uniwersyteckiego wykładowcy) zostaje

przeciwstawiona znajomość prawdziwego życia dziewczyny pracującej na poczcie.

Konfrontacja inteligenta z reprezentantem „prostego ludu” jest w Katedrze wątkiem

całkowicie pobocznym. Warto go jednak wspomnieć, jako przykład utrwalonych, czy to w

literaturze, czy w opinii publicznej, wyobrażeń o inteligencji, w których podkreśla się jej

zagubienie i nieznajomość realiów życia codziennego.

W Katedrze I. Griekowa konfrontuje różne postawy i zachowania, które składają się na

odmienne filozofie życiowe poszczególnych postaci. W pewnym stopniu światopoglądowa

linia podziału bohaterów ma charakter pokoleniowy, co metaforycznie odzwierciedla opis

moskiewskiego budownictwa: to nowe, nietrwałe i kiepskiej jakości kontrastuje ze starą

architekturą – solidną i niezawodną (Katedra, s. 58). Przedstawicielem „nowego” jest na

wskroś pragmatyczny Oleg Rakow. Choć intelektualnie przeciętny odnosi sukcesy w nauce

dzięki bucie, niezachwianej pewności siebie, elokwencji i sprytowi. Reprezentantem starego

przedrewolucyjnego pokolenia (urodzonego i dorastającego jeszcze przed pierwszą wojną

200 I. Griekowa, Ogniowe próby, tł. Z. Braude, Warszawa 1969; I. Griekowa, Katedra, tł. H. Broniatowska,

Warszawa 1980.

65

światową) jest w powieści prof. Zawaliszyn, wykładowca akademicki, kierujący tytułową

katedrą matematyki. Charakterystyczna jest rozległość jego zainteresowań – lubił malować,

pisał wiersze i grał na skrzypcach.201 Swoją pracę traktuje jako misję, którą postrzega w

kategoriach moralnych: „ siać to, co rozumne, dobre, wieczne” (Katedra, s. 176).

Wieloletnia praca na uniwersytecie prowadzi go do konstatacji o „inflacji wyższego

wykształcenia” (Katedra, s. 176). Dane dotyczące rosnącej liczby studentów –

upowszechnienie edukacji, w tym zwiększenie liczby absolwentów wyższych uczelni było

jednym z najbardziej nagłaśnianych przez radziecką propagandę sukcesów ZSRR –

podsumowuje stwierdzeniem o „seryjnej produkcji taśmowej” (Katedra, s. 176).

Powyższa krytyka nie wynika, jak się wydaje, z nostalgii za elitarnością

przedrewolucyjnej inteligencji, ale dotyczy bardziej samej jakości kształcenia. Z drugiej

strony, obniżenie jego poziomu nie jest jedyną bolączką, którą dostrzega profesor: „Rodzice

wyłażą ze skóry, byle tylko ich pociecha dostała się na studia (…) Dostają się nie ci, którzy

najbardziej na to zasługują, ale ci którzy mają odpowiednie stosunki” (Katedra, s. 179).

Wątek „pomocy” przy egzaminach wstępnych na uczelnię pojawia się również w

opowieściach moskiewskich (Bilans wstępny), a kwestia zdrady zasad moralnych w imię

troski o przyszłość dzieci jest jednym z elementów sołżenicynowskiej krytyki inteligencji

zawartej w artykule Образованщина202.

Postacie podobne do profesora Zawaliszyna, inteligentów starszego pokolenia, idealistów

z zaszczepionym kodeksem moralnym, można odnaleźć u Trifonowa (chociażby Fiodor

Nikołajewicz z Zamiany). Inteligenckość tych postaci jest często wielopokoleniowa - dziadek

Zawaliszyna był lekarzem, a ojciec matematykiem, dyrektorem, jednego z najstarszych w

Moskwie gimnazjów. Wierność określonym zasadom etycznym wyróżnia ich z

indyferentnego aksjologicznie otoczenia, stanowiąc o ich inności i zarazem pewnym

nieprzystosowaniu.

Profesor Zawaliszyn dostrzega w swoim charakterze niezdecydowanie, chwiejność i

wieczne poszukiwanie prawdy (Katedra, s. 193), czyli cechy często przypisywane rosyjskiej

inteligencji, będące elementem jej krytyki szczególnie po rewolucji październikowej. Bohater

Katedry zawsze stara się rozpatrywać rzeczywistość z różnych punktów widzenia. Wierność

201 W postaci prof. Zawaliszyna autorka zawarła cechy swojego ojca, gimnazjalnego matematyka [Г. Зверкина,

Г. Эпштейн, Писатель И. Грекова -- профессор Е. С. Вентцель, «Новый мир» 2008, № 4, с. 143-158]. 202 „Но главный оправдательный аргумент – дети (…) Кто ж имеет право пожертвовать материальным

благополучием своих детей для отвлеченного принципа правды” [А. Солженицын, Образованщина…, с.

35]. Podporządkowanie zasad etycznych wartościom materialnym w imię zabezpieczenia przyszłości własnych

dzieci, prowadziło, według Sołżenicyna, do skrzywienia moralnego młodego pokolenia. Dzieci współczesnych

inteligentów są na wskroś pragmatyczne i wyjątkowo ostrożne podkreślał autor.

http://magazines.russ.ru/authors/z/zverkina/

http://magazines.russ.ru/authors/e/gepshtejn/

66

takiej postawie przez innych rozpatrywana jest jednak jako przypadłość – choroba, która

paraliżuje wszelkie działanie (Katedra, s. 327).

Odwilżowe triumfy fizyków przypadły na okres odwilży. Później, „когда таблица

умножения не справилась с коммунизмом, ее признали ошибочной. Недавних кумиров

обозвали «образованщиной». На разгул материализма Россия ответила

идеалистической реакцией.”203 W powstałych po 1968 roku opowieściach moskiewskich

Trifonowa wśród protagonistów-inteligentów dominują humaniści. Jedynie główny bohater

Zamiany, pierwszego utworu cyklu, jest inżynierem. Ale też bardziej z przypadku niż z

powołania – w młodości chciał zostać malarzem.

W dziełach literackich powstałych w okresie po rewolucji październikowej negatywnemu

obrazowi inteligentów przeciwstawiano pozytywne obrazy postaci, często ludzi

niewykształconych, ale w pełni oddanych walce ze starym reżimem. Struktura świata

przedstawionego oparta na wyrazistym porównaniu bohaterów miała podkreślać negatywne

cechy tych wywodzących się z inteligencji. Po drugiej wojnie światowej, w okresie odwilży,

inteligenci nie byli już postrzegani w społeczeństwie jako odszczepieńcy, nie rozumiejący

otaczającej ich rzeczywistości reakcjoniści, ale przeciwnie – stali się elitą narodu, awangardą

postępu i nadzieją na lepszą przyszłość. Jeżeli w omówionych wyżej utworach nadal można

nakreślić wyraźną linię podziału rozgraniczającą dobrych i złych, to nie przebiega już ona

pomiędzy przedstawicielami poszczególnych warstw społecznych ale w granicach samej

inteligencji. Bohaterowie Erenburga, Dudincewa, czy Granina są ludźmi radzieckimi –

wychowanymi i wykształconymi w ustroju powstałym po rewolucji październikowej. Bez

wyjątku wierzą w przyszłość komunizmu, są przekonani o jego przewagach nad ustrojami

państw kapitalistycznych. Ich antagonistami są również inteligenci, pełniący kierownicze

funkcje przedstawiciele radzieckiego establishmentu. Konserwatywni, a priori odrzucający

wszystko co nowe, we wszelkich zmianach dostrzegają zagrożenie dla swojego

uprzywilejowanego statusu. W odwilżowej estetyce „źli” inteligenci są obrońcami status quo,

przeciwnikami procesów zapoczątkowanych po śmierci Stalina.

W opowieściach moskiewskich Trifonowa powstałych już w latach breżniewowskiego

zastoju brak jest jakichkolwiek czarno-białych porównań postaci – autor nie szuka bowiem

wzorców postępowania. Utylitarno-dydaktyczne funkcje literatury zostały wyparte przez

zadania analityczne. Pytanie kim powinien być inteligent zastąpiło poszukiwanie odpowiedzi

na pytanie kim ów inteligent w ogóle jest.

203 П. Вайль, А. Генис, 60-е. Мир советского человека, Москва 2013, с. 125.

67

Inteligenci z opowieści moskiewskich Jurija Trifonowa są pragmatyczni i cyniczni,

rozczarowani do życia. W poszczególnych utworach cyklu nie wspomina się ani

odwilżowych nadziei, ani sukcesów, którymi w latach 60. entuzjazmowało się rosyjskie

społeczeństwo (np. lotów w kosmos). Życie trifonowowskich bohaterów sprowadza się do

codziennych, bytowych trosk. Egzystencjalne pytanie nurtujące poprzednie pokolenia

inteligencji: „Co robić?” zastąpiła refleksja nad przeżytymi już latami połączona z odczuciem

osobistego i zawodowego niespełnienia. Postaciom z utworów Trifonowa nie sposób już

przypisać zaangażowania w życie społeczeństwa, czy troski o sprawy ogółu i państwa, które

charakteryzowały bohatera odwilżowego. Kolektywny entuzjazm zastąpiła indywidualna

refleksja i zniechęcenie.

Andriej Bitow, Dom Puszkina204. W poodwilżowej rzeczywistości konformizm stał się

modus vivendi znacznej części społeczeństwa. Przystosowanie, zachowawczość i ostrożność

cechują Lewę Odojewcewa głównego bohatera powieści Andrieja Bitowa Dom Puszkina

(Пушкинский дом).205 Przed czytelnikiem rysuje się postać przeciętna, bierna, ani dobra, ani

zła: „Он все чувствует, думает даже кое-какие мысли, ничего скверного или подлого во

всяком случае … но он ничего не делает” (Пушкинский…, s. 226). W przeciwieństwie do

niepokornych buntowników okresu odwilży, bohater Bitowa kieruje się w życiu zasadą

społecznej mimikry: „Невидимость – вот мечта, вот принцип!” (Пушкинский…, s. 330). O

sobie samym Lewa myśli nie bez krytyki i autoironii: „раб, своими силами подавляющий

собственное восстание” (Пушкинский…, s. 337).

W Domie Puszkina Bitow rysuje bohatera reprezentującego społeczeństwo, które

zatraciło moralne drogowskazy. Pokolenie urodzonego w 1937 roku Lewy jednoznacznie

negatywnie charakteryzuje jego dziadek Modest Odojewcew, który po powrocie z

długoletniej zsyłki konstatuje:

„Да все, все уже советские! (…) Вы хотите сказать от себя – вы ничего не можете сказать от себя. Вы

только от лица той же власти сказать можете (…) Да отвяжи вас – вы назад запроситесь, у вас шея будет

мерзнуть без ошейника (…) справедливо все до чрезвычайности” (Пушкинский…, s. 67).

Lewa Odojewcew podczas studiów w latach 50. wypracował sobie zasady postępowania,

które można określić jako filozofię życia konformisty: maksymalnie korzystać z danych

204 А. Битов, Пушкинский дом, Москва 1989. 205 Dom Puszkina po raz pierwszy został opublikowany w USA w 1978 roku. Bitow ukończył swoją powieść

siedem lat wcześniej, w 1971 roku, ale ze względów cenzuralnych ukazała się ona w ZSRR dopiero w latach

pieriestrojki (w 1987 roku opublikował ją „Nowyj mir”).

68

możliwości ale wyłącznie w dozwolonych granicach: „не надо только нарушать, а надо

соблюдать!” (Пушкинский…, s. 70).206

Niedostrzeganie zła świata zewnętrznego, deklarowana „apolityczność”, opanowanie – te

cechy Lewa wyniósł z domu rodzinnego. O polityce w nim się nie rozmawiało, podobnie jak

o zesłanym dziadku. Obojętność stała się maską przysłaniającą strach i konformizm.

Protagonistę Domu Puszkina przypominają postaci z napisanych w tym samym okresie

utworów Trifonowa. U obydwu autorów można odnaleźć podobne sytuacje charakteryzujące

bohaterów. Lewa Odojewcew staje wobec dylematu – postąpić zgodnie z własnym

sumieniem, czy mu się sprzeniewierzyć – potępić swojego nieprawomyślnego przyjaciela,

czego oczekują od niego władze instytutu, czy też stanąć w jego obronie.

„Он совсем потерял себя и ходил вовсе без лица и без языка, окончательно мычал, и все бы, конечно,

кончилось плохо, если бы вдруг не сошлось самым удивительным образом: заболела тяжело мама,

подошел отпуск, он был срочно отозван в Москву на совещание, умер дед” (Пушкинский…, s. 108).

Analogiczna sytuacja stanie się punktem kulminacyjnym Domu nad rzeką Moskwą –

napisanej kilka lat po Domu Puszkina, najbardziej znanej opowieści Jurija Trifonowa. Tam z

konieczności opowiedzenia się po jednej ze stron „wyzwala” bohatera śmierć babci.

206 O regułach rządzących życiem społecznym w ZSRR po śmierci Stalina wnikliwie pisał Isaiah Berlin: „Тиран

умер, и вместо него правит некая система правил и установлений. Правила эти чрезвычайно жесткие, но

ясные; люди знают, что если они нарушат их, то будут наказаны, но если вы ни в чем не виноваты –

живете осмотрительно, не совершаете рискованных поступков, не встречаетесь с иностранцами, не

выражаете крамольных мыслей, - можно расчитывать, что вас никто не тронет” [И. Берлин, Советская

интеллигенция…, с. 501].

69

III. Obraz inteligencji rosyjskiej w opowieściach moskiewskich Jurija Trifonowa

1. Opowieści moskiewskie – okoliczności publikacji

Publikację Zamiany w 1969 roku207, można nazwać drugim debiutem Trifonowa.208

„После публикации в декабрьском книжке журнала «Новый мир» за 1969 год повести «Обмен»

Трифонов становится одним из кумиров городской интеллигенции, которая каждую его новую вещь

теперь ожидала с нетерпением. С «Обмена» начинается цикл его так называемых московских или

городских повестей (…) Они вызовут феноменальный интерес вдумчивых читателей. Писатель вошел в

их жизнь и оставался там до своей безвременной смерти.”209 (81)

Pierwsza z opowieści moskiewskich na nowo odkryła radzieckiemu czytelnikowi pisarza,

który po sukcesie napisanych w młodości Studentów (1950)210 przez blisko dwadzieścia lat

poszukiwał swojego miejsca w literaturze.211 W latach 50. i 60. Trifonow uprawia krótkie

formy narracyjne (zbiory Под солнцем, 1959 i В конце сезона, 1961). W 1963 roku

207 Numer czasopisma z Zamianą ukazał się w sprzedaży dopiero w lutym 1970 r., co było spowodowane

politycznymi perturbacjami wokół periodyku i jego redaktora naczelnego Aleksandra Twardowskiego. «Новый

мир», w którym w 1962 r. opublikowano Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna, stał

się ideologicznie niewygodny dla rządzących po przejęciu władzy przez Leonida Breżniewa. W warunkach

wycofywania się z haseł okresu odwilży i neostalinowskiego kursu partii najbardziej liberalne czasopismo

literackie w ZSRR spotykało się z politycznymi szykanami. Ich zwieńczeniem było usunięcie Aleksandra

Twardowskiego ze stanowiska redaktora naczelnego w 1970 r. Numer, w którym została opublikowana Zamiana

był przedostatnim redagowanym przez Twardowskiego. W Zapiskach sąsiada Trifonowa poświęconych jego

relacjom z Twardowskim, autor Zamiany następująco wspomina okoliczności publikacji pierwszego

opowiadania cyklu moskiewskiego: „Обмен появился без единой цензурной поправки. Как мне сказал один

из членов редколлегии: «Подержали в зубах и выпустили». Видимо, вопрос о журнале был уже решен и

следить за добропорядочностью последних номеров не имело смысла” [А. Шитов, Юрий…, с. 405]. 208 Po pojawieniu się Zamiany, a wkrótce kolejnych opowieści cyklu moskiewskiego, Jurij Trifonow stał się

niewątpliwie jednyn z liderów oficjlanej literatury radzieckiej. Znany rosyjski dziennikarz Leonid Parfionow, w

zrealizowanej w latach 90. XX wieku telewizyjnej kronice dziejów ZSRR wymienia publikację Zamiany jako

jedno z najważniejszych wydarzeń 1970 roku: „В семидесятом году страна читает, опубликованную в

последнем номере журнала «Новый мир» за 1969 г. Первую московскую повесть Юрия Трифонова

Обмен. Одну за другой Трифонов напишет их целый цикл: Предварительные итоги, Долгое прощание,

Другая жизнь, Дом на набережной. Вслед за деревенской прозой явилась городская” [Л. Парфенов,

«Намедни» 1970. http://video.mail.ru/mail/aleksandr-200866/2155/2118.html]. 209 C. Экштут, Юрий Трифонов…, с. 81. 210 O skali sukcesu jaki odniósł wówczas Trifonow – młody, nikomu jeszcze nieznany pisarz – pisał Lew

Ginzburg: „Еще совсем недавно неприкаянный бедный студент, живший на иждивении бабушки, он

вдруг купил автомобиль, отстроил загородную квартиру, женился на певице Большого театра...” [Л.

Гинзбург, Разбилось лишь сердце мое…, Москва 1983, http://www.gramotey.com/?open_file=126901128]. 211 Ewa Nikadem-Malinowska podkreśla wyjątkowość (w negatywnym znaczeniu) Studentów, gdyż autor pisał

tę powieść „niejako na zamówienie, podporządkowując się bardziej ideologii niż własnym przemyśleniom.”

Tworzył wbrew własnemu sumieniu, co spowodowało jego „długoletni kac moralny” [E. Nikadem-Malinowska,

Koncepcja…, s. 12]. Sam Trifonow już w latach 70. napisze o twórczej indolencji, która go dotknęła po udanym

debiucie – „Несколько лет совсем не писал, то есть писал, конечно, но путного не выходило, я браковал,

уничтожал” [Ю. Трифонов, Нескончаемое начало, [в кн.] Ю. Трифонов, Избранные…, т.2, с. 495] - a jako

jedną z jej przyczyn wskaże atmosferę nadziei, obaw i nieokreśloności, która nastąpiła po śmierci Stalina:

„Писать по-старому было неинтересно, писать по-новому ещё боялись, не умели и не знали, куда все это

повернется” [А. Шитов, Юрий..., с. 494].

http://video.mail.ru/mail/aleksandr-200866/2155/2118.html

http://www.gramotey.com/?open_file=126901128

70

publikuje powieść produkcyjną Pragnienie (Утоление жажды)212, a dwa lata później

antystalinowską powieść dokumentalną Odblask ognia. Tematyka tych powieści (budowa

kanału, rewolucja i wojna domowa), sposób przedstawienia bohaterów, zobrazowane

konflikty, wpisywały się w społeczno-polityczne procesy odwilży zapoczątkowane śmiercią

Stalina.213

W utworach opublikowanych bezpośrednio przed powstaniem opowieści moskiewskich,

m.in. w opowiadaniach Голубиная гибель (1967) i В грибную осень (1968), a przede

wszystkim w artystycznym manifeście autora, jakim było opowiadanie Путешествие

(1969) znajdziemy zapowiedź tematów i problemów, które w latach siedemdziesiątych

Trifonow uzna za najważniejsze w swym pisarstwie.

Trudzący się piórem narrator Podróży (Путешествие) szuka natchnienia w odległych

egzotycznych miejscach, a tematów – w wielkich konfliktach i namiętnościach. Pewnego dnia

dochodzi jednak do wniosku, że niewiele wie o sobie samym – „В зеркале мелькнуло на

мгновенье серое, чужое лицо”214 – nie zna otoczenia, w którym przebywa, ani ludzi,

których codziennie spotyka. W drugiej połowie lat 60. autor Zamiany dokonał wyboru swojej

artystycznej drogi: nie będzie już szukał tematyki w pustynnych piaskach Azji Centralnej

odnalazł bowiem ich niewyczerpane źródło wokół siebie i w sobie samym. Skoncentruje

swoją uwagę na życiu jednostki, które w kolejnych narracjach powstałych w latach 70., w

coraz większym stopniu będą odbiciem losów samego autora.

Bohaterem Zamiany jest blisko czterdziestoletni inteligent, mieszkający w Moskwie

przełomu lat 60. i 70. XX wieku. Jego przeciętność, zarówno pod względem etycznym, jak i

materialnym, uwikłanie w kłopoty dnia codziennego będzie od tej pory cechą

charakterystyczną niemal wszystkich trifonowowskich protagonistów.

Pisząc Zamianę, Trifonow pracował równocześnie nad powieścią Zniknięcie

(Исчезновение), w dużej części autobiograficzną, poświęconą wydarzeniom 1937 roku w

Rosji.215 W opowieściach moskiewskich, wątki dotyczące Wielkiego Terroru, choć

przedstawione w aluzyjnej formie i zajmujące w fabułach poszczególnych utworów

212 O okolicznościach powstania Pragnienia pisała m.in. jego córka Olga Tangian [О. Тангян, Зачем Юрий

Трифонов ездил в Туркмению, «Знамя» 2013, № 4, c. 166-183]. 213 Na kilka miesięcy przed publikacją Pragnienia (Утоление жажды) w miesięczniku «Знамя», Trifonow

pisał o swojej nowej powieści, że jest optymistyczna, „направлен [роман – P.S.] против последствий культа

личности, против перестраховки и догматизма” [А. Шитов, Время…, с. 429]. 214 Ю. Трифонов, Путешествие, [в кн.] Ю. Трифонов, Избранные…, т.1, с. 26. 215 Publikacja Zniknięcia była planowana na rok 1969, co zapowiedziano w dwóch jesiennych numerach

czasopisma „Новый мир” w 1968 r. Ze względów politycznych utwór ten mógł się oficjalnie ukazać w Rosji

dopiero w 1987 r.

71

drugoplanowe miejsce, mają fundamentalne znaczenie dla ich wymowy i są niezwykle istotne

dla zrozumienia postaw występujących w nich bohaterów.

W życiu osobistym autora Domu nad rzeką Moskwą koniec lat 60. skutkował

konsekwencjami (m.in. zakazem wyjazdów zagranicznych) ucieczki na Zachód jego

ciotecznego brata Gieorgija Trifonowa w 1968 roku.216

Blisko rok po Zamianie Trifonow publikuje Bilans wstępny.217 W krytyczno-literackich

ocenach zestawiano tę opowieść m.in. z Nieciekawą historią i z Moim życiem Antoniego

Czechowa, opowiadaniami Wasilija Grossmana, epopeją Maksyma Gorkiego Klim Samgin.218

Treść utworu stanowią przemyślenia protagonisty nad własnym życiem, refleksje dotyczące

jego dotychczasowych osiągnięć i niepowodzeń. Czytelnicy otrzymali zatem kolejną narrację,

w której świat przedstawiony do złudzenia przypominał otaczającą rzeczywistość. Problemy i

troski bohaterów były jak ich własne – to z nimi zmagali się w swojej codziennej egzystencji.

Rozpoznawalność i przystawalność literackiej fikcji do realiów moskiewskiego życia lat 60.

była zapewne jedną z głównych przyczyn popularność Bilansu wstępnego i pozostałych

opowieści cyklu – świadczą o tym liczne wypowiedzi czytelników. Nauczyciel szkoły

zawodowej w Aleksandrii w obwodzie kirowohradzkim na początku lutego 1971 r. pisał w

liście do Trifonowa: „Жаль, что журнал не достанешь, давно уже исчез из киосков. Будут

ли Предварительные итоги изданы отдельно и когда?”219

W 1970 r. obok pracy nad Bilansem wstępnym Trifonow zbierał materiały do powieści

historycznej o Andrzeju Żelabowie, opublikowanej trzy lata później pod tytułem

Niecierpliwość. Studiował m.in. zebrane w siedmiu tomach wspomnienia Wiery Figner,

216 Gieorgij Jewgieniewicz Trifonow (1926-1984) pseudonim literacki Michaił Diomin, był synem zasłużonego

w wojnie domowej bolszewickiego dowódcy – Jewgienija Trifonowa – rodzonego brata ojca autora Zamiany.

Jewgienij Trifonow umarł na zawał serca w 1937 r. (wcześniej NKWD aresztowała jego brata). W latach

czterdziestych osierocony Gieorgij związał się ze światem przestępczym i jako więzień kryminalny został

zesłany do łagru. Już wówczas pisał wiersze, a po powrocie z zesłania w 1956 r. został członkiem Związku

Pisarzy. Najbardziej znanym utworem Diomina jest powstała już na emigracji autobiograficzna trylogia: wydany

w kilku krajach Przestępca (Блатной), Włóczęga z tajgi (Таежный бродяга), oraz Rudy diabeł (Рыжий

дъявол) [Polskie wersje tytułów w tłumaczeniu autora pracy]. Jurijowi Trifonowowi, przywykłemu do

zagranicznych wojaży w charakterze sportowego korespondenta, zakaz wyjazdów spowodowany emigracją

ciotecznego brata musiał mocno doskwierać. Autorowi Zamiany na podróż w kierunku zachodnim z

przekroczeniem granicy ZSRR pozwolono dopiero w 1973 roku. [А. Шитов, Время…, с. 525]. 217 Pracę nad Bilansem wstępnym Trifonow zakończył w sierpniu 1970 r. Utwór został opublikowany w

dwunastym numerze czasopisma „Новый мир”. Bilans wstępny w wersji książkowej został opublikowany w

1973 r. razem z Zamianą, kolejną opowieścią cyklu moskiewskiego Długimi pożegnaniami oraz kilkoma

opowiadaniami. 218 O podobieństwie opowieści Trifonowa do utworów Czechowa mówiono m.in., podczas dyskusji w Związku

Pisarzy ZSRR na temat Zamiany i Bilansu wstępnego [Ю. Трифонов, Из дневников и рабочих тетрадей,

«Дружба народов» 1999, № 1, с. 81-114]. O tematycznym podobieństwie do trylogii Maksyma Gorkiego pisał

znany publicysta Jurij Czerniczenko w liście do autora Zamiany ze stycznia 1971 r. [А. Шитов, Юрий…, с. 430-

431]. 219 А. Шитов, Юрий…, с. 434.

72

jednej z uczestniczek przygotowań do udanego zamachu na cara Aleksandra II. W Długich

pożegnaniach nad źródłami archiwalnymi dotyczącymi zamachowców ślęczeć będzie Grisza

Riebrow, utalentowany dramaturg przygotowujący sztukę o Wasiliju Kletocznikowie, agencie

narodowolców w carskiej policji.

W lutym 1970 r. Trifonow współorganizował akcję protestu przeciwko szykanom wobec

Aleksandra Twardowskiego – redaktora naczelnego „Nowego miru”. List w jego obronie nie

przyniósł żadnego skutku, autor Wasilija Tiorkina został wkrótce zwolniony z zajmowanego

stanowiska. Proces zbierania podpisów pod protestem wśród rosyjskich pisarzy, opisany

przez Trifonowa w Zapiskach sąsiada, jest wymownym świadectwem epoki – panoramą

postaw ludzkich w sytuacji, gdy trzeba dokonać etycznego wyboru w określonych

uwarunkowaniach społeczno-politycznych.220 Spacyfikowanie kierownictwa „Nowego miru”

było najbardziej spektakularnym przykładem przykręcania śruby w obszarze kultury na

początku lat 70.221

W 1971 r. w ósmym numerze miesięcznika „Nowyj mir” wychodzą Długie pożegnania –

trzecia z kolei opowieść cyklu moskiewskiego, akcja której rozgrywa się w ostatnich latach

panowania Stalina. Bohaterami utworu czyni autor bliskich swojemu sercu i doświadczeniu

przedstawicieli środowisk twórczych, związanych z teatrem: pisarzy, aktorów i reżyserów.222

Głównymi postaciami świata przedstawionego są rozpoczynający dorosłe życie

dwudziestoparolatkowie, przepełnieni namiętnościami, wierzący we własne możliwości i z

nadzieją patrzący w przyszłość. W Zamianie i Bilansie wstępnym przedstawiciele tego

220 List w obronie „Nowego Miru” i jego głównego redaktora wspólnie zredagowali oprócz Jurija Trifonowa,

trzej inni znani prozaicy: Boris Możajew, Anatolij Rybakow i Wieniamin Kawierin. Trifonow z Możajewem

ruszyli następnie w objazd po pisarzach w celu zebrania ich podpisów pod listem. Autor Zamiany wspominał

później, że w całym tym przedsięwzięciu «Было много неожиданного, забавного и достойного кисти

Айвазовского». Jedni się podpisywali bez wahania, inni kategorycznie odmawiali. Pisarz A., jak nazywa go

Trifonow, podpisał się tak małymi literami, że można je było odczytać tylko za pomocą lupy. Pisarz T., którego

utwory często były publikowane w czasopiśmie Twardowskiego odmówił poparcia z obawy przed utratą

spodziewanego na dniach przydziału mieszkania. Jeszcze inny poprosił o czas na przemyślenie, po czym

nazajutrz oznajmił, że nie podpisze, co Trifonow skonstatował: „Я представил себе, какую бессоную ночь

провел Л. в разговорах с женой” [Ю. Трифонов, Записки соседа, [в кн.] Ю. и О. Трифоновы, Юрий…, с.

214]. 221 „в редколлегию не предавшего Солженицына „Нового мира” сначала ввели чуждых ей деятелей, затем

полностью „сменили караул”. Как резюмировал ставший уже „бывшим” главный редактор журнала

Твардовский: „Они ввели свои войска”. Это был тот же самый ждановский сценарий, что за два десятка

лет до того был разыгран в „Звезде”. Пусть более „цивилизованно”, но суть дела от этого не менялась.”

[А. Рубашкин, Ждановщина, „Звезда” 2006, № 8, с. 120-142]. 222 Trifonow bardzo cenił dramaturgię i teatr, ponieważ sądził, że w przeciwieństwie do prozy dają one większe

możliwości bezpośredniego kontaktu z odbiorcą [К. Де Магд-Соэп, Юрий Трифонов…, с. 147-150]. Na

początku lat 50., czyli w czasie akcji Długich pożegnań, bez większych sukcesów próbował swoich sił w teatrze

– na afiszu pojawiły się dwie jego sztuki, w tym jedna we współautorstwie, będąca adaptacją powieści Studenci.

Wówczas to poczynił obserwacje i zebrał doświadczenie, które kilkanaście lat później wykorzystał w Długich

pożegnaniach. W drugiej połowie lat 70. Trifonow blisko współpracował z Jurijem Lubimowem i kierowanym

przez niego Teatrem na Tagance. Rezultatem tej współpracy były m.in. teatralne adaptacje Zamiany i Domu nad

rzeką Moskwą.

73

samego pokolenia pokazani kilkanaście lat później są postaciami życiowo przegranymi –

niespełnionymi zawodowo i nieszczęśliwymi emocjonalnie. W Długich pożegnaniach

Trifonow przywołuje więc z pamięci doświadczenia własnej młodości, pierwsze powojenne

lata, by odnaleźć w nich wyjaśnienie kondycji moralnej, postaw i zachowań inteligencji

rosyjskiej początku lat 70 XX wieku.223

Gdy w 1973 roku w ramach serii „Płomienni rewolucjoniści” Trifonow opublikował

Niecierpliwość, myślał już o kolejnych powieściach historycznych, których bohaterami mieli

stać się Herman Łopatin i Jewno Azef. Jednocześnie „еще томила, как он любил говорить,

«одна идейка». Написать о человеке, вытесненном из жизни, о своем любимом –

«лишнем» человеке”224. Bohater Drugiego życia opublikowanego w sierpniu 1975 r. w

ósmym numerze „Nowego Miru” jest na tle pozostałych protagonistów cyklu moskiewskiego

postacią wyjątkową. Jako jedyny nie podporządkowuje się otoczeniu, do końca życia

zachowując wierność własnym przekonaniom.

Fabuła opowieści, konstrukcja świata przedstawionego i poszczególnych postaci, czy

wreszcie sposób narracji odsyłają czytelnika do poprzednich utworów pisarza. Trifonow

korzysta z doświadczeń zebranych podczas pisania Zamiany, Bilansu wstępnego, czy Długich

pożegnań225 (m.in. w obszarze narracji226) i zarazem na nowo dopowiada i dookreśla

występujące w nich obrazy motywy.

Drugie życie jest opowieścią o miłości.227 Jego treść wypełniają retrospektywne, pełne

bólu rozmyślania wdowy o jej przedwcześnie zmarłym mężu – Siergieju Troickim, który w

momencie rozpoczęcia narracji od kilku miesięcy już nie żyje. Tematyka opowieści, narracja

prowadzona z punktu widzenia kobiety cierpiącej po stracie ukochanego i wreszcie elementy

autobiografizmu w utworze228 – wszystko to zabarwione jest liryzmem.

223Zwraca na to uwagę m.in. Natalia Iwanowa: „Видимо, для того чтобы понять, что же сформировало

героев «Обмена» и «Предварительных итогов», писателю необходимо было вернуться к их началу, к

истокам, когда «многое было дано»” [Н. Иванова, Проза…, с. 142]. 224 Ю. Трифонов, Из дневников и рабочих тетрадей, «Дружба народов» 1999, № 2, с. 89-113. Ostatecznie

Trifonow zrezygnował z pisania powieści o Łopatinie, rekomendując wydawnictwu jako autora Jurija

Dawydowa. 225 “В «Другой жизни» Трифонов как бы совмещает и переосмысливает мотивы всех «московских»

повестей” [Н. Иванова, Проза…, с. 209]. 226 Trifonow wykorzystuje różne punkty widzenia dla osiągnięcia jak najpełniejszego obrazu rzeczywistości

„(...) воспоминания героини представлены в многослойном, уникальном по полифонической оркестровке

повествовательном дискурсе” [Н. Лейдерман, М. Липовецкий, Современная русская литература 1950-

1990-е годы, Т. 2, Москва 2003, с. 238]. 227 Aspekt miłości w Drugim życiu jako centralny motyw utworu wyróżniają N. Lejderman i M. Lipowieckij.

Jednocześnie przeciwstawiają taką interpretację opowieści charakterystycznemu dla czasów radzieckich

postrzeganiu twórczości Trifonowa głównie jako demaskatorskiej - antymieszczańskiej [Н. Лейдерман, М.

Липовецкий, Современная…, т. 2, с. 239]. 228 Sytuację, w jakiej znalazła się bohaterka Drugiego życia Trifonow znał z autopsji – w 1966 r.

niespodziewanie umarła jego pierwsza żona Nina Nelina. Ich córka Olga miała wówczas 14 lat, podobnie jak

74

Kilka miesięcy po publikacji czwartej opowieści moskiewskiej ukazała się kolejna, bodaj

najbardziej śmiała i wnikliwa w całej radzieckiej literaturze lat siedemdziesiątych, analiza

ludzkich postaw w czasach stalinowskich.229

„В первом номере 1976 года «Дружба народов» опубликовала повесть Дом на набережной. Это было как

взрыв. В библиотеках ее запретили выдавать (…) За номером «Дружбы народов» с Домом на

набережной охотились, номер отдавали в переплет, в редакцию и к автору приходили иностранные

корреспонденты, звонили издатели со всего мира.”230

Michaił Susłow, naczelny partyjny ideolog, jedna z najbardziej wpływowych postaci w ZSRR

okresu breżniewowskiego, wyrażając zgodę na publikację kolejnej opowieści Trifonowa miał

powiedzieć, że wszystko, co zostało w niej opisane, jest prawdą.231 Na przełomie lat 40. i 50.,

w których rozgrywa się akcja utworu, Susłow był naczelnym redaktorem „Prawdy” i

uczestniczył w organizacji antykosmopolitycznej kampanii, stanowiącej centralny motyw

trifonowowskiej opowieści.

Cenzorskie okoliczności towarzyszące wydaniu Domu nad rzeką Moskwą przypominają

(z zachowaniem właściwej rangi i skali obydwu wydarzeń) sensacyjne ukazanie się w

„Nowym mirze” w 1962 r. Jednego dnia Iwana Denisowicza Aleksandra Sołżenicyna.

Przyczyn udzielonego osobiście przez Nikitę Chruszczowa zezwolenia na publikację utworu

obnażającego brutalną łagrową rzeczywistość doszukiwano się m.in. w pełnym sprzeczności i

nieprzewidywalności charakterze pierwszego sekretarza. Dopuszczenie do druku Domu nad

rzeką Moskwą (bez cenzorskich poprawek), który w zawoalowanej formie, ale przekonująco

pokazuje związek pomiędzy demoralizacją człowieka i charakterem społeczno-politycznego

ustroju ZSRR można tłumaczyć różnie, m.in. jako adresowany do Zachodu przykład

pluralizmu i demokratyczności w obszarze radzieckiej literatury.232 Nie ulega jednak

wątpliwości, że w obydwu przypadkach władze przesadziły ze swoim „liberalizmem” i ze

Irenka z opowieści. Wspomnienie traumatycznych przeżyć sprzed blisko dziesięciu lat stało się dla Trifonowa

impulsem do napisania Drugiego życia. Mówił o tym m.in. w jednym z wywiadów udzielonym w 1977 r.

podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych [А. Шитов, Юрий…, с. 507]. 229 Русскийе писатели 20 века…, с. 694. 230 Ю. Трифонов, Из дневников и рабочих тетрадей 1976-1981, с комментарием О.Р. Трифоновой, [в кн.]

Ю. Трифонов, Дом…, с. 681; 684. 231 А. Шитов, Юрий…, с. 519. 232 Sam Trifonow, o cenzorskiej zgodzie na publikację Domu nad rzeką Moskwą, mówił m.in. podczas swojej

wizyty w Stanach Zjednoczonych w 1977 r.: „Когда меня где-то спросили, почему эту повесть напечатали, я

просто не мог ответить. Если бы меня спросили, почему ее не печатают, я, может быть, и мог бы

ответить, а почему напечатали, это вы должны спросить у моих издателей. Так вот, напечатали, причем в

рукописи ни одной строчки не исправили. Ни одна моя книга с такой легкостью не проходила” [А.

Шитов, Юрий…, с. 519].

75

względu na silny społeczny rezonans towarzyszący omawianym publikacjom, zapewne

żałowały podjętych decyzji.233

Wieniamin Smiechow, wybitny rosyjski aktor z Teatru na Tagance, odtwórca m.in.

głównej roli wystawionej po raz pierwszy w czerwcu 1980 r. inscenizacji Domu nad rzeką

Moskwą, wspomina społeczne poruszenie, jakie wywołała publikacja opowieści Trifonowa:

„Когда повесть вышла в "Дружбе народов", я снимался в Свердловске. И студенты университета,

участники массовки, показали мне единственный неизъятый из библиотеки номер журнала. Гомеру не

снилась такая исчитанность, такая жадная истрепанность "фолианта"! Студенты терзали расспросами о

писателе”234.

Trifonow umiejscawia fabułę Domu nad rzeką Moskwą w ostatnich latach stalinowskiej

dyktatury i już we wstępie podkreśla, że „w różnych czasach to, co prawdziwe, różnie

wygląda”235. Nawiązuje tutaj do swojego pisarskiego debiutu, czyli opublikowanych w 1950

r. Studentów.236 „To, co wydawało się proste i oczywiste, ukazuje się teraz w odmiennym

świetle, widać szkielet uczynków, jego strukturę”237. Czas, miejsce i wydarzenia

(antykosmopolityczna kampania) przedstawione w Domu nad rzeką Moskwą i w Studentach

są wspólne. Obydwa utwory różni natomiast nowe spojrzenie Trifonowa na te wydarzenia,

uwarunkowane zarówno inną perspektywą, jak i światopoglądową oraz twórczą ewolucją

pisarza.238

W opowieściach moskiewskich autor szuka odpowiedzi na pytanie, co reprezentuje sobą

rosyjska inteligencja przełomu lat 60. i 70. minionego wieku. Kim jest zamieszkujący

Moskwę przeciętny inteligent, jakie są jego aspiracje, marzenia, myśli, system wartości,

kodeks postępowania, sposób zachowania w najprostszych codziennych sprawach? Osadzając

233 Po ukazaniu się Domu nad rzeką Moskwą w „Drużbie Narodow”, „(...) наблюдающие за литературным

процессом испытали шок. Четыре месяца печать хранила гробовое молчание. В мае «Литературка»

выдала кисло-сладкую рецензию” [Ю. Трифонов, Из дневников и рабочих тетрадей 1976-1981, с

комментарием О.Р. Трифоновой, [в кн.] Ю. Трифонов, Дом…, с. 682-683]. 234 В. Смехов, Театр моей памяти, Москва 2001.

http://royallib.ru/read/smehov_veniamin/teatr_moey_pamyati.html#477403 235 J. Trifonow, Dom nad rzeką Moskwą, tł. Z. Fedecki, Warszawa 1979, s. 8. 236 Historyczno-literackie porównania Studentów i Domu nad rzeką Moskwą pojawiają się w licznych pracach

poświęconych twórczości Trifonowa. W Polsce obydwa utwory stały się przedmiotem analizy m.in. Barbary

Klimczyk [B. Klimczyk, Studenci i Dom nad rzeką Moskwą, jako polemika dwóch poetyk, “Przegląd

Humanistyczny” Nr 9, 1979 r., s. 59-65]. 237 J. Trifonow, Dom…, s. 132. 238 O znaczeniu Domu nad rzeką Moskwą dla samego Trifonowa pisze m.in. Ewa Nikadem-Malinowska, która

przypisuje temu dziełu funckję katharsis: „Dom nad rzeką Moskwą powstał jako pokuta narzucona sobie przez

pisarza, która go wprawdzie nie uspokoiła, ale dała choć satysfakcję z przywrócenia młodości jej czasowej

perspektywy, a zatrzymanemu czasowi należne mu wymiary” [E. Nikadem-Malinowska, Koncepcja…, s. 13].

http://royallib.ru/read/smehov_veniamin/teatr_moey_pamyati.html#477403

76

fabułę swoich utworów w latach tzw. zastoju Trifonow powraca jednak także do wydarzeń

chronologicznie wcześniejszych. Przywołuje czasy stalinowskiego terroru i drugiej wojny

światowej, które odcisnęły swoje piętno na życiorysie autora i praktycznie wszystkich jego

bohaterów. Bez odwołania się do tych wydarzeń z dziejów Rosji nie podobna zrozumieć

postaw pokolenia inteligencji, które Aleksander Sołżenicyn na początku lat 70. nazwał

pokoleniem „wykształciuchów”.

2. Środowisko inteligenckie. Sfera materialna, społeczna i polityczna jako elementy

świata przedstawionego w opowieściach moskiewskich

Postawę trifonowskiego bohatera określa z jednej strony byt, z drugiej sytuacja społeczno-

polityczna. Celem niniejszego rozdziału jest analiza uwarunkowań determinujących

zachowania oraz kształtujących charaktery i światopoglądy stworzonych przez autora

opowieści postaci moskiewskich inteligentów.

Struktura niniejszego rozdziału pozwala sformułować wnioski dotyczące postaw

protagonistów z analizowanych utworów Trifonowa. Symptomatyczny jest brak podpunktów

poświęconych pracy bohaterów i ich aktywności społecznej. Postacie z opowieści

moskiewskich, choć mieszkają w stolicy i z racji posiadanego wykształcenia należą do

intelektualnej elity kraju, pozostają bierne i niezaangażowane zarówno w życiu publicznym,

jak zawodowym. Ważne miejsce w ich działaniach zajmuje troska o materialny wymiar

egzystencji.

Czas i miejsce. Przełom lat 60. i 70. XX wieku, czyli okres, kiedy powstały opowieści

moskiewskie, to zarazem czas społecznego rozczarowania i zniechęcenia239. Iosif Brodski w

1969 r. w wierszu Koniec pięknej epoki napisał: „Ten kraj zastygł w bezruchu”.240

„Еще выходил «Новый мир» Твардовского, еще подписывались письма протеста, еще предстояли

демонстрации, еще никто не покидал навсегда Россию. Но все это была уже инерция разогнавшейся

истории, которая неслась, как курица с отрубленной головой.”241

239 Fragmenty obrazujące skalę nadziei i rozczarowania rosyjskiej inteligencji związanych z odwilżą, a następnie

neostalinowskim kursem Breżniewa można odnaleźć w licznych wspomnieniach tego okresu. Krytyk Anatolij

Boczarow przywołując z pamięci spędzone w 1960 roku, m.in. z Trifonowem wakacje w Koktebelu, pisze o

„(…) шабашным братстве единомышленников, веривших в обновление общества после XX съезда” [А.

Шитов, Время…, с. 402]. W trifonowowskich Zapiskach sąsiada autor wspomina natomiast reakcję Aleksandra

Twardowskiego na interwencję wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji.: „Вид его [Твардовского –

P.S.] был ужасен. Он был то, что называется убит. Взгляд померкший, разговаривал еле слышным

шепотом ” [Ю. Трифонов, Записки соседа, [w:] Ю. и. О. Трифоновы, Юрий…, с. 199]. 240I. Brodski, Koniec pięknej epoki, tł. S. Barańczak, http://readeatslip.com/2011/08/03/koniec-pieknej-epoki-

josif-brodski/

http://readeatslip.com/2011/08/03/koniec-pieknej-epoki-josif-brodski/


77

Władze na Kremlu zdecydowanie tępiły wszelkie przejawy opozycyjności także w sferze

literatury. Nagonka na Borisa Pasternaka po przyznaniu mu w 1958 roku Nagrody Nobla za

Doktora Żywago, areszt i wyroki więzienia dla pisarzy: Andrieja Siniawskiego i Julija

Daniela242, wreszcie interwencja w Czechosłowacji w 1968 r.243, która wywołała „rewolucję

pesymizmu” wśród intelektualnych elit rosyjskiego społeczeństwa244 świadczyły o

iluzoryczności nadziei na zmiany zapowiadając neostalinowski kurs Leonida Breżniewa.245

Fabuła każdej z opowieści moskiewskich rozpoczyna się w latach breżniewowskiego

zastoju. Czas narracji poszczególnych utworów pokrywa się zatem z czasem ich powstania:

pod koniec lat sześćdziesiątych, na początku siedemdziesiątych XX wieku, trzydziesto- i

czterdziestoletni podówczas bohaterowie oddają się retrospektywnym przemyśleniom. W

Zamianie, Bilansie wstępnym i w Drugim życiu refleksje o przeszłości przeplatają się

bieżącymi problemami życia codziennego: zamianą mieszkania, rodzinnymi konfliktami,

wychowaniem dorastających dzieci. Wspomnienia są chronologicznie nieuporządkowane, w

większości przypadków czasowo niesprecyzowane, związane z życiorysami bohaterów. W

dwóch pozostałych utworach, przywołane w pamięci sytuacje z przeszłości prawie całkowicie

wypełniają fabułę. Akcja Długich pożegnań rozgrywa się w ostatnich latach panowania

Stalina (1951-1953), zaś Domu nad rzeką Moskwą – w drugiej połowie lat trzydziestych i pod

koniec lat czterdziestych. W wymiarze historycznym są to lata Wielkiego Terroru i początku

kampanii antykosmopolitycznej.

Lata przedwojenne, w tym przedstawione w zawoalowanej formie informacje o

stalinowskim terrorze, poza Domem nad rzeką Moskwą, pojawiają się w Zamianie i Długich

pożegnaniach. We wszystkich utworach obecny jest temat II wojny światowej, przede

wszystkim w formie lakonicznych wzmianek o poległych i we wspomnieniach przeżytego

241 П. Вайль, А. Генис, 60-е…, с. 362. 242 Sąd nad pisarzami, który odbył się w 1966 roku był pierwszym od czasów stalinowskich publicznym

procesem politycznym w ZSRR, dla społeczeństwa zaś oznaczał namacalny dowód zaostrzenia kursu partii [ М.

Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия…, с. 190]. 243 O wstrząsie, jakim było dla rosyjskiej inteligencji zdławienie Praskiej wiosny piszą Piotr Wajl i Aleksander

Genis: „Осознать преступность своей родины (…) это было страшным испытанием для советской

интеллигенции. Испытанием, которое одних шестидесятников привело в тюрьму, других – в эмиграцию,

третьих – к молчанию, четвертых – конечно, самых многочисленных – к привычному компромиссу

двоемыслия” [П. Вайль, А. Генис, 60-е…, с. 375]. 244Россия/Russia. Семидесятые как предмет истории русской культуры, Сост. К. Рогов, Москва-Венеция

1998, с. 9. 245 Atmosfery beznadziejności i zniechęcenia, która w drugiej połowie lat 60. ogarnęła część rosyjskiej

inteligencji można doszukiwać się w opowiadania Trifonowa Голубиная гибель. Pisze o tym Natalia Iwanowa:

[Н. Иванова, Скрытый…]. Opowiadanie powstało w 1966 roku, zostało natomiast opublikowane w styczniu

1968 w „Nowym mirze”.

78

głodu. Choć część bohaterów opowieści uczestniczyła w działaniach frontowych, to w

żadnym z utworów nie ma opisu walk.

W opowieściach moskiewskich można zatem wydzielić dwa wymiary czasu: pierwszy

odnoszący się do teraźniejszości, wypełniony bytowymi troskami bohaterów oraz drugi

związany z przeszłością – mający charakter egzystencjalnych rozmyślań protagonistów na

temat swojego życia. Organiczny związek między przeszłością i dniem dzisiejszym jest

charakterystyczny dla fabuły trifonowowskich utworów i zarazem odzwierciedla

historiozoficzne poglądy pisarza.

„Mamy bowiem do czynienia u Trifonowa najczęściej właśnie z relacją: współczesność i historia, kategoriami

widzianymi nie oddzielnie, odrębnie, lecz w nieubłaganym związku, scaleniu każdego faktu rzeczywistości

minionej z teraźniejszością.”246

Poza pojedynczymi epizodami rozgrywającymi się w Saratowie, Turkmenii, czy na

czarnomorskim wybrzeżu Abchazji, Trifonow umieszcza akcję swoich opowieści w Moskwie

– mieście doskonale sobie znanym, w którym się urodził i mieszkał prawie całe życie. Tłem

perypetii i egzystencjalnych przemyśleń trifonowowskich protagonistów są więc przede

wszystkim ich moskiewskie mieszkania, podmoskiewskie dacze, stołeczne ulice i zatłoczone

metro. Jedynie w Bilansie wstępnym narracja prowadzona jest przez bohatera przebywającego

w położonej niedaleko Aszchabadu miejscowości Tochir.247 Sam bohater jest jednak

mieszkańcem stolicy i to w niej dzieją się wspominane przez niego wydarzenia.

Wyjazdy poza Moskwę, czy to na podmiejską daczę (Zamiana, Drugie życie), czy do

odległego Tochiru mają charakter ucieczki, chwilowego wyzwolenia się bohatera od

codziennej krzątaniny i nagromadzonych problemów. Są okazją do refleksji, krytycznego

spojrzenia na dotychczasowe życie, ale zarazem nie stają się przyczynkiem jego odmiany –

powrót protagonistów do stolicy oznacza kontynuację nieprzynoszącej satysfakcji egzystencji.

246 R. Śliwowski, Zapis świata…, s. 16. 247 Turkmenia pojawia się również w innych utworach Trifonowa. W Zamianie jest ona niespełnionym celem

głównego bohatera, marzącego o egzotycznej delegacji i ucieczce od codziennej rutyny. Turkmenia jest

miejscem akcji powieści Pragnienie (Утоление жажды, 1963), utworu opowiadającego o budowniczych

Kanału Karakumskiego. Materiały do niej Trifonow zaczął zbierać jeszcze w 1952 r., kiedy po raz pierwszy

wyjechał do Turkmenii w poszukiwaniu nowych tematów: „Хотелось уехать подальше. Увидеть жизнь, не

похожую на ту, о которой я писал прежде. Попросил командировку в Среднюю Азию, на стройку

Туркменского канала.” W przyszłości jeszcze kilkukrotnie będzie w Aszchabadzie i innych turkmeńskich

miejscowościach, a sama Turkmenia w jego twórczości zajmie miejsce podobne do tego, jakie miał Kaukaz dla

bohaterów romantycznych – azylu – ucieczki od dotychczasowego życia.

79

Przywołując bachtinowską koncepcję czasoprzestrzeni możemy mówić o moskiewskim

chronotopie w twórczości Trifonowa.248 Moskwa lat 60/70. XX wieku znajduje się w centrum

świata przedstawionego analizowanych opowieści - jest nie tylko miejscem zamieszkania

trifonowowskich bohaterów, ale także, ze względu na więź łączącą ich ze stolicą stanowi

istotny element ich opisu.

Dominacja szarych kolorów, wybetonowane nabrzeża rzek, rozrastające się osiedla z

tysiącami trudnych do rozróżnienia, jednakowych mieszkań, zatłoczone metro – to nie tylko

obraz miasta, ale także pośrednia charakterystyka jej mieszkańców – przeciętnych, niczym się

nie wyróżniających protagonistów poszczególnych utworów.

W moskiewskim chronotopie analizowanych opowieści możemy wydzielić

czasoprzestrzeń rozbudowującej się Moskwy – „zmaterializowanego śladu historii”249 –

miejsca zamieszkania bohatera, jego podróży do pracy, zakupów, ścisku w metrze. Z drugiej

strony zdarzenia poszczególnych utworów dzieją się w dużej mierze w mieszkaniach

protagonistów, co pozwala wyodrębnić je z ogólnego obrazu stolicy.

Sfera materialna: Kwestia mieszkaniowa. Po burzliwym półwieczu, naznaczonym

rewolucjami, wojną domową i dwiema wojnami światowymi, politycznym terrorem i

gospodarczymi eksperymentami, doświadczeniem głodu i śmierci, które stały się udziałem

większości mieszkańców ZSRR, w okresie rządów Leonida Breżniewa (1964-1982) nastąpiła

względna gospodarcza stabilizacja.250 Społeczeństwo, po latach spędzonych w atmosferze

strachu i ciągłego zagrożenia, jednocześnie rozczarowane brakiem przemian politycznych,

których oczekiwano po śmierci Stalina i słynnym referacie Nikity Chruszczowa, zajęło się

poprawą swoich warunków bytowych.251

248 Chronotop (czasoprzestrzeń) w ślad za Bachtinem rozumiemy tu jako „nierozerwalny związek czasu i

przestrzeni”, gdzie „cechy czasu odsłaniają się w przestrzeni, zaś przestrzeń znajduje w czasie swój sens i miarę”

[M. Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści [w:] M. Bachtin, Problemy literatury i estetyki, tł. W.

Grajewski, Warszawa 1982, s. 278-279]. 249 M. Bachtin, Formy czasu…, s. 274. 250 Rosyjskie społeczeństwo po dziś dzień dobrze wspomina polityczną stabilizację i względny materialny

dobrobyt epoki zastoju. Według rezultatów badań przeprowadzonych przez Centrum Lewady w 2013 roku,

Leonid Breżniew jest najlepiej ocenianym przywódcą kraju w XX wieku.

http://wyborcza.pl/1,75477,13959927,_Nasz_najdrozszy_Leonid___Rosjanie_uznali_Brezniewa.html W tej i

innych podobnych ankietach więcej pozytywnych niż negatywnych ocen dostaje Stalin. Nie spełniło się zatem

marzenie Trifonowa wypowiedziane w 1979 roku w wywiadzie dla „New York Times”: „Мой сын Валентин

родился весной этого года. Я не хочу, чтобы для его поколения Сталин был жгучим вопросом. Я хочу,

чтобы он мог забыть о Сталине. Тогда окончатся последствия сталинизма. Я этого хочу. Возможно ли

это – вопрос другой, но я оптимист. Последствия Сталина и сталинизма будут устранены” [А. Шитов,

Юрий…, с. 615]. 251 Materializm w postawie trifonowowskich bohaterów, charakterstyczny dla radzieckiego społeczeństwa lat

60-70. jako rezultat bytowego ascetyzmu okresu stalinowskiego, opisują Wajl i Genis: „Советский человек

слишком долго жил среди идей, а не вещей” [П. Вайль, А. Генис, 60-е…, с. 83]. W podobnym duchu

„burżuazyjność” ówczesnej inteligencji tłumaczył Władimir Kormer: „Он [radziecki inteligent - PS] был на

http://wyborcza.pl/1,75477,13959927,_Nasz_najdrozszy_Leonid___Rosjanie_uznali_Brezniewa.html

80

„Интеллигенция сегодня стремится к обеспеченности, к благополучию и не видит уже ничего плохого в

сытой жизни. Наоборот, она страдает, когда ее спокойствие и размеренный порядок бытия нарушаются.

Своя квартира, возможность роста по службе, диссертация— вот необходимый минимум, без которого

сегодняшний интеллигент не мыслит себе своего существования…”252

Bohaterowie opowieści moskiewskich, w większości czterdziestokilkuletni, z wyższym

wykształceniem, żonaci, posiadający jedno nastoletnie dziecko przeprowadzają się do

większych mieszkań. W Zamianie jeden ciasny pokój zostaje zastąpiony dwoma. Protagonista

Bilansu wstępnego rezyduje w ponad 60-metrowej „spółdzielczej świątyni” i tylko w jego

wspomnieniach miga gdzieś maleńka komunalna klitka, z ledwo mieszczącą się w niej

kanapą. Wadim Glebow z Domu nad rzeką Moskwą w pierwszej scenie utworu próbuje

zakupić do swojego nowego mieszkania zabytkowe biurko.

Zwiększanie mieszkaniowego metrażu i starania o poprawę standardu życia uzasadniają

opisy siermiężnych warunków bytowych bohaterów. W Zamianie rodzina Wiktora Dmitriewa

przed przeprowadzką zajmuje jeden pokój w mieszkaniu dzielonym z innymi lokatorami:

wspólny jest korytarz, podobnie jak kuchnia i łazienka ze „starą, pożółkłą, nadtłuczoną

umywalką”. Ciasnotę przedzielonego na dwie części pomieszczenia – w mniejszej,

odgrodzonej kredensem i kotarą urządzono kącik dla córki – uwypukla obraz staruszki-niańki

śpiącej na łóżku polowym przylegającym do tapczanu młodych małżonków.

W mieszkaniu przypominającym barak mieszka rodzina dorastającego Glebowa z Domu

nad rzeką Moskwą. Przyjaciółka bohaterki Drugiego życia gnieździ się w „jednym pokoiku z

matką, synem, mężem i jeszcze jakąś zakurzoną zleżałą krewną”. Ciasnota, w jakiej żyją

postaci z opowieści moskiewskich, wynikała z ogromnego deficytu powierzchni

mieszkaniowej w radzieckiej stolicy. Skalę problemu miało zmniejszyć budownictwo tzw.

chruszczowek – niskiej jakości bloków, których osiedla w latach 60. i 70. zmieniły krajobraz

miast ZSRR. Takim osiedlem było m.in. moskiewskie Ziuzino, dokąd w Zamianie

przeprowadza się siostra protagonisty. Utwór kończy obraz rozszerzającej swoje granice

самом деле беднее последней собаки, он был на самом дне общества, он был унижен, как мало кто бывал

унижен. Сам он в этом виновен или нет — в данном случае неважно. Но вытерпел он, конечно, столько,

что на его сегодняшнюю буржуазность можно, кажется, взглянуть и участливо, как на вполне понятное

желание несчастного, измученного человека хоть немного пожить, наконец, спокойно, без страха за

завтрашний день” [В. Кормер, Двойное…, с. 11]. 252 В. Кормер, Двойное…, с. 10.

81

Moskwy, która zajmuje pod zabudowę coraz to nowe terytoria. Podobny, urbanizacyjny w

treści, jest również epilog Długich pożegnań:

„A Moskwa toczy się coraz dalej, przez linię obwodnicy, przez jary i pola, wznosi coraz to nowe wieże,

murowane góry o milionach płonących okien (…) zasypuje wykopy, burzy, buduje, zalewa asfaltem, ściera z

powierzchni ziemi, a co rano na peronach metra i na przystankach autobusowych kotłuje się ludzkie mrowie, z

każdym rokiem coraz gęstsze.”253

Opis warunków, w jakich żyją bohaterowie opowieści moskiewskich i ich wpływ na ludzkie

postawy, to powtarzający się motyw utworów Trifonowa.254 Pisarz znał sytuację

mieszkaniową Moskwiczan z własnego wieloletniego doświadczenia. Miejscem akcji Domu

nad rzeką Moskwą i Zniknięcia stał się m.in. wybudowany dla radzieckiej nomenklatury

budynek, w którym przyszły pisarz, jeszcze jako dziecko mieszkał w latach trzydziestych.

Proces zamiany mieszkania opisany ze szczegółami w pierwszej opowieści moskiewskiej był

powszechnie praktykowany w ZSRR i jednocześnie empirycznie znany autorowi, który sam

taką zamianę przeprowadził w 1958 r.255

Radziecką rzeczywistość lat siedemdziesiątych obrazuje w opowieściach nie tylko aspekt

mieszkaniowy, ale również pojedyncze kadry z życia bohaterów: przykusa kurtka córki, czy

gruba serweta do nakrywania stołu, służąca także jako podkładka pod prześcieradło. Na

chroniczny niedobór towarów wskazują sceny, w których zakupy tak zwyczajnych rzeczy jak

fartuszek szkolny, czy sajra w puszce nabierają rangi bytowych wyzwań, wymagających od

klienta sprytu, zdecydowania i łutu szczęścia.

Jednocześnie autor podkreśla diametralnie lepszą sytuację materialną, w której dorasta

powojenne pokolenie w porównaniu z warunkami bytowymi czasów jego młodości, która

przypadła na lata 30. i 40. Zmieniają się czasy, a wraz z nimi społeczno-polityczne

uwarunkowania i materialne potrzeby. Farby do malowania i album na pocztówki były

wymarzonymi prezentami w okresie dzieciństwa Giennadija Siergiejewicza z Bilansu

253 J. Trifonow, Długie pożegnania [w:] J. Trifonow, Bilans wstępny, Długie pożegnania, tł. Z. Fedecki,

Warszawa 1978, s. 174. 254 „Надя и Володя из «Грибной осени» [opowiadanie Trifonowa z 1968 - P.S.] давно забыли про театры и

концерты. Работа, транспорт, телевизор и двое детей плюс одна теща, и все это — в однокомнатной

квартире. Быт делает из интеллигента ничтожество, а квартирный вопрос убивает в человеке живую

душу. И вот интеллигент Витя из страшной повести «Обмен» ради лишней комнаты, которая иначе уйдет

«заглотному» государству, заботясь о дочери Наташке, мародерствует понемногу на близкой смерти

любимой матери.” [В. Новодворская, Мизерабли и инсургенты, „The New Times”, 2010, nr 27, с. 64]. 255 «В сентябре семья Трифоновых (жена Нина Нелина и дочь Ольга) переехала (по обмену) в новую

квартиру на ул. Георгиу Деж, д. 8, кв. 11, где писатель жил до своей кончины.» [А. Шитов, Юрий…, с.

274].

http://newtimes.ru/authors/detail/406/

82

wstępnego. Jego syn gardzi już takimi podarkami. Na przełomie lat 60. i 70. marzeniem

Cyryla jest niemiecki magnetofon „Grundig”. Otrzymana rodzima „Kometa” cieszy, ale nie

wzbudza zachwytów.

Poprawa warunków bytowych, według Michaiła Hellera i Aleksandra Nekricza, była

jedną z przyczyn wewnętrznego rozdwojenia rosyjskich inteligentów w czasach

breżniewowskich:

„(...) с одной стороны, советская действительность угнетает, вызывает раздражение, с другой стороны,

материальные условия их жизни совсем неплохие по советским меркам – квартира, устойчивая

заработная плата, а у кого есть и автомобили и дачки.”256

Trifonowowscy bohaterowie troszczą się i zabiegają o dobra materialne, ale ich osiągnięcie,

np. przeprowadzka do większego mieszkania, nie przynosi im satysfakcji. Podnoszenie

komfortu życia za cenę kompromisów z rzeczywistością (czy to przystanie na moralnie

dwuznaczną propozycję dotyczącą zamiany mieszkania – Zamiana, czy intratne zajmowanie

się chałturą zamiast twórczej pracy – Bilans wstępny) nie przynosi wewnętrznego

uspokojenia, nie zwiększa harmonii życia rodzinnego, a wręcz przeciwnie – przysparza

konfliktów i wątpliwości.

Uprzywilejowana pozycja radzieckiej nomenklatury257. Relatywnie skromne warunki

bytowe, w jakich egzystuje radzieckie społeczeństwo, w opowieściach moskiewskich

kontrastują z dobrobytem, w który opływa partyjna nomenklatura258. Materialne dysproporcje

mogą występować w ramach jednej rodziny, a podstawowym czynnikiem decydującym o

zamożności jest pozycja zajmowana w partyjnej hierarchii. W Zamianie narrator wspomina

mieszkające na wsi ciotki, które w latach trzydziestych poumierały z głodu. W tym samym

czasie ich moskiewscy kuzyni żyją beztrosko i dostatnio. Nie mają wyższego wykształcenia

(edukację przerwała im działalność rewolucyjna), ale są zasłużonymi weteranami wojny

256 М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия…, с. 206. 257 Jedną z najobszerniejszych i najbardziej wnikliwych analiz systemu władzy w ZSRR, w tym miejsca i roli

radzieckiej nomenklatury przedstawił Michaił Woslienskij w pracy zatytułowanej Nomenklatura. Po raz

pierwszy monografia Woslienskiego została opublikowana w RFN w 1980 roku. Trzy lata później, w drugim

obiegu, ukazała się w Polsce. 258 «Такого счастливого времени, какое было при Брежневе, правящий класс еще никогда не знал (...)

Всевозможные привилегии создавали необычайно высокий уровень жизни. Это касалось всего: условий

работы и отдыха, снабжения, жилищ, получения образования (...) Установлена в городах общесоюзная

санитарная норма – 9 кв. м. на человека не применялась, когда дело шло о высокопоставленном

чиновнике. Важна была занимая должность» [М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995.

Утопия…, с. 280-281].

83

domowej. Po zwycięstwie bolszewików zajęli wysokie stanowiska w aparacie władzy – jeden

w handlu zagranicznym, drugi w OGPU (policja polityczna, w 1934 roku włączona do

NKWD). Zanim obydwaj wpadną między żarna stalinowskich czystek, używają życia.

Pracujący w służbach bezpieczeństwa Wasilij posiada dwuosobowego Opla, świadectwo

wyjątkowo uprzywilejowanej pozycji społecznej właściciela.

W świecie przedstawionym opowieści moskiewskich przynależność do nomenklatury

gwarantuje materialny dobrobyt, ale także daje wręcz nieograniczone możliwości

decydowania o losie innych ludzi. W szczytowym okresie stalinowskiego terroru, wysoko

postawiony w państwowych organach Szulepnikow (Dom nad rzeką Moskwą) wykorzystuje

zajmowaną pozycję do odwetu na dwunastoletnich chłopcach, którzy w szkole próbowali

upokorzyć jego „pyszałkowatego” pasierba. Rodzice jednego z chłopców zostali służbowo

przeniesieni poza Moskwę, drugiego wyrzucono ze szkoły.

Aleksander Agabiekow259 z Długich pożegnań na początku lat pięćdziesiątych toruje

pozbawionemu talentu dramaturgowi drogę do teatralnych sukcesów. Piastujący wysokie

stanowisko, zapewne w KGB, obiecuje przeciętnej aktorce, że „ją urządzi, przeniesie,

mianuje, awansuje, załatwi wszelkie występy i wyjazdy” (Długie…, s. 129).

Na tle radzieckiej rzeczywistości przedstawionej w opowieściach wyróżniają się

mieszkania stalinowskiej nomenklatury. Dalekie od rewolucyjnego ascetyzmu oraz

kontrastujące z ciasnotą i zgrzebnością mieszkań trifonowowskich bohaterów przypominają

siedziby przedrewolucyjnej arystokracji. Aleksander Agabiekow posiada ogromny salon, z

wiszącym nad stołem teatralnym żyrandolem. W jego gabinecie w złoconych kinkietach

płoną świece. Emerytowany generał służby medycznej, Porfirij Nikołajewicz (Drugie życie)

jest właścicielem nadmorskiej willi w abchaskich Gagrach.260 „Wszystko tam było

gigantycznych rozmiarów, kanapa jakby stworzona do zbiorowej rozpusty” (Drugie…, s. 42).

Kiedy pod koniec lat czterdziestych Wadim Glebow (Dom nad rzeką Moskwą) odwiedza

szkolnego kolegę, nie może nadziwić się ilości antyków w jego mieszkaniu: „Przecież ludzie

podczas wojny wyzbywali się całego dobytku, byle tylko przeżyć (…) a tutaj tyle przybyło”

(Dom…, s. 60). Ojciec Lowki Szulepnikowa weteran ruchu komunistycznego, został zabity w

okresie politycznych czystek. Jego nastoletni syn w kolejnych latach żyje jednak w

niewiarygodnym wręcz dostatku. „Fascynujące rajskie życie” ( Dom…, s. 17) zapewniają mu

259 Prototypu Agabiekowa niektórzy doszukiwali się w postaci wszechwładnego szefa NKWD Ławrientija Berii.

[K. Де Магд-Соэп, Юрий…, с. 154]. 260 Nad czarnomorskim wybrzeżem w Abchazji lubił wypoczywać Stalin. Niedaleko miejscowości Gagry

znajdowała się jedna z jego licznych willi [S. Montefiore, Stalin. Dwór czerwonego cara, tł. M. Antosiewicz,

Warszawa 2008 r., s. 70-80].

84

jego dwaj kolejni ojczymowie zatrudnieni w organach bezpieczeństwa. Pod koniec lat 40.

Lowka przyjeżdża na uczelnię zdobycznym BMW, „którego widok nie tylko budził zazdrość

biednych studentów, lecz odbierał im wprost mowę” (Dom…, s. 17). W jego mieszkaniu, jako

jednym z pierwszych w Moskwie pojawia się telewizor, na ścianie wisi płótno Iwana

Ajwazowskiego…

W Domu nad rzeką Moskwą symbolem materialnego uprzywilejowania ludzi związanych

z władzą jest potężny, „wielki jak całe miasto albo nawet całe państwo” budynek

wybudowany w 1931 roku dla przedstawicieli radzieckiej elity.261 Zamieszkanie w nim

wyróżniało, wynosiło ponad przeciętność, gwarantowało poziom życia niedostępny

większości społeczeństwa. W samym budynku istniała również „wewnętrzna” hierarchia,

dzieląca mieszkańców pod względem ich pozycji społecznej i usytuowania w aparacie

władzy. W opowieści ilustrują ją poszczególne piętra budynku – najwyżej położone są

największe i najbardziej prestiżowe mieszkania.262 Z perspektywy nastoletniego bohatera

opowieści są one jakby z innego świata, przypominają muzeum, zachwycają wielkością i

wystrojem. Pod koniec lat trzydziestych, jedno z takich mieszkań zajmuje rodzina

Szulepnikowa, wysokiego funkcjonariusza NKWD – znak czasów, w których rozgrywa się

fabuła utworu.

Radziecką nomenklaturę przedstawioną w opowieściach moskiewskich charakteryzują

nieograniczone możliwości, materialny dobrobyt i funkcjonowanie ponad prawem.

Członkami nowej uprzywilejowanej grupy są w analizowanych utworach drugoplanowe i

epizodyczne postaci, w czasach stalinowskich niemal wszystkie powiązane z aparatem

bezpieczeństwa.

Korupcja, znajomości, nieoficjalny handel263. Dla postaci występujących w

opowieściach moskiewskich (poza przedstawicielami starszego pokolenia czasów rewolucji)

261 Nazwa „Dom nad rzeką Moskwą” przyjęła się po publikacji opowieści Trifonowa w 1976 r. i szybko zyskała

dużą popularność. Wcześniej, wybudowany dla radzieckiej elity budynek powszechnie nazywano: „Dom

rządowy” (Дом Правительства). Na początku lat 30. XX wieku był to największy zespół mieszkaniowy w

Europie – znajdowało się w nim ponad 500 mieszkań, w których w 1932 roku żyło blisko trzy tysiące

mieszkańców. Obecnie, poza mieszkaniami i różnymi obiektami użyteczności publicznej (m.in. teatr, kino) w

budynku działa poświęcone jego historii muzeum (Музей «Дом на набережной»), którego dyrektorem jest

wdowa po pisarzu – Olga Trifonowa. Na internetowej stronie muzeum znajduje się m.in. długa lista

mieszkańców zamordowanych i represjonowanych w czasie stalinowskiego terroru.

http://museumdom.narod.ru/index.html. 262 O hierarchii wewnątrz wielopiętrowego Domu pisze m.in. Natalia Iwanowa. [Н. Иванова, Проза…, с. 215]. 263 O korupcji w ZSRR obejmującej niemal wszystkie sfery życia społecznego piszą Heller i Nekricz: „Одной из

наиболее распространенных форм коррупции в Советском Союзе является взяточничество, принявшее

характер национального бедствия. Взятки берут в высших учебных заведениях при приеме студентов, а

иногда и при сдаче ими очередных экзаменов, в медицинских учреждениях за оперирование больных и

за уход за ними. Взятки в торговой сети стали регулярной данью, которую платят все (...)

http://museumdom.narod.ru/index.html

85

wręczenie łapówki jest chlebem powszednim. Wobec chronicznego deficytu towarów staje się

ona nieodzownym elementem ich codzienności. W Zamianie po uprzednim skorumpowaniu

sprzedawcy bohaterowie zakupują spod lady wymarzony radiomagnetofon. Nastoletnia Irenka

z Drugiego życia wywołuje oburzenie swojej babci (pryncypialnej weteranki wojny

domowej) chęcią nabycia butów od „spekulanta”. W Długich pożegnaniach sprzedawczyni

pokątnie wynosi ze sklepowego zaplecza szczelnie zawiniętą w gazety futrzaną czapkę dla

znanej aktorki, a pielęgniarka w szpitalu dostaje łapówkę, by z większą troską doglądać

pacjenta. W pierwszej opowieści moskiewskiej bohater pożycza pieniądze na opłacenie

prywatnej wizyty lekarza, a nieosiągalne zwykłą urzędową drogą podłączenie telefonu, staje

się możliwe po uruchomieniu właściwych znajomości (Zamiana, Długie pożegnania).

Stosunki i kontakty decydują również o przebiegu kariery zawodowej. Dla otrzymania

etatu, czy przyjęcia na studia drugorzędne znaczenie mają predyspozycje kandydata, a zgoda

na publikację nie jest warunkowana jej wartością merytoryczną. W Długich pożegnaniach,

nieodzownym warunkiem kariery pisarskiej jest protekcja. W Drugim życiu sukcesy naukowe

odnosi przeciętnie uzdolniony, ale wysługujący się kierownictwu i sprawnie snujący intrygi

Giennadij Klimuk. W Zamianie bohater otrzymuje intratną posadę dzięki „stosunkom i

długoletnim znajomościom” swojego teścia. Ci, którzy nie wykorzystują zajmowanych

stanowisk do realizacji własnych partykularnych celów postrzegani są jako osoby wyjątkowe,

bezinteresowne – nieumiejące żyć (Drugie…, s. 184).

W radzieckiej rzeczywistości obok zorganizowanego i kontrolowanego przez państwo

systemu produkcji i rozdziału dóbr i usług funkcjonował drugi nieoficjalny system:

„В Москве и Ленинграде, в Прибалтике, в закавказских республиках, в Средней Азии существуют

подпольные фабрики, артели, частные столовые, частные такси, идет бойкая торговля валютой и вещами,

привезенными с Запада. Все, в чем отказывает потребителю государственная промышленность,

поставляет на рынок вторая экономика”.264

Poza legalnym obrotem nabywane są deficytowe w ogólnodostępnej sprzedaży materiały

budowlane. Operatywny i posiadający liczne znajomości Iwan Wasiljewicz Łukianow z tylko

sobie znanych źródeł zdobywa materiały i organizuje remont szamba (Zamiana).

Protagonista Bilansu wstępnego w chwili szczerości przyznaje, że „czasami kupował od

Торгуют не только товарами, продается положение в обществе в виде должностей в партийном и

государственном аппарате, почетных и научных званий” [М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-

1995. Утопия…, с. 214]. 264 М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия…, с. 213-214.

86

robotników z przedsiębiorstwa remontowego przy (…) administracji rozmaite duperele –

szkło, drut, przełączniki, blachę.”265

Niedostępne w kraju towary przywożone są z podróży zagranicznych. Swetry z Austrii

przywozi bohater Bilansu wstępnego. Jego żona sprzedała je operatywnej koleżance, „ta zaś

jako prawdziwa spekulantka mogła je opylić z zyskiem” (Bilans…, s. 53). W Domu nad rzeką

Moskwą nastolatek podsuwa swojej wyjeżdżającej do Paryża babci listę zakupów: „dżinsy,

pas do spodni, zapalniczka, wypuszczana na spodnie koszula, wcięta w talii, z naszywanymi

kieszeniami” (Dom…, s. 187).

Rozwój zawodowy, ale także zwykła codzienna egzystencja wymagają od

trifonowowskich bohaterów cwaniactwa i nieuczciwości. Na postawie rodziców wzorują się

ich dorastające dzieci. Przedstawiciel najmłodszego pokolenia występującego w opowieściach

moskiewskich, osiemnastoletni Cyryl, przed egzaminami na wyższą uczelnię prosi ojca o

wyjednanie mu przychylności komisji egzaminacyjnej. Zgoda rodziców na nieetyczne

postępowanie syna i udzielona mu pomoc są przedstawione w utworze jako coś naturalnego i

oczywistego.

Historia i polityka w opowieściach moskiewskich. W opowieściach moskiewskich nie

ma bezpośrednich odniesień do aktualnej polityki - wydarzeń lat sześćdziesiątych i

siedemdziesiątych.266 Ważne miejsce dla wymowy utworów i zrozumienia postawy

trifonowowskich bohaterów zajmują natomiast lapidarne informacje o II wojnie światowej

oraz niedopowiedziane i sformułowane w aluzyjnej formie opisy wydarzeń i faktów

związanych ze stalinowskim terrorem.

Stalinowski terror. W żadnej z opowieści moskiewskich nie pojawia się słowo terror,

łagry, czy stalinowskie czystki. Są one ukryte w lakonicznych informacjach o biografii

bohaterów utworów, w opisie wyglądu zewnętrznego poszczególnych postaci, czy w

retrospektywnych refleksjach narratora:

265 J. Trifonow, Bilans wstępny [w:] J. Trifonow, Bilans wstępny, Długie pożegnania, tł. Z. Fedecki, Warszawa

1978, s. 53. 266 Metaforycznego obrazu sytuacji politycznej w kraju można się doszukiwać w opisie zmieniającego się

nadbrzeża w podmoskiewskim Pawlinowie: „wszystko tu było zbudowane solidnie (…) [Wiktor] poszedł dołem,

po betonowych płytach nadbrzeża wznoszącego się mniej więcej dwa metry nad poziomem wody (…) Teraz już

brzeg się nie osunie. Każdej wiosny powódź kruszyła tu kawały brzegu, czasem nawet z ławkami, z sosnami. W

mokrych płytach odbijało się niebo (…)” Urbanizujący się smutny podmoskiewski pejzaż nasuwa skojarzenia z

ugruntowaniem się skostniałego reżimu Leonida Breżniewa [J. Trifonow, Zamiana, tł. J. Dziarnowska,

Warszawa 1978].

87

„Nic nie pozostało po tych wieczorach z rzewną pieśnią na patefonie: Znużone słońce czule się z morzem

żegnało267 (…) Okazuje się, że z tego świata potrafią znikać nie poszczególne jednostki, lecz całe gniazda,

plemiona ze swoimi obyczajami, rozmowami, grami, muzyką” (Zamiana, s. 50).

Koniec lat trzydziestych we wspomnieniach narratora Zamiany wiąże się z fizycznym

unicestwieniem środowiska, w którym dorastał, swoistą apokalipsą, która przerwała

dotychczas szczęśliwe i beztroskie dzieciństwo głównego bohatera utworu, Wiktora

Dmitriewa. Jego ojciec umarł wówczas niespodziewanie na wylew krwi do mózgu268. Ta

nagła i przedwczesna śmierć była zapewne powiązana z tragicznym losem młodszych braci

ojca – wysoko usytuowanych w partyjnej hierarchii bolszewików: Wasilija i Mikołaja. W

młodości obydwaj przerwali naukę w gimnazjum, by jako czerwoni partyzanci wziąć

aktywny udział w wojnie domowej. Później Wasilij został pracownikiem OGPU, a Mikołaj

pracował w handlu zagranicznym „spędzając całe miesiące to w Japonii, to w Chinach”269.

Pod koniec lat trzydziestych obydwaj najprawdopodobniej zostali aresztowani i rozstrzelani

przez NKWD.

Ojciec Griszy Riebrowa z Długich pożegnań w latach trzydziestych został zwolniony z

pracy, a następnie zamknięty w zakładzie psychiatrycznym. Na froncie pod Moskwą jako

ochotnik poległ ojciec Siergieja Troickiego (Drugie życie). Z kontekstu można jedynie

domniemywać, że w obydwu przypadkach tragiczne losy były konsekwencją stalinowskiego

terroru.

W Domu nad rzeką Moskwą ofiarą masowych represji pada m.in. wujek głównego

bohatera.270 Oskarżony „niemal o szkodnictwo gospodarcze” trafia do obozu na północy

kraju. Próby wyratowania z opresji dobrego, ale naiwnego wujka podejmowane przez

członków jego rodziny są bezskuteczne. Towarzyszące tym próbom napięcie i nerwy

267 Piosenka „Znużone słońce czule się z morzem żegnało” stała się bardzo popularna w ZSRR w 1937 r. Jej

pierwowzorem był polski szlagier „Ta ostatnia niedziela” skomponowany w 1936 r. przez Jerzego

Petersburskiego. Wersja rosyjska z nowymi słowami i bardzo podobną linią melodyczną pojawia się m.in. jako

motyw muzyczny rozpoczynający film Nikity Michałkowa Spaleni słońcem z 1994 r. Natalia Iwanowa

przypuszcza, że reżyser tego nagrodzonego Oskarem filmu, opowiadającego o stalinowskim terrorze drugiej

połowy lat 30. inspirował się m.in. Zamianą Trifonowa [Н. Иванова, Нескончаемое присутствие, «Знамя»

1999, № 6, с. 238-239]. 268 Nagła śmierć ojca głównego bohatera Zamiany odsyła do biografii pisarza, którego wujek równie

niespodziewanie umarł na zawał serca w 1937 roku. Trifonow później wspominał, że w ten sposób udało mu się

uniknąć aresztowania, sądu i niechybnej egzekucji [А. Шитов, Юрий… , с. 10, 116]. 269 W życiorysach członków rodziny Wiktora, Trifonow zawarł wiele szczegółów z biografii własnego ojca i

jego brata Jewgienija Trifonowa. W Chinach, podobnie jak Mikołaj z Zamiany pracował ojciec Trifonowa, który

pełnił tam funkcję pomocnika przy attaché wojskowym ambasady radzieckiej [А. Шитов, В. Поликарпов,

Юрий Трифонов…, с. 102]. 270 Carolina de Maegd-Soep pisze o Domu nad rzeką Moskwą, jako o doskonałej analizie stalinizmu. Podkreśla,

że głównym celem pisarza było przypomnienie czytelnikowi wydarzeń z niedalekiej przeszłości i zmuszenie go

do refleksji [К. Де Магд-Соэп, Юрий…, c. 167].

88

pokazują natomiast skalę społecznego zastraszenia pod rządami Stalina. „(…) мы Сталиным-

батюшкой напуганы на три поколения вперед” - napisze w latach siedemdziesiątych

Aleksander Sołżenicyn.271

W radzieckich łagrach siedzieli Fiodor Nikołajewicz z Zamiany i Tamara Ignatjewna z

Długich pożegnań. Stary rewolucjonista został zwolniony z obozu prawdopodobnie po

śmierci Stalina, czego można się domyśleć z lakonicznej informacji, że „(…) niedawno

wrócił do Moskwy, był bardzo chory i potrzebował wypoczynku” (Zamiana, s. 70). O

nieludzkich warunkach stworzonych więźniom GUŁAGU można wyczytać ze zwięzłego

opisu wyglądu zewnętrznego starego rewolucjonisty: „twarz miał obciągniętą sino miedzianą,

jak wygarbowaną skórą, sękate, zniekształcone ciężką pracą ręce, sztywne palce” (Zamiana,

s. 72). Starcza twarz Tamary Ignatjewny jest „przeorana wieloma latami, nieszczęściami,

rozmaitymi szerokościami geograficznymi” (Długie…, s. 134). Epizodyczna postać z Długich

pożegnań, która po zmianie ustroju, by zarobić na chleb wyuczyła się szycia, wywodzi się z

przedrewolucyjnej arystokracji. W opisie jej wyglądu autor zawarł informację o pobycie w

stalinowskim obozie, a fakt represjonowania Tamary Ignatjewny potwierdza tragiczny los jej

najbliższych: „Cała jej najbliższa rodzina, mąż i dzieci zginęła przy najrozmaitszych

okazjach” (Długie…, s. 131).

Rodzina anonimowego narratora z Domu nad rzeką Moskwą pod koniec 1938 roku zostaje

„eksmitowana” z tytułowego Domu gdzieś na przedmieścia stolicy.272 Dla nastoletniego

wówczas narratora opowieści przymusowa wyprowadzka oznaczała rozstanie z kolegami i

ukochaną dziewczyną. Jego słowa, że „ci, co się wyprowadzają z tego domu, przestają

istnieć” (Dom…, s. 128) mają jednak szerszy kontekst i zdecydowanie wykraczają poza

osobiste odczucia. Zawiera się w nich egzystencjalny tragizm doświadczonego stalinowskim

terrorem społeczeństwa, dla którego znacznej części przełom lat 30. i 40. był dosłownie walką

o przetrwanie. Narrator wspominając tamten okres rysuje jego fatalistyczny obraz: „Dom

opustoszał273, moi przyjaciele rozjechali się i znikli jeden po drugim” (Dom…, s. 112).

271 А. Солженицын, Образованщина…, с. 44. 272 Fragment ten w dużej mierze jest autobiograficzny - czternastoletni Jurij Trifonow razem z siostrą i

opiekującą się nimi babcią został zmuszony do opuszczenia Domu rządowego w październiku 1939 roku. Ponad

rok wcześniej ojciec przyszłego pisarza został rozstrzelany za szpiegostwo i przynależność do trockistowskiej

organizacji terrorystycznej, a matka na osiem lat zasłana do łagrów [А. Шитов, Время…, с. 138]. 273 Podobne słowa wypowiada w 1937 roku wujek Jurija Trifonowa po areszcie ojca pisarza (czerwiec 1937):

„Дом правительства (...) Этот дом уже наполовину пустой... Взяли не только Валентина: Взяли многих!

Такого террора страна еще не знала” [А. Шитов, Юрий…, с. 99]. Atmosferę strachu i niepewności czasu

Wielkiej Czystki Trifonow najpełniej opisał w opublikowanej w 1987 roku, nieukończonej powieści Zniknięcie

(Исчезновение).

89

W Długich pożegnaniach stalinowską rzeczywistość i towarzyszącą jej atmosferę

powszechnego zastraszenia ilustrują m.in. opisy epizodycznych postaci. Nie mają one

większego znaczenia dla rozwoju fabuły, ale pomagają w odtworzyć atmosferę powszechnej

podejrzliwości i zastraszenia w okresie stalinowskiej dyktatury. O malarzu Rysiewie

mówiono, „że przy nim trzeba się mieć na baczności”. Architekt dzielnicowy ma być

„paskudnym facetem”, który wszystko podpisze. Sąsiad milicjant grozi staremu wojennemu

weteranowi złożeniem donosu na spekulację kwiatami. Inny „mętny facet” jawnie szpieguje

jednego z bohaterów utworu, strasząc go powiadomieniem właściwych organów o

niezłożeniu jakiegoś zaświadczenia.

Tajemnicze i złowieszcze są opisy oprawców, funkcjonariuszy stalinowskich organów

bezpieczeństwa. Wśród drugoplanowych postaci Domu nad rzeką Moskwą jest Szulepnikow

jeden z wielu wykonawców politycznych czystek, którego ostatecznie spotkał typowy los

stalinowskiej nomenklatury – został zgładzony przez nowych faworytów. Z wyglądu

przypomina innych przedstawionych w utworach Trifonowa funkcjonariuszy NKWD: „był

niepozorny, o wypukłych oczach, niskiego wzrostu, mówił cicho, jego niezwykle blada twarz

wprawiała Glebowa w zdumienie. Tak wyblakłej, martwej twarzy u nikogo jeszcze nie

widział” (Dom…, s. 52-53). Martwotę i szklistość spojrzenia dostrzega także bohaterka

Długich pożegnań gdy patrzy w oczy tajemniczego i wpływowego Aleksandra Agabiekowa.

Obydwie postacie obok martwoty wyglądu i pracy w organach represji łączy także

pochodzenie. Agabiekow jest Gruzinem. O południowych korzeniach Szulepnikowa świadczy

m.in. odzież: „chodził w bluzie wojskowej przepasanej cienkim kaukaskim rzemykiem ze

srebrnymi ozdóbkami” (Dom…, s. 53). Z abchaskiej części terytorium Gruzji pochodzi

również członek nomenklatury, zobrazowany w Drugim życiu.

Część fabuły Domu nad rzeką Moskwą rozgrywa się w czasie antykosmopolitycznej

kampanii – pierwszej po wojnie i zarazem ostatniej fali stalinowskiego terroru, którą

zakończyła dopiero śmierć dyktatora.274 Wydarzenia z tego okresu Trifonow przedstawił

ponad dwadzieścia lat wcześniej w Studentach (1950). W tej socrealistycznej powieści

rozprawa z kosmopolitami ma charakter walki ideologicznej. W Domu nad rzeką Moskwą,

274Antykosmopolityczna kampania zaczęła się na początku 1949 r. od artkułu w partyjnej gazecie „Prawda”

zatytułowanego: O pewnej antypatriotycznej grupie krytyków teatralnych. W dużym stopniu miała ona

antysemicki charakter i była wymierzona w środowiska żydowskiej inteligencji. Oskarżenia o „płaszczenie się

przed Zachodem”, czy uleganie burżuazyjnej estetyce miały na celu zastraszenie społeczeństwa, zacieśnienie

kontroli nad działalnością naukowo-kulturalną, ale także odwrócenie uwagi mieszkańców od rzeczywistych

problemów w kraju i wzbudzenie antyzachodnich nastrojów. O antykosmopolitycznej kampanii jako jednym z

przykładów represyjnej polityki państwa w obszarze kultury (po II wojnie światowej zapoczątkowanej tzw.

„żdanowszczyzną”) pisze m.in. Aleksandr Rubaszkin w artykule Ждановщина [А. Рубашкин, Ждановщина,

«Звезда», № 8, 2006, с. 120-142].

90

uczestnicy tych samych wydarzeń pokazani są w zupełnie innym świetle. Stróże

prawomyślności, organizatorzy antykosmopolitycznej nagonki przedstawieni są jako mierni

intelektualnie i amoralni koniunkturaliści, którzy wykorzystują polityczne okoliczności w

celu uzyskania zawodowego awansu i objęcia konkretnych stanowisk. Ich kariera, podobnie

jak stalinowskiego dramaturga Smolanowa z Długich pożegnań, jest równie błyskotliwa, co

krótka. W obydwu przypadkach końcem pasma „sukcesów” okazuje się śmierć Stalina. Autor

podkreśla w ten sposób ścisłą relację łączącą przywódcę „feudała” z jego niezliczonymi

wasalami – konformistami i ślepymi wykonawcami poleceń.

Aluzyjny język pozwalał Trifonowowi wypowiedzieć to, czego oficjalnie w ZSRR

wypowiadać nie było można.275 Z drugiej strony, lapidarność, nie nazywanie rzeczy wprost i

unikanie patosu charakteryzują całą twórczość autora Zamiany. Inspiracją była dla niego

twórczość Czechowa276, który „открыл великую силу недосказанного.”277 Sam Trifonow

uzasadniał częste w jego utworach niedomówienia, jako sposób aktywizacji świadomości

czytelnika – zmuszenia go do refleksji i zadawania pytań: „Пробелы – разрывы – пустоты –

это то, что прозе необходимо так же, как жизни. Ибо в них – в пробелах – возникает

еще одна тема, еще одна мысль.”278

Wajl i Genis wymieniają „przewagę podtekstu nad tekstem” jako jeden z elementów

estetyki lat 60., rodzaj kodu, za pomocą którego porozumiewała się część społeczeństwa:

„Мораль могла быть услышана, только если ее провозглашали с тайного амвона (…) Текст

зашифровывается не только для того, чтобы обмануть цензуру, но и для того, чтобы не оскорбить

читателя чересчур откровенным высказыванием. Рискованный намек (…) втягивает читателя и автора в

275 Na specyficzną i trudną sytuację, w jakiej przyszło tworzyć Trifonowowi zwraca uwagę Natalia Iwanowa,

pisząc o „исследовании при положении исследователя внутри опасного эксперимента” [Н. Иванова,

Чужой среди своих, [в кн.]: Мир прозы Юрия Трифонова…, с. 21-34]. Trifonow o stalinizmie pisał w sposób

akceptowalny dla ówczesnej cenzury. Niektórzy badacze zauważają przy tym, że wolno mu było więcej niż

innym, co wynikało z zapotrzebowania Kremla na „eksportowego” pisarza. Pisarza, który byłby żywym

świadectwem estetycznego i światopoglądowego pluralizmu w ZSRR oraz legitymizowałby swoją twórczością

twierdzenia o istnieniu wolności słowa i wypowiedzi. Z-ca głównego redaktora «Дружбы народов»

wspominając okoliczności publikacji w tym czasopiśmie w 1978 r. Domu nad rzeką Moskwą konstatuje, że „(...)

Юре разрешали существовать в качестве примера «широты и многогранности советской литературы»”.

[Ю. Трифонов, Из дневников и рабочих тетрадей 1976-1981 гг., [в кн.] Ю. Трифонов, Дом…, с. 682]. 276 Trifonow niejednokrotnie wypowiadał się o znaczeniu utworów Czechowa dla kształtu własnego pisarstwa,

m.in. w wywiadzie dla włoskiej prasy z 1978 roku: „Конечно, Чехов больше всех оказал на меня влияние.

Потом Достоевский. В Чехове меня привлекает позиция, которую он занимает перед лицом событий,

человечаских поступков... позиция, не являющаяся категорической позицией судьи. Чехов показывает

сложность человеческой натуры. В его произведениях – поразительное умение сказать очень многое в

маленьком пространстве” [А. Шитов, Юрий…, с. 574]. 277 Л. Бахнов, «Пробелы» Юрия Трифонова [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова…, с. 151. 278 Ю. Трифонов, Нескончаемое начало, [в кн.] Ю. Трифонов, Избранные…, т.2, с. 494.

91

художественное поле иносказания (…) Читатель становится не пассивным субъектом, а активным

соавтором.”279

Dziś, w całkowicie odmiennych uwarunkowaniach społeczno-politycznych, gdy nie ma już

tematów zakazanych, zwięzły i aluzyjny język Trifonowa nie wydaje się więc sztuczny i

anachroniczny.280 Wręcz przeciwnie – uwypukla tragizm opisywanych wydarzeń. 281

Śmierć Stalina. Informacja o śmierci Stalina po raz pierwszy pojawia się w

opowieściach moskiewskich w jednej ze scen kończących Długie pożegnania. W pociągu

kolei transsyberyjskiej, którym podróżuje bohater utworu: „Otworzyły się drzwi, ukazała się

czyjaś wymięta, galaretowata twarz z wytrzeszczonymi oczyma i szepnęła: umarł… o piątej

rano (…) Z jednego przedziału dolatywały szlochy, w drugim drzwi były otwarte na oścież –

grano w karty” (Długie…, s. 171).

W Drugim życiu bohaterka poznaje swojego przyszłego męża na początku 1953 r., a

chwile te „wryły się w [jej – P.S.] pamięć na zawsze”, także dlatego, że „było coś jeszcze:

pierwsze dni wiosny, tej niespokojnej, niewiadomej, którą dopiero należało rozszyfrować (…)

kiedy wszyscy dookoła z zapartym tchem na coś czekali, snuli domysły, mówili do siebie

szeptem i spierali się” (Drugie…, s. 21-22). W podobnej, aluzyjnej formie zawarta jest w

utworze informacja o upadku Berii (czerwiec 1953 r.).

W zawoalowany sposób o śmierci Stalina mówi się także w Domu nad rzeką Moskwą:

„Opowiadano, że na pogrzebie Druziajewa było tylko osiem osób, wszyscy byli poruszeni

innym niedawnym pogrzebem, rzecz działa się w marcu” (Dom…, s. 122).

Trifonow swoją zdecydowanie negatywną opinię o Stalinie jednoznacznie wyraził m.in.

w dokumentalnej powieści historycznej Odblask ognia (Отблеск костра, 1965). Opowieści

moskiewskie i w gruncie rzeczy cała twórczość Trifonowa z lat 70., składają się natomiast na

studium społeczeństwa, które doświadczyło rządów stalinowskich i w wielu przypadkach

stało się ich ofiarą.282

279 П. Вайль, А. Генис, 60-е. Мир советского человека, Москва 2013, с. 192-193. 280Mówił o tym m.in. Leonid Bachnow podczas międzynarodowej konferencji poświęconej twórczości Jurija

Trifonowa zorganizowanej pod koniec lat 90. w Moskwie [Л. Бахнов, «Пробелы» Юрия Трифонова [в кн.]

Мир прозы Юрия Трифонова…, с. 151]. 281 Wasilij Aksionow w wykładzie wygłoszonym w 1981 r. na jednym z amerykańskich uniwersytetów

nawiązując do krótkiego opowiadania Trifonowa z 1968 r. „Игры в сумерках” zauważa, że „Не сказав ни

единого слова о терроре 1937 года, Трифонов сказал все о том, что он называет «трудной и невыразимой

темой»” [К. Де Магд-Соэп, Юрий…, с. 116]. 282Aleksandr Szitow pisze o fundamentalnym znaczeniu problemu stalinowskiego terroru w twórczości

Trifonowa: „творчество Ю. Трифонова (...) всецело строилось вокруг проблемы сталинизма, хотя

92

Druga wojna światowa. W opowieściach moskiewskich czas II wojny światowej

występuje wyłącznie w kontekście towarzyszącego jej głodu i śmierci. W Bilansie wstępnym

gehennę wojennej pożogi ucieleśnia drugoplanowa postać pomocy domowej Niury:

„Pewnego razu zjawiła się kobieta o twarzy pokrytej żółtawą stearynową bladością, otulona chustką jak

staruszka, milcząca, bez śladu uśmiechu, tylko oczy spoglądały niebiesko i pogodnie. Mówiła niemal szeptem,

poruszała się powoli. Miała trzydzieści dwa lata, ale wyglądała na czterdzieści pięć – siwe pasma we włosach,

wpadnięte policzki, bez zębów i przygłucha” (Bilans…, s. 38).

Pochodząca ze wsi kobieta straciła zdrowie podczas lat wojennych, kiedy „ludzie jedli korę”.

W tym czasie z głodu umarła jej matka i rodzeństwo, a ojciec zginął na froncie. Tragiczne

przeżycia z dzieciństwa pozostawiły trwały ślad na jej zdrowiu – mówi o sobie, że jest

„całkiem zgniła”. Wydarzenia z przeszłości odbiły się także na jej psychice – traumatyczne

wspomnienia głodu mimowolnie dają o sobie znać podczas spożywanych posiłków:

„jej ręka powoli, jakby niechętnie wyciągała się w kierunku chleba (…) przeżuwając swoimi starczymi

dziąsłami mięso nie mogła oderwać wzroku od innych kawałków leżących na półmisku. Z jej oczu wyzierało

coś, z czym nie mogła się do dziś uporać” (Bilans…, s. 39).

„Starcze dziąsła” przeżuwające mięso są wstrząsającym świadectwem o przeszłości,

cierpieniach z okresu lat wojennych dotykających ludzi oddalonych od działań frontowych.283

W Długich pożegnaniach, których fabuła rozgrywa się kilka lat po zakończeniu wojny, brak

jest jakichkolwiek wzmianek o heroizmie, poświęceniu, czy zwycięstwie nad faszyzmem.

Trifonowa nie interesuje mitotwórczy wymiar wojny, pochyla się natomiast nad jej aspektem

indywidualnym – wpływem historii na życie jednostki. W utworze jest więc mowa o śmierci

rodzonego brata poległego pod Charkowem, czy całej rodziny zabitej pod Mińskiem.

Szkolni koledzy polegli na froncie pojawiają się we wspomnieniach bohatera Domu nad

rzeką Moskwą: „Mors zginął pod Leningradem. Niedźwiedź, Trzaska i Chimius – nie

wiadomo gdzie. Wszyscy z tamtego domu rozsypali się w przeróżne strony (…) No, a kiedy

zginął Antoni? Mówią, że w czterdziestym drugim, na jesieni” (Dom…, s. 58). W innym

miejscu bohater przypomina sobie głód podczas wojny, kiedy „wyzbywali się całego dobytku,

говорилось о ней невпрямую, а только намеками в контексте произведений” [А. Шитов, В. Поликарпов,

Юрий Трифонов…, с. 277]. 283 Rodzina Niury zamieszkiwała obwód kaliniński (obecnie twerski), graniczący od północy z obwodem

moskiewskim i będący podczas II wojny światowej teatrem intensywnych działań frontowych. Śmierć głodowa

mieszkańców (paradoksalnie) wsi wzmiankowana w Bilansie wstępnym uwypukla ciężki, pozbawiony

wojennego patosu los cywilów w okresie trwania walk.

93

byle tylko przeżyć (…) litr mleka na czarnym rynku kosztował mniej więcej tyle co srebrna

łyżeczka” (Dom…, s. 60).

W Domu nad rzeką Moskwą, Trifonow po raz pierwszy w opowieściach moskiewskich

przedstawia obraz stolicy w okresie wojny, podczas niemieckich nalotów 1941 roku:

„A noce były takie jasne, niemal popielate, zionące błyskami i dudniące łoskotem. Ten zapach prochu nad

moskiewskimi dachami, te odłamki dzwoniące o blachę, ten ponury swąd spalenizny, dolatujący aż zza

Sierpuchowskiej (…) wdychaliśmy lodowatą grozę tamtych nocy” (Dom…, s. 169).

W dorobku twórczym Trifonowa nie ma utworu stricte wojennego, opowiadającego o walce

w okresie II wojny światowej. Może to dziwić, biorąc pod uwagę fakt, że w momencie agresji

hitlerowskich Niemiec na ZSRR przyszły autor Zamiany miał już prawie szesnaście lat i w

sposób świadomy i aktywny uczestniczył w wydarzeniach związanych z działaniami

wojennymi. Z powodów zdrowotnych – słabego wzroku – Trifonow nie był jednak na froncie.

Jako pisarz nawiązywał do czasów wojennych dwojako: z jednej strony eksplorując własne

doświadczenie, np. pracy w zakładach produkujących dla potrzeb lotnictwa, z drugiej

obdarzając swoich bohaterów biografiami, na których swoje piętno odcisnęły lata wojenne.

Nie ma natomiast w twórczości Trifonowa opisów działań wojennych, ale i jakichkolwiek

wzmianek o zwycięstwie nad nazistowskimi Niemcami, czy bohaterstwie radzieckiego

żołnierza. Poszczególne postaci wspominają głód i śmierć najbliższych, co można odczytać,

jako pośrednią demitologizację oficjalnego, obowiązującego w Rosji po dziś dzień spojrzenia

na II wojnę światową, ograniczanego przede wszystkim do podkreślania triumfu wojennego.

3. Inteligencja w opowieściach moskiewskich – próba typologizacji

Celem niniejszego podrozdziału jest przedstawienie i typologizacja występujących w

opowieściach moskiewskich postaci rosyjskich inteligentów. Zostali oni skategoryzowani i

nazwani na podstawie najbardziej charakterystycznych dla nich postaw i zachowań.

Najważniejsze miejsce w strukturze pracy zajmują „konformiści”, czyli poza jednym

wyjątkiem wszyscy główni bohaterowie analizowanych utworów. Epizodyczne i

drugoplanowe postaci występujące w opowieściach dopełniają i uściślają obrazy

protagonistów. Przeciętność, zniechęcenie, czy brak jakichkolwiek celów w życiu bohaterów

zostają np. uwypuklone porównaniem z biografiami „ideowych rewolucjonistów”.

Odrębne miejsce w pracy zostało poświęcone postaciom kobiecym i najmłodszemu

pokoleniu przedstawionemu w opowieściach – urodzonym już po wojnie, w latach

94

pięćdziesiątych dzieciom protagonistów. Rzeczywistość widziana oczami żon daje autorowi

możliwość spojrzenia na głównych bohaterów z innej perspektywy. Obrazy nastoletnich są

natomiast z jednej strony lustrzanym odbiciem postaw i wartości rodziców, z drugiej –

zarysem nowego, dorastającego pokolenia inteligencji.

1) Bohaterowie opowieści moskiewskich

Urodzili się w Związku Radzieckim w latach 20. minionego wieku. Mieszkają w Moskwie,

gdzie ukończyli wyższe uczelnie, w większości są już po czterdziestce, mają żony i

nastoletnie dziecko. Ich sytuacja materialna jest przeciętna, ale stabilna.

Są rówieśnikami urodzonego w 1925 r. Jurija Trifonowa. Ich dzieciństwo, podobnie jak

autora, przypadło na czasy stalinowskie, młodość została przerwana wybuchem II wojny

światowej, a początki dorosłego życia upłynęły w atmosferze chruszczowowskiej odwilży.

Ukształtowani w tym samym miejscu i czasie, dobrze więc znani i szczególnie bliscy

pisarzowi, stali się główni postaciami jego opowieści moskiewskich.

Wiktor z Zamiany, Giennadij z Bilansu wstępnego, Grigorij z Długich pożegnań i Wadim

z Domu nad rzeką Moskwą jako przystosowani do radzieckiej rzeczywistości i

podporządkowani rządzącym ją regułom zostali w niniejszej pracy umieszczeni w grupie

„konformistów”. Na ich tle wyróżnia się Siergiej z Drugiego życia. Jako jedyny z głównych

bohaterów opowieści nie postępuje wbrew własnemu sumieniu, i co znamienne, jest również

jedynym, który przedwcześnie umiera.

a. Konformista (Wiktor Dmitriew z Zamiany, Giennadij Siergiejewicz z Bilansu

wstępnego, Grigorij Riebrow z Długich pożegnań, Wadim Glebow z Domu nad

rzeką Moskwą)

Wiktor Gieorgijewicz Dmitriew284 (Zamiana) jest jedyną z postaci-inteligentów

występujących w opowieściach moskiewskich, która wobec charakterystycznego dla nich

życiowego niespełnienia ma jeszcze nadzieję na odmianę swojego losu.

„Dmitriew skończył w sierpniu trzydzieści siedem lat. Czasem zdawało mu się, że wszystko ma jeszcze przed

sobą (…) Były mgliste marzenia rankami, w ciszy, gdy przypadkiem budził się rześki i myślał: A dobrze

284 Znaczenie imion głównego bohatera Zamiany można rozszyfrować jako podwójny zwycięzca: Wiktor –

zwycięzca; Gieorgij (Jerzy) – pogromca smoka. Trifonow miałby w ten niepozbawiony ironii sposób odnieść się

do dwóch zwycięstw Dmitriewa: skutecznie przeprowadzonej zamiany mieszkania i pokonania własnego

człowieczeństwa [Н. Иванова, Проза…, с. 115].

95

byłoby… I wyobrażał sobie wszystko przejrzyście, wyraźnie, jakby w słoneczny dzień wchodził na szczyt góry i

patrzył stamtąd daleko w dół” (Zamiana, s. 17; 81).

Finał utworu, w którym bohater postępuje wbrew własnemu sumieniu, ostatecznie przekreśla

te nadzieje. Opis powierzchowności Wiktora zawarty w epilogu opowieści podkreśla jego

porażkę i odzwierciedla moralny upadek: „Wyglądał kiepsko. Jakoś od razu podupadł,

zmizerniał. Jeszcze niestary facet, ale też i niemłody, z obwisłymi policzkami” (Zamiana, s.

104-105).

Główny bohater Zamiany, specjalista od pomp w Instytucie Aparatury Naftowej i

Gazowej, jest żonaty, ma nastoletnią córkę, ale życie rodzinne, podobnie zresztą jak

zawodowe nie przynosi mu satysfakcji ani zadowolenia. Praca w Instytucie jest dla niego

bytową koniecznością, małżeństwo – rutyną i przyzwyczajeniem, utrwalonym porządkiem,

którego nie należy naruszać. Życiowym mottem Wiktora jest przekonanie, że „nie ma nic

cenniejszego i rozsądniejszego nad spokój i że tego spokoju należy strzec nad wszystko w

świecie” (Zamiana, s. 7). 285

Wiktor w dzieciństwie był przeciętnym uczniem, ale za to doskonałym rowerzystą i

wędkarzem, uwielbiał czytać powieści Henryka Sienkiewicza286 i Gustawa Emara.287

Inżynierem został z przypadku – wybrał pierwsze lepsze studia, po tym jak nie udało mu się

dostać do Akademii Sztuk Pięknych. Zniechęcony tym niepowodzeniem całkowicie przestał

malować, co wcześniej robił z pasją i nie bez talentu.

Zdolności artystyczne bohater mógł odziedziczyć po swoim ojcu, który był inżynierem

budowlanym, ale także utalentowanym autorem humorystycznych opowiadań. Gieorgij

Aleksiejewicz zamierzał nawet porzucić dotychczasowe zajęcie i zostać zawodowym

pisarzem, ale plany te przekreśliła jego nagła śmierć – umarł na skutek wylewu krwi do

mózgu, gdy Wiktor miał zaledwie kilka lat.

285 Filozofia życiowej postawy zawarta w przytoczonym stwierdzeniu koresponduje ze słowami bohatera

Notatek z podziemia Fiodora Dostojewskiego: „Мне надо спокойствия. Да я за то, чтоб меня не беспокоили,

весь свет сейчaс же за копейку продам. Свету ли провалиться или вот мне чаю не пить. Я скажу, что

свету провалиться, а чтоб мне чай всегда пить” [Ф. Достоевский, Записки из подполья (в кн.) Ф.

Достоевский, Полное собрание сочинений в тридцати томах, т.5, Ленинград 1973, с. 174]. 286 Do młodzieńczej fascynacji utworami Henryka Sienkiewicza przyznawał się sam autor Zamiany. W

wywiadzie dla polskiej prasy udzielonym w trakcie wizyty w naszym kraju w 1974 r. Trifonow stwierdził, że to

właśnie w trakcie lektur dzieł autora Potopu zrodziło się jego zamiłowanie do historii. 287 Przywołując Henryka Sienkiewicz i Gustawa Emara, Trifonow sięga do listy lektur własnego dzieciństwa, na

której poza wymienionymi w opowieści znajdują się m.in.: Fenimore Cooper, Charles Roberts, Aleksander

Dumas, Walter Scott, Arthur Conan Doyle, Jules Verne, John Sterling, Charles Dickens, a także pisarze

rosyjscy: Michaił Lermontow, Konstantin Paustowski, Samuel Marszak, Iwan Kryłow, Włodzimierz Korolenko,

czy Michaił Zoszczenko… [А. Шитов, Время…, с. 186-187].

96

Inteligenckie korzenie Dmitriewa sięgają przynajmniej dwóch pokoleń wstecz. Jego

dziadek Fiodor Nikołajewicz jeszcze w czasach carskich ukończył prawo na Uniwersytecie

Petersburskim. Matka Wiktora, Ksenia Fiodorowna pracuje w bibliotece uniwersyteckiej, a jej

córka Lora (siostra Dmitriewa) jest geologiem.

W Drugim życiu – czwartej opowieści moskiewskiej, opublikowanej w 1975 r., Trifonow

napisze, że „każde małżeństwo to nie związek dwojga ludzi (…) lecz związek lub starcie

dwóch klanów, dwóch światów” (Drugie…, s. 50). W Zamianie, 23-letni Wiktor

Gieorgijewicz Dmitriew żeni się z Leną Łukianow.

Autor zarysowuje wyraźną opozycję pomiędzy rodziną Łukianowów – „gatunkiem ludzi

umiejących żyć” (Zamiana, s. 61) i Dmitriewów, których charakteryzuje „szlachetny brak

umiejętności życia” (Zamiana, s. 61). Niezaradność w odniesieniu do materialnej strony życia

codziennego, nieprzystosowanie do wymogów świata jest częstym elementem w literackich

opisach rosyjskiej inteligencji. W Zamianie, ojciec Leny jest osobą posiadającą liczne

przydatne znajomości, dzięki którym błyskawicznie organizuje naprawę ciągle śmierdzącego

szamba. Dmitriewowie i okoliczni sąsiedzi przyzwyczaili się do jego przykrego zapachu

przekonani, że jest to problem nie do rozwiązania.

Ten naturalistyczny w swojej treści epizod można interpretować w szerszym

egzystencjalnym kontekście, jako fatalistycznie założenie o bezcelowości działania i

konieczności pogodzenia się z ustalonym status quo. Zasadę przystosowywania się do

okoliczności obrazowo formułuje Wadim Glebow z Domu nad rzeką Moskwą: „tuczniki

dźwigają trzydzieści kilogramów nadwagi i też jakoś sobie radzą” (Dom…, s. 31). Po

naprawieniu szamba, teść Wiktora załatwia podłączenie telefonu do daczy i przeprowadza jej

generalny remont. Wobec powyższych udogodnień wprowadzonych przez Łukianowów do

życia Dmitriewów, narrator nie bez ironii konkluduje: „No cóż, nie jest źle się spokrewnić z

ludźmi innego gatunku. Otrzymać zastrzyk świeżej krwi. Skorzystać z cudzych umiejętności”

(Zamiana, s. 61). Wiktor po czternastu latach małżeństwa z Leną, do pragmatyzmu jej

rodziny ma dwojaki stosunek. Z jednej strony docenia umiejętność radzenia sobie w życiu

Łukianowych, z drugiej oskarża żonę o brak uczuć i taktu.

W rodzinie Wiktora życiowa niezaradność jest przedmiotem skrywanej dumy. Wynika

ona z lekceważenia, po części obłudnego i na pokaz, bytowej strony życia i przedkładania

nad nie duchowego aspektu egzystencji. Taka postawa może się wyrażać niechęcią, a czasem

wręcz pogardą dla wszelkich zabiegów o dobra materialne.288 Główny bohater Zamiany, choć

288Stawianie abstrakcyjnych wartości nad pragmatyzm dnia codziennego jest ważnym elementem przedstawiania

inteligentów w literaturze rosyjskiej. Ideowość w połączeniu z oderwaniem od rzeczywistości ma zazwyczaj

97

pochłonięty bytową krzątaniną i najbardziej „złukianiony” spośród Dmitriewów, z awersją

odnosi się do konieczności pożyczenia pieniędzy: „To taka obrzydliwość” (Zamiana, s. 28).

W innej sytuacji, na sugestię siostry, że powinien wystarać się o samodzielne mieszkanie

reaguje wręcz histerycznie: „Niepotrzebne nam żadne mieszkanie (…) Niepotrzebne,

rozumiesz? W każdym bądź razie mnie nie potrzebne. Mnie! Mnie! Niczego nie potrzebuję,

do diabła, absolutnie niczego!” (Zamiana, s. 95-96).

Ta impulsywna reakcja jest odpowiedzią na kryjącą się w słowach siostry aluzję i

jednocześnie drwinę, że poprawa warunków mieszkaniowych jest dla niego ważniejsza niż

dobro śmiertelnie chorej matki.

Pragmatyczne i idealistyczne postrzeganie rzeczywistości (bez autorytatywnego ich

oceniania) Trifonow ilustruje m.in. różnym stosunkiem do znajomości języka angielskiego.

Dla praktycznej żony Dmitriewa jest to wyłącznie narzędzie pracy, sposób zarabiania na

życie. Jedna z postaci utworu, która „nigdy nie traciła okazji, żeby sponiewierać

mieszczaństwo” (Zamiana, s. 88), postrzega profesję tłumaczki, którą jest Lena, jako

pozbawione elementu twórczego zajęcie urzędnika. Z kolei dla matki Wiktora, nauka

angielskiego ma wymiar całkowicie niemerkantylny – pragnie ona czytać angielskie powieści

w oryginale.

Centralnym motywem utworu jest zamiana mieszkania. Stanowi ona zarazem główny cel,

któremu podporządkowane są działania bohatera.289 Pomysł zamiany przedstawiony przez

Lenę początkowo budzi oburzenie jej męża. Ostatecznie jednak aktywnie uczestniczy on w

jego przeprowadzeniu.

Etyczny wymiar historii wiąże się z matką Wiktora, której mieszkanie jest nieodzownym

elementem zaplanowanej przez Lenę transakcji. W przypadku śmierci Kseni Fiodorowny

zajmowane przez nią mieszkanie zostałoby bezpowrotnie utracone przez rodzinę

Dmitriewów. Lena, która do momentu diagnozy o nieuleczalnej chorobie teściowej

sprzeciwiała się wspólnemu zamieszkaniu, teraz jest jego inicjatorką i gorącą orędowniczką.

W końcu opowieści narrator informuje, że Dmitriewowie wymienili swój pokój i kawalerkę

Kseni Fiodorowny na większe mieszkanie. Chora na raka matka Wiktora umarła wkrótce po negatywne konsekwencje i w poszczególnych utworach prowadzi do: zdrady (Miasta i lata Konstantina Fiedina

- 1924), śmierci współtowarzyszy (Klęska Aleksandra Fadiejewa - 1927), czy opuszczenia i nędzy najbliższych

(Niecierpliwość Jurija Trifonowa - 1973). 289 Zamienianie się na mieszkania, np. dwa mniejsze za jedno większe było powszechnym zjawiskiem a Związku

Radzieckim i stanowiło swoisty ersatz wolnorynkowych transakcji na rynku nieruchomości. O dużej skali tego

zjawiska świadczy m.in. funkcjonowanie specjalnych biur wymiany, działalność pośredników, czy publikowanie

specjalnego informatora. Zamiana mieszkania i związane z nią rozterki moralne bohaterów są tematem m.in.

polemicznego wobec utworu Trifonowa opowiadania Władimira Makanina zatytułowanego Полоса обменов.

[В. Маканин, Полоса обменов (в кн.) В. Маканин, Собрание сочинений в четырех томах, т. 1, Москва

2002, с. 123-141].

98

przeprowadzce. Sam Wiktor opłacił zamianę wylewem krwi do mózgu i wyraźnym

pogorszeniem stanu zdrowia.

Lena jest inicjatorką i motorem działań mających zasadniczy wpływ na życie Wiktora i

ich rodziny. Obok pomysłu zamiany mieszkania, to ona przed laty „umieściła” męża na

intratnej posadzie w Instytucie Aparatury Naftowej i Gazowej. Stanowisko w Instytucie

załatwił po znajomości ojciec Leny, nie dla Dmitriewa jednak, ale dla jego przyjaciela z

dzieciństwa, dalekiego krewnego Lowki Bubrika. Lena przełamała opory męża i przekonała

go by przyjął posadę obiecaną Lowce. Dziadek i matka Wiktora mieli o to do niego pretensje,

ale niezbyt duże, „bo (…) uważali, że to był pomysł Leny” (Zamiana, s. 85).

Trifonow konsekwentnie stawia swojego bohatera w sytuacjach etycznie dwuznacznych.

Są to sytuacje banalne i empirycznie znane czytelnikom, jak np. wręczenie łapówki

sprzedawcy w sklepie. Zapewne nie budziła też czytelniczego oburzenia zapobiegawczość

Wiktora, który w drodze na pogrzeb dziadka szczęśliwie zakupił puszki z sajrą i w

krematorium zjawił się z nieporęcznie wypchaną konserwami teczką. Te krótkie kadry

zawierają prawdę o realiach życia codziennego w Związku Radzieckim, ale także, co

ważniejsze, wskazują na ich destrukcyjny wpływ na postawy i zachowania społeczeństwa.

Tchórzostwo, niespełnienie, przedkładanie wygody i „świętego spokoju” nad emocje i

uczucia oraz szybko wygasające namiętności charakteryzują życie osobiste Dmitriewa. (Tę

charakterystykę można także odnieść do jego życia zawodowego – m.in. porzucenia

malarstwa, zarzucenia pisania doktoratu, czy codziennej rutyny w Instytucie Aparatury

Naftowej i Gazowej.) Nieprzypadkowo, jedna z bohaterek Zamiany mówi mu, że chyba nigdy

nie będzie szczęśliwy. Pełnię szczęścia Wiktor przeżywał jedynie w pierwszych miesięcy

małżeństwa z Leną, gdy poza młodą żoną nie widział świata.

„mknęło oszalałe jakieś lato (…) Lena leżała jak mulatka na prześcieradle, znów były kąpiele prawie po nocy,

przepływanie na drugi brzeg, stygnąca łąka, rozmowy, odkrycia, nienasycenie, prężność, palce, które się niczego

nie wstydzą, wargi zawsze gotowe do miłości” (Zamiana, s. 63).

Przesiąknięty erotyzmem opis kontrastuje z obserwacją zmieniającej się fizyczności Leny

czternaście lat później. Przy ścieleniu łóżka „twarz jej od razu (…) poczerwieniała, a obwisły

brzuch wydał się Dmitriewowi bardzo wielki” (Zamiana, s. 10). „Chociaż starała się poruszać

lekko i robić wrażenie nieważkiej, tapczan zaskrzypiał pod jej ciężarem” (Zamiana, s. 14).

Ręka Leny dawniej lekka i chłodna teraz „leżąc na ramieniu Dmitriewa przyciskała je

solidnym ciężarem” (Zamiana, s. 16).

99

Romans Wiktora z Tanią, koleżanką z pracy, przebiega podobnym rytmem: od fascynacji

do spowszednienia:

„Jeszcze niedawno, rok temu, w tej wysokiej postaci było coś, co działało na Dmitriewa (…) Ale teraz nie

zostało już nic. Wszystko się gdzieś rozpłynęło. Teraz była to po prostu wysoka, chuda kobieta, o bardzo długich

nogach, z pękiem podbarwionych henną włosów na wątłym karczku” (Zamiana, s. 35).

Obok życia osobistego, Dmitriew w ogóle nie jest aktywny społecznie. Poza spotkaniami

rodzinnymi, jedynym wspomnianym w utworze miejscem, do którego bohater ucieka, zresztą

tylko w przypadku skłócenia z żoną, jest założony przez kolegów z pracy Klub Pół-Żonatych.

Niezależnie od tego, że czas, w którym rozgrywa się akcja Zamiany obfitował w ważkie

wydarzenia społeczno-polityczne, w ogóle nie stanowią one tematów rozmów Wiktora,

zdominowanych prawie wyłącznie prozaicznymi problemami bytowymi. Brak społecznego

zaangażowania Dmitriewa kontrastuje przede wszystkim z barwną biografią dziadka-

rewolucjonisty. Skoncentrowanie własnych wysiłków na przyziemnych aspektach życia

codziennego i przejawiany w nich egoizm są z kolei przeciwieństwem wrażliwej społecznie

postawy rodziców – matka Wiktora nikomu nie potrafiła odmówić pomocy, jego ojciec w

trudnych latach porewolucyjnych starał się ratować umierające z głodu ciotki.

Na tle aktywności bohatera w sferze bytowej, jego życiowego pragmatyzmu i egoizmu

wyjątkowego wyrazu nabiera jedna z ostatnich scen opowieści, w której Wiktor lituje się nad

zagubionym psem. Dmitriew wczesnym rankiem wracał z daczy do Moskwy – do pustego

trolejbusu razem z nim i innymi pasażerami niespodziewanie wskoczyła ciężarna suka –

owczarek alzacki. Przypuszczając, że kierowca wywiezie ją daleko i suka zginie, Wiktor na

następnym przystanku wyprowadził psa na zewnątrz, sam zdążył wrócić do trolejbusu i przez

okno odjeżdżającego pojazdu „widział sukę, która na niego patrzyła” (Zamiana, s. 102).

Postawa Dmitriewa, w której można dostrzec wrażliwość i odwagę, kontrastuje z

zachowaniem innych pasażerów, wystraszonych, odsuwających się z lękiem od bezpańskiego

owczarka. Z drugiej strony pomoc Wiktora jest połowiczna – suka pozostaje na przystanku i

w zagubieniu patrzy na odjeżdżający trolejbus. W innej sytuacji Dmitriew zauważa, że

„współczucie i delikatność mają swoje rozmiary jak buty albo kapelusze. Nie dają się

nadmiernie rozciągnąć” (Zamiana, s. 26).

Bohaterowie Trifonowa wobec trudnych etycznie sytuacji często reagują chorobą. Wiktor

„nie spał trzy noce, wahał się i męczył” (Zamiana, s. 84), kiedy przekonany przez żonę zajął

posadę obiecaną dalekiemu krewnemu. Zamianę mieszkania „przypłacił” wylewem krwi do

100

mózgu. W obydwu sytuacjach Wiktor pod wpływem Leny podejmuje decyzje, którym się

wewnętrznie sprzeciwia. Niespokojne sumienie kazało mu poszukiwać wytłumaczenia tego,

co czyni. Dmitriew zagłusza rozterki stwierdzeniem, że tak jak on postępują wszyscy.

Przekonuje siebie, że nieetyczną decyzję można odbierać jako niezbędne dla życia lekarstwo,

które trzeba przełknąć „bez względu na to świństwo, które znajdowało się wewnątrz”

(Zamiana, s. 85). W postawie Wiktora moralność zostaje zdominowana przez praktyczne

aspekty – pragnienie polepszenia materialnych warunków życia. Pragmatyczne podejście do

rzeczywistości, przejęte od rodziny Łukianowów, nie daje jednak satysfakcjonującej

odpowiedzi na wątpliwości bohatera, czego świadectwem są towarzyszące jego decyzjom

zdrowotne perturbacje. Wiktor jest słaby, ulega, postępuje nieetycznie, ale jego sumienie

pozostaje aktywne.290

W utworze jeszcze jednemu „postępkowi” Dmitriewa towarzyszą, choć w tym wypadku

już ciche i słabe, wyrzuty sumienia. Dmitriew zwalnia się wcześniej z pracy tłumacząc to

chorobą matki, a w istocie biegnie do domu towarowego kupować mundurek dla córki. Tutaj,

jak i w innych sytuacjach nie przeżywa wewnętrznych rozterek, choć troska o byt łączy się w

nich z naruszeniem zasad etycznych lub dobrego tonu. Tak jest w przypadku zakupu radia,

którego zdobycie jest możliwe tylko poprzez wręczenie łapówki. Korumpowanie sprzedawcy

w celu nabycia deficytowego towaru oburza Fiodora Nikołajewicza, dla jego wnuka Wiktora

jest to już tylko indyferentny moralnie przejaw radzenia sobie w życiu oraz temat do anegdoty

i żartu. Na pogrzeb dziadka, Dmitriew przychodzi z teczką wypchaną konserwami rybnymi.

Podczas ceremonii kilkukrotnie przypomina sobie by nie zapomnieć pakunku pozostawionego

za kolumną w rogu krematorium. Jadąc na pogrzeb z zakupionymi po drodze puszkami sajry

martwi się tylko, że „wygląda głupio”. Nie odczuwa jednak wewnętrznego dyskomfortu, że w

dniu pogrzebu Fiodora Nikołajewicza, którego kiedyś wielbił i podziwiał, bardziej niż

wspomnienie osoby starego rewolucjonisty zaprzątają go ryby w puszce.

Najważniejszą opinię na temat Wiktora wypowiada w Zamianie jego dziadek:

„Spodziewaliśmy się z Ksenią, że z ciebie wyrośnie coś innego. Nic strasznego się oczywiście

nie stało. Nie jesteś podłym człowiekiem. Ale też nie zadziwiającym” (Zamiana, s. 80).

Powyższa opinia ma szczególny wydźwięk, ze względu na wyjątkową pozycję, jaką

zajmuje w utworze Fiodor Nikołajewicz. Jest on jedynym i niekwestionowanym autorytetem

moralnym spośród postaci występujących w opowieści.

290 W przeprowadzonej pod koniec życia rozmowie z krytykiem literackim Lwem Anninskim Trifonow

podkreślał znaczenie sumienia w życiu człowieka: „... человек тем и отличается от волка, что несет в себе

начало, которого природа не знает: совесть (…) Совесть существует, чтобы в этой реальности, человек

оставался человеком.” [Ю. Трифонов, Как слово наше отзовется..., Москва 1985, с. 308].

101

Zmiany w charakterze i światopoglądzie Wiktora jednoznacznie negatywnie postrzegają

jego matka Ksenia Fiodorowna oraz siostra Lora. Pod zarzutem „złukianienia” oskarżają go o

zdradę tradycyjnie przypisywanych inteligencji zasad i wartości: altruizmu,

bezinteresowności, czy stawiania spraw duchowych nad materialne. „Ty się już zmieniłeś,

Witia. Zmiana nastąpiła…” (Zamiana, s. 101) – szepcze do ucha syna chora Ksenia

Fiodorowna. Tytułowa zamiana nabiera tutaj drugiego znaczenia, dosłownie wyrażonego w

osądzających słowach matki. Wiktor stał się według niej człowiekiem na wskroś

praktycznym, pozbawionym wzniosłych celów, skupionym na zaspokajaniu potrzeb

bytowych.

Trifonow nie tworzył jednak świata w czarno-białych barwach. Bohater Zamiany w

aspekcie etycznym nie jest jednoznaczny. Jego konformizm, egoizm i troska o dobra

materialne są okupione silnymi przeżyciami wewnętrznymi, rozterkami moralnymi i

wyrzutami sumienia. Wiktor jest osobą wrażliwą, o czym świadczy nie tylko epizod z

zagubionym psem, ale także stosunek do poezji. Nie ma pamięci do wierszy, ale kilkukrotnie

cytuje pojedyncze wersy Borysa Pasternaka i Siergieja Jesienina. Przerywa Tani, gdy ta

„godzinami” deklamuje, ale jego przyziemne wtrącenia-przerywniki nie są wyrazem

lekceważenia poezji, raczej ucieczką przed patosem.

Zamiana ma formę relacji-wspomnienia głównego bohatera utworu Wiktora

Gieorgiewicza. Jego perspektywa i odbiór otaczającej go rzeczywistości świata

przedstawionego nie jest jednak dominująca i rozstrzygająca dla wymowy utworu. Głos

Dmitriewa nie dociera do czytelnika bezpośrednio, ale za pośrednictwem narratora. Wiktor

nie jest też jedyną postacią utworu oceniającą, krytykującą i przedstawiającą swoje opinie.

Jego żona Lena, matka Ksenia Fiodorowna, czy siostra Lora są pod tym względem

równoprawnymi podmiotami fabuły. Dmitriew będąc głównym bohaterem opowiadania i

pośrednio jego narratorem, jako jedyny w utworze ma natomiast możliwość ujawnienia

swoich przeżyć wewnętrznych. Taka konstrukcja narracji w Zamianie pozwoliła uniknąć

dominującego i tym samym osądzającego punktu widzenia w utworze, z drugiej zaś strony

pozostawiła miejsce dla możliwie najpełniejszego pokazania istoty charakteru i

światopoglądu Wiktora.

Dmitriew to postać przeciętna, jedna z wielu291, czego wymowną ilustracją jest obraz

bohatera jadącego porannym metrem do pracy. W zapchanym wagonie Wiktor niczym się nie

291Narrator ani razu nie nazywa Wiktora po imieniu, zawsze mówiąc o nim Dmitriew. Można to interpretować,

jako zabieg de-indywidualizujący bohatera. Nadanie imienia bohaterowi jest bowiem najprostszym i

elementarnym sposobem charakterystyki postaci literackiej – nadania jej cech indywidualnych [Б.

Томашевский, Теория литературы. Поэтика, Москва 2003, с. 200.]

102

wyróżnia spośród pasażerów – zlewa się z tłumem w dosłownym, fizycznym znaczeniu. W

innych sytuacjach utożsamia się z nim mentalnie, wówczas, gdy uspokaja swoje sumienie

stwierdzeniem, że tak jak on postępują przecież wszyscy.

Zarzucenie w młodości malarstwa można interpretować jako niezrealizowaną alternatywę

drogi życiowej bohatera. Ale także jako świadectwo jego słabej woli i braku konsekwencji w

działaniu. Dmitriew zrezygnował również z pisania doktoratu, na którego dokończenie

zabrakło mu sił – po pracy, zmęczony szedł spać albo oglądał TV - piłkę nożną lub stare

komedie.

Bohater pierwszej opowieści moskiewskiej czasem się jeszcze łudzi możliwością zmiany

swojego losu, gdy o świcie wydaje mu się, że całe życie jeszcze przed nim. W Zamianie

oszukuje się także chora na raka Ksenia Fiodorowna, gdy wmawia sobie, że to nic

poważnego i w „zasadzie to przecież wraca do zdrowia” (Zamiana, s. 97). Karmienie się

mrzonkami, brak racjonalizmu w postrzeganiu rzeczywistości jest charakterystyczne dla

wszystkich pokoleń rosyjskiej inteligencji. Naiwni byli w drugiej połowie XIX wieku

narodnicy wierzący, że są zdolni i władni przewodzić ludowi i wspólnie przeobrażać

rzeczywistość. Mylił się Andrzej Żelabow przedstawiony przez Trifonowa w Niecierpliwości,

gdy sądził, że zabójstwo cara Aleksandra II poruszy lawinę i rozpocznie proces przemian w

Rosji. Złudzeniami o lepszym jutrze żył dziadek Fiodor Nikołajewicz i wielu innych

ideowych komunistów zaangażowanych w sprawę rewolucji, również wtedy, gdy ci, dla

których zdobyli władzę, zaczęli ich rozstrzeliwać i wsadzać do łagrów.

Trifonow pyta w Zamianie, kim jest główny bohater, jaki jest jego charakter,

światopogląd, oczekiwania, czym motywuje on swoje działania i decyzje. Odpowiedzi na te

pytania pisarz będzie poszukiwał również w kolejnych opowieściach moskiewskich. Nie

ocena więc, ale próba zrozumienia człowieka, żyjącego w określonym miejscu i czasie oraz

podlegającego określonym procesom historyczno-społecznym będzie stanowić cel jego

twórczości.292

Giennadij Siergiejewicz (Bilans wstępny). W Bilansie wstępnym zwięzłą

charakterystykę własnej osoby przedstawia sam bohater. Z właściwą sobie autoironią rysuje

siebie takim, jakim według niego, widzą go inni:

292W krytyczno-literackim eseju z 1966 r. O braku tolerancji (О нетерпимости), Trifonow pisał m.in.:

„Гораздо серьезней, долговечней, чем скоропалительные шаржи и обличения (...) исследования в глубине

человека, в его душе (...)” [Ю. Трифонов, О нетерпимости [в кн.] Ю. Трифонов, Избранные…, т.2, с.

550].

103

„Typ: przeciętny inteligent z końca lat sześćdziesiątych. Rodzaj: wyrobnik literacki. Odmiana: pechowiec, który

potrafi się urządzić. Wstaje o ósmej rano. Gazety czyta po śniadaniu, składającym się zazwyczaj z jajka na

miękko, kawałka chleba z serem i dużej filiżanki bardzo mocnej herbaty.293 Lubi pić herbatę zawsze z tej samej,

tak zwanej ulubionej filiżanki. Jest to naczynie dużych rozmiarów” (Bilans…, s. 33-34).

Punktem wyjścia retrospektywnych przemyśleń 48-letniego narratora Bilansu wstępnego jest

przypomnienie dnia, w którym uzmysłowił sobie, że „jest niczym, zerem”. Przywołanie w

pamięci bolesnego momentu poprzedzającego decyzję bohatera o „ucieczce” z Moskwy i

wyjeździe do Turkmenistanu rozpoczyna jego refleksje nad własnym życiem. Tytułowy

„Bilans” jest zatem przedstawieniem szeregu sytuacji rodzinnych, które w świadomości

narratora złożyły się na przekonanie o bezcelowości i nicości jego dotychczasowego życia.

Sytuacje i postaci przedstawione w Bilansie wstępnym ukazane są z perspektywy

głównego bohatera – mieszkającego w Moskwie przeciętnego rosyjskiego inteligenta.

Narracja w utworze ma charakter monologu wewnętrznego przypominającego spójny i

chronologicznie uporządkowany zapis wspomnień. Monolog Giennadija nie jest więc

chaotycznym ciągiem przemyśleń bliskim w swojej formie popularnemu w XX wieku

strumieniowi świadomości, to raczej studium relacji rodzinnych, próba uchwycenia praw nimi

rządzących oraz zarys etycznych i historiozoficznych koncepcji bohatera.

Giennadij urodził się w latach 20., już po wojnie ukończył studia i został tłumaczem.

Ożenił się – jego małżonka Rita, z wykształcenia ekonomistka, ma nastoletniego syna. W

przeciwieństwie do Zamiany, w drugiej opowieści cyklu moskiewskiego brak jest

szczegółowej genealogii bohaterów. Z monologu Giennadija dowiadujemy się jedynie, że

jego ojciec był inżynierem. O statusie społecznym swojej matki i rodziców żony nie

wspomina wcale.

Ojciec głównego bohatera, wojskowy, inżynier, zginął w 1939 r. w Przesmyku

Karelskim.294 Niespełna dwa lata później niedaleko od tego miejsca otarł się o śmierć

Giennadij. Po napaści hitlerowskich Niemiec na ZSRR, będąc jeszcze młodym chłopakiem,

znalazł się na froncie i został ranny pod Lenigradem.

293 Herbata jest jednym z zewnętrznych atrybutów rosyjskiej inteligencji. Jeden z bohaterów Życia i losu

Wasilija Grossmana zauważa, że „kiedy czyta zagraniczne powieści o inteligencji, niedawno na przykład

czytałem Hemingwaya, u niego inteligenci podczas dyskusji cały czas piją. Koktajle, whisky, rum, koniak,

znowu koktajle, znowu koniak, znowu whisky wszystkich rodzajów. A rosyjska inteligencja swoją zasadniczą

dyskusję toczy przy szklance herbaty. Przy tej sławetnej cienkiej herbatce zmawiają się narodowolcy i

narodnicy, i socjaldemokraci, i Lenin z przyjaciółmi planował wielką rewolucję przy herbacie” [W. Grossman,

Życie i los, tł. J. Czech, Warszawa 2009, s. 296]. 294 Autor o tym nie pisze, ale nie ulega wątpliwości, że główny bohater opowieści stracił ojca w pierwszych

tygodniach tzw. „wojny zimowej” między ZSRR i Finlandią.

104

Ponad ćwierć wieku później blisko pięćdziesięcioletni Giennadij czuje się życiowo

niespełniony. Podobnie jak Dmitriew z Zamiany, który w młodości porzucił malarstwo,

bohater Bilansu wstępnego wspomina o niezrealizowanych zamierzeniach: „przykre to, że tak

mało zdążyłem zrobić (…) Inne były plany” (Bilans…, s. 23). O niewykorzystanych w

przeszłości możliwościach mówi też w innym miejscu: „Całe życie robiłem nie to, na co

miałem ochotę, ale to, co się dało, byle jakoś żyć. A przecież mógłbym… Żeby tak wtedy, od

razu po uniwersytecie, w czterdziestym którymś…” (Bilans…, s. 11). Poczuciu niespełnienia

towarzyszy chęć usprawiedliwienia się: „Ale czy mogło być inaczej? Co mogłem zrobić

inaczej? Jako smarkacz trafiłem na front, byłem ranny pod Leningradem, chorowałem,

leczyłem się, potem łapałem i zagarniałem życie oburącz w wesołych powojennych

uniwersytetach” (Bilans…, s. 23). Znalezienie wytłumaczenia dla niezrealizowanych planów

prowadzi do pogodzenie się z własną sytuacją: „teraz już jest za późno. Nie zdążę (…) brak

mi sił (…) każdy człowiek ma taki los, na jaki zasłużył” (Bilans…, s. 23).

Giennadij podkreśla w swoim monologu, że w życiu robił to, co było łatwe do

osiągnięcia. Zajmuje się tłumaczeniem przeciętnych i szerzej nieznanych pisarzy republik

radzieckich. Nie pracuje z oryginalnymi tekstami, korzysta z przekładu filologicznego.

Podstawowym kryterium samooceny własnej pracy nie jest artystyczna jakość, ale ilość

przetłumaczonych w ciągu dnia wersów. „Spieszę się, potrzebne mi są pieniądze (…) Robię

po trzydzieści linijek dziennie, to dużo. Nie czekam aż przyjdzie natchnienie (…)

Tłumaczenie wierszy – to mój zawód. Nic innego nie potrafię.” (Bilans…, s. 21).

Bohater porzucał zadania trudne, zadowalał się tym, co przychodziło łatwo i w

konsekwencji pozostał osobą niespełnioną. Braku satysfakcji z wykonywanej pracy, którą

sam określa jako chałturę towarzyszy brak zgodnego i udanego życia rodzinnego. „Jeżeli

jednak człowiek nie czuje bliskości ludzi bliskich, to gdyby nawet był tytanem intelektu,

ideologicznie uzbrojonym po zęby, zaczyna się kurczyć duchowo i dusić – brak mu tlenu”

(Bilans…, s. 12). Przytoczone zdanie jest jednym z najważniejszych dla wymowy utworu295 i

przesądzającym o wyniku przeprowadzonego przez Giennadija bilansu dotychczasowego

życia.

Trafną charakterystykę filozofii życiowej Giennadija rysuje w opowieści jego żona.

Sprzeciw i oburzenie bohatera jedynie potwierdzają prawdziwość wypowiedzianych pod jego

adresem słów:

295 Wkrótce po publikacji Bilansu wstępnego, autor otrzymał list od weterana pracy, inwalidy i wykładowcy

szkolnego S. Gonczarowa: „Спасибо Вам за Предварительные итоги, за открытие в них нашей

потребности в утешающем чувстве близости людей, важности этого чувства в семье, об утрате его и ее

неизбежности.» Trifonow dopisał na liście: «Ну и учитель – молодец!” [А.П. Шитов, Юрий…, с. 434].

105

„Zaczęła pleść bzdury, że niby ja korzę się przed czymś, podporządkowuję się okolicznościom, że «wsysa mnie

środowisko» i wszystko to, co robię, jest w gruncie rzeczy przystosowaniem do warunków bytowania i chociaż

zdaje sobie z tego sprawę, nie potrafię jednak zmienić trybu życia”296

(Bilans…, s. 31).

Decyzja bohatera o opuszczeniu rodziny i wyjeździe do Turkmenistanu następuje w

momencie uświadomienia sobie bankructwa swojej na pozór ustabilizowanej i materialnie

zabezpieczonej egzystencji:

„Dziewiętnastego marca, kiedy wyszedłem na ulicę, w noc, w mrok, na śnieg, pomyślałem sobie: jeżeli nawet w

domu, na własnych śmieciach, w sprawach, które dotyczą tylko mnie, nie mogę być niezależny, nie mam prawa

do żadnych uczynków – to znaczy, że jestem niczym, zerem” (Bilans…, s. 8).

Powrót Giennadija po paru miesiącach rozłąki i wyjazd z żoną na wczasy nad morze jest

świadectwem rezygnacji, pogodzenia się z nieudanym życiem pozbawionym jakichkolwiek

perspektyw jego zmiany.297 Bierność, niechęć i strach przed burzeniem wypracowanego

status quo kontrastują z postawą bohatera z okresu młodości. Z fragmentarycznych

wspomnień i lakonicznych wzmianek narratora wyłania się jego obraz – człowieka

zdecydowanego w działaniu, nie bojącego się podejmować rewolucyjnych decyzji. Taką była

decyzja o poślubieniu Rity, dla której zostawił pierwszą żoną i syna, co omal nie skończyło

się zerwaniem relacji z własną matką, która sprzeciwiała się rozwodowi. Pierwszym latom

małżeństwa z Ritą bohaterowi towarzyszyło „przejmujące dreszczem uczucie, że wszystko

jeszcze nas czeka, wszystko zdarzy się i dokona”. Namiętne uczucia do żony, plany i nadzieje

296 Punktem wyjścia do cytowanej charakterystyki bohatera jest dla jego żony lektura dzieł Nikołaja Bierdiajewa.

Irytacja i złość Giennadija wynikają zapewne nie tylko z trafności oceny jego charakteru, jakiej dokonała Rita.

Swoje wywody oparła ona bowiem na pracach filozofa, których zgłębianie narrator chwilę wcześniej nazwał

„bezsensownym luksusem” i barwnie porównał do trzymania w domu konia czystej krwi: „Dokąd można

pocwałować na arabskim rumaku? Do spółdzielni po mleko? A może do pralni po bieliznę? Nic mi dziś po tych

arcymądrościach, wcale mi nie są potrzebne, a ci, co mówią, że są mi potrzebne – to oszuści i naciągacze.”

(Bilans…, s. 31). Ironia narratora zdecydowanie blaknie wobec następującej po niej charakterystyki jego postaci.

Okazało się bowiem, że abstrakcyjne „arcymądrości” wybitnego filozofa rosyjskiego, wydalonego z ZSRR w

1922 r. można z powodzeniem zastosować dla zrozumienia postawy jednostki w realiach epoki zastoju. 297 Natalia Iwanowa pisze o fatalizmie egzystencji bohatera Bilansu wstępnego „skazanego na życie”.

„Обреченность Геннадия Сергеевича на жизнь есть обреченность на компромиссное существование, на

бытовую прикрепленность к действительности” [Н. Иванова, Проза…, с. 132]. W pierwotnym zamyśle

autora, Giennadij Siergiejewicz umierał w końcu opowieści. Ostatecznie Trifonow zmienił jednak finał utworu i

wysłał swojego bohatera na wczasy z żoną. Śmierć byłaby bowiem wyzwoleniem, oczyszczeniem, ucieczką od

nieudanego życia – a takiego zakończenia pisarz nie przewidywał, o czym napisał w artykule Нескончаемое

начало [Ю. Трифонов, Нескончаемое начало, [в кн.] Ю. Трифонов, Избранные…, т.2, с. 500].

106

na przyszłość przeminęły298. Pozostało, będące przedmiotem zazdrości znajomych, ponad 60-

metrowe nowe mieszkanie – „spółdzielcza świątynia” i przekonanie o jej zbędności.

Jedną z najważniejszych ról we wspomnieniach narratora odgrywa drugoplanowa postać

historyka Iwana Gierasimowicza Hartwiga. Osoba młodszego, pragmatycznego i skutecznego

w realizacji postawionych sobie celów korepetytora syna aktywizuje samoświadomość

głównego bohatera. Giennadij porównuje siebie do Hartwiga – zestawia jego oraz własne

osiągnięcia i umiejętności, próbuje spojrzeć na siebie jego oczami. W konsekwencji snuje

historiozoficzne przemyślenia, których istotą jest przekonanie, że każde pokolenie staje przed

innymi wyzwaniami, ma różne możliwości realizacji marzeń i celów:

„Nie zdążyłem przeczytać tylu książek i nie wykułem na blachę języków obcych, bo żyłem w innych czasach:

harowałem od dziecka, byłem na froncie, głodowałem. Nie przypisujcie sobie cudzych zasług – to zasługi

czasów. Myśmy zdawali inne egzaminy” (Bilans…, s. 35).

W innym miejscu utworu podobne refleksje pojawiają się u narratora pod wpływem obrazu

młodszych kolegów po fachu - zdrowych i operatywnych tłumaczy nowego pokolenia:

„ludzie rzeczowi i obrotni, którzy potrafią pracować szybko i z rozmachem (…) Młodzi geszefciarze! Żaden z

nich nie miał przeszłości chmurnej i pełnej płonnych nadziei. Robili interesy od dziecka. Poza tym mieli końskie

zdrowie, idealne ciśnienie i mocne zęby. Mogli pić wódkę do rana, godzinami rozprawiać o piłce nożnej (…) i w

ogóle byli kuci na cztery nogi” (Bilans…, s. 42-43).

Powołując się na historyczny determinizm bohater Bilansu wstępnego odnajduje

usprawiedliwienie – wytłumaczenie swojego życiowego niespełnienia. Porównanie z lepiej

wykształconymi i bardziej zaradnymi przedstawicielami młodszego pokolenia prowadzi go do

stwierdzenia, że to okoliczności, a nie wolna wola jednostki decydują o jej losie.

Giennadij jest osobą o słabej woli, łatwo ulega namowom i prośbom nawet jeżeli wiąże

się to z koniecznością postępowania wbrew własnemu sumieniu. Już na początku opowieści,

nękany tropikalnymi turkmeńskimi upałami „postanawia niezłomnie, że odleci pierwszym

samolotem” (Bilans…, s. 5), by kilka godzin później pod wpływem nalegań i namów

zrezygnować z planów, które wydawały się nie do zmienienia. O ile powyższy epizod

świadczyć może jedynie o słabości charakteru bohatera, to w innych sytuacjach ustępliwość,

dążenie do unikania sytuacji konfliktowych, czy strach przed podejmowaniem decyzji

298 Paralelą dla życiowej postawy bohatera, gdzie namiętności zostają zastąpione rutyną, a nadzieje rezygnacją i

zniechęceniem może być zmieniająca się sytuacja społeczno-polityczna w ZSRR. Towarzyszące pokoleniu

Trifonowa złudzenia związane z procesami odwilży, zostały wyparte przez apatię i chłodny pragmatyzm, będące

odpowiedzią wielu rosyjskich inteligentów na politykę breżniewowskiego neostalinizmu.

107

prowadzą już do wyborów etycznie wątpliwych. Giennadij zgadza się na prośbę syna o

załatwienie mu protekcji podczas egzaminów wstępnych na uczelnię, podkreślając przy tym,

że nie jest człowiekiem nieugiętych zasad i takie sytuacje nie budzą w nim moralnego

obrzydzenia.

Z obawy o pogorszenie własnego komfortu życia, Giennadij i jego żona nie przyjmują do

domu schorowanej pomocy domowej.

„Leżąc na kanapie w swoim gabinecie i łykając to walidol, to cardiamid, myślałem sobie, że jednak mamy coś

na swoje usprawiedliwienie: oboje jesteśmy chorzy (…) A zatem w całej tej zdradzie – tak jest, w małej, ale

niewątpliwie zdradzie – co tu udawać – większa część winy spada na Ritę” (Bilans…, s. 49).

W obliczu trudnych moralnie wyborów postaci z utworów Trifonowa podupadają na zdrowiu.

Narrator Bilansu wstępnego z pewnością nie jest cynikiem, a podejmowanym przez niego

działaniom towarzyszą wyrzuty sumienia. Choroba ma je zagłuszyć, stać się

usprawiedliwieniem, pretekstem do przerzucania winy na innych. Konieczność otoczenia

opieką chorej gosposi początkowo spotyka się ze zrozumieniem małżonków, a nawet

entuzjazmem – w końcu przepracowała u nich całą dekadę, stała się przez te lata nie tylko

nieodzowną pomocą w obowiązkach domowych, ale również faktycznym członkiem rodziny.

Zarówno Giennadij, jak i Rita decyzję o przyjęciu chorej postrzegają jako swój obowiązek

moralny. Chłodna kalkulacja i wynikająca z niej perspektywa nowych obowiązków okazują

się jednak decydujące. Małżonkowie nie odbierają Niury ze szpitala.

W całej sytuacji odosobnioną postawę przyjmuje Cyryl, który wskazuje na brak

pokrewieństwa, jako dostateczny argument za pozostawieniem byłej pomocy domowej w

szpitalu. Rodzice zgodnie i szczerze oburzają się na słowa syna, ale w duchu przyznają mu

rację. Świadomi swojego moralnego zobowiązania i nie pozbawieni zwykłej ludzkiej

wrażliwości, w swoim ostatecznym wyborze kierują się jednak życiowym pragmatyzmem.

Ocena Cyryla w powyższej sytuacji nie po raz pierwszy okazuje się zbieżna z oceną ojca.

Giennadij odnajduje w poglądach i postawie syna odzwierciedlenie swoich własnych

przekonań. W innym fragmencie utworu zauważa, że jego reakcja na słowa Cyryla nie byłaby

tak gwałtowna, gdyby nie poznał w nich samego siebie. Postać syna można zatem

rozpatrywać, jako alter ego głównego bohatera Bilansu wstępnego, jego kopię, która w

odróżnieniu od oryginału, charakteryzuje się wyostrzonymi konturami i brakiem obłudy.

Stosunek narratora do Cyryla jest zatem w jakimś stopniu reakcją na siebie samego –

możliwością spojrzenia na siebie z dystansu i dokonania samooceny. Utożsamienie się z

108

własnym synem, dostrzeżenie w nim własnego odbicia staje się dla Giennadija ciężkim

przeżyciem, którego kulminacją jest moment przesłuchania narratora przez sędziego

śledczego, w sprawie nielegalnej sprzedaży przez Cyryla starej ikony:

„(…) ale naraz ujrzałem sam (…) jak Cyryl wszystko załatwił (…) oszukiwał nas, kłamał, wszystko przed nami

ukrywał – złapało mnie za gardło uczucie jeszcze trudniejsze do zniesienia niż strach. Było to uczucie

przeraźliwego wstydu. Bo przecież mimo wszystko to byłem ja! Ja, ja i nikt inny. Nie Cyryl, ale ja siedziałem

przed sędzią śledczym (…) Gdybym to nie ja, cały ja, ze wszystkimi swoimi flakami, ale jakaś moja cząstka,

jakiś Cyryl siedział przed sędzią śledczym, nigdy bym nie odczuł tej odrazy, nie doświadczyłbym tego wstydu i

bólu” (Bilans…, s. 57).

Główny bohater opowieści, nie wiedząc, że za otrzymaniem wezwania na policję kryje się

bezprawne sprzedanie ikony przez jego syna Cyryla, stara się sobie przypomnieć, co mogło

stać się powodem zainteresowania władz jego osobą. W gorączkowych myślach wylicza

swoje „przestępstwa” m.in. zakup z nielegalnego źródła materiałów budowlanych, czy

zakazaną przez prawo, jako spekulację, sprzedaż swetrów przywiezionych z Austrii. Lista

grzechów, w tym kradzież hotelowej popielniczki, czy „wypożyczenie” tomu encyklopedii z

domu pracy twórczej, jak przyznaje sam Giennadij, mogła być nieskończenie długa.

Wyznanie przewinień nie odsłania drugiego oblicza bohatera. Jest natomiast potwierdzeniem

konsekwentnie budowanego w utworze obrazu postaci – etycznie przeciętnej i życiowo mniej

lub bardziej zaradnej. Konformisty, który przystosował się do rzeczywistości i jej nie

kontestuje.

W dwóch pierwszych opowieściach cyklu moskiewskiego narracja jest

pierwszoosobowa. W Zamianie opowiedziana przez głównego bohatera fabuła dociera jednak

do czytelnika za pośrednictwem narratora, który ujawnia się w końcu utworu. W Bilansie

wstępnym narrator i bohater są jedną osobą. Umiejscowienie nadawcy wypowiedzi wewnątrz

świata przedstawionego pozbawia go możliwości autorytatywnego i obiektywnego oceniania.

Z drugiej strony autor i czytelnik zyskuje sposobność wniknięcia w psychologię postaci –

krąg jego myśli i motywację działań.

Pierwszoosobowa narracja mająca charakter monologu wewnętrznego bohatera

zasadniczo ogranicza możliwości pokazania głównej postaci opowieści z zewnętrznej

perspektywy, odmiennej od jego własnej, wyrażającej się w refleksjach i przemyśleniach.

Brak takiego spojrzenia rekompensują przytoczone przez Giennadija wypowiedzi

poszczególnych postaci dotyczące jego osoby. Syn zarzuca mu produkcję chałtury i brak

sumienia, lekarka ze szpitala – egoizm, żona nazywając go profesorem Sieriebriakowem,

109

zwraca uwagę na jego przeciętność. Bohater posiadając pełną swobodę ustosunkowania się do

stawianych mu zarzutów, ani się nie broni, ani nie próbuje się usprawiedliwić.

Charakterystyczny jest dla niego dystans wobec otaczającej go rzeczywistości, ale również

własnej osoby. W słowach Cyryla odnajduje własne myśli i wypowiedzi, a z pretensjami żony

pośrednio się zgadza. Nie komentuje również uwagi lekarki o jego egoizmie. Pracownica

szpitala wyraża zdziwienie postawą bohatera, który nie potrafi podjąć decyzji odnośnie losu

swojej wieloletniej pomocy domowej, obecnie schorowanej i samotnej. Oburzenie lekarki

wywołuje bezduszne zachowanie małżonki Giennadija żądającej gwarancji, że stan Niury się

nie pogorszy. Z równowagi wyprowadza ją jednak dopiero fakt przyzwolenia na takie

zachowanie narratora – przedstawiciela twórczej inteligencji – reprezentanta elity

społeczeństwa, od której oczekuje się szczególnej wrażliwości i etycznego „wyrobienia”. „O

ile się nie mylę, jest pan literatem. I pozwala pan, żeby pańska żona, za przeproszeniem plotła

takie bzdury (…) To sprawa sumienia pana i pańskiej żony, sprawa humanitaryzmu”

(Bilans…, s. 47).

W oczach lekarki postawa bohatera jest zatem sprzeczna z zajmowaną przez niego

pozycją społeczną. Zachowanie Giennadija w danej sytuacji kontrastuje także z opisem

charakteru matki, która pojawia się w jego wspomnieniach, jako postać „bezgranicznie

dobra” i „cierpiąca, kiedy komuś sprawiano ból”. Z drugiej strony, przeświadczenie narratora

o niewłaściwości swojego postępowania wobec byłej pomocy domowej pokazuje, że nie jest

on cyniczny i obojętny na krzywdę ludzką. Relatywizm moralny, do którego po części sam

się przyznaje: „Nie (…) jestem człowiekiem nieugiętych zasad” (Bilans…, s. 17), znajduje

odzwierciedlenie w postawie bohatera, ale jednocześnie nie dominuje niepodzielnie w jego

świadomości. W innym fragmencie utworu wyraża zresztą swoje oburzenie brakiem

poszanowania jakichkolwiek wartości charakteryzującym światopogląd Hartwiga, w którego

obecności, jak wyznaje Giennadij staje się „wściekle ortodoksyjny” (Bilans…, s. 28).

Ironiczny w ocenie innych postaci utworu, narrator nie staje się „pobłażliwy” również

wtedy, gdy zaczyna mówić o sobie. Z dystansem odnosi się do własnego wyglądu: „Mam już

czterdzieści osiem lat, a wyglądam, jakbym miał o dziesięć lat więcej. Wskutek siedzącego

trybu życia i nadmiernego palenia twarz mi zwiotczała i zżółkła, pod oczami mam worki”

(Bilans…, s. 12). Krytycznie postrzega swoje intelektualne możliwości: „Mój zasób wiedzy

(…) jest znikomy, inteligencja powierzchowna” (Bilans…, s. 9). Swoją pracę tłumacza

nazywa chałturzeniem, wspomina o „właściwym sobie bałaganiarstwie” (Bilans…, s. 18), w

swojej postawie dostrzega lekkomyślność, a w stosunku do życia lenistwo i znużenie

duchowe.

110

Sam Giennadij mówi, że za inteligenta się nie uważa. W stwierdzeniu tym jest dużo

autoironii, która, jak się wydaje, przeważa nad wewnętrznym przekonaniem o własnej pozycji

społecznej. Takie postrzeganie siebie samego wpisuje się w samokrytyczny ton zwierzeń

bohatera – m.in. sceptyczny stosunek do własnej wiedzy i znaczenia wykonywanej pracy. W

przeciwieństwie do narratora, aspiracje do „bycia inteligencją” przejawia Rita, co wyraża się

m.in. w jej emocjonalnym, aczkolwiek merytorycznie płytkim stosunku do malarstwa i

muzyki. Jednocześnie, za wielką wadę uważa ignorancję w tym zakresie swojego męża, który

„na koncercie symfonicznym zaczyna drzemać” (Bilans…, s. 27), co zdaniem Rity

dyskwalifikuje go jako inteligenta.

Dla narratora Bilansu wstępnego i jego żony Rity znajomość klasyki rosyjskiej literatury

jest nieodzownym atrybutem inteligencji. W rozmowach sięgają po literackie porównania.

Podczas jednej z powtarzających się kłótni Rita zarzuca mężowi, że jest zerem i zestawia go z

profesorem Sieriebriakowem – postacią z Wujaszka Wani Antoniego Czechowa. Giennadij

przypominając sobie to zdarzenie zauważa, że Czechowowski bohater podobnie jak on sam

„nie był gangsterem, ani psychopatą seksualnym” (Bilans…, s. 62), a z drugiej strony nie

każdy rodzi się Lwem Tołstojem, czy Spencerem (zapewne miał tu na myśli Herberta

Spencera – wybitnego angielskiego filozofa i socjologa). W retrospektywnym monologu

Giennadij cytuje Dantego, wymienia postaci z biblii (Nabuchodonozor), nawiązuje do

twórczości Franza Kafki, Immanuela Kanta i Fryderyka Nietzschego. Swojego syna

porównuje do Mitrofanuszki – młodego nieuka z komedii Denisa Fonwizina. Z drugiej strony

Giennadij jako tłumacz zajmuje się przekładami utworów jakichś grafomanów z republik

radzieckich. Jego żona zaczytuje się dziełami Nikołaja Bierdiajewa i Konstantina Leontjewa,

przy czym wybór lektur jest tu wyłącznie kwestią mody i snobizmu. Trifonowowscy

bohaterowie Bilansu wstępnego posiadają więc pewien zasób wiedzy humanistycznej, w

jakimś stopniu są oczytani, ale jednocześnie literatura nie jest dla nich inspiracją do głębszych

przemyśleń, krytycznego spojrzenia na siebie i otaczającą rzeczywistość. Sam Giennadij ceni

sobie w literaturze przede wszystkim cytaty – przytaczanie fragmentów dzieł literackich jest

jednym z jego ulubionych zajęć, podobnie jak układanie dowcipnych sytuacyjnych

dwuwierszy.

Giennadij, główny bohater Bilansu wstępnego, niezależnie od stopnia swojego pogrążenia

w sprawach codzienności, pozostaje jednak osobą rozmyślającą nad własnym miejscem w

świecie. Choć podporządkowuje się okolicznościom, jednocześnie zachowuje wewnętrzny

dystans do otoczenia i samego siebie.

111

„Od razu po nocnych rozmyślaniach o Jazgul przestawiłem się na myśli o sobie samym. Nieuchronne sprzężenie

– ilekroć pomyślę o upływie czasu, natychmiast zaczynam rozmyślać o swojej bezcennej osobie. Kim jestem,

czym jestem i tak dalej” (Bilans…, s. 11).

Aktywna samoświadomość, hamletyzowanie, refleksja nad rzeczywistością – będące

atrybutem rosyjskiej inteligencji pozostają zatem jej przymiotem również w opowieściach

Trifonowa.

Grigorij Riebrow (Długie pożegnania). Na początku marca 1953 roku niespełna

trzydziestoletni niedoceniany pisarz Grigorij Fiodorowicz Riebrow (Grisza) decyduje się

opuścić Moskwę, wyjechać na Syberię i rozpocząć nowe życie.

Wyjazd bohatera kończy fabułę Długich pożegnań. Autor nie przedstawia jego dalszych

losów, ale w epilogu pokazuje go kilkanaście lat później, na początku lat 70., jako

odnoszącego sukcesy scenarzystę. Pomimo zawodowego sukcesu i materialnego dobrobytu,

Grisza Riebrow w chwilach zadumy dochodzi do wniosku, że najlepszym okresem jego życia

był czas pełnej wyrzeczeń młodości, „kiedy było mu źle, kiedy zazdrościł, nienawidził,

cierpiał i niemal przymierał głodem” (Długie…, s. 174). Okazuje się zatem, że

zapoczątkowane wyjazdem na Syberię nowe życie i ciepły byt nie przyniosły bohaterowi

satysfakcji i spełnienia.

Grisza wyjeżdża z Moskwy w krytycznym momencie swojego życia. Znajdując się w

trudnej sytuacji materialnej otrzymuje wątpliwą etycznie propozycję objęcia intratnej funkcji

kierownika literackiego w teatrze. W życiu prywatnym konkretnych decyzji wymagają jego

komplikujące się relacje z nieślubną żoną. Bohaterowie opowieści moskiewskich w

sytuacjach wymagających od nich trudnych wyborów albo się rozchorowują, albo decydują

się na ucieczkę. Ów eskapizm może realizować się dosłownie, jak w przypadku Griszy,

nagłym wyjazdem z postanowieniem rozpoczęcia nowego życia. Może także przybrać formę

wewnętrznego wycofania, charakterystycznych dla trifonowowskich inteligentów –

obojętności i apatii.

Grisza jest w swojej rodzinie kolejnym, przynajmniej trzecim pokoleniem inteligencji.

Jest także jedynym spośród postaci występujących w opowieściach moskiewskich, który

wspomina o swoich polskich korzeniach299:

299 Polscy zesłańcy są również wspomniani jako przodkowie Nataszy z powieści Czas i miejsce. [Ю. Трифонов,

Время и место, [в кн.] Ю. Трифонов, Дом…, с. 374].

112

„jedna jego babcia pochodzi z rodziny polskich zesłańców (…) dziadka w rozruchach studenckich zesłano na

Sybir (…) druga babcia dawała lekcje muzyki w Petersburgu (…) ojciec [Griszy – P.S.] brał udział w pierwszej

wojnie światowej i w wojnie domowej (…) przed rewolucją zajmował się statystyką, potem ekonomią.”

(Długie…, s. 123).

Riebrow całe dnie spędza w moskiewskiej Bibliotece Lenina, gdzie oddaje się lekturze

starych książek, gazet i czasopism. W swoim mieszkaniu posiada, zapewne odziedziczoną po

rodzicach, pokaźną bibliotekę. Niewątpliwie jest erudytą, świetnie zna historię, literaturę i

język polski, którego się nauczył , żeby czytać gazety300, doskonale rysuje i lubi muzykę. W

oczach swojej żony Grisza jest uosobieniem prawdziwego inteligenta. Pisze sztuki teatralne,

które albo lądują w szufladzie, albo są odrzucane przez teatry. Zarabia nieregularnie

odpowiedziami na listy czytelników do gazet, przygotowuje reportaże radiowe, sporządza

notki historyczne do tygodników.

Ze wspomnień Griszy wyłania się obraz szczęśliwych lat przedwojennych: „szkoła,

koledzy, bulwar, ślizgawka na Czystych Prudach, sklep filatelistycznym na Kuznieckim

Moście” (Długie…, s. 155). Idyllę dzieciństwa przerwało wyrzucenie ojca z pracy,

zamknięcie go w szpitalu psychiatrycznym i wyprowadzka z centrum na przedmieścia

Moskwy. Rodzina Riebrowa najprawdopodobniej padła ofiarą stalinowskiego terroru drugiej

połowy lat 30. Wątek szczęśliwego dzieciństwa przerwanego politycznymi represjami jest w

dużym stopniu autobiograficzny i charakterystyczny dla wielu bohaterów Trifonowa. Ojciec

Riebrowa umarł w ewakuowanym szpitalu niedługo po wybuchu wojny, wkrótce po nim

zmarła matka bohatera. Jego brat zginął w walkach z Niemcami na Ukrainie. On sam został

ranny na froncie i leczył się w szpitalu na Syberii. Po odbytej rekonwalescencji powrócił do

Moskwy i nieformalnie związał się z Lalą – aktorką i przyszłą gwiazdą Teatru

Dramatycznego.

Na początku lat 50. Riebrow pozostaje poza nurtem pisarzy reżimowych tworzących na

zamówienie władz i korzystających z przywilejów przysługujących jej protegowanym. Choć

jego sztuki o budowie uniwersytetu, czy o wojnie koreańskiej niewątpliwie były poprawnie

politycznie i napisane zgodnie z założeniami socrealizmu, nie spotkały się jednak z uznaniem

i akceptacją teatralnej administracji. Riebrow nie miał wpływowych protektorów

300 Popularność języka polskiego i szerzej polskiej kultury w ZSRR jest fenomenem późniejszym niż czas

dziania się fabuły Długich pożegnań. Polska stała się dla rosyjskiej inteligencji swoistym oknem na Zachód w

okresie Odwilży i przez całą dekadę lat 60. Bohater opowieści nauczył się języka polskiego, być może ze

względu na swoje korzenie – jego babka była Polką, być może było mu to także potrzebne do pracy nad sztuką o

buncie zesłańców polskich na Syberii.

113

„lobbujących” jego twórczość, być może nie bez znaczenia był również fakt, że jego ojciec w

latach 30. był represjonowany.

Abstrahując od wspomnianych wyżej koniunkturalnych utworów, które sam Riebrow

nazywa kiczem, jego pisarstwu nie można odmówić talentu. Tematów do swoich sztuk szuka

w historii: pisze m.in. o dekabrystach, o buncie polskich zesłańców na Syberii w czasach

carskich, zbiera materiały dotyczące narodowolców…301 Nie kończy jednak żadnego ze

wspomnianych dzieł przekonany, że w danych społeczno-politycznych uwarunkowaniach

nikogo one nie zainteresują. Wierząca w jego potencjał artystyczny małżonka uważa, że

„prześladuje [go] jakiś pech. I nic nie może w życiu osiągnąć” (Długie…, s. 122).

Żona postrzega Riebrowa, jako uzdolnionego pisarza, ale jednocześnie życiowego

nieudacznika, wymagającego ciągłej opieki i wsparcia.

„nie żywi jej i nie przyodziewa, jak przystoi mężowi (…) a jednak nie potrafiłaby wydrzeć go z serca. Przylgnął

do niej, wtopił się w nią ze wszystkimi swoimi dziecinnymi nieszczęściami, szkarlatynami, różyczkami,

wysypkami, potówkami…” (Długie…, s. 125).

Ludmiła Pietrowna widzi w swoim blisko trzydziestoletnim mężu niezaradne wrażliwe

dziecko i przenosi na nie własną potrzebę współczucia i poświęcania się.302 Jej perspektywa

dominuje w opowieści, ale ferowane przez nią opinie na temat rzeczywistości i

poszczególnych postaci oparte są na zawodnej intuicji i w konsekwencji pozbawione

autorytatywności.

Ocena Riebrowa z punktu widzenia jego żony, zasadniczo pokrywa się z tradycyjnym

postrzeganiem inteligentów, jako ludzi niezaradnych i nierozumianych przez otoczenie.

Przesiadujący w bibliotekach, nie pochłonięty w takim stopniu jak inni materialną stroną

życia i jednocześnie niedoceniany jako artysta, w oczach Ludmiły Pietrowny potwierdza swój

status prawdziwego inteligenta. Z drugiej strony, pozornie kontestujący rzeczywistość Grisza

kleci dwie socrealistyczne sztuki z nadzieją na ich wystawienie w teatrze. Potrafi działać

zdecydowanie, nawet jeżeli wymaga to złamania własnych zasad i przytłumienia buntującego

301 W okresie pracy nad pierwszymi opowieściami cyklu moskiewskiego Trifonow przygotowywał się również

do publikacji powieści historycznej o zamachu na cara Aleksandra II (Niecierpliwość). Gromadził informacje o

rosyjskich rewolucjonistach w XIX wieku. Nieprzypadkowo więc w Długich pożegnaniach Grisza wnikliwie

studiuje w Bibliotece fakty dotyczące postaci Nieczajewa i snuje plany napisania sztuki o narodowolcu Mikołaju

Kletocznikowie. 302 Kobiety w opowieściach moskiewskich otaczają opieką mężczyzn, którzy w młodości stracili ojców (w

Zamianie i Długich pożegnaniach w wyniku stalinowskich represji, w Bilansie wstępnym na froncie), a w

codziennym życiu są niewystarczająco zapobiegliwi. Bohaterka Długich pożegnań mówi o sobie, że

„przyzwyczajona jest do słabych mężczyzn. Mają we mnie i matkę, i żonę, i opiekunkę…” (Długie…, s.162).

114

się sumienia, m.in. zwraca się o pomoc w opublikowaniu utworów do kochanka swojej żony.

Po latach pisarskich niepowodzeń odnosi wreszcie sukces. Już nie w stalinowskiej Rosji

wymagającej od swoich pisarzy pełnego podporządkowania, ale nadal w kraju, w którym

karało się za niepokorność, a nagradzało za serwilistyczną lojalność. Wobec powyższego,

sprawiedliwa i dużo bliższa prawdzie wydaje się opinia na temat Griszy wypowiedziana przez

jednego z bohaterów opowieści: „ma więcej rozsądku niż szlacheckiej krwi” (Długie…, s.

163).

Riebrow jest ambitny – choć ma problemy finansowe nie dopuszcza do siebie myśli o

przyjęciu posady nauczyciela w szkole. Boleśnie reaguje na odrzucenie swoich

socrealistycznych gniotów, bo mając świadomość, że są słabe, nie może się pogodzić z tym,

że wybrano gnioty innych, a nie jego. Cechą, która zapewne w dużym stopniu determinuje

postawę i zachowania Griszy, jest także strach przed ośmieszeniem się. W obawie przed

śmiesznością Riebrow tłumi w sobie uczucia, m.in. boi się poprosić o rękę swoją nieślubną

żonę – „bo co zrobić jeżeli ona raptem odmówi?” (Długie…, s. 105). Nie reaguje na jawne

dowody jej niewierności, a jego konkurent o względy małżonki tak wyjaśnia postawę Griszy:

„słaby chłop nigdy nie narobi hałasu. Do głowy mu nie przyjdzie, żeby strzelić kogoś w pysk

albo przynajmniej wrzasnąć: «Co to ma znaczyć!? Jakim prawem?” (Długie…, s. 164).

Rozsądek i tchórzostwo młodego Riebrowa są zapowiedzią jego konformistycznej

postawy w przyszłości. Słabość charakteru Griszy potwierdza jego reakcja na upodlającą go

propozycję objęcia posady w teatrze przedłożoną mu przez kochanka jego żony:

„Zastanawiał się, co powinien teraz zrobić: dać po mordzie Smolanowowi, czy pojechać do teatru i załatwić z

dyrektorem sprawę pracy? Od bicia po mordzie powstrzymywała go myśl o tym, że Smolanow mimo wszystko

przyjechał w dobrych zamiarach, chce mu pomóc” (Długie…, s. 169).

W danym przypadku, zachowanie bohatera można jednak rozpatrywać nie tylko w kontekście

jego wyrachowanej kalkulacji, czy tchórzostwa. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech

przypisywanych rosyjskiej inteligencji przez rodzimą literaturę w pierwszej połowie XX

wieku był brak zdecydowania, wynikający z refleksyjności, dogłębnego analizowania

rzeczywistości i rozpatrywania wszystkich jej odcieni i aspektów. W okresie rewolucyjnych

przemian wymagających jednoznacznego zadeklarowania własnego stanowiska, ten

hamletyzm był postrzegany, jako bezdyskusyjna wada. W ten sposób, wyraziście i

momentami na granicy groteski przedstawił ją m.in. Aleksandr Fadiejew w Klęsce, a

dogłębnej krytyce poddał chociażby Maksym Gorki w epopei Klim Samgin.

115

Dla Trifonowa zwątpienie, w przeciwieństwie do bezrefleksyjnego działania, było

świadectwem człowieczeństwa.303 Refleksja zastępująca czyn w różnym stopniu

charakterystyczna również dla protagonistów opowieści moskiewskich może być odczytana

jako oznaka ich słabości i braku zdecydowania. Cechy te zostają jeszcze bardziej uwypuklone

na tle pragmatycznych postaci występujących w omawianych utworach. Praktyczna Olga

Wasiliewna z Drugiego życia od początku znajomości z Siergiejem Troickim wyczuwała w

postawie swojego nieżyciowo idealistycznego męża, coś chwiejnego, niemęskiego: „bał się

urazić, tchórzliwie zwlekał”.

Z drugiej strony, tę chwiejność i niemęskość charakterystyczną dla wszystkich głównych

bohaterów opowieści moskiewskich należy rozpatrywać w kontekście światopoglądu autora.

W Długich pożegnaniach bliskie i ważne dla Trifonowa słowa dotyczące postrzegania

rzeczywistości wypowiada Grisza Riebrow:

„(…) jaka obrzydliwa musi być twarz ludzka oglądana przez lupę, te wszystkie pory, włoski, chropowatości

skóry… A my przecież nic innego nie robimy, tylko patrzymy przez lupę. Każda minuta, sekunda jest jakby

tysiąckrotnym powiększeniem. A trzeba widzieć wszystek czas – lata, całość… Wtedy nie byłoby nienawiści

(…) Nie wolno nienawidzić” (Długie…, s. 135).

Według Trifonowa, brak zastanowienia nad złożonością otaczających człowieka rzeczy i

zjawisk jest główną przyczyną nienawiści. Widzenie świata w jego złożoności obok postulatu

odrzucenia pogardy wydaje się stanowić fundament światopoglądu autora Zamiany. Jego

odzwierciedleniem jest zarówno sposób kreacji świata przedstawionego i poszczególnych

postaci, jak również stosunek pisarza do opisywanej przez niego rzeczywistości.

Wadim Aleksandrowicz Glebow (Dom nad rzeką Moskwą). Glebow jest postacią o

wielu twarzach pisał niedługo po publikacji Domu nad rzeką Moskwą kanadyjski

literaturoznawca Norman Shneidman.304 Tę najgorszą stroną oblicza bohatera, przedstawiają

w utworze dwie zdrady popełnione w dzieciństwie i młodości wobec osób z najbliższego

otoczenia. Ich źródłem, w obydwu przypadkach, był strach, ostrożność i chłodna kalkulacja

zysków i strat. Wadim Aleksandrowicz jest jedyną spośród pierwszoplanowych postaci

występujących w opowieściach moskiewskich, która usilnie stara się zapomnieć o swojej

303W trakcie zbierania materiałów do Niecierpliwości Trifonow pisze w liście do historyka Nikołaja Troickiego

o radości, jaką mu sprawiło dowiedzenie się o fakcie wątpliwości przeżywanych przez Żelabowa, a dotyczących

terrorystycznych metod działania narodowolców. „Прекрасно! Это значит – живой человек, а не механизм,

не робот” [А. Шитов, Юрий…, с. 461]. 304 N. Shneidman, Iurii Trifonov and the Ethics of Contemporary Soviet City Life, “Canadian Slavonic Papers”

1977, Volume 17, Nr 3, p. 341.

116

przeszłości. Amnezja staje się dla niej sposobem wygłuszenia sumienia, ponieważ „to, o czym

nie pamiętał, przestawało istnieć” (Dom…, s. 176).

Główny bohater Domu nad rzeką Moskwą pod względem statusu zawodowego należy do

intelektualnej elity kraju – sprawnie i szybko obronił doktorat, zrobił habilitację w dziedzinie

literatury, pracuje naukowo, zasiada w zarządzie Międzynarodowego Stowarzyszenia

Eseistów i Krytyków. Jest ponadto osobą dobrze sytuowaną materialnie. Pomimo tych

zewnętrznych oznak życiowego powodzenia, Glebow zauważa, że wszystko o czym marzył i

co ostatecznie z dużym wysiłkiem udało mu się osiągnąć nie przyniosło mu radości.

Na początku lat 70. czterdziestokilkuletni Wadim jest „łysiejącym mężczyzną z

obwisłym, kobiecym niemal biustem, z grubymi udami, wydatnym brzuchem” (Dom…, s.

14). Cierpi na niewydolność krążenia, lekarze diagnozują początek choroby wieńcowej,

rankami męczy go zgaga, zawroty głowy i uczucie znużenia w całym ciele. Kiedy w sierpniu

1972 roku wybrał się do sklepu meblowego po zamówione biurko, musiał czuć się

szczególnie niekomfortowo – Moskwa już od ponad dwóch miesięcy dusiła się od gorącego

powietrza i dymu z płonących wokół stolicy lasów. Złe samopoczucie bohatera powiększyło

niespodziewane spotkanie ze znajomym z czasów młodości. „Raptem stanęło [mu] przed

oczami dawne życie” (Dom…, s. 7). Myśli bohatera mimowolnie skierowały się ku minionym

wydarzeniom, o których usilnie starał się nie pamiętać.

Glebow z niechęcią wspomina swoje przedwojenne dzieciństwo, spędzone w

przypominającym barak „przekrzywionym domku” w centrum Moskwy, w którym gnieździło

się jeszcze sześć rodzin. Warunki bytowe, w których przyszło żyć bohaterowi opowieści nie

należały do komfortowych, choć zapewne nie odbiegały zasadniczo od przeciętnych

warunków mieszkaniowych w stolicy ZSRR w latach 30. XX wieku. Babcia bohatera spała na

skrzyni pod drzwiami. Wszystkie rodziny korzystały z jednej kuchni, w której stało osiem

stołów. Mieszkania przesycone były zapachem nafty i gotowanej kapusty (Dom…, s. 14).

Niedaleko od rzeczonego baraku znajdował się tytułowy wielki dom, zamieszkiwany

przez radziecką nomenklaturę. Kontrast pomiędzy poziomem życia mieszkańców obydwu

budynków rodzi w świadomości Wadima poczucie krzywdy, ale jednocześnie budzi w nim

materialne i społeczne aspiracje. Dom nad rzeką Moskwą „przytłaczał go, zachwycał, dręczył,

a zarazem przyciągał nieodparcie niby ukryty magnes” (Dom…, s. 62). Kiedy wracał do

swoich mizernych czterech kątów z podnieceniem opisywał rodzicom i babci „salony” swoich

społecznie uprzywilejowanych szkolnych kolegów: „żyrandol wiszący u Szulepnikowów w

jadalni, korytarz, po którym można jeździć rowerem i czekoladki, które podano do herbaty”

(Dom…, s. 32).

117

W przyszłości, już jako kilkudziesięcioletni mężczyzna, dzięki uporowi i pracy Wadim

Glebow osiągnie status materialny, o jakim marzył w dzieciństwie. Tymczasem w drugiej

połowie lat trzydziestych, gdy chodzi do szkoły i potem, gdy już po wojnie studiuje na

uniwersytecie, przychodzi mu żyć skromnie i biednie. Na początku studiów głodował, chodził

na zajęcia w „marynareczce, we flanelowej koszuli i w cerowanych spodniach” (Dom…, s.

56). „Nie miał drugiej pary butów, ani koszul, ani krawatów. I wciąż myślał o jedzeniu”

(Dom…, s. 66). Pił herbatę z głogu przygotowywaną mu przez babcię, a zimą w tęgie mrozy

chodził w „studenckim paletku, przerobionym ze starego ojcowskiego płaszcza” (Dom…, s.

78).

Ojciec Wadima „pochodził z bardzo biednej rodziny, był synem urzędnika, który

pracował w fabryce Duksa” (Dom…, s. 34). W czasie wojny domowej, pod dowództwem

Kirowa, brał udział w walkach na Kaukazie. Później, jako inżynier chemik pracował w

fabryce cukierków i już wówczas był styranym życiem pięćdziesięciolatkiem. Mimo swojego

na pozór lekkomyślnego sposobu bycia i żartobliwego stosunku do rzeczywistości jest

człowiekiem ostrożnym. Jego życiowa maksyma, którą od dzieciństwa wpaja Wadimowi

zawiera w sobie postulat postawy konformistycznej i zachowawczej: „Drogie dziateczki,

pamiętajcie o przepisie kolejowym – nie wychylać się!” (Dom…, s. 33). Autor nie odpowiada

wprost na postawione w tekście utworu pytanie o przyczyny, które ukształtowały charakter

ojca Glebowa i zaszczepiły w nim ostrożność. „Chyba wydawało mu się, że tak już musi być

na tym świecie. A może dusił go, tak jak dusi człowieka angina pectoris, jakiś dawny, ale

wciąż żywy strach?” (Dom…, s. 33).

Charakter ojca i jego życiową postawę dobrze ilustruje epizod prośby o protekcję dla

znajdującego się w tarapatach członka rodziny. Pod koniec lat trzydziestych, w szczytowym

okresie stalinowskiego terroru, matka Wadima próbuje pomóc oskarżonemu o szkodnictwo

gospodarcze bratu. Kiedy zwraca się z tym do kolegi syna, którego ojczym jest wpływowym

urzędnikiem, jej mąż traci opanowanie i co mu się wcześniej nie zdarzało, wpada w furię.

Zarzucając żonie lekkomyślność, przeciwstawia jej postawie własne zachowanie: „Ja dla was

robię wszystko! Uważam na każdy krok! A wy, niech was wszyscy diabli! Kurze móżdżki!”

(Dom…, s. 51). Po latach Glebow zrozumiał, że za wściekłością ojca i jego kategoryczną

odmową pomocy szwagrowi (który ostatecznie trafił do łagru) kryło się śmiertelne

przerażenie.

Rodzina głównego bohatera opowieści żyła w cieniu tytułowego Domu. To znajdowanie

się jakby na uboczu, poza nurtem społeczno-politycznych wydarzeń, połączone z

pryncypialną ostrożnością ojca, zapewniło Wadimowi relatywnie spokojne dzieciństwo. W

118

odróżnieniu od większości protagonistów z opowieści moskiewskich będących rówieśnikami

Glebowa, w życiorysie bohatera Domu nad rzeką Moskwą brak jest traumatycznych przeżyć

związanych ze stalinowskimi represjami końca lat 30.

Matka Wadima, kobieta bez wykształcenia, która przed wojną zarabiała szyjąc i pracując

jako bileterka w kinie, zmarła na początku lat czterdziestych na atak serca. Jej nagła śmierć

była zapewne związana z losem męża, który w czasie wojny został ranny w głowę. W tym

czasie Wadim Glebow znajdował się na tyłach, gdzie pracował przy wyrębie lasu. Powołanie

do wojska otrzymał dopiero w ostatnim roku wojny i nie uczestniczył w walkach na

froncie.305 Wobec braku wzmianek o zdrowotnych problemach głównego bohatera, fakt ten

można interpretować w kontekście jego asekuranckiej postawy i unikania sytuacji

niebezpiecznych. Wojenne losy Glebowa kontrastują z losami jego szkolnych kolegów, z

których większość zginęła w czasie walk. Wadim wspomina, że również on dwukrotnie był

bliski śmierci: gdy podczas pracy na tyłach rozchorował się na zapalenie płuc i później

podczas bombardowania lotniska, na którym służył w ostatnim roku wojny. Później będzie

często ubierał swój mundur, by, jak z sarkazmem zauważa narrator „wszyscy zapamiętali raz

na zawsze, że był tam” (Dom…, s. 66) (choć w istocie „tam” go nie było).

Po wojnie Glebow rozpoczyna studia na wydziale literatury. Pod względem

intelektualnym, jeszcze w czasach szkolnych, był przeciętnym, niczym się nie wyróżniającym

uczniem. Na uczelni dzięki własnej pracy, ale przede wszystkim z pomocą tego, co w utworze

zostaje nazwane umiejętnością dostrzegania i wykorzystywania sprzyjających okoliczności,

Wadim otrzymuje stypendium naukowe, a po obronie pracy dyplomowej zostaje przyjęty na

studia doktoranckie.

Wcześniej, na początku uniwersyteckiej kariery Glebow przypomina sobie o niewidzianej

od wielu lat koleżance, której ojciec jest profesorem na jego wydziale. „Sonia niewiele go

obchodziła, ale sam Hańczuk był osobistością wpływową i, jak się Glebow zorientował,

niezwykle dla niego w początkowym okresie studiów cenną” (Dom…, s. 63). Relacje

głównego bohatera z rodziną Hańczuków są centralnym motywem opowieści, w ramach

którego autor ostatecznie obnaża konformistyczną i merkantylną istotę charakteru Wadima

Aleksandrowicza.

Glebow przenika do domu profesora i wkrótce zaskarbia sobie przychylność, m.in.

starannie sporządzając bibliografię do jego pracy. Obojętny stosunek Wadima do

305 W działaniach frontowych nie brał również udziału Trifonow, ale w jego przypadku było to spowodowane

względami zdrowotnymi – słabym wzrokiem. Ze względu na wadę wzroku (minus siedem) nie został wzięty do

armii. Na początku wojny służył w komsomolskiej brygadzie antypożarowej. Później pracował jako robotnik w

fabrykach: najpierw podczas ewakuacji w Taszkiencie, później w Moskwie [А. Шитов, Время…, с. 222-223].

119

ubóstwiającej go od dzieciństwa córki Hańczuka ulega diametralnej zmianie w momencie

uświadomienia sobie przez bohatera otwierającej się przed nim perspektywy zamieszkania w

Domu nad rzeką Moskwą. Gdy po raz pierwszy kocha się z Sonią na daczy należącej do jej

ojca doznaje błogiego półomdlenia na myśl, że oto staje się właścicielem, wchodzi w

posiadanie wszystkiego, co w tamtej chwili ogarniał swoimi zmysłami: „Tulił tę swoją

chudzinę, pokorną i uległą, chude ramiona, chude plecy, ciało jej nie miało żadnego ciężaru,

ale należało do niego – czuł to wyraźnie – należało włącznie ze wszystkim, ze starym domem,

świerkami, śniegiem” (Dom…, s. 90).

W opisie otoczenia materialnego postaci występujących w opowieściach moskiewskich

Trifonow często zawiera informacje dotyczące cech ich charakteru – innymi słowy, w

codziennym bycie obnaża rdzeń człowieka, czyli zasady moralne kierujące jego

postępowaniem. Dom nad rzeką Moskwą rozpoczyna scena, w której Wadim Glebow kupuje

biurko – antyk z medalionami pasujący do nabytych rok wcześniej mahoniowych krzeseł. W

miarę rozwijania się fabuły utworu postać Wadima zaczyna się krystalizować jako osoba,

której percepcja rzeczywistości koncentruje się na dobrach materialnych. Najbardziej

jaskrawą tego ilustracją jest cyniczny stosunek Glebowa do Sonii Hańczuk. Uczucie do

zakochanej w nim kobiety, w jego przypadku determinuje chłodna kalkulacja zysków i strat.

Materialistyczny stosunek do rzeczywistości bohater ujawnia już w dzieciństwie, kiedy

koncentruje uwagę na najdrobniejszych szczegółach umeblowania mieszkań swoich

przyjaciół. Podczas rozmowy z długo nie widzianym szkolnym kolegą bardziej od jego

wojennych perypetii intryguje Wadima noszona przez niego amerykańska kurtka.

Dominujące w postawie Glebowa merkantylistyczne postrzeganie rzeczywistości,

krytyka radziecka demaskowała, jako zachowanie burżuazyjnych degeneratów,

przesiąkniętych drobnomieszczańskimi ciągotami. W istocie, materialne aspiracje bohatera w

dużym stopniu zrodziły się w wyniku jaskrawej nierówności społecznej, której był

świadkiem, żyjąc pod koniec lat 30. XX wieku w sąsiedztwie Domu dla członków

uprzywilejowanej partyjnej nomenklatury.

W Domu nad rzeką Moskwą probierzem moralności głównego bohatera staje się jego

postawa wobec nagonki na oskarżanego o kosmopolityzm profesora Hańczuka. Wadim może

zachować się w sposób godny, tj. stanąć w obronie promotora swojej pracy magisterskiej.

Bohater przewiduje jednak, że taka postawa wywołałaby wściekłość administracji i w

konsekwencji przekreśliłaby perspektywę otrzymania stypendium i przyjęcia na studia

doktoranckie. „Potem zostanie mizernym urzędniczyną nie wiadomo gdzie” (Dom…, s. 163).

Z drugiej strony może zapewnić sobie przychylność władz uczelni przyłączając się do sfory

120

napastników, co jednak oznaczałoby ostracyzm licznego grona sympatyków profesora i utratę

bliskiej kobiety. Ostatecznie decyduje się nie iść na zebranie katedry, nie dlatego, że musiałby

poświadczać tam nieprawdę – zarzuty o płaszczeniu się przed zgniłym Zachodem nazywa

brednią – ale dlatego, że nie umiałby potem spojrzeć w oczy Sonii. W postaci bohatera,

Trifonow nie przedstawia więc człowieka cynicznie podłego, ale konformistę,306 który w

każdej sytuacji próbuje usprawiedliwić swoje tchórzliwe i amoralne postępowanie (a jeżeli

jest to niemożliwe, to o nim zapomnieć).

Kiedy Glebow zdaje sobie sprawę, że zarówno obrona profesora, jak i przyłączenie się do

jego wrogów może mu przynieść jedynie straty postanawia czekać i z boku obserwować

rozwój wydarzeń. „Może zapomną albo sprawa się rozwikła sama przez się” (Dom…, s. 123).

Narrator nazywa bohatera „Herosem-kunktatorem, herosem-zwlekaczem”, który „gotów był

dreptać w kółko na rozdrożu aż do ostatniej chwili” (Dom…, s. 131). Jednocześnie będąc

świadomym nieetyczności swojego postępowania szuka wiarygodnego usprawiedliwienie

nieobecności na publicznym sądzie nad Hańczukiem. Marzy, żeby przytrafił mu się atak

serca. Narrator podkreśla, że najważniejszym czynnikiem, który determinował wówczas

postawę Glebowa był strach. Rankiem w dniu, w którym miało odbyć się zebranie, umarła

babcia Wadima. „I tak się złożyło, że Glebow nigdzie tego dnia nie poszedł” (Dom…, s. 168).

Wcześniej gdy Glebow miał dwanaście lat, wydał swoich kolegów, którzy napadli i

próbowali pobić nowego ucznia w szkole. Zanim wymówił nazwiska, „cierpiał katusze, nie

mógł się zebrać na odwagę, język mu zesztywniał” (Dom…, s. 54). Kiedy wreszcie wydał

sprawców napadu poczuł „pewien niesmak, jak gdyby to on kogoś zdradził, chociaż

powiedział samą prawdę o złych ludziach” (Dom…, s. 55). Bohater łagodzi wyrzuty sumienia

podkreślając negatywne cechy kolegów. Jeden z nich wskutek denuncjacji musiał opuścić

Moskwę (jego rodzice zostali wydelegowani służbowo do innego miasta), drugiego usunięto

ze szkoły. Choć swoją postawą Glebow przyczynił się do złamania życia dwóm młodym

ludziom i ich rodzinom, odnosi się do tego faktu lekceważąco, stwierdzając, że nic strasznego

się nie stało” (Dom…, s. 55).

Opis charakteru i postawy Wadima Glebowa dopełnia ocena pierwszo-osobowego

anonimowego narratora – rówieśnika i kolegi ze szkoły głównego bohatera. Jego głos został

wpleciony w dominującą w utworze trzecio-osobową narrację stanowi uzupełnienie, inną

perspektywę, z której zostają przedstawione wydarzenia i poszczególne postaci:

306 „Трифонов пишет непросто подлеца и карьериста, а именно конформиста” [Н. Иванова, Проза…, с.

222].

121

„Wielu z nas nie widzieć czemu chciało się z nim przyjaźnić. Jakoś do wszystkich pasował. I do tych i do

tamtych. Ani zły, ani dobry, niezbyt chciwy i niezbyt hojny, może nie ośmiornik [osoba inteligentna – P.S.], ale i

nie tępak, ani tchórz, ani bohater, niby nie chytrus, ale na pewno nie naiwniaczek.” I dalej: „Wadim Buła był

doskonale nijaki307” (Dom…, s. 103-104).

Narrator zauważa, że tacy ludzie zawsze mają szczęście, czego potwierdzeniem był los

Glebowa, który w swojej dziedzinie zrobił karierę – „został wielką szychą”. Owa „nijakość”

głównego bohatera odnosi się do charakteryzującej go umiejętności społecznej mimikry.

Wadim do perfekcji opanował wpajaną mu przez ojca zasadę „nie wychylać się”.

Oceny postaci występujących w utworze dotyczące Glebowa są bez wyjątku krytyczne.

Żona profesora Hańczuka zarzuca Wadimowi „drobnomieszczańskie ciągoty”, nazywa go

egoistą o burżuazyjnej mentalności, lubującym się w dobrach materialnych. Opinii Julii

Michajłowny można jednak zarzucić nieobiektywność – w końcu, Glebow „zdradził” jej

męża i porzucił córkę. W przypadku szkolnego kolegi Lowki Szulepnikowa trudno już

wskazać wewnętrzne urazy, które mogłyby wytłumaczyć negatywny stosunek do głównego

bohatera utworu. Kiedy obydwaj po latach niewidzenia niespodziewanie spotykają się pod

sklepem meblowym Szulepa udaje, że nie zna Wadima. Później w środku nocy dzwoni jednak

do przyjaciela z czasów młodości i mówi mu o obrzydzeniu, jakiego doznał na jego widok. I

nie potrafi wyjaśnić dlaczego: „Niby nic mi złego nie zrobiłeś” (Dom…, s. 12).

Profesor Hańczuk podczas prowadzonej przeciwko niemu nagonki, porównuje postawę

Wadima, który choć niechętnie, ale przyłączył się do sfory napastników, do zachowania

Raskolnikowa ze Zbrodni i kary.

„Dzisiejsi Raskolnikowowie nie zabijają starych lichwiarek siekierą, ale dręczy ich to samo pytanie –

przekroczyć tę granicę, czy nie przekroczyć? A w gruncie rzeczy, co za różnica – siekierą czy jakoś inaczej?

Zabić czy tylko lekko stuknąć, żeby się po kimś zwolniło miejsce” (Dom…, s. 184).

Zabójstwo dokonane przez bohatera Dostojewskiego w jakimś stopniu było umotywowane

konfliktem społecznym. Czyn Wadima odzwierciedla natomiast konflikt rozgrywajacy się w

307 Przydomek „Buła” Glebow zyskał w szkole, gdy wśród wygłodniałych uczniów zjawił się z przezornie

zakupionym bochenkiem pieczywa, zyskując sobie wdzięczność ugoszczonych kolegów. Siemion Eksztut

wskazując na podobieństwo tego fragmentu z opisem szkolnych lat Pawła Cziczikowa (podczas lekcji odpłatnie

oferującego poczęstunek), od bohatera Martwych Dusz wywodzi literacki rodowód Wadima. Obydwaj

protagoniści niczym szczególnym się nie wyróżniają, pod wieloma względami są przeciętni, ale zarazem

charakteryzuje ich ambicja i konsekwencja, by wyrwać się ze swojego środowiska i awansować w społecznej

hierarchii [C. Экштут, Юрий Трифонов…, с. 290-292].

122

samym człowieku, który „toczy ze sobą spór… Sam siebie usiłuje przekonać” (Dom…, s.

185).

Wadim Glebow, pomimo materialnego dobrobytu i zawodowych sukcesów pozostaje

osobą niespełnioną, której życiu towarzyszy aksjologiczna pustka i brak spokoju

wewnętrznego. Nieskuteczne okazują się próby bohatera wymazania z pamięci własnej

przeszłości, za którą kryją się konformistyczna postawa i amoralne zachowania. Wadim, choć

jest mężczyzną w sile wieku, ma kłopoty z sercem, źle znosi upały, bierze lekarstwa… Opis

pogarszającego się stanu zdrowia występujących w opowieściach moskiewskich inteligentów-

konformistów (Dmitriew z Zamiany, Giennadij z Bilansu wstępnego) z jednej strony może

być prostą konstatacją upływającego czasu, z drugiej, podkreśleniem ubocznych skutków

chodzenia na kompromisy z własnym sumieniem.

Konformistyczna postawa uwiera trifonowowskich bohaterów, nie pozwala im cieszyć

się coraz lepszymi warunkami bytowymi, które osiągają za cenę moralnego relatywizmu.

Zapewne dlatego, nawet w przypadku Glebowa, który niechętnie powraca myślami do lat

ubiegłych, pojawia się element tęsknoty do okresu dzieciństwa i młodości: „Chociaż może

było coś dobrego i w tej herbacie, i w całym tym życiu (…) w półmroku, w wąskim pokoju

przypominającym kryptę. Bo przecież nic ich nie zmogło, jakoś przeżyli” (Dom…, s. 67).

b. Nonkonformista (Siergiej Troicki, Drugie życie)

Siergiej Afanasjewicz Troicki (Drugie życie). Wiktor Dmitriew z pierwszej opowieści cyklu

moskiewskiego zgadza się na propozycję zamiany mieszkania, choć jego sumienie się temu

sprzeciwia. Wbrew własnej woli i na przekór swoim przekonaniom postępują także

bohaterowie Bilansu wstępnego i Długich pożegnań. Wadim Glebow z Domu nad rzeką

Moskwą wymazuje z pamięci sytuacje, w których zachował się podle i tchórzliwie. W

przeciwieństwie do wymienionych postaci Siergiej Troicki nie postępuje wbrew sobie:

„Robił to, co mu się podobało i nie robił tego, co mu się nie podobało” (Drugie…, s. 117).

Krytyka literacka określiła bohatera Drugiego życia najjaśniejszą postacią trifonowowskiej

prozy.308

Siergiej Afanasjewicz Troicki tłumaczy własną życiową postawę, skonfliktowanie z

otoczeniem i zawodowe niepowodzenia genetycznym obciążeniem. Brzemienną w skutki

308W postawie Siergieja Natalia Iwanowa widzi „неприятие практицизма и ненависть к вульгарному

насилию над личностью” [Н. Иванова, Проза…, с. 200]. Krytycy i literaturoznawcy wskazywali na różne

możliwe prototypy bohatera Drugiego życia. Mógł nim być historyk Nikołaj Aleksiejewicz Troickij, profesor

Uniwersytetu w Saratowie, autor prac m.in. o narodowolcach, z którym Trifonow w latach 70. prowadził

korespondencję, m.in. na temat Andrzeja Żelabowa.

123

spuścizną, którą odziedziczył po swoich przodkach jest „wrząca i pieniąca się niezgoda”

(Drugie…, s. 157) na otaczającą rzeczywistość.

W krytyczno-literackich analizach Drugiego życia zestawiano temat niezgodności

biologicznej, którym zawodowo zajmuje się Olga Wasiliewna, żona Siergieja Afanasjewicza,

z problemem jej osobistych relacji z mężem – charakteryzujących się brakiem zrozumienia i

światopoglądowym „niedopasowaniem” między chemiczką – materialistką i historykiem –

idealistą.309 Owo niedopasowanie można rozciągnąć także na relacje bohatera non-

konformisty z otaczającą go rzeczywistością. Troicki jest jedyną postacią pokolenia

„rówieśników Trifonowa”, który nie poddaje się społecznej mimikrze. Jest też jedynym

bohaterem opowieści moskiewskich wspomnianego pokolenia, który umiera w kwiecie

wieku.

Siergiej Troicki po ukończeniu studiów historycznych dostał słabo opłacaną, ale

„nieprawdopodobnie spokojną” pracę w muzeum. W ciągu siedmiu lat muzealnej sielanki

opracował monografię: Moskwa w roku osiemnastym, której mimo starań nigdy nie

opublikował. Nie udało mu się także dokończyć doktoratu poświęconego działalności

agentów carskiej Ochrany, nad którym pracował w wydziale rewolucji i wojny domowej

bliżej nieokreślonego instytutu historycznego. Gdy w wieku 42 lat umarł na atak serca, był

człowiekiem zniechęconym do pracy naukowej (zarzucił pisanie doktoratu i złożył

wypowiedzenie w instytucie) i pochłoniętym parapsychologią.

Inteligenckie korzenie Siergieja sięgają kilku pokoleń wstecz. Genealogia protagonisty

przedstawia charakterystyczne koleje losów dla rosyjskich inteligentów drugiej połowy XIX

wieku. Jego pradziadek był pozbawionym święceń kapłańskich popem z Penzy. Jeden z

dziadków pracował, jako nauczyciel w „turińskiej bagnistej głuszy”( Drugie…, s. 157). Ojciec

Siergieja w ostatnich latach carskiej Rosji rozpoczął studia na Uniwersytecie Moskiewskim,

w czasie wojny domowej, która wybuchła po przejęciu władzy przez bolszewików, walczył

po stronie czerwonych, był „współbojownikiem Łunaczarskiego” (Drugie…, s. 200). W Rosji

Radzieckiej został profesorem matematyki. Niedopowiedziane są międzywojenne losy

profesora Afanasija Dementiewicza. Można jedynie domniemywać, że nie ominęły go

stalinowskie czystki lat 30. W 1941 r. zgłosił się na ochotnika na front i wkrótce zginął w

walkach pod Moskwą. Fakt represji tłumaczyłby nikłą pamięć Siergieja o ojcu. Urodzony

gdzieś pod koniec lat 20. bohater Drugiego życia zna swojego tatę przede wszystkim z

opowieści matki Aleksandry Pietrowny – emerytowanej prawniczki, przesiąkniętej

rewolucyjnymi ideałami weteranki wojny domowej. 309 Н. Лейдерман, М. Липовецкий, Современная…, т. 2, с. 237.

124

W oczach małżonki, przyczyną zawodowych niepowodzeń Siergieja jest brak

konsekwencji i wytrwałości w realizacji wyznaczonych celów:

„Nie mógł się zdecydować, najpierw to, potem tamto, potem jeszcze coś innego. A to historia moskiewskich

ulic, a to ochrana, a to zgoła inna nauka. Zgubiła go niestałość. Najpierw zapalał się, potem niezmiennie ostygał

i porywał się na coś nowego. Był wiecznie porywającym się na coś pechowcem” (Drugie…, s. 70-71).

I w innym miejscu utworu: „Zdarzało mu się, że nagle tracił zainteresowanie. A raczej

zaczynał interesować się czymś zupełnie innym” (Drugie…, s. 131). Olga Wasiliewna

obrazowo porównuje aktywność męża do „kół obracających się na jałowym biegu…”

(Drugie…, s. 71).

W okresie kiedy Siergiej bezskutecznie próbuje publikować swoje historyczne prace,

jego praktyczna żona dokonuje „zamiany mieszkania, remontu kapitalnego z położeniem

parkietu (…) zostaje starszym pracownikiem naukowym, a później nawet kierowniczką

instytutu naukowo-badawczego” (Drugie…, s. 72). Siedem lat spędzonych przez Siergieja w

muzeum, a następnie pracę nad doktoratem Olga Wasiliewna nazywa zmarnowanym czasem.

Faktycznie, Troicki nie zdołał opublikować ukończonej monografii o Moskwie w 1918 roku,

a zaawansowaną rozprawę doktorską definitywnie porzucił po jej negatywnym zaopiniowaniu

przez radę instytutu.

Naukowe i zawodowe niepowodzenia Siergieja nie są jednak spowodowane, wbrew temu

co uważa Olga Wasiliewna, wyłącznie niestałością jego charakteru, czy brakiem

konsekwencji. Przyczyna leży również w niesprzyjających uwarunkowaniach zewnętrznych.

Grisza Riebrow z Długich pożegnań z zapałem rozpoczynał pisanie nowej sztuki, by po

jakimś czasie wkładać niedokończone dzieło do szuflady. Niekoniunkturalne utwory

Riebrowa nie mają szans na wystawienie, ponieważ w stalinowskiej rzeczywistości

zilustrowanej w trzeciej opowieści moskiewskiej, twórczość teatralna jest ściśle

podporządkowana wymaganiom bieżącej polityki. Siergiej Troicki nie może ukończyć

doktoratu, nad którym pracuje z pasją i zaangażowaniem, ponieważ zamiast oczekiwanego

serwilizmu wobec władz instytutu, wykazuje się twórczą inicjatywą i dążeniem do prawdy.

Pomimo usilnych próśb nie udostępnia kierownictwu jakichś materiałów, wyrzuca z daczy

pijanego dyrektora z kochanką. W swoich badaniach zamiast usankcjonowanej metody

historycznego determinizmu stosuje idealistyczne teorie o dogłębnym studiowaniu

125

przeszłości. W samym określeniu tej metody – „rozkopywanie grobów” – kryło się

obrazoburcze wyzwanie rzucone zakonserwowanej oficjalnej wizji dziejów.310

Grisza Riebrow z Długich pożegnań, w swojej młodzieńczej impulsywności i

niepokorności w jakimś stopniu jest podobny do reprezentującego nonkonformistyczną

postawę Siergieja Troickiego. Zapał z jakim zabiera się do pracy nad swoimi

niekoniunkturalnymi sztukami koresponduje z naukowym zaangażowaniem bohatera

Drugiego życia: „Wracając do domu z biblioteki lub z archiwum miewał ziemistą twarz.

Ledwie trzymał się na nogach i nie mógł od razu siadać do kolacji: leżał kilka minut, żeby

uspokoiło się serce” ( Drugie…, s. 139). Obydwu protagonistów łączy jednak również brak

konsekwencji. Siergiej Troicki na przeciwności losu reaguje wycofaniem. W obliczu

piętrzących się trudności w pracy łatwo rezygnuje z pasjonujących go przecież badań

historycznych i ucieka w parapsychologię.311 W przeciwieństwie do Riebrowa, który poddaje

się okolicznościom, porzuca wyznawane ideały i zostaje odnoszącym sukcesy

koniunkturalnym scenarzystą, bohater Drugiego życia do końca pozostaje wierny własnym

przekonaniom.

Świat przedstawiony w opowieściach moskiewskich, podobnie jak zapełniające go

postacie nie jest czarno-biały. Za rezygnacją Troickiego z kontynuowania badań

historycznych kryje się nie tylko obstrukcja środowiska naukowego, ale także

charakterystyczna dla bohatera niecierpliwość. Jego próby pomocy córce w nauce zawsze

kończyły się awanturą.

Konflikty z kierownictwem instytutu, w którym pracuje nie są wyłącznie skutkiem

pryncypialności i intelektualnej niezależności Siergieja. W dyskusji bywa on wybuchowy i

apodyktyczny: „ilekroć wdawał się w spór, ogarniał go szał, zapominał o zachowaniu 310 Natalia Iwanowa pisze o metodzie „rozkopywania mogił”, którą wykorzystuje w swojej pracy naukowej

Siergiej Troicki, jako o sposobie prowadzącym do demitologizacji przeszłości: „«Отыскивание нитей» и

«разрывание могил» - это антимифологизация истории, которая постоянно пишется заново,

освобождение ее истинного лика от грима разного рода наслоений” [Н. Иванова, Проза…, с. 207]. Przeciwstawną teorię dziejowej konieczności reprezentuje w utworze karierowicz Giennadij Klimuk, którego

poglądy w lakonicznej formie i bez świadomości historiozoficznego znaczenia wypowiedzianych słów, wyraża

wnuk niejakiego Koszelkowa, agenta carskiej ochrany: „Historia, historia…Wystarczy, jest już jedna historia,

więcej nie trzeba.” (Drugie…, s. 174). 311 Zdaniem przyjaźniącego się z Trifonowem dramaturga Aleksandra Gładkowa (1912-1976) zaangażowanie

Troickiego w badania historyczne jest nieprzekonujące w zestawieniu z łatwością, z jaką daje się on zniechęcić

do prowadzonych prac. „Ведь не бросит же прирожденный писатель писать только потому, что в Союзе

писателей он увидел деляг и халтурщиков. Был знаменитый историк Богославский, который в годы,

когда прославлялся Иван Грозный в институте, где он служил, у себя дома собирал правду о нем и писал

книги, которые потом напечатали после смерти Сталина и, увы, смерти Богославского. Есть ныне

живущий историк Зимин, который, несмотря на все проработки официальные, продолжает изучать и

писать о своем взгляде на происхождение «Слова о полку Игореве». Так, как сделано у Вас, Сергей

случайно занимается своей исторической темой и легко от нее уходит (только потому, что на нее

косятся)” [Ю. Трифонов, Из дневников и рабочих тетрадей 1976-1981, с комментарием О.Р.

Трифоновой, «Дружба народов» 1999, № 2, с. 89-113].

126

pozorów, o tolerancji. Chodziło mu tylko o jedno – o udowodnienie swojej racji” (Drugie…,

s. 114). Wobec przełożonych potrafi być zuchwały, a wobec oponentów uszczypliwy.

Sekretarza naukowego instytutu, wpływowego Giennadija Witaliewicza nazywa

Genitaliczem. Żona Troickiego wspomina, że „był [on – P.S.] gadatliwy, nieostrożny i

przysparzał sobie wrogów” (Drugie…, s. 115).

W relacjach głównego bohatera Drugiego życia z otoczeniem widać również wyniosłość i

przekonanie o własnej intelektualnej, czy moralnej wyższości. „Kiedy Sierioża rozmawiał z

prostymi ludźmi, zwłaszcza gdy wdawał się z nimi w spór, przybierał nie wiedzieć czemu

antypatyczny protekcjonalny tonik” (Drugie…, s. 174).

Podobnie jak Dmitriew z Zamiany, Siergiej Troicki oczekuje od życia przede wszystkim

świętego spokoju: „Chcę odpocząć od was, od ciebie, od matki, od wszystkich,

wszystkich…” (Drugie…, s. 16) – argumentuje pewnego dnia swoją nagłą i niespodziewaną

decyzję o wyjeździe do domu wczasowego.

Przodkowie Siergieja występowali przeciwko ustalonemu porządkowi, podważali

utrwalone społeczne konwenanse, byli wrogami panującego reżimu. Non-konformizm

bohatera Drugiego życia nie ma w sobie rewolucyjnych treści – jego istota sprowadza się do

postępowania zgodnie z własnym sumieniem. W odróżnieniu od swoich przodków nie

próbuje on zmieniać świata. Jego postawa jest nie tyle uświadomionym protestem, co

zaszczepioną przez poprzednie pokolenia niepokornością. Troicki nie kontestuje więc

otaczającej go rzeczywistości, ale w przeciwieństwie do pozostałych protagonistów

występujących w opowieściach moskiewskich nie podporządkowuje się narzucanym przez

środowisko regułom i normom postępowania.

Postać Siergieja Troickiego przedstawiona jest w utworze z perspektywy małżonki, która

przepełniona bólem po zmarłym mężu, odtwarza w pamięci jego obraz i wspólnie spędzone

chwile. We wspomnieniach o zmarłym, bliskim człowieku jego wady gdzieś się zacierają, a

zalety stają się bardziej wyraziste. Olga Wasiliewna nie jest więc narratorką obiektywną, a w

opisie chociażby zawodowych perypetii Siergieja posiłkuje się również subiektywnym

punktem widzenia swojego męża. Specyfika narracji w opowieści może więc decydować o

rozłożeniu akcentów i odcieni w portrecie bohatera. Z pewnością jednak nie zmienia to jego

istoty – Siergiej Afanasjewicz Troickij na tle rówieśnych mu konformistów z opowieści

moskiewskich pozostaje postacią wyjątkową.

Konformizm i non-konformizm w opowieściach moskiewskich. Gdy na początku lat

pięćdziesiątych główni bohaterowie opowieści moskiewskich kończą studia, rozpoczynają

127

pracę i zakładają rodziny, są młodzi, zakochani i pełni nadziei na przyszłość. Po kilkunastu

latach, ich życie wypełniają już jedynie codzienne troski, zabiegi o poprawę warunków

bytowych i towarzyszące im przekonanie, że pomimo biedy i wyrzeczeń, to czas młodości był

najlepszym w ich życiu.

Postaci opowieści moskiewskich posiadając w młodości niewątpliwy potencjał do

nieszablonowej kreatywnej działalności decydują się na przeciętność i rutynę. Wiktor

Dmitriew (Zamiana) zrażony jednym niepowodzeniem zaprzepaszcza swój nieprzeciętny

talent malarski. Giennadij Siergiejewicz (Bilans wstępny) zaraz po ukończeniu studiów marzy

o sławie, ale cofając się przed trudnymi wyzwaniami ostatecznie zostaje tłumaczem

„chałturnikiem”. Utalentowany dramatopisarz Grisza Riebrow (Długie pożegnania) przestaje

pisać niekoniunkturalne sztuki i ostatecznie staje się szczodrze opłacanym przez państwo

reżimowym scenarzystą. Wadim Glebow (Dom nad rzeką Moskwą), jest jedynym z

bohaterów opowieści moskiewskich przeciętnym od urodzenia. Nie przejawiający

szczególnych talentów, wierny ojcowskiej zasadzie: „nie wychylać się”, z powodzeniem pnie

się po szczeblach naukowej kariery. Jedyny nonkonformista wśród trifonowowskich

protagonistów, Siergiej Troicki (Drugie życie) bez powodzenia próbuje publikować swoje

prace naukowe, porzuca pisanie doktoratu i umiera w sile wieku. Wydawałoby się więc, że w

radzieckiej rzeczywistości zilustrowanej w opowieściach moskiewskich opłaca się być

niczym nie wyróżniającym się przeciętniakiem. Z takim stwierdzeniem koliduje jednak

wewnętrzny dyskomfort i niezadowolenie z życia charakteryzujące protagonistów Trifonowa.

Konformizm jako determinanta życiowych wyborów i codziennych zachowań312.

Najważniejszą cechą, którą Trifonow przypisuje rówieśnym mu inteligentom – bohaterom

opowieści moskiewskich – jest konformizm. Przejawia się on na trzech płaszczyznach:

politycznej, społecznej i osobistej (rodzinnej).

Rozczarowani i wyzuci z jakichkolwiek przejawów aktywności społecznej,

trifonowowscy protagoniści nie uczestniczą w kreowaniu rzeczywistości, która ich otacza, ale

też jej nie kontestują. Najbardziej jaskrawym przypadkiem politycznego konformizmu jest

natomiast postawa Wadima Glebowa z Domu nad rzeką Moskwą, który z obawy o losy

własnej kariery naukowej zgadza się wziąć udział w politycznej nagonce na uniwersyteckiego

profesora. Czynnikiem decydującym o nieetycznym postępowaniu bohatera była niewątpliwie

kalkulacja własnego interesu. Ale zachowaniem Glebowa kieruje również głęboko ukryty,

312 Michaił Heller i Aleksandr Nekricz przedstawione w opowieściach moskiewskich czasy breżniewowskie

określili „диктатурой советского конформизма” [М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-

1995.Утопия…, с. 177].

128

nieuświadomiony strach. W Domu nad rzeką Moskwą narrator wspomina atmosferę

towarzyszącą ostatnim latom panowania Stalina:

„Był jeszcze strach – nędzny, ślepy – niby monstrum urodzone w głębi mrocznej pieczary. Strach nie wiadomo

przed czym, żeby przypadkiem nie postąpić wbrew czemuś, wbrew komuś. Tkwił tak głęboko, ukryty za tyloma

przegródkami, pod tyloma warstwami, że niby to zupełnie o co innego chodziło” (Dom…, s. 132).

Pamięć o stalinowskich represjach jest jednym z najważniejszych czynników determinujących

postawy rosyjskiej inteligencji w latach 70.313

Bohaterowie opowieści dają łapówki w sklepach, handlują przywiezionymi z zagranicy

ubraniami, kupują na lewo materiały budowlane, ale także podbierają sprzed nosa

przewidziane dla kogoś innego intratne stanowisko, zabiegają dla syna nieuka o przychylność

komisji egzaminacyjnej na uczelnię, czy wystawiają za drzwi wieloletnią pomoc domową,

która ze względu na chorobę okazała się być zbytecznym ciężarem…Lista przykładów, którą

można byłoby jeszcze długo kontynuować, świadczy o dopasowaniu do otaczającej

rzeczywistości, podporządkowaniu zasadom nią rządzącym, innymi słowy, społecznej

mimikrze trifonowowskich inteligentów. Nie wyróżniają już ich, jak to miało miejsce w

przeszłości, ani życiowe cele, ani codzienne troski. Już nie dobro ogółu i sprawy państwa

zaprzątają ich głowy, ale wyłącznie własny interes. Podobnie jak większość społeczeństwa,

inteligenci czasu zastoju, koncentrują wysiłki na polepszeniu swojej sytuacji materialnej.

Apatia, znudzenie i obojętność charakteryzujące trifonowowskich protagonistów znajdują

swoje odzwierciedlenie nie tylko w eskapistycznej postawie wobec realiów społeczno-

politycznych, ale również w braku inicjatywy odnośnie wymagających działania

pogarszających się stosunków rodzinnych. Bohaterowie opowieści moskiewskich nie są

szczęśliwi w swoich małżeństwach, które charakteryzuje brak zrozumienia, wspólnych celów,

wzajemne znużenie i zmęczenie. W Zamianie, Bilansie wstępnym i w Drugim życiu wokół

ewoluujących na przestrzeni około dwudziestu lat relacji rodzinnych ogniskuje się fabuła

utworów. Pierwsze lata małżeństwa, przypadające na okres odwilży upływają w atmosferze

namiętności i wzajemnej fascynacji. Na przełomie lat 60. i 70., jest już tylko rutyna i

znudzenie oraz bolesna świadomość nieodwracalności losu. Próby poprawy sytuacji nie są

313 „Психологический шок долгих лет сталинского террора, испытанный целым народом, оставил после

себя Большой Страх, который замещает Большой Террор”, „тотальный террор эпохи Ленина и Сталина

(...) позволил уничтожить оппозицию, изменить социальный состав общества, создать государство,

основанное на страхе”, „сбросить страх, которым дышали советские граждание полвека – необычайно

трудно”[ М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия…, с. 243; 196; 204].

129

podejmowane, ucieczki kończą się powrotami (Bilans wstępny), perspektywy rewolucyjnych

zmian (kochanka Dmitriewa z Zamiany) w imię świętego spokoju są odrzucane.

Wewnętrzne rozdwojenie. Konformizm uwiera trifonowowskich bohaterów. Pomimo

zewnętrznych oznak życiowego powodzenia odczuwają oni wewnętrzny dyskomfort, brak

satysfakcji z wykonywanej pracy, zadowolenia z małżeństwa, czy zdobytego za cenę dużych

wyrzeczeń większego mieszkania. Dokonywane przez nich wybory wymagają zagłuszania

sprzeciwiającego się sumienia. Konformistyczne zachowania rodzą potrzebę ich racjonalnego

wytłumaczenia. Pomocne okazują się być tutaj fatalistyczne koncepcje losu człowieka i prosta

konstatacja, że tak postępują wszyscy.

Inteligenci epoki zastoju dla usprawiedliwienia swoich nieetycznych, czy obłudnych

postaw sięgali również po historyczne analogie, o czym nie bez ironii piszą Michaił Heller i

Aleksander Nekricz:

„Первый [Galileusz – P.S.] отрекся под пытками инквизиции от своих взглядов и сохранил жизнь, второй

[Bruno – P.S.] открыто отстаивал свои взгляды, но потерял жизнь. Галилей воскликнул перед смертью:

«А все-таки она вертится!», показав тем самым, что он, публично отрекшись от своих взглядов, лишь

подчинился насилию. Либералы [część inteligencji – P.S.] предпочитают Галилея, делая вид, что этот

выбор они делают также... под пыткой, хотя их еще не пытали, но ведь могут же быть неприятности! И

это свое слабодушие они стараются внушить своим детям, превращая их в циников, конформистов и

прагматиков.”314

Popularna wśród inteligencji czasów Breżniewa teoria tłumacząca ambiwalentność ich

zachowań niewątpliwie była bliska konformistom z opowieści moskiewskich, usilnie

poszukującym usprawiedliwienia swoich nieetycznych wyborów. Trifonowowscy

protagoniści mogli szukać inspiracji w Teatrze na Tagance, gdzie w 1966 r. spektakl Życie

Galileusza Bertolta Brechta wystawił Jurij Lubimow, a główną rolę zagrał rozpoczynający

swoją aktorską karierę Władimir Wysocki. W schizofrenicznej postawie astronoma krytyka

dostrzegła analogię do życia współczesnego człowieka.315

314 М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия…, с. 207. 315 Znawczyni teatru profesor Inna Wiszniewskaja, należąca do tego samego pokolenia co Trifonow (podobnie

jak on urodziła się w 1925 roku) w recenzji do spektaklu Lubimowa pisała m.in.: „Трагедия Галилея, как

раскрыл ее сегодня театр, именно в этом. Бессмертное открытие досталось самому обычному, далеко

не самому героическому смертному. Брехт написал о Галилее, который отрекся от своей правды,

испугался инквизиции и предал поверивших в него учеников. В этой фигуре многое для раздумий, для

нравственной проверки собственной жизни. Человек борется не только с черной церковью

средневековья, но и с собой, со своей слабостью” [И. Вишневская, Жизнь Галилея, „Вечерняя Москва”,

13.06.1966, http://taganka.theatre.ru/lubimov/3150/].

http://taganka.theatre.ru/lubimov/3150/

130

Marina Selemenewa pisze o wyróżniającym trifonowowskich protagonistów połączeniu

konformistycznego zachowania i nonkonformistycznego charakteru. Owo rozdwojenie

świadomości miałoby się wyrażać w „внутреннем неприятии власти при внешнем

послушании и демонстрации лояльности к советскому политическому режиму”316.

Trzeba tu jednak podkreślić, że o ile bohaterowie opowieści moskiewskich niewątpliwie

podporządkowują się otaczającej rzeczywistości, to źródłem ich wewnętrznego

niezadowolenia jest w pierwszym rzędzie własna konformistyczna postawa, a nie sytuacja w

kraju.

Los jednostki, historia i pamięć. Wiktor Dmitriew z Zamiany wewnętrzne rozterki

zagłusza stwierdzeniem, że tak jak on postępują wszyscy. Giennadij Siergiejewicz z Bilansu

wstępnego, winą za nieudane życie obarcza czasy i okoliczności. Podobnie myśli Wadim

Glebow z Domu nad rzeką Moskwą, kiedy stwierdza, że to nie ludzie, ale czasy decydują o

sytuacji jednostki. Ten swoisty fatalizm w postrzeganiu losu człowieka przypomina

marksistowską koncepcję historii, której wyznawcą jest doktor Giennadij Klimuk z Drugiego

życia: „wszystko jest nieważne i nie ma znaczenia, oprócz dziejowej konieczności”

(Drugie…, s. 114-115). Dla większości protagonistów występujących w opowieściach

moskiewskich, owa dziejowa konieczność, jest argumentem służącym uspokojeniu sumienia,

usprawiedliwieniu nieetycznego postępowania.

Fatalizm trifonowowskich konformistów jest przeciwnym biegunem dla postawy

woluntarystycznej. Ta druga charakteryzuje przedstawionych przez Trifonowa w

Niecierpliwości zamachowców na Aleksandra II, czy reprezentanta pokolenia rewolucji

bolszewickiej – Fiodora Nikołajewicza z Zamiany. Wiara we własne możliwości i siłę

sprawczą podejmowanych działań nadaje sens ich aktywności. W przeciwieństwie do

bohaterów opowieści moskiewskich – konformistycznych inteligentów przełomu lat 60. i 70.

– czują się oni życiowo spełnieni, nawet wówczas, gdy ich działania prowadzą na szafot

(Andrzej Żelabow), czy skazują na syberyjską katorgę (Fiodor Nikołajewicz).

316 М. Селеменева, Художественный… Stan rozdwojenia rosyjskiej inteligencji w epoce zastoju opisują znani

rosyjscy socjologowie Lew Gudkow i Boris Dubin: „С одной стороны, высококвалифицированные и

образованные служащие обеспечивают функционирование всей бюрократической машины (…)

демонстрируя, пусть и неискренне, сервильную лояльность и преданность режиму, готовность к

дальнейшему обслуживанию и защите. С другой – в соответствии с унаследованными легендами и

идеалами, интеллигенция воспринимает себя как оппозицию (…) Речь идет не столько о личном

лицемерии (…), а о социальном корпоративном двоемыслии, разных ситуациях, функционально

различных социальных ролях – для себя, для начальства, на людях, между собой” [Л. Гудков, Б. Дубин, Интеллигенты и интеллектуалы [в кн.] Л. Гудков, Б. Дубин, Интеллигенция. Заметки о литературно –

политических иллюзиях, Москва – Харьков 1995, с. 89].

131

W 1979 roku Trifonow napisze: „Человек обречен, время торжествует, однако,

несмотря на опасности, надо вспоминать317 – тут скрыта единственная возможность

соревнования со временем.”318

W Zamianie świadkiem i nosicielem pamięci o przeszłości jest główny bohater utworu

Wiktor Dmitriew, który w czasie stalinowskiego terroru końca lat 30. stracił ojca i innych

członków rodziny. Odmienną postawę wobec historii przyjmują jego pragmatyczni teściowie,

beneficjenci porewolucyjnego ładu, którzy poszczególne epizody życia swojej rodziny

wspominają z niechęcią i rezerwą.319

Aspekt pamięci o przeszłości jest obecny we wszystkich opowieściach moskiewskich.

Fabuła każdej z nich jest bowiem oparta na wspomnieniach i związanych z nimi

retrospektywnych przemyśleniach. W drugiej połowie lat 70. motyw czasu i pamięci staje się

już dla Trifonowa kluczowym problemem jego twórczości.

W Drugim życiu materialistyczny światopogląd Olgi Wasiliewny ulega rewolucyjnej

przemianie po śmierci męża: „Boże drogi, jeżeli początkiem i końcem wszystkiego jest

chemia – to skąd ból?” (Drugie…, s. 136). Bohaterka wspomina zmarłego, próbuje wyjaśnić

sobie jego nonkonformistyczną postawę i w ten sposób sama, zupełnie nieświadomie

przejmuje jego idealistyczne koncepcje o wpływie przeszłości na teraźniejszość, o

niewidocznych niciach łączących żywych z tymi, którzy odeszli.

Kwestia pamięci jest więc w Drugim życiu rozpatrywana przede wszystkim na

płaszczyźnie światopoglądowej. Staje się ona m.in. przedmiotem ideologicznego sporu

pomiędzy zwolennikiem dezawuującej pamięć teorii dziejowej konieczności (Giennadij

Klimuk) i Siergiejem Troickim przekonanym, że bez gruntownej wiedzy o przeszłości

niemożliwe jest zrozumienie współczesności.

317 O stosunku Trifonowa do pamięci pisze Ewa Nikadem-Malinowska: „Pisarz nie daje alternatywy: pamiętać,

czy nie pamiętać, ani też co pamiętać, a czego nie pamiętać. Każda pamięć i tylko pamięć jest dla Trifonowa

źródłem prawdziwych wartości” [ E. Nikadem-Malinowska, Koncepcja…, s.113]. 318 Ю. Трифонов, Воспоминания о муках немоты, «Дружба народов» 1979, №10, с. 185-194. 319 Teściów Dmitriewa w ogóle nie interesuje również barwna przeszłość Fiodora Nikołajewicza. Ich spotkanie

ze starym rewolucjonistą, który powrócił do Moskwy po wypuszczeniu z łagru ma w sobie głęboki podtekst

polityczny i psychologiczny – jest bowiem spotkaniem beneficjentów stalinowskiej polityki z jej ofiarą. Anna

Achmatowa po śmierci Stalina i ogłoszeniu amnestii miała powiedzieć: „Теперь арестанты вернутся, и две

России глянут друг другу в глаза: та, что сажала, и та, которую посадили» [А. Шитов, В. Поликарпов,

Юрий Трифонов…, с. 269]. W Zamianie okazuje się, że obydwie strony nie mają sobie nic do powiedzenia.

„Teściów Dmitriewa przeszłość dziadka absolutnie nie intreresowała, a w życiu współczesnym dziadek tak mało

się orientował, że też nie mógł im powiedzieć nic ciekawego (…) Wiera Łazariewna przeważnie rozmawia z

dziadkiem o paleniu” (Zamiana, s. 71-72).

132

W Domu nad rzeką Moskwą zagadnienie pamięci nabiera egzystencjalnego wymiaru320 –

Trifonow dzieli bohaterów na tych, którzy chronią pamięć o przeszłości, oraz tych, którzy

chcą o niej zapomnieć. Stosunek do historii jawi się w utworze jako podstawowe kryterium

moralności. Dla jednych jest ona nauczycielką życia, dla drugich wstydliwym wspomnieniem

związanym z nieetyczną, haniebną postawą sprzed lat.321 „Борьба Глебова с собственной

памятью, на самом деле, борьба с совестью”322 - pisze Natalia Iwanowa i przywołuje w

tym kontekście wypowiedź wybitnego rosyjskiego humanisty Dmitrija Lichaczowa z

początku lat 80: „Совесть – это в основном память, к которой присоединяется моральная

оценка совершенного. Но если совершенное не сохраняется в памяти, то не может быть

и оценки. Без памяти нет совести”.323

Oczywistością jest, że bez wiedzy o przeszłości nie można w pełni zrozumieć

teraźniejszość. Trifonow postrzegał więc swoje pisarskie powołanie m.in. w aspekcie

zachowania pamięci o wydarzeniach i procesach historycznych324, często podkreślając, że

znajdują one odzwierciedlenie we współczesnym człowieku – w jego postawie, sposobie

myślenia, czy w charakterze stawianych sobie przez niego celów.325 Cechą najambitniejszych

pisarzy, pisał Florian Nieuważny w artykule poświęconym Konstantinowi Fiedinowi, jest

odsłonić zależność czasu i losów ludzkich. „Przez biografię swoich bohaterów (…) odszukać

320 Egzystencjalny wymiar pamięci dobitnie podkreślają słowa wypowiedziane przez bohatera ostatniej

ukończonej powieści Trifonowa Czas i miejsce: „Надо ли вспоминать? Бог ты мой, так же глупо, как: надо

ли жить? Ведь вспоминать и жить – это цельно, слитно, не уничтожаемо одно без другого и составляет

вместе некий глагол, которому названия нет” [Ю. Трифонов, Время и место [в кн.] Ю. Трифонов, Дом…,

с. 374]. 321 Glebow z Domu nad rzeką Moskwą stara się zapomnieć swoją przesiąkniętą tchórzostwem i konformizmem

postawę z czasów studenckich, gdy na uczelni przeprowadzano czystki pod hasłem walki z kosmopolityzmem.

Definiuje on pamięć, jako „sieć, której nie należy mocna napinać, bo napięta utrzymuje największy ciężar. Niech

potężna bryła przerywa sieć, niech spada i znika. W przeciwnym wypadku człowieka zawsze by coś gniotło”

(Dom…, s. 174). 322К. Де Магд-Соэп, Юрий…, с. 173. 323Д. Лихачев, Служение памяти, «Наш современник» 1983, № 3, с. 171–174. 324 Istotą przesłania Domu nad rzeką Moskwą – pisze Natalia Iwanowa, nie jest osądzenie konformistycznego

bohatera, ale polemika z jego stosunkiem do przeszłości. Trifonow konsekwentnie próbuje w swoich utworach

„ocalić od zapomnienia” ludzi i czasy, w których przyszło mu żyć. „То, что Глебов и иже с ним пытаются

забыть, выжечь в памяти, восстанавливается всей тканью произведения, и подробная описательность,

присущая повести, есть художественное и историческое свидетельство писателя, воссоздающего

прошлое, противостоящего забвению. Позиция автора выражена (...) именно в стремлении восстановить,

ничего не забыть, все увековечить в памяти читателя” [Н. Иванова, Проза…, с. 230]. 325 W 1978 r. Trifonow pisał: “Моя задача, которую я ощущаю своей, состоит в том, чтобы не забывать

даже самые суровые, трудные страницы и моменты нашей истории, которые находят отражение в нас

самих... История входит в кровь и плоть человека” [В. Кардин, А. Шитов, Юрий Трифонов. Хроника

жизни и творчества 1925-1981 (рецензия), «Знамя», № 10, 1998, с. 229]. O wpływie historii na losy

człowieka, a jednocześnie o człowieku, który tworzy historię pisał Trifonow we wstępie do dokumentalnej

powieści Odblask ognia (1966): „Na każdym z nas leży odblask historii. Jedni jakby goreją od jej potężnego

groźnego żaru, inni noszą na sobie tylko ledwo dostrzegalne jego odbicie, ale wszyscy jesteśmy naznaczeni jego

piętnem. Historia jest jak olbrzymie ognisko, do którego każdy z nas dorzuca swoje polano” [J. Trifonow,

Odblask ognia, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1987, s. 5].

133

upragnioną syntezę historii i indywidualnego losu człowieka” 326. Ten cel przyświeca całej

twórczości Trifonowa, czego świadectwem są m.in. tytuły opracowań poświęconych utworom

i biografii pisarza, np. monografia Aleksandra Szitowa, Czas Jurija Trifonowa – człowiek w

historii, historia w człowieku327, czy praca doktorska Walerego Czerdancewa, Człowiek i

historia w opowiadaniach moskiewskich Jurija Trifonowa.328

c. Karierowicz (Iwan Hartwig z Bilansu wstępnego, Mikołaj Smolanow z Długich

pożegnań, Giennadij Klimuk z Drugiego życia)

Iwan Gierasimowicz Hartwig (Bilans wstępny). Stosunek do literatury jest ważnym

elementem charakterystyki postaci występujących w opowieściach moskiewskich. W Bilansie

wstępnym znajomość rosyjskiej klasyki staje się papierkiem lakmusowym inteligenckości.

Iwan Gierasimowicz Hartwig sądzi, że Pieczorin i Grusznicki to postaci z twórczości Iwana

Turgieniewa. Główny bohater utworu nazywa tę pomyłkę „haniebną wpadką”, a jego

małżonka, zafascynowana „mądrością” Hartwiga tym razem nie znajduje słów na jego

usprawiedliwienie.

Nieznajomość jednych z najbardziej rozpoznawalnych postaci rosyjskiego romantyzmu

zawiera w sobie elementy wyraźnego przerysowania329 w opisie bohatera330 – trudno sobie

bowiem wyobrazić aż taką ignorancję w przypadku doktora nauk historycznych, znającego

cztery języki obce, czytającego po łacinie. To przerysowanie uwypukla natomiast istotę

filozofii życiowej Hartwiga, którego osoba reprezentuje w utworze nowe pokolenie

inteligencji. Hartwig osiąga wyznaczone sobie cele bez większego wysiłku, mając 37 lat

zajmuje wysokie stanowisko w instytucie naukowym. Lubi błysnąć inteligencją, ale według

narratora sprowadza się ona przede wszystkim do umiejętności selekcjonowania tego, co znać

trzeba. Znajomość Bohatera naszych czasów Michaiła Lermontowa wydawała mu się

zbyteczna, choć omyłkowe przypisanie tego dzieła Turgieniewowi wyraźnie go zmieszało.

326 F. Nieuważny, Konstantin Fiedin…, s. 219. 327 А.П. Шитов, Время…. 328 В. Черданцев, Человек… 329 Thomas Bernhard, wybitny pisarz austriacki XX wieku, autor m.in. Wymazywania, z przesady uczynił jeden

ze znaków rozpoznawalnych własnej twórczości. Krytykowany, przede wszystkim we własnym kraju za

krzywdzące przejaskrawienia tłumaczył, że „Aby uczynić coś zrozumiałym, musimy przerysowywać”

[J. Kurkiewicz, Zapisywanie, Wymazywanie, „Tygodnik Powszechny”, 29.07.2005 r.

http://czytelnia.onet.pl/0,32554,0,6559,recenzje.html]. 330 Erudycja była (i pozostaje) wyróżnikiem inteligencji, ale jak piszą w swojej pracy Piotr Wajl i Aleksandr

Genis, w latach 60. minionego stulecia, w ZSRR prestiżowy stał się antyintelektualizm – modnym stało się nie

wiedzieć. „Эрудиция в России – отличительное свойство интеллигентного сословия. Как голубая кровь,

она отделяет избранных от плебса. Но в 60-е стало модно не знать. Появился культ романтического

невежества. Ценилось лишь свежее, чувственное восприятие. Вычитанное знание ощущалось

банальностью” [П. Вайль, А. Генис, 60-е…, с. 84-85].

http://czytelnia.onet.pl/0,32554,0,6559,recenzje.html

134

Hartwig otacza się aurą niezależności i nonkonformizmu. Pomimo swojego stopnia

naukowego i zajmowanego stanowiska potrafi niespodziewanie wyjechać na kilka miesięcy

do Odessy, by pracować jako marynarz, uciec na Ukrainę i zatrudnić się, jako żniwiarz, czy

też pojechać do obwodu kalinińskiego, by empirycznie poznać pracę drwali. Swoim

zachowaniem budzi zachwyt poniektórych inteligentów dostrzegających w jego postawie

protest i wyzwanie rzucone rzeczywistości. Nieszablonowość zachowania Hartwiga jest

jednak przede wszystkim pozą – „afirmacją własnej osobowości”. Jego ucieczki i

podejmowana praca fizyczna są parodystycznym nawiązaniem do „chodzenia w lud”

rosyjskiej inteligencji w II połowie XIX wieku. Pozorny bunt Hartwiga przeciwko

otaczającemu go światu dezawuuje jego stabilny status materialny, zajmowane wysokie

stanowisko i ugruntowana pozycja zawodowa. Portret historyka-nonkonformisty podkreśla

opis jego wyglądu zewnętrznego doprowadzony momentami do groteski:

„W naszym domu zjawiał się przeważnie w jakichś starych na pół turystycznych, na pół sportowych

znoszonych łachach, w spodniach narciarskich, wypłowiałych kurtkach, w trampkach (…) Kilka razy przyszedł

na lekcje z Cyrylem nie ogolony. Raz przyszedł na bosaka” (Bilans…, s. 28).331

Postać Hartwiga jest odwróconą reminiscencją inteligencji przeszłości, z jej lekceważeniem

materialnej strony życia, pędem do wiedzy, buntem przeciwko światu, pragnieniem jego

poznania i zmiany. Wszystkie wymienione cechy występują w Bilansie wstępnym w

zniekształconej formie, pozbawione są wszelkiej treści i stanowią jedynie maskę dla

cynicznego i pragmatycznego bohatera.

Giennadij nazywa go „piekielnie inteligentnym facetem” (Bilans…, s. 29). W kontekście

nieznajomości kanonu rosyjskiej literatury, określenie narratora bardziej niż do wiedzy,

wykształcenia i stopnia naukowego Hartwiga odnosi się do jego życiowej zaradności,

perfekcyjnie opanowanej sztuki stwarzania pozorów oraz niebywałej łatwości osiągania

postawionych sobie celów.

Hartwig, a z drugiej strony gosposia Niura są centralnymi postaciami we wspomnieniach

głównego bohatera Bilansu wstępnego. Ich rola i wpływ na sytuację rodzinną protagonisty

stanowią oś jego retrospektywnych przemyśleń. Oboje – wykształcony historyk i pomoc

331 Niechlujstwo i beztroska w odniesieniu do ubioru było charakterystyczne dla lat 60., gdy triumfy wśród

radzieckiej inteligencji święciła nie tylko twórczość Ernsta Hemingwaya, ale także sam sposób bycia pisarza –

jak chociażby noszone przez niego grube swetry, zapuszczona broda, czy nieodłączna fajka w ustach. „Поэтому

так мало галстуков в гардеробе бывших шестидесятников” [П. Вайль, А. Генис, 60-е…, с. 83].

135

domowa – są dla siebie pod każdym względem biegunami.332 Różni ich wykształcenie,

pozycja społeczna i pochodzenie: ona pochodzi ze wsi (w Moskwie nie ma nawet meldunku),

on „ze swą krótko ostrzyżoną głową i małą czarną bródką przypomina Francuza. Opowiada,

że jego matka jest Greczynką, ojciec zaś pochodzi ze zruszczonych Niemców” (Bilans…, s.

28). Podczas gdy doświadczona czasem wojny i panującego wówczas głodu Niura

przypomina staruszkę, niewiele młodszy od niej Hartwig to przykład zdrowia i fizycznej

tężyzny: „śniady, żylasty, jeździ na nartach jak Eskimos, a na rowerze pedałuje po szosie (…)

jak zawodowy kolarz” (Bilans…, s. 28). Iwan Gierasimowicz jest w Bilansie wstępnym

ucieleśnieniem doskonale dostosowanego do rzeczywistości inteligenta.

Pomimo bolesnego doświadczenia okresu wojny, fizycznego unicestwienia najbliższej

rodziny, Niura zachowuje w sobie naturalną dobroć wobec ludzi, wyzbytą egoizmu i pełną

pokory. Wnosi w życie głównego bohatera spokój, dobro i ciepło, jest jedyną postacią

opowieści, która spaja jego zatomizowaną rodzinę. Z drugiej strony, czynnikiem który ją

destabilizuje i potęguje konflikty staje się osoba zatrudnionego do pomocy synowi

korepetytora historii – człowieka wykształconego, podziwianego za swoją wiedzę (jak się

później okazuje, trochę wybiórczą) i „inteligenckość”.

Trifonow z zamiłowania był historykiem, praca w archiwach go pasjonowała, a stosunek

do przeszłości stanowił dla niego istotne kryterium „inteligenckości” człowieka. Iwan

Gierasimowicz z Bilansu wstępnego bardzo dobrze zna okres wczesnego średniowiecza,

specjalizuje się w historii religii, ale jego utylitarystyczne podejście do badań historycznych

jest niewątpliwe obce autorowi. Jeżeli pracy historyka – idealisty z Drugiego życia, Siergieja

Troickiego przyświeca autentyczne pragnienie odkrywania prawdy o przeszłości, to dla

Hartwiga badania historyczne nie są celem samym w sobie, ale jedynie narzędziem do

uzyskania odpowiedniego statusu społecznego i zawodowego. Trifonow podważa uczoność

Hartwiga inkryminując mu nieznajomość klasyki rosyjskiej literatury. Wiedza znawcy

filozofii Tomasza z Akwinu okazuje się bardzo wycinkowa. Ujawniona zaś niewiedza w

istocie dyskwalifikuje go jako przedstawiciela inteligencji, za którego sam się uważa, i za

którego postrzegają go inni.

332 Jedna z badaczek twórczości Trifonowa dzieli drugoplanowe postacie występujące w opowieściach

moskiewskich na te, które nakłaniają głównych bohaterów do złego i te, które przekonują ich do dobrego. W

Drugim życiu „demonem” jest Hartwig, a „świętą” Niura. A na przykład w Domu nad rzeką Moskwą, Wadima

Glebowa otaczają „zły” Lowka Szulepnikow i „dobra” Sonia Hańczuk [Т. Спектор, «Святые» и «дьяволы»

социализма: Архетип в московских повестях Юрия Трифонова, [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова…,

с. 51-65].

136

Mikołaj Demjanowicz Smolanow333 (Długie pożegnania). Bohaterowie opowieści

moskiewskich z ich etyczną i światopoglądową przeciętnością nie poddają się jednoznacznym

ocenom. Wyraźnie negatywna postać Mikołaja Demjanowicza Smolanowa jest jednym z

wyjątków od tej reguły. Bohater Długich pożegnań jest autorem marnych literacko

socrealistycznych sztuk teatralnych, który swoje pisarskie sukcesy zawdzięcza przede

wszystkim umiejętność zawierania i pielęgnowania przydatnych znajomości. Dzięki protekcji

z góry autor sztampowych spektakli, nazywanych w utworze „przeciętnym gówienkiem”

(Długie…, s. 109), czy „neandertalską dramaturgią” (Długie…, s. 86), staje się na początku lat

50. najważniejszą postacią jednego z moskiewskich teatrów. Jego Leśna dal jest wystawiana

w czterdziestu teatrach, w gazetach piszą o nim „coraz częściej i coraz lepiej” ( Długie…, s.

94). Z wykpiwanego i pogardzanego przez środowisko teatralne pisarza literata, który

przyjechał z prowincjonalnego Saratowa, przemienia się w twórcę wpływowego i

podporządkowującego sobie otoczenie.

W schyłkowym okresie rządów Stalina, w którym rozgrywa się akcja Długich pożegnań

w warunkach zacieśniania, po chwilowym powojennym osłabieniu, politycznej kontroli nad

literaturą, od pisarzy oczekiwano przede wszystkim „idealnego spełniania żądań polityki”334.

Książki miały uczyć i wychowywać w duchu partyjnej ideologii, być nieustającym peanem na

cześć radzieckiego człowieka i budowanej przez niego rzeczywistości.335

W rosyjskim teatrze początku lat 50. wobec pełnego podporządkowania dyrektywom

partii336, wystawiać swoje sztuki mogli jedyni ci, którzy trafnie odczytywali oczekiwania

władz i sumiennie je wypełniali. Takim okolicznościom podporządkowywali się nie tylko

cyniczni karierowicze w rodzaju Smolanowa, ale także osoby etycznie „wyrobione”,

inteligenci w kolejnym pokoleniu, jak inny bohater Długich pożegnań, Grisza Riebrow.

Z fragmentu kończącego Długie pożegnania czytelnik dowiaduje się, że kilkanaście lat

po opisanych w opowieści wydarzeniach, gdzieś na przełomie lat 60. i 70, Smolanow

„skapcaniał, zmarniał, sztuk nie pisze i żyje z tego, że wynajmuje swoją daczę letnikom”

333 Prototypem bohatera Długich pożegnań mógł być Anatolij Surow (1910-1987), mizerny dramaturg, którego

kariera rozpoczęła się w szczytowym okresie stalinowskiego terroru, apogeum osiągnęła w czasie

antykosmopolitycznej kampanii, i zakończyła się prawie natychmiast po śmierci Stalina. 334Historia literatury rosyjskiej XX wieku, pod red. A. Drawicza, Warszawa 2002, s. 402. 335Bohater powieści Lidii Czukowskiej Zejście pod wodę, której akcja rozgrywa się w 1949 r., pisarz Bilbin,

pracuje nad swoim nowym dziełem traktującym „o syberyjskich kopalniach węgla kamiennego, o nowych

technicznych sposobach eksploatacji złóż, o wdrażaniu mechanizacji” [L. Czukowska, Zejście pod wodę, tł. H.

Chłystowski, Warszawa 2010, s. 20]. Tragizm powyższych słów uwypukla los ich autora – ofiary stalinowskiego

terroru, człowieka złamanego pobytem w łagrach, który po zwolnieniu z obozu wychwala swoich ciemiężycieli i

zbudowany przez niech system. 336Por.: K. Osińska: „lata 1949-1952 stały się dla teatru czasem najbardziej jałowym. Sparaliżowane zostały

najmniejsze choćby próby odejścia od obowiązkowego szablonu” [Historia literatury rosyjskiej…, s. 429].

137

(Długie…, s. 173). Można jedynie domniemywać, że kariera autora Leśnej dali skończyła się

szybko i równie raptownie jak zaczęła, a początkiem jej upadku stała się śmierć Stalina i

uruchomienie odwilżowych procesów w literaturze.

Smolanow pochodzi z Saratowa, gdzie mieszka jego matka i upośledzona umysłowo

córka z pierwszego małżeństwa. Ojciec Mikołaja Demjanowicza był rybakiem, miał dwa

barkasy. Syn nie zdobył wykształcenia, o sobie zaś mówi, że: „do wszystkiego doszedł sam,

w pocie czoła” (Długie…, s. 90).

„Do Moskwy przyjechał przed czterema laty, przedtem pracował na prowincji, podczas wojny – w gazecie

frontowej, a jeszcze przedtem w latach trzydziestych, był na dalekiej Północy, zimował na Wyspie Dickson,

służył w wojskach ochrony pogranicza, w milicji kryminalnej, działał w organizacjach sportowych, był

bokserem. Pewnego razu własnoręcznie zastrzelił bandytę na stacji Kałacz” (Długie…, s. 90).

Michaił Heller pisze w Utopii u władzy, że po śmierci Stalina niewielu by się znalazło

urzędników wyższego szczebla, którzy w jakimś stopniu nie brali udziału w organizacji

systemu represji i masowych czystek.337 Smolanow nie należał do stalinowskiej

nomenklatury, ale uzasadniona wydaje się hipoteza o jego współpracy z jej organami. Można

szukać jej potwierdzenia w pełnym niedopowiedzeń i aluzji życiorysie. Sugerują to także jego

liczne znajomości „w urzędach”, czy błyskawiczna kariera pisarska niemożliwa bez protekcji.

Charakterystyczna dla pracowników służb bezpieczeństwa jest również trudna do

zapamiętania fizjonomia Smolanowa: „twarz bez wyrazu (…) jakby niedopieczona, z

zakalcem” (Długie…, s. 93).338

Swoim wyglądem zewnętrznym Mikołaj Demjanowicz pasuje zresztą bardziej do świata

przestępczego niż do stołecznego teatru: „barczysty jak atleta, na lewej ręce nad łokciem miał

wytatuowaną rusałkę z ogonem, a wokół rusałki jakieś dwa imiona” (Długie…, s. 89).

Wspominając o swojej młodości, „opowiada (…) o mętach i bandytach” (Długie…, s. 91),

doskonale orientuje się też w przestępczej mapie Saratowa – gdzie „mogliby (…) po prostu

zarżnąć, ot tak, bez dania racji” (Długie…, s. 91). Bandyckie dossier nie wyklucza, ale wręcz

bardziej uprawdopodabnia współpracę Smolanowa z radziecką władzą, dla której pospolici

337М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия…, с. 77. 338„Niedopieczona”fizjonomia Smolanowa kontrastuje z twarzą Tamary Ignatjewny z Długich pożegnań:

„przeorana wieloma latami, nieszczęściami (…) twarz, która w dziwny sposób łączyła w sobie rysy zabiedzonej

staruszki i osmaganego morskim wiatrem marynarza” (Długie…, s. 134), czy Fiodora Nikołajewicza z Zamiany:

„twarz miał obciągniętą sino miedzianą, jak wygarbowaną skórą”. W opowieściach moskiewskich Trifonow

porównuje twarz cynicznego koniunkturalisty z twarzami ludzi „po przejściach” – doświadczonych radzieckimi

łagrami za niesłuszne przekonania (Fiodor Nikołajewicz), czy niewłaściwe pochodzenie (Tamara Ignatjewna).

138

przestępcy bywali cennymi sojusznikami w walce z rzeczywistymi i wyimaginowanymi

przeciwnikami.

W kryminalnej przeszłość Mikołaja Demjanowicza można również dostrzec wspólny

mianownik z życiorysem Stalina, który w „opozycyjnym” okresie swojego życia, w carskiej

Rosji, trudził się m.in. rabunkowymi napadami na pociągi.339 Z ojcem narodu łączą

Smolanowa także cechy charakteru i stosunek do otoczenia: „potrafił niby to nieporadnie, a

jednak skutecznie podporządkowywać sobie ludzi, ciężkim niedźwiedzim krokiem docierać

do sedna sprawy, do celu”( Długie…, s. 94).

Autor Leśnej dali traktuje innych w sposób apodyktyczny i przedmiotowy. Gdy u progu

swych największych sukcesów spotyka się z drwinami aktorów wystawiających jego sztukę

zapowiada złowieszczo, że jeszcze będą się przed nim czołgać (Długie…, s. 90). Kilka

miesięcy później staje się najważniejszą osobą w teatrze i choć formalnie jest tylko autorem

wystawianych w nim sztuk, wpływa na obsadę przedstawień, ingeruje w ich inscenizację,

ustala skład jego kierownictwa.

Lato 1952 r. to szczytowy okres kariery Mikołaja Demjanowicza. Jego sztuka zostaje

nominowana do Nagrody Stalinowskiej, a sukcesom zawodowym towarzyszy awans pod

względem statusu materialnego – Smolanow przeprowadza się do nowego mieszkania i

kupuje samochód. Fragment ten uwypukla dysproporcje pomiędzy sytuacją bytową

większości obywateli i uprzywilejowaną pozycją wybrańców – członków władzy (opis

mieszkania i kolacji u tajemniczego członka nomenklatury Agabiekowa) i ich protegowanych

(Smolanow). Trifonow pośrednio obnaża w ten sposób fikcyjność głoszonej przez władze

zasady społecznego egalitaryzmu.

W opisie kariery Smolanowa stosunkowo szybko pojawiają się pierwsze oznaki

świadczące o jej zmierzchu: „W lecie był Leningrad (…) Mikołaj Demjanowicz poruszał się

ciężko, upijał się też jakoś ciężko, w nocy wzywano lekarza” (Długie…, s. 120). Na początku

1953 r. „gwiazda Smolanowa, która przez cztery lata tak szybko nabierała wysokości, nagle

straciła rozpęd” (Długie…, s. 158). Autor Leśnej dali wyznaje, że najbliższe osoby odwracają

339Simon Sebag Montefiore we wprowadzeniu do biografii Stalina pisze o „jego roli w napadach na banki,

wymuszeniach, podpaleniach, piractwie, morderstwach – politycznym gangsterstwie, które imponowało

Leninowi i wyposażyło Stalina w cechy, jak się okazało bezcenne w politycznej dżungli Związku Radzieckiego”

[S. Montefiore, Stalin. Młode lata despoty, tł. M. Antosiewicz, Warszawa 2008, s. 15]. Bandycki element w

charakterze i życiorysie Iosifa Wissarionowicza Trifonow podkreślał nie tylko w utworach literackich, ale

przede wszystkim w pracach dokumentalnych (Odblask ognia) i brudnopisowych zapiskach: „Сталин – не

идейный борец , никакой не теоретик, а элементарный властолюбец, действующий как главарь банды”

[А. Шитов, Юрий…, с. 117].

139

się od niego, co w przypadku pisarza bez talentu, budującego swoje sukcesy na

znajomościach i protekcji musiało oznaczać rychły upadek.

Mikołaj Demjanowicz jest typem trifonowowskich bohaterów „umiejących żyć”, potrafi

się urządzić – „umeblować sobie życie, jak mieszkanie” (Długie…, s. 94). U Trifonowa takie

postaci cechuje wyjątkowa łatwość nawiązywania przydatnych znajomości, która w realiach

przedstawionych w opowieściach moskiewskich ma niebagatelne znaczenie: pozwala nie

tylko zabezpieczyć potrzeby bytowe, ale jest także nieodzownym warunkiem awansu

zawodowego.

Podobnie, jak w dwóch pierwszych opowieściach cyklu moskiewskiego, również w

Długich pożegnaniach ważnym elementem charakteryzującym poszczególne postaci jest ich

erudycja i stosunek do literatury. Znajomość rosyjskiej klasyki staje się swoistym probierzem

inteligenckości, a braki w tym zakresie narzędziem demaskacji. W Bilansie wstępnym

szanowany doktor historii zostaje przyłapany na kompromitującej nieznajomości dzieł

Michaiła Lermontowa. W Długich pożegnaniach, jeden z bohaterów podejrzewa, że

dramaturg Smolanow nie czytał ani Dostojewskiego, ani Tołstoja (Długie…, s. 117).

Mimo elementarnych braków w wykształceniu Smolanow jest osobą inteligentną i

spostrzegawczą. Jego oceny rzeczywistości są trafne, a życiorys świadczy o szczególnej

umiejętności dostosowywania się do zmiennych społeczno-politycznych uwarunkowań. Choć

ma pochodzenie niepewne z punktu widzenia bolszewickich władz (dwie łodzie rybackie

ojca, mogły kwalifikować Smolanowa, jako syna kułaka lub drobnego kapitalisty), uzyskuje

w stalinowskiej Rosji status wpływowego dramaturga. W niesprzyjających dla siebie

okolicznościach chruszczowowskiej odwilży traci wpływy, ale potrafi zachować jakąś część

swojego materialnego statusu – żyje z wynajmu swojego letniskowego domu.

Niektóre szczegóły dotyczące portretu Smolanowa i przebiegu jego pisarskiej kariery

przypominają postać samego Trifonowa. I tak przed moskiewską widownią pojawia się w

okularach w „masywnej czarnej, amerykańskiej oprawie”, rodzące skojarzenia z jednym z

najbardziej charakterystycznych atrybutów wyglądu zewnętrznego autora Domu nad rzeką

Moskwą. Mikołaj Demjanowicz został w 1952 r. nominowany do Nagrody Stalinowskiej –

Trifonow otrzymał taką w 1951 r. Trifonow w Długich pożegnaniach po raz pierwszy

dokonuje twórczego rozrachunku z okresem swojego pisarskiego debiutu. Obdarzając

fragmentami własnej biografii zdecydowanie negatywnego bohatera, pisarz wyraża swój

140

sceptycyzm zarówno wobec sztampowych, koniunkturalnych Studentów340, jak i być może,

własnej postawy w ostatnich latach stalinowskiej dyktatury.

Giennadij Witaliewicz Klimuk (Drugie życie). Giennadij Witaliewicz Klimuk, jedna z

głównych postaci Drugiego życia (1975), z wykształcenia historyk, jest uosobieniem

człowieka sukcesu, którego zawodowa i naukowa kariera nabiera rozpędu w epoce

breżniewowskiej stagnacji. W utworze zostaje przeciwstawiony swojemu rówieśnikowi,

przyjacielowi ze studiów, Siergiejowi Afanasjewiczowi Troickiemu, który pomimo

większych intelektualnych zdolności nie broni doktoratu i na skutek zawodowych

niepowodzeń porzuca naukę, by zająć się parapsychologią.

W czasie studiów dużo zdolniejszy Troicki pomagał Klimukowi, ale to ten drugi w

przyszłości obronił doktorat i dwukrotnie go opublikował. Giennadij Witaliewicz w swoich

pracach jest ortodoksyjnym wyznawcą teorii materialistycznego determinizmu i jak sam

podkreśla „wszystko jest nieważne i nie ma znaczenia, oprócz dziejowej konieczności”

(Drugie…, s. 114-115). Przestrzeganie marksistowskiej wykładni obowiązującej w badaniach

historycznych jest jednym z elementów leżących u podstaw naukowych sukcesów i

zawodowego awansu Klimuka, który łączy intelektualny konformizm z umiejętnością

prowadzenia intryg, budowania sojuszy i ich porzucania, gdy stają się zbędne. Dzięki tym

cechom zdobywa coraz silniejszą pozycję w instytucie, w którym obejmuje wpływowe

stanowisko sekretarza naukowego.341

Giennadij Witaliewicz awansuje zawodowo i w tym samym czasie „wytrwale powiększa

metraż i przenosi się do coraz elegantszych dzielnic (…) podobno zamieszkał na Nowym

Arbacie, w wieżowcu” (Drugie…, s. 100)342. Z fragmentarycznych informacji o biografii

Klimuka wyłania się obraz człowieka pnącego się po szczeblach kariery, troszczącego się o

340 Trifonow stosunkowo szybko nabiera krytycznego stosunku do swojego debiutanckiego dzieła. Niespełna

cztery lata po jego publikacji, w posłowie do drugiego polskiego wydania Studentóww zasadzie odżegnuje się od

swojej powieści przekonując, że pod wieloma względami jest to utwór niedoskonały [J. Trifonow, Studenci, tł.

T. Evert, Warszawa 1954]. 341 Nie przypisując takiego zamierzenia autorowi, przy lekturze Drugiego życia mimowolnie narzuca się

analogia pomiędzy karierą sekretarza naukowego Klimuka i sekretarza generalnego Breżniewa. Obydwaj

pochodzą z Ukrainy, mozolnie pną się po szczeblach kariery budując sieci powiązań i znajomości. Pozbawieni

charyzmy i szczególnych talentów osiągają wyznaczone sobie cele dzięki uporowi i wytrwałości. Intelektualnie

przeciętni dużo piszą, publikują i za swoje grafomańskie dzieła zbierają oficjalne pochwały i nagrody. 342 Przeprowadzka na położony w centrum Moskwy Nowy Arbat może świadczyć o wysokiej pozycji

zawodowej i dużych możliwościach finansowych bohatera. Michaił Heller i Aleksander Nekricz analizując

czasy breżniewowskie, piszą o ekskluzywności dzielnicy, w której zamieszkał Giennadij Klimuk: „В крупных

городах, и прежде всего в столичных, для высшей бюрократии выстраиваются дома в изолированных от

остальных граждан районах (...) Улочки и переулки Арбата перестроены, многие дома снесены, а на их

местах воздвигнуты другие, именуемые домами высшей категории (...) Прежние жители Арбата:

рабочие, служащие, лица свободных профессий – оттеснены в новые микрорайоны, выстроенные на

окраинах столицы” [М. Геллер, А. Некрич, История России 1917-1995. Утопия…, с. 281].

141

poprawę swojej sytuacji materialnej, ale który jednocześnie zmienia się mentalnie. W

rozmowach ze starymi znajomymi przyjacielski ton zastępuje urzędowym formalizmem.

Znający go jeszcze z czasów studenckich, gdy „przychodził obdarty, chudy i głodny”, teraz

widzą w nim „obraz nadętego radzieckiego biurokraty” (Drugie…, s. 111).

Światopoglądową przemianę Klimuka, jego zmieniający się stosunek do rzeczywistości

dobrze ilustruje scena, w której nie zgadza się zaśpiewać piosenki Szybko, szybko… (Быстро,

быстро донельзя). Tekst o miłości, chętnie przez niego śpiewany w latach studenckich, teraz

wydaje mu się nieprzystający do zajmowanej przez niego pozycji sekretarza naukowego. Stał

się zbyt wielkim człowiekiem, ironizuje jego dawny przyjaciel i drwiąco puentuje, że

zapewne nie odmówiłby jednak wykonania innego utworu, „gdyby to było coś w rodzaju

Ukochana moja stolico” (Drugie…, s. 183)343.

Karierze Klimuka towarzyszy nie tylko jego wewnętrzna przemiana i nowy

biurokratyczno – władczy stosunek do otoczenia. Jego rozmówcy, od czasów szkolnych

będący z nim na koleżeńskiej stopie, teraz w kontaktach z Klimukiem samoistnie i

bezwiednie przyjmują postawę podwładnego. Relacje pomiędzy postaciami utworu obrazują

więc tutaj mechanizmy warunkujące konformistyczne zachowania, świadczą o

podświadomym serwilizmie wobec sprawujących władzę.

W Drugim życiu po raz pierwszy w opowieściach moskiewskich ważnym motywem

utworu staje się problem pamięci. Spór o pamięć wyraża się w konfrontacji dwóch metod

prowadzenia badań historycznych. Materialista Klimuk dezawuuje znaczenie pamięci o

przeszłości, podporządkowując konkretne wydarzenia i uczestniczące w nich postaci teorii

dziejowej konieczność. Żarliwie oponuje mu idealista Siergiej Troicki, który historycznemu

determinizmowi przeciwstawia metodę „rozkopywania grobów”. Zasadnicza różnica między

obydwoma podejściami do przeszłości zawiera się w stosunku obydwu historiozofii do

jednostki. Dziejowa konieczność pomija jednostkę i koncentruje swoją uwagę na procesie

historycznym. W metodzie rozkopywania grobów to człowiek znajduje się w centrum

zainteresowania historyka. Ta antropologiczna w swojej istocie metoda była również bliska

Trifonowowi.

343 Odmowa Klimuka zaśpiewania piosenki Быстро, быстро донельзя…mogła być spowodowana nie tylko

mało poważną treścią utworu, ale w większym stopniu jego historią. Piosenka została napisana w 1914 roku, a

szczególną popularność zdobyła w okresie wojny domowej w szeregach białych. Co więcej jej autorką była

pisarka Wiera Inber, której ojciec był bratem ciotecznym Lwa Trockiego.

142

2) Bohaterowie opowieści moskiewskich: Pokolenie ojców i dziadów

a. Ideowy rewolucjonista (Fiodor Nikołajewicz z Zamiany, Piotr Tielepniew z Długich

pożegnań, Mikołaj Hańczuk z Domu nad rzeką Moskwą)

Fiodor Nikołajewicz (Zamiana). Dziadek Wiktora ukończył prawo na Uniwersytecie w

Petersburgu. Dalsza jego biografia uosabia losy ideowego rewolucjonisty, który z pełnym

zaangażowaniem zwalczał stary ustrój, aby następnie stać się ofiarą nowego. Za działalność

rewolucyjną został skazany przez władze carskie na więzienie. Z zesłania uciekł za granicę.

Pracował w Belgii i Szwajcarii, znał osobiście Wierę Zasulicz.344 Ponownie został uwięziony

już przez NKWD w drugiej połowie lat 30. Odzyskał wolność dopiero po śmierci Stalina,

zwolniony z łagru, przyjechał do Moskwy, prawdopodobnie został zrehabilitowany,

przydzielono mu pokój na Osiedlu Południowo-Zachodnim, gdzie umarł pod koniec lat 50.

Dziadek zajmuje w utworze wyjątkowe na tle pozostałych postaci miejsce – jest z innej

epoki zarówno w sensie dosłownym (urodził się, dorastał, zdobywał wykształcenie i

kształtował swój światopogląd jeszcze w czasach carskich), jak i przenośnym – wyznawane

przez niego zasady dla młodszych pokoleń wydają się anachroniczne i śmieszne. Dużo

wesołości sprawia im Fiodor Nikołajewicz swoim szczerym oburzeniem na fakt wręczenia

łapówki w sklepie. Żona jego wnuka, Lena, nazwie go wówczas „wspaniale zachowaną

osobliwością” („хорошо сохранившимся монстром”) (Zamiana, s. 71). Kiedy w jego

obecności, ta sama Lena będzie się zwracać do robotnika na „ty”, dziadek ponownie będzie

zdumiony: „Co to znaczy? Czy teraz tak jest przyjęte? Do ojca rodziny, człowieka pod

czterdziestkę?” (Zamiana, s. 71). Osobowość i charakter Fiodora Nikołajewicza wyraża się

także w pietyzmie z jakim odnosi się do swojego ubioru: „Ubierał się zawsze bardzo

starannie, nosił koszule z krawatem. Swoje chłopięce buciki numer czterdziesty czyścił

codziennie do połysku” (Zamiana, s. 72).

Postać Fiodora Nikołajewicza będąca w opowiadaniu ucieleśnieniem obrazu ideowego

rewolucjonisty – człowieka nie troszczącego się o własny byt i wygodę, oddanego sprawie, o

którą walczy – jest bardzo bliska autorowi, a wypowiadane przez nią poglądy, jako jedyne

mają niepodważalny, autorytatywny charakter. Szczególnie wyraziste są dwa przypadki, w

których oceny formułowane przez starego rewolucjonistę przypominają przykazania:

344 Znajomość z Wierą Zasulicz (1849-1919), związaną z rosyjskimi narodnikami, wykonawczynią słynnego

zamachu na generała Triepowa, później emigrantką, uczestniczką rozwijającego się ruchu

socjaldemokratycznego i wreszcie jedną z przywódczyń mieńszewików zapewne jest wytłumaczeniem represji

wobec Fiodora Nikołajewicza w Związku Radzieckim. W utworze nie jest powiedziane, czy był on

mieńszewikiem, czy z nimi sympatyzował, czy tylko znał – dla NKWD, w istocie, nie miało to większego

znaczenia. (Mieńszewikiem był dziadek Jurija Trifonowa Abram Lurie (1875-1924).

143

„Pogarda – to głupota. Nie należy nikim pogardzać” (Zamiana, s. 74) i „Nie ma nic

głupszego, jak szukać ideałów w przeszłości” (Zamiana, s. 75). Adresatem przytoczonych

wypowiedzi jest wnuk Fiodora Nikołajewicza, ale w swojej treści i formie jakby wykraczają

one poza wymowę samego utworu. Niewątpliwie zajmują one ważne miejsce w

światopoglądzie autora. Odrzucenie pogardy w każdej postaci jest dla niego aksjomatem.

Przeświadczenie o nieprzystawalności wzorców postępowania charakterystycznych dla

różnych czasów i okoliczności – przedmiotem refleksji i znakiem ewoluującego stosunku

Trifonowa do rewolucji.

Piotr Aleksandrowicz Tielepniew (Długie pożegnania). Obalenie caratu i bolszewicki

przewrót dla jednych oznaczał koniec uprzywilejowanej pozycji w społeczeństwie, przed

innymi dotychczas społecznie upośledzonymi otwierał nowe szanse i możliwości.

Beneficjentem rewolucji jest niewątpliwie drugoplanowy bohater Długich pożegnań Piotr

Aleksandrowicz Tielepniew – kotlarz z Jekaterynburga, weteran wojny domowej, który w

pierwszych latach funkcjonowania radzieckiej Rosji przenosi się z Uralu do stolicy, zdobywa

wyższe wykształcenie, podnosi swój status materialny i społeczny.

Rozrzucone w utworze, nieliczne wzmianki o przeszłości rodziców Lali, Piotra

Aleksandrowicza i Iriny Ignatjewny, pozwalają domyśleć się ich losów – typowych dla

mieszkańców Rosji okresu bolszewickiego przewrotu. Piotr Aleksandrowicz przed rewolucją

zdobył fach kotlarza, w wojnie domowej walczył po stronie czerwonych, przy radzieckiej

władzy zdobył wykształcenie i został inżynierem w fabryce. Obalenie caratu i zburzenie starej

hierarchii społecznej umożliwiło ojcu Lali poprawę sytuacji zawodowej i materialnej – za

zasługi na froncie otrzymał domek w Moskwie. Dla Iriny Ignatjewny, o której

przedrewolucyjnej przynależności do wyższych sfer można dedukować z rozrzuconych w

utworze informacji na temat jej rodziny345, rewolucja oznaczała pożegnanie się z

dotychczasowym statusem i rezygnację z określonych marzeń i planów. Na początku lat 20.

umiera jej ojciec, brat „ma przykrości”, a z lakonicznych informacji na temat losów siostry i

jej rodziny można się domyślać, że padli ofiarą bolszewickich represji. Małżeństwo Iriny

Ignatjewny z Piotrem Tielepniewem mogło być więc próbą ucieczki przed losem –

zapewnienia sobie i najbliższym podstawowego egzystencjalnego bezpieczeństwa. Cel ten

345 W utworze epizodycznie pojawia się rodzona siostra matki Lali, Tamara Ignatjewna: „spokojna, wysoka jak

tyka, niezgrabna starucha, skrzywdzona ciężko przez los” (Długie…, s. 131). Mieszka poza Moskwą, ale w

stolicy ma „mnóstwo znajomych”, w tym niejaką Natalię Aleksiejewnę Michnaczową, generałową (zapewne

mowa jest o jakiejś starej wdowie po jakimś zmarłym carskim generale). W przeszłości wyuczyła się zawodu

krawcowej, by szyciem zarabiać na życie, ale szyje marnie. Jej „pańskie” pochodzenie zdradzają także słowa

komentarza dotyczące losu jej siostry – matki Lali: „ale czy to jest szczęście? Grzebać się w ziemi, w gnoju,

sadzić kartofle, piłować i rąbać drzewo niby jakiś chłop ze wsi” (Długie…, s. 135).

144

udało się osiągnąć – córka Iriny Ignatjewny wspomina swoje dzieciństwo przypadające na

szczytowy okres stalinowskiego terroru jako szczęśliwe lata.

Tielepniew jest pierwszym pokoleniem radzieckiej inteligencji technicznej.

Wykształcony w ZSRR na kursach wieczorowych dorastał, kształtował swój światopogląd i

przysposabiał się do zawodu jeszcze w carskiej Rosji. Jego pełen zaangażowania stosunek do

wykonywanej pracy, pragnienie samokształcenia i poszerzania horyzontów (prosi swojego

zięcia – pisarza o wypożyczenie mu książek Wasilija Żukowskiego i Anatola France’a)

uformowały się zatem jeszcze w starym reżimie.

W opowieściach moskiewskich, przedstawicielem kolejnego pokolenia radzieckich

inżynierów, urodzonym już w ZSRR jest Wiktor Gieorgijewicz Dmitriew z Zamiany. Do

swojej przypadkowo wybranej profesji specjalisty od pomp odnosi się z obojętnością – praca

nie stanowi dla niego wyzwania, ale jest co najwyżej egzystencjalną koniecznością –

sposobem zabezpieczenia materialnych potrzeb. Nad podnoszenie kwalifikacji zawodowych

przedkłada tanią rozrywkę, nad poezję – plotki o współpracownikach…

Mikołaj Wasiliewicz Hańczuk (Dom nad rzeką Moskwą). „W karakułowej czapce na

głowie, w białych butach filcowych obszytych skórą o kolorze czekoladowym i w długiej

szubie podbitej lisim futrem wyglądał jak kupiec ze sztuki Ostrowskiego” (Dom…, s. 77).

Profesor Mikołaj Wasiliewicz Hańczuk z Domu nad rzeką Moskwą nie lubi wychodzić na

zimowe wieczorne spacery bez towarzystwa. Jego gosposia widzi w tym przede wszystkim

troskę o własne bezpieczeństwo – strach i potrzebę posiadania „obstawy”, ponieważ na

moskiewskich ulicach końca lat 40. XX wieku, ludzi „w takich futrach to nie kochają…”

(Dom…, s. 78).

Mikołaj Wasiliewicz urodził się w ostatniej dekadzie XIX wieku. Jeden z jego dziadków

był wiejskim popem. Autor nie informuje o profesji i pozycji społecznej ojca przyszłego

profesora, choć można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że był osobą wykształconą.

Jego syn, jedna z centralnych postaci Domu nad rzeką Moskwą, zapewne jeszcze we wczesnej

młodości zaangażował się działalność ruchu rewolucyjnego. Po obaleniu caratu służył w

oddziale do zadań specjalnych gubernialnej Czeka w Czernichowie. „Hańczuk! Na sam

dźwięk tego nazwiska blady strach padał na wrogów. Bo się nigdy nie zawahał, nie znał

litości” (Dom…, s. 143). Rewolucyjny zapał Mikołaja Wasiliewicza doprowadził do zerwania

z ojcem, który bezskutecznie próbował wstawić się u syna za jakimś popem. Podczas wojny

domowej Hańczuk był kawalerzystą w armii konnej, poetą w wydziale propagandowym i

mówcą na wiecach żołnierskich. Na początku lat 20. brał udział w kampanii polskiej.

145

Po zdobyciu władzy przez bolszewików i zakończeniu działań wojennych Hańczuk

ukończył studia, zdobył humanistyczne wykształcenie i rozpoczął karierę naukową.

Płomienne zaangażowanie z jakim zwalczał wrogów rewolucji przeniósł na walkę w obszarze

literatury. Osobiście znał Maksyma Gorkiego i Aleksego Tołstoja. Ma zdjęcie z Demianem

Biednym z czasów wojny domowej. „znał wszystkich doskonale, pijał z nimi herbatę, bywał

u nich na daczach. O wszystkich, nawet o takich sławach jak Gorki, mówił wprawdzie z

szacunkiem, ale też z ukrytym poczuciem wyższości” (Dom…, s. 77). Kiedy wspomina lata

20. i toczące się wówczas spory o kierunki rozwoju radzieckiej literatury posługuje się

bolszewickim propagandowym językiem czasów wojny domowej: „Wtedy zadaliśmy cios

(…) to była recydywa, musieliśmy zadać decydujący cios… Stoczyliśmy z nimi batalię…”

(Dom…, s. 64). Słuchający go student widzi w sześćdziesięcioletnim grubawym staruszku z

rumianymi policzkami „tytana i rębajłę, herosa z bylin staroruskich”. Narrator dodaje, że „do

pewnego stopnia zresztą odpowiadało to rzeczywistości” (Dom…, s. 65).

Na przełomie lat 40. i 50. minionego wieku Hańczuk jest sześćdziesięcioletnim

weteranem-bohaterem wojny domowej, zasłużonym członkiem partii, kierownikiem katedry

na uniwersytecie, autorem stu osiemdziesięciu prac naukowych i członkiem Akademii Nauk.

Mieszka niedaleko Kremla w domu, wybudowanym dla elity radzieckiej władzy. Ma daczę,

żyje dostatnio, obce są mu bytowe troski trudnych powojennych lat, z którymi zmaga się

większość społeczeństwa.

Wówczas to pada ofiarą anty-kosmopolitycznej nagonki. Oskarżony o uleganie wpływom

Zachodu i niedocenianie rodzimej nauki, na własnej skórze odczuwa opresyjną działalność

systemu, w którego budowie z pełnym zaangażowaniem uczestniczył. Zostaje wyrzucony z

uniwersytetu i na kilka lat trafia do prowincjonalnej uczelni „w celu wzmocnienia kadr

terenowych” (Dom…, s. 177). Po śmierci Stalina i rozpoczęciu procesów odwilżowych,

profesor powraca do Moskwy i odzyskuje utracone stanowisko.

Kiedy padają pierwsze oskarżenia wobec Hańczuka, wykrzykuje on inwektywy pod

adresem swoich adwersarzy, nazywając ich hołotą i kanaliami, których prawdziwym

obliczem jest cuchnące drobnomieszczaństwo (Dom…, s. 144). Organizatorów kampanii

przeciwko niemu określa koniunkturalistami i szczerze żałuje, że nie wytępił ich w latach

dwudziestych, kiedy przyłączyli się do nowej władzy, choć w istocie byli zakamuflowanymi

burżujami (bezpartyjnymi poputczikami) ( Dom…, s. 143). Wobec absurdalnych zarzutów,

profesor nie traci więc rewolucyjnego zapału, a swoje kłopoty tłumaczy działalnością wrogów

rewolucji.

146

Autor podkreśla wręcz dziecinną naiwność Aleksego Mikołajewicza przytaczając jego

wypowiedzi, m.in. tę dotyczącą świetlanych perspektyw rozwoju gospodarczego ZSRR i

rosnącego dobrobytu jego mieszkańców. „Za pięć lat każdy człowiek radziecki będzie miał

swoją własną daczę” (Dom…, s. 77) – prognozuje profesor niedługo po wojnie, pod koniec lat

40. Absurdalne i niedorzeczne z dzisiejszej perspektywy, słowa te musiały brzmieć nie mniej

fantasmagorycznie w stalinowskiej Rosji. Hańczuk na podobieństwo narodowolców

przedstawionych przez Trifonowa w Niecierpliwości jest człowiekiem idei, walki i wierności

zasadom, który jednocześnie nie rozumie otaczającej go rzeczywistości. Ubrany w ciepłe

futro nie dostrzega cierpień towarzyszącego mu podczas zimowych spacerów studenta, który

w lichym paletku, przerobionym z ojcowskiego starego płaszcza ledwie nie zamarza.

Kiedy w połowie lat 70. narrator spotyka Hańczuka, widzi przed sobą starego 86-letniego

człowieka, który „wychudł na wiór, plecy wygięły mu się w kabłąk (…) oczy łzawiły (…) a

język ledwie obracał się w ustach”. Pomimo zewnętrznych oznak starczej niedołężności, z

twarzy profesora nie zniknęły charakterystyczne rumieńce, a uścisk jego dłoni nie utracił

całkowicie dawnej siły (Dom…, s. 189). Stojąc nad grobem przedwcześnie zmarłej córki,

Aleksy Mikołajewicz wypowiada myśl o pragnieniu życia mimo wszystkich niesprzyjających

okoliczności: „Ale tak się człowiekowi nie chce rozstawać z tym światem…” (Dom…, s.

191). To pragnienie życia wypływające z przekonania o sensie ludzkiej egzystencji odróżnia

Hańczuka od apatycznych, zniechęconych i rozczarowanych do życia bohaterów–

konformistów występujących w opowieściach moskiewskich.

Pod koniec długiego życia profesor Hańczuk nie chce już wspominać swojej młodości.

Niechętnie rozmawia o latach 20., w których toczył zażarte boje o kształt radzieckiej

literatury. Czy na stosunek Aleksego Mikołajewicza do wspomnień wpłynęły represje,

których doświadczył w ostatnich latach panowania Stalina? Wcześniej z dużą chęcią i z

autentycznym zapałem opowiadał o swoim barwnym życiorysie. Być może jednak,

przedkładanie telewizyjnych seriali nad dyskusje o przeszłości można wytłumaczyć

zmieniającą się z wiekiem percepcją rzeczywistości – czasy młodości stają się dla profesora

nie tylko coraz bardziej odległe, ale również związane z nią wydarzenia tracą na ostrości i

znaczeniu.

Stosunek Trifonowa do rewolucji bolszewickiej i rewolucyjnych haseł i ideałów

ewoluował, co wyraźnie odzwierciedlają kolejne jego utwory. W dokumentalnej powieści

Odblask ognia pisarz a priori przyjmuje za słuszne i właściwe rewolucyjne zaangażowanie i

147

poświęcenie się dla sprawy.346 W napisanej ponad dekadę później powieści Stary wskazuje

natomiast na nieprzystawalność postaw czasu rewolucji i czasu pokoju. Zresztą jeszcze w

Zamianie, w której autor przeciwstawia relatywizmowi młodego pokolenia ideowość ojców i

dziadów pada stwierdzenie o bezcelowości poszukiwania wzorców postępowania w

poprzednich pokoleniach. W Drugim życiu altruizm i pryncypialność weteranki wojny

domowej, w codziennym życiu i w normalnych czasach przeradzają się w egoizm, prowadzą

wręcz do nienawiści. Jeszcze w Niecierpliwości (1973) Trifonow dogłębnie analizuje na

materiale historycznym skalę krzywd i cierpienia jakie może wyrządzić wiara w szlachetne

ideały połączona z ideologicznym fanatyzmem.

b. „Poputczik” (Siergiej Leonidowicz z Długich pożegnań, Gieorgij Maksimowicz z

Drugiego życia)

„Niepewni sojusznicy” należą do tego samego pokolenia co Fiodor Nikołajewicz i profesor

Hańczuk, ale w przeciwieństwie do nich nie byli rewolucjonistami. Siergiej Leonidowicz

(reżyser teatralny) z Długich pożegnań i Gieorgij Maksymowicz (malarz) z Drugiego życia są

w opowieściach moskiewskich reprezentantami środowisk twórczych, którzy po zdobyciu

władzy przez bolszewików, czy to dobrowolnie, czy pod wpływem przymusu, poparli nowy

reżim. W pierwszych latach władzy bolszewickiej, na określenie części inteligencji, która

przyłączyła się do zwycięzców ukuto termin „poputczicy”.

Siergiej Leonidowicz (Długie pożegnania). Reżyser teatralny Siergiej Leonidowicz jest

człowiekiem z innej epoki. Przypomina Fiodora Nikołajewicza z Zamiany, starego

rewolucjonistę, którego młode pokolenie nazywa dobrze zachowanym reliktem przeszłości.

Ich podobieństwo zawiera się nie tylko w metryce – obydwaj urodzili się w drugiej połowie

XIX wieku, ale także w stosunku do otaczającej ich rzeczywistości. W przeciwieństwie do

przedstawicieli młodszych pokoleń trudno dostrzec w ich postawie materialną

zapobiegliwość, czy troskę o własny komfort. Charakteryzuje ich natomiast autentyzm

346 Nikołaj Lejderman i Mark Lipowiecki postrzegają przywiązanie Trifonowa do postaw czasu rewolucji, w

kontekście „odwilżowych” złudzeń i silnego wówczas wśród części rosyjskiej inteligencji przekonania, że

ratunkiem dla kraju jest powrót do zasad i wartości z okresu walki rewolucyjnej. „И целую полосу в

творчестве Трифонова (с середины 1960-х годов и примерно до 1973 года) занимают произведения, в

которых повседневная современность с ее метушней, мышиной возней, куцыми целями, мелочными

заботами, ничтожными интригами так или иначе соотносится с высокой идеальной мерой

революционного прошлого” [Н. Лейдерман, М. Липовецкий, Современная…, т.2, с. 226].

148

zaangażowania – w jednym przypadku w walkę rewolucyjną, w drugim w działalność

artystyczną – i wierność określonym zasadom.

Siergiej Leonidowicz na początku lat 50., w czasie kiedy rozgrywa się akcja Długich

pożegnań, jest kierownikiem artystycznym i reżyserem jednego z moskiewskich teatrów.

Autor nie podaje jego wieku, ale on sam w jednej z rozmów wspomina swojego ojca, który

był rówieśnikiem Mikołaja Wasilewicza Kletocznikowa, narodowolca urodzonego w 1846 r.

Na podstawie tej informacji można dedukować, że Siergiej Leonidowicz przyszedł na świat

gdzieś w latach 80. XIX stulecia, a w 1953 r. kiedy z ciężkim zawałem trafił do szpitala, jest

już niemłodym mężczyzną.

Problemy z sercem poprzedziły konflikty w teatrze. Siergiej Leonidowicz wbrew

wywieranym na niego naciskom odmawia reżyserowania nowej sztuki reżimowego i niezbyt

utalentowanego dramaturga. Tematem przedstawienia, które „dzieje się w Chicago, w

Belgradzie i nad kanałem Wołga-Don”, jak można się domyśleć , byli zachodni sabotażyści i

amerykański imperializm. Było to więc „dzieło” całkowicie podporządkowane

socrealistycznym schematom, propagandowe i pełne zakłamań na temat rzeczywistości. Stary

reżyser, który wcześniej wystawił już dwa utwory wspomnianego dramaturga, dostrzegając w

nich elementy czegoś nowego, świeżego, tym razem kategorycznie odmawia, konstatując, że

„trzeba mówić ludziom prawdę w oczy. To jedyny ratunek.” (Długie…, s. 147).

Postulat prawdy w życiu społecznym i kulturalnym był jednym z najważniejszych haseł

okresu odwilży i odsyła bezpośrednio do słynnego artykułu Władimira Pomierancewa

zamieszczonego w 1953 r. w dwunastym numerze miesięcznika „Nowyj mir” pod tytułem: O

szczerości w literaturze.347 Siergiej Leonidowicz wypowiada swoje słowa o około rok

wcześniej, jeszcze za życia Stalina i w towarzyszącej jego rządom atmosferze powszechnego

zastraszenia. Można je rozpatrywać, jako akt odwagi, czy działanie wynikające z przeczucia

nadchodzących zmian. Wydaje się jednak, że najbardziej adekwatna interpretacja postawy

doświadczonego reżysera zawiera się, mówiąc współczesnym językiem, w jego

profesjonalizmie. Będąc znawcą i wielbicielem teatru sprzeciwia się wystawieniu sztuki

urągającej wszelkim zasadom estetyki, zastąpionych wytycznymi politycznych decydentów.

W warunkach terroru i zastraszenia społeczeństwa, Siergiej Leonidowicz pozostaje

wierny swojemu powołaniu i udowadnia, że można zachować ludzką godność w nawet

najbardziej niesprzyjających okolicznościach.

347W. Pomierancew zarzucał ówczesnej literaturze m.in. upiększanie rzeczywistości, stereotypowość i

szablonowość bohaterów i jednocześnie postulował: „Поднять подлинную тематику жизни, ввести в романы

конфликты, занимающие людей в личном быту” [В. Померанцев, Об искренности в литературе, «Новый

мир», 1953, № 12, с. 245].

149

Gieorgij Maksimowicz (Drugie życie). Życiu inteligencji twórczej w schyłkowym

okresie rządów stalinowskich Trifonow poświęcił Długie pożegnania, trzecią opowieść cyklu

moskiewskiego. Na podstawie wycinka radzieckiej rzeczywistości, przedstawiającego ludzi

zaangażowanych w funkcjonowanie jednego z moskiewskich teatrów, autor pokazał

mechanizmy rządzące życiem artystycznym w ZSRR na początku lat 50. W Drugim życiu

drugoplanowa postać Gieorgija Maksimowicza jest natomiast ilustracją losów

utalentowanego artysty, który w latach 30. wobec nagonki na formalistów348 niszczy swoje

najlepsze prace, zdradza wyznawane poglądy i staje się socrealistycznym chałturnikiem.

Gieorgij Maksimowicz, urodził się w latach 90. XIX wieku. Jeszcze przed rewolucją

uczył się malarskiego kunsztu od „jakiegoś słynnego Greka” (Drugie…, s. 23), potem

studiował w Paryżu. Tam, kształtowały się jego awangardowe artystyczne poglądy (znał

przedstawicieli nowatorskiej Szkoły Paryskiej: Amadeo Modiglianiego i Marca Chagalla),

które po powrocie do radzieckiej Rosji okazały się być ideologicznie wypaczone. „Rosyjski

van Gogh”, jak mówiono o Gieorgiju Maksimowiczu, wobec wywieranych na niego

nacisków, zbierał „cięgi za formalizm” (Drugie…, s. 54), odżegnuje się od dotychczasowych

zapatrywań na sztukę, maluje socrealistyczną Uralską stal i zostaje prosperującym artystą

reżimowym. Po zakończeniu II wojny światowej „dano mu pracownię i pokój w domu

plastyków, zaczął być dobrze widziany, pojawiły się o nim wzmianki w prasie, zawierano z

nim umowy, dostawał zmówienia” (Drugie…, s. 23). Z czasem staje się częścią artystycznego

establishmentu: „piastował z wyboru jakieś funkcje, czymś dysponował, gdzieś wykładał i nie

przemęczał się” (Drugie…, s. 120).

Dostosowanie własnego światopoglądu do zewnętrznych uwarunkowań poniekąd zbliża

Gieorgija Maksimowicza do przedstawionego w opowieściach moskiewskich młodszego

pokolenia konformistów. Podobnie jak oni wspomina on swoją młodość, jako czas

najszczęśliwszy, „radosną, niestrudzoną pracę po nocach nie wiadomo dla kogo i po co, nie

przynoszącą zarobku” (Drugie…, s. 125), tylko wówczas bowiem żył prawdziwie. We

wspomnieniach jego pasierbic z okresu kiedy Gieorgij Maksimowicz nie został jeszcze

malarzem reżimowym jawi się on jako „nieszczęśliwy, nieurządzony, głodny i biedny, ale

uczciwy człowiek…” (Drugie…, s. 121).

348 Sygnał do rozpoczęcia antyformalistycznej kampanii dał artykuł Jazgot zamiast muzyki opublikowany w

„Prawdzie” na początku 1936 roku, w którym miażdżącej krytyce została poddana opera Dmitrija

Szostakowicza. „Следить за этой «музыкой» трудно, запомнить ее невозможно” [Сумбур вместо музыки.

Об опере «Леди Макбет Мценского уезда», «Правда», 28.01.1936 r.,

http://www.theremin.ru/archive/sovok/sumbur.htm]. Celem kampanii było podporządkowanie państwu życia

kulturalnego, wymuszenie na artstach przyjęcia socrealistycznej estetyki [Historia literatury rosyjskiej…, s. 340-

341].

http://www.theremin.ru/archive/sovok/sumbur.htm

150

Na początku lat 50. kilka miesięcy po śmierci Stalina, w pracowni Gieorgija

Maksymowicza jeden z gości zauważa reprodukcję Guerniki Pablo Picasso. Artysta zaczyna o

niej opowiadać płomiennie i żarliwie zdradzając swoje faktyczne artystyczne inklinacje

Występująca w utworze, ideowa komunistka konfrontując jego słowa z realistycznym

malarstwem, które uprawia, zarzuca mu, że głosi co innego niż tworzy (Drugie…, s. 54). To

rozdwojenie dostrzega również główny bohater opowieści: „To widzę w nim artystę,

prawdziwego, poświęcającego wszystko dla sztuki, to znów geszefciarza zgarniającego

zamówienia…” (Drugie…, s. 120).

Już w Zamianie (1969) stosunek do twórczość Picasso staje się elementem

charakterystyki inteligenckiego światopoglądu.349 Twórczość autora Guerniki jest jednym z

argumentów w „pseudo-intelektualnym” sporze pomiędzy reprezentantką życiowego

praktycyzmu (Leną) i przedstawicielką idealistycznej inteligencji (Maryną). Dla pierwszej

zachwyty nad niezrozumiałym malarstwem Picasso są przejawem hipokryzji, dla drugiej

potwierdzeniem „inteligenckości”.350 W Bilansie wstępnym duża reprodukcja Picassa wisi w

mieszkaniu bohaterów pomiędzy dwiema ikonami. Oryginalna kompozycja nie wynika z

zainteresowania sztuką, ale jest groteskową ilustracją inteligenckiego snobizmu. Trzy malunki

na różowej ścianie pokoju gościnnego odzwierciedlają aktualną modę i zarazem są

manifestacją przynależności do grupy ludzi wykształconych i wrażliwych na sztukę.

3) Bohaterowie opowieści moskiewskich: Rodziny protagonistów

Po aresztowaniu i rozstrzelaniu ojca oraz zesłaniu matki (1938), opiekę nad trzynastoletnim

Jurijem Trifonowem i jego młodszą siostrą Tanią przejęła babcia, Tatiana Słowatinska, w

przeszłości działaczka rewolucyjnego podziemia (z jej konspiracyjnego mieszkania w

349 Pablo Picasso, pomimo swoich lewicowych poglądów i członkostwa w Komunistycznej Partii Francji ze

względu na awangardowość swoich dzieł był w stalinowskiej Rosji artystą zakazanym. Dzięki wysiłkom Ilii

Erenburga (znał dobrze Picassa z czasów swojego pobytu w Paryżu) pierwsza wystawa dzieł hiszpańskiego

artysty odbyła się w Moskwie już po śmierci Stalina i stała się prawdziwą kulturalną sensacją. „Wielu młodych

radzieckich artystów uznało wystawę za najważniejsze wydarzenie w ich artystycznym życiorysie”

[Tłumaczenie – P.S.] [V. Zubok, Zhivago’s Children. The last Russian Intelligentsia, Cambridge 2009, s. 95]. 350 Jedna z postaci powieści Wasilija Grossmana Życie i los, ironizując na temat kryteriów wyróżniających

inteligencję wymienia m.in. twórczość Picassa: „Jakże błahe są kryteria, według których oceniacie, kto należy

do waszego środowiska: «Ach, ona to zero, nie lubi Błoka, a ten to prymityw, nie rozumie Picassa…»” [W.

Grossman, Życie…, s. 81]. Trifonow i Grossman w utworach rozgrywających się w różnych czasach – II wojny

światowej i w latach 70. – pisząc o atrybutach rosyjskiej inteligencji sięgają po malarstwo jednego z

najsłynniejszych artystów XX wieku, który stał się swoistym symbolem sztuki dla wybranych – niezrozumiałej

dla masowego widza. Elitarność Picassa u obydwu pisarzy zostaje zestawiona z elitarnością jego odbiorców –

inteligentów – przy czym zarówno w opowieściach moskiewskich jak i w Życiu i losie zestawieniu temu

towarzyszy wyraźna autorska ironia.

151

Petersburgu korzystał m.in. Lenin i Stalin), później pracownica sekretariatu KC KPZR.351 Jej

surowość, wysokie wymagania w stosunku do otoczenia i samej siebie, pryncypialność i

wewnętrzną potrzebę pomagania innym można odnaleźć w obrazach matek protagonistów

występujących w opowieściach moskiewskich (Zamiana, Drugie życie). Siłę jej charakteru w

postawie staruszki Niły – babci głównego bohatera Domu nad rzeką Moskwą, która w

szczytowym momencie stalinowskiego terroru, w sytuacji, gdy jednemu z członków rodziny

grozi zesłanie do łagru, jako jedyna traktuje pomoc dla niego za rzecz oczywistą i naturalną.

Spośród postaci kobiecych występujących w opowieściach moskiewskich, Trifonow

najwięcej uwagi poświęca jednak żonom protagonistów. W Zamianie, Bilansie wstępnym i

Domu nad rzeką Moskwą kobiety, choć istotne dla rozwoju fabuły, pozostają w głównej

mierze elementem narracji, przedmiotem opisu. Inaczej jest w Długich pożegnaniach i w

Drugim życiu, których świat przedstawiony w znacznym lub dominującym stopniu pokazany

jest z perspektywy występujących w nim bohaterek. Dla odbiorcy dzieła oznacza to

możliwość wejrzenia w świat ich przeżyć wewnętrznych, pełniejsze zrozumienie ich postaw,

ocen i zachowań.

W niniejszej pracy zobrazowane w opowieściach moskiewskich postaci kobiece zostały

podzielone na dwie grupy: matek i partnerek protagonistów.

a. Partnerki (Lena i Tania z Zamiany, Larysa z Bilansu wstępnego, Lala z Długich

pożegnań, Olga z Drugiego życia, Sonia z Domu nad rzeką Moskwą)

Opisy relacji rodzinnych przedstawione w opowieściach moskiewskich w dużej części

odsyłają do osobistych doświadczeń trzykrotnie żonatego Trifonowa. Najdłuższym i

najbardziej inspirującym dla twórczości pisarza było jego pierwsze małżeństwo zawarte w

1951 roku z Niną Neliną, solistką Teatru Wielkiego w Moskwie. Ten pełen sprzeczności i

konfliktów związek, w którym nie brakowało także wzajemnej fascynacji i autentycznej

351 O babci pisarza można przeczytać m.in. we wspomnieniach jego siostry [Т. Трифонова, О моей бабушке,

Москва 2008, http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/?t=page&num=13167]. Tatiana Aleksandrowna

Słowatinskaja (1879-1957) niedługo przed śmiercią spisała natomiast wspomnienia z okresu swojej rewolucyjnej

działalności [Т. Словатинская, Из воспоминаний, «Прометей», Москва 1967, с. 206-225]. W Odblasku

ognia, Jurij Trifonow nie kryje swojego zdziwienia, że we wspomnieniach babci nie ma nawet śladu cierpień,

jakie przyniosły jej rodzinie stalinowskie represje: „jej zięć zginął, syn Paweł został zesłany, osiem lat spędziła

również na zesłaniu córka (…) Ale we wspomnieniach T. Słowatinskiej nie ma ani śladu tych cierpień. Jaka jest

tego przyczyna? Niezrozumienie historii, ślepa wiara, czy też zakorzenione w ciągu pół wieku nawyki

konspiracji, nakazujące ukrywać nawet najokrutniejszy ból? To zagadka trudniejsza od wielu innych zagadek.”

[J. Trifonow, Odblask ognia, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1987, s. 72-73]. Według niektórych historyków

Tatiana Słowatinska, w okresie działalności konspiracyjnej była kochanką Stalina: „Słowatinska, jak się zdaje,

była kobietą całkowicie wyzwoloną w stylu pierwszych feministek. Stalin nawiązał romans ze swoją „drogą

ukochaną Tatianą”, o którym „wiele się mówiło” wśród radzieckich dygnitarzy za jego rządów” [S. Montefiore,

Stalin. Młode…, s. 259].

http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/?t=page&num=13167

152

miłości, przerwała przedwczesna i niespodziewana śmierć Niny w 1966 roku.352 Rok później

Trifonow zaczął pisać Zamianę – pierwszą z opowieści moskiewskich. Wkrótce też powtórnie

się ożenił, a jego wybranką została Ałła Pastuchowa, utalentowana redaktorka, pracownica

wydawnictwa, które w 1973 r. opublikowało Niecierpliwość. Po kilku latach niezbyt udanego

małżeństwa Trifonow pod koniec lat siedemdziesiątych związał się z młodszą od niego o

trzynaście lat pisarką Olgą Miroszniczenko.353

Najbardziej osobisty i intymny wymiar mają dla Trifonowa wspomnienia Olgi Troickiej,

w których pisarz zawarł własne doświadczenia i przeżycia związane ze śmiercią pierwszej

żony. W Drugim życiu, kilka miesięcy po pogrzebie niespodziewanie zmarłego na zawał serca

męża, myśli bohaterki przepełnione są autentycznym bólem i dojmującym poczuciem braku

osoby, która przez lata wypełniała całe jej życie. „Niepojęte: jak żyć bez niego?” (Drugie…,

s. 18) – pyta w wewnętrznym monologu bohaterka – „Każdy przedmiot, każdy znajomy

człowiek, każda myśl, każde słowo nawet, wszystko, wszystko na świecie nicią związane jest

z nim” (Drugie…, s. 92).

Olga Wasiliewna Troicka z wykształcenia jest biologiem i pełni kierowniczą funkcję w

instytucie naukowo-badawczym. Swój światopogląd określa jako materialistyczny.

„Wiedziała na pewno: początek i koniec wszystkiego jest chemią. Niczego prócz wzorów

chemicznych nie ma we wszechświecie i poza nim” (Drugie…, s. 135). Po śmierci męża sama

jednak podważa swoje dotychczasowe przekonania: „Boże drogi, jeżeli początkiem i końcem

wszystkiego jest chemia – to skąd ból?” (Drugie…, s. 136).

Pragmatyczne, zdecydowane, konsekwentne w realizacji celów. Bohaterka Drugiego

życia jest osobą pragmatyczną, dobrze przystosowaną do otaczającej ją rzeczywistości i

twardo stąpającą po ziemi. Charakterystyczne dla rodziny jej męża pryncypialność, wierność

własnym przekonaniom, czy wyidealizowana miłość, są według niej cechami

niepraktycznymi, szkodliwymi, wręcz egoistycznymi. Zarabia więcej od małżonka historyka i

to na niej w większym stopniu spoczywa ciężar utrzymania domu. W radzieckiej

rzeczywistości zilustrowanej w opowieściach moskiewskich większa życiowa zaradność

kobiet w porównaniu z mężczyznami jest bardziej regułą niż wyjątkiem.

352 W 1951 r. w rodzinie młodych Trifonowów urodziła się córka Olga. Jej wspomnienia o rodzicach są ważnym

źródłem informacji dotyczących pierwszego małżeństwa pisarza i zarazem pokazują ścisły związek pomiędzy

jego życiem pisarza i twórczością [О. Тангян, Испытания Юрия Трифонова, „Одесский альманах

«Дерибасовская - Ришельевская»” 2010, № 41, с. 198-226]. 353 Olga Miroszniczenko po śmierci męża otoczyła opieką jego literacką spuściznę, m.in. przygotowała do

publikacji i opatrzyła komentarzem prowadzone przez Trifonowa dzienniki i zapiski.

153

Kiedy w Bilansie wstępnym syn prosi ojca o zjednanie mu poprzez znajomych

przychylności komisji egzaminacyjnej, prośbę tę, wobec niezdecydowania bohatera, szybko i

efektywnie wypełnia jego żona Rita. W tej samej opowieści posuniętym do groteski

ucieleśnieniem życiowej operatywności jest epizodyczna postać Larysy – inżyniera do spraw

realizacji. „Larysa to nie przyjaciółka, to instytucja, to biuro usług. Wszystko załatwi (…)

ciepłe majtki, bilety na Rajkina, skierowania na wczasy i do sanatoriów, spotkania z

wpływowymi osobistościami” (Bilans…, s. 7). W utworze zostaje nazwana „bestią o

rumianych policzkach”. Określenie to odnosi się do wyjątkowej zaradności Larysy i

przypomina sformułowanie użyte w stosunku do Leny – żony głównego bohatera Zamiany.

„Lena wgryzała się w swoje pragnienia jak buldog. Taka urocza kobieta-buldog (…) Nie rezygnowała dopóty,

dopóki jej pragnienie – w zaciśniętych zębach – nie stało się ciałem. Imponująca cecha! Wspaniała,

zdumiewająca, rozstrzygająca. Cecha prawdziwego mężczyzny” (Zamiana, s. 81-82).

Lena jest osobą do szpiku kości pragmatyczną, skuteczną w działaniu i konsekwentną w

osiąganiu postawionych sobie celów.354 To ona zainicjowała materialnie korzystny, ale

etycznie dwuznaczny proces zamiany mieszkania stanowiący oś fabuły utworu. Żona Wiktora

z łatwością zawiera znajomości, które mogą jej przynieść wymierne korzyści. W ten sposób

zdobywa wymarzoną pracę, a poprzez zaprzyjaźnioną dyrektorkę sanatorium dostaje obiady z

sanatoryjnej stołówki. Jej mąż jest zachwycony stanowczością i skutecznością młodej

małżonki, która wkrótce po ślubie bez skrupułów pozbywa się z jego rodzinnej daczy od lat

pomieszkującej tam dzikiej lokatorki.

Lena pracuje jako tłumacz angielskiego i w przeciwieństwie do swojego męża –

inteligenta od kilku pokoleń – jest pierwszą w swojej rodzinie osobą posiadającą wyższe

wykształcenie. Pragmatyzm i życiową zaradność odziedziczyła po rodzicach. Jej ojciec, Iwan

Łukianow, w przeszłości garbarz, po przejęciu władzy przez bolszewików zrobił karierę w

administracji, zapoczątkowaną posadą dyrektora w niewielkiej fabryczce odebranej przez

państwo z rąk prywatnego właściciela w 1926 r. W latach 50. kiedy poznaje go główny

bohater Zamiany jest już osobą podstarzałą, otyłą i cierpiącą na zadyszkę, ale nadal

354 Postać Leny przypomina Nataszę z Trzech sióstr Antoniego Czechowa [O podobieństwie tych dwóch postaci

pisze Karolina De Maegd-Soep; К. Де Магд-Соэп, Юрий…, с. 132-133]. Bezwzględność w działaniu bohaterki

Trifonowa uzasadnia ocenę jej męża, zarzucającego Lenie nieludzkie postępowanie i „niedorozwój uczuć”.

Andriej Prozorow, mąż Nataszy z dramatu Czechowa kreśli podobną charakterystykę swojej małżonki: „Она

честная, порядочная, ну добрая, но в ней есть при всем том нечто принижающее ее до мелкого, слепого,

этакого шершавого животного. Во всяком случае, она не человек” [А. Чехов, Три сестры [в кн.]

Избранные произведения в трех томах, т.3, Москва 1950, с. 276].

154

posiadającą bardzo duże możliwości dzięki „stosunkom i długoletnim znajomościom”

(Zamiana, s. 59).

Żony protagonistów opowieści moskiewskich są kobietami wykształconymi: Lena jest

tłumaczem, Rita – ekonomistką (Bilans wstępny), Olga – chemiczką (Drugie życie). Sonia

(Dom nad rzeką Moskwą), niedoszła małżonka Wadimia Glebowa studiuje w Instytucie

Języków Obcych. Lala (Długie pożegnania), choć bez aktorskiego wykształcenia na początku

lat 50. zostaje gwiazdą moskiewskiego Teatru Dramatycznego. Później już po zakończeniu

kariery scenicznej pracuje na etacie w jakimś zakładzie: „musi myśleć o mężu, musi myśleć o

synu (…) w pracy też nie układa się jak należy (…) tyra za trzech” (Długie…, s. 172-173).

Ofiarne i troskliwe. Pragmatyzm i życiowa zaradność Olgi Wasiliewny (Drugie życie),

czy Lali (Długie pożegnania) łączy się u nich z wewnętrzną potrzebą życia dla kogoś innego,

opiekowania się kimś i otaczania go troską.

Dla swojego męża Olga Wasiliewna była żoną i matką, która już na początku znajomości

strofuje go „czerpiąc przejmującą rozkosz z tego, że on milczy, a ona go surowo, jak matka

upomina” (Drugie…, s. 30). Jakiś czas po jego śmierci zaczyna się spotykać z mężczyzną, na

relacje z którym przenosi okazywane dotychczas mężowi troskę i współczucie: „Miał słabe

płuca, przeziębiał się chorował (…) A ona się zadręczała, że choruje z dala od niej”

(Drugie…, s. 228). „Na górze był wiatr, raptem smagnął porywiście. Przygarnęła się do niego,

żeby go osłonić, ratować” (Drugie…, s. 229).

Troskę o najbliższych jako główny cel egzystencji Lala wynosi z rodzinnego domu. Jej

matka w młodości porzuciła naukę baletu i zrezygnowała z perspektywicznego z punktu

widzenia zawodowej kariery wyjazdu do Rygi, by zaopiekować się chorą babcią. W

następnych latach całkowicie podporządkowała własne cele i plany mężowi i córce. W

przypadku Lali potrzeba empatii, współczucia i poświęcania się dla innych determinują jej

postawę i zachowania.

Ludmiła Tielepniewa pod koniec wojny związuje się z Borysem, „kulawym poetą, który

słynął z tego, że układał piosenki dla inwalidów i ślepców” (Długie…, s. 107). Wcześniej

spotyka się z Jaszą, którego cała rodzina zginęła pod Mińskiem, a który sam był „ciamajda,

niezaradny jak małe dziecko” (Długie…, s. 78). Swojego przyszłego męża wybawia od

ciężkiego pobicia pocałunkami dla oprawców, i zapewnia, że gotowa byłaby im się oddać,

jeżeli to miałoby uratować mu życie. Troskliwość i wrażliwość na ludzką krzywdę

przesłaniają jej niekiedy prawdziwy obraz rzeczywistości, na przykład wówczas, gdy zostaje

kochanką cynicznego i podłego dramaturga, który pomimo zamożności i zawodowych

155

sukcesów potrafi wzbudzić jej litość opowieściami o trudnej przeszłości i problemach

osobistych.

Gotowość do składania siebie w ofierze charakterystyczna dla postawy Lali upodabnia ją

do kobiecych postaci z twórczości Fiodora Dostojewskiego. Do rosyjskiej klasyki odsyłają

również wypowiadane przez bohaterkę słowa, które w stalinowskiej rzeczywistości i w ustach

córki czerwonoarmisty wydają się brzmieć dość abstrakcyjne: „ludzi trzeba kochać. Kochać

miłością wielką i szlachetną (…) warto znieść wszystko i wszystko wybaczyć” (Długie…, s.

92).

Bezinteresowne, wyidealizowane poświęcenie dla innych charakteryzuje postawę Sonii

Hańczuk z Domu nad rzeką Moskwą, a także epizodycznej postaci kochanki głównego

bohatera Zamiany. Co znamienne, obydwie kobiety z życiowego punktu widzenia ponoszą

porażkę, nie tyko zostają porzucone przez swoich ukochanych, ale ponadto, Tania przeżywa

rozpad rodziny, a Sonia umiera w młodym wieku.

Ponad trzydziestoletnia Tania na tle innych postaci występujących w Zamianie, wydaje

się być wyjątkową. Charakteryzujące ją szczerość, uczciwość, brak obłudy i idealistyczny

stosunek do miłości zdecydowanie wyróżniają ją spośród materialistycznie usposobionych do

rzeczywistości rówieśników. Swoją postawą bardziej przypomina przedstawicieli starszego,

rewolucyjnego pokolenia, czy też żyjących ideałami rosyjskich inteligentów okresu

przedrewolucyjnego. (Choć w przeciwieństwie do jednych i drugich, wobec trosk życia

codziennego, przejawia typową dla ludzi pragmatycznych zaradność – ma nowe duże

mieszkanie i dobrze płatną pracę.) Zna na pamięć mnóstwo wierszy zapisanych jeszcze w

czasach studenckich „starannym, kaligraficznym pismem celującej uczennicy”. W czasie

spotkań z kochankiem godzinami deklamuje szeptem poezję Cwietajewej, Pasternaka,

Mandelsztama, Błoka.355 Dobroć i trwoga, które zapamiętuje w spojrzeniu Tani główny

bohater Zamiany są wyrazem jej troski o ukochanego. Jest zawsze gotowa przyjść mu z

pomocą, nawet wówczas gdy nie ma już żadnych nadziei na odwzajemnienie uczuć. Osoba

Tani z Zamiany nawiązuje do postaci, często występującej w rosyjskiej literaturze – kobiety

cierpiącej i poświęcającej się dla kochanego mężczyzny.356 Stąd, być może, bohater

Trifonowa przyjmuje jej miłość i oddanie, jak coś naturalnego i należnego.

355 Takie zestawienie stanowi być może najważniejszy element charakterystyki Tani w utworze. Wszyscy

wymienieni należą bowiem do najwybitniejszych poetów rosyjskich XX wieku. Jednocześnie żaden z nich nie

był artystą reżimowym i każdy z nich miał mniej lub bardziej „na bakier” z radziecką władzą. 356 W Długich pożegnaniach pojawia się opis żony Iwana Gawriłowicza Pryżowa, żyjącego w XIX wieku autora

m.in. Historii szynków w Rosji (История кабаков в России в связи с историей русского народа, ): „Kobieta

pełna poświęcenia…Tak się namęczyła z nim w Moskwie, zawsze był bez grosza, pechowiec, pijak straszliwy,

nieuleczalny, a potem, na dodatek, poszła z nim na Sybir…” (Długie…, s. 118). Na Sybir poszła za skazanym

156

Spośród bohaterek opowieści moskiewskich do epizodycznej postaci Tani najbardziej

zbliżona swoją postawą jest Sonia Hańczuk. Nawiązując do użytego w utworze pod jej

adresem sformułowania „typ turgieniewowski”, Karolina de Maegd-Soep charakteryzuje

bohaterkę, jako ideał czystości, ofiarności i pełnej oddania miłości.357

Jeden z bohaterów Domu nad rzeką Moskwą opisuje dominującą cechę charakteru Soni,

jako „bolesne i wszechogarniające uczucie litości. Dla wszystkich bez wyjątku, dla każdego z

osobna” (Dom…, s. 75). W jej spojrzeniu „przebija jedynie pogodny spokój, współczucie i

serdeczność – dla wszystkich…” (Dom…, s. 130). W zapijaczonej fizjonomii dość

ordynarnego studenta widzi „sympatyczną twarzyczkę”. Jej dobroć i naiwność sięgają wręcz

granic absurdu, gdy podczas II wojny światowej o sąsiadach, którzy wytykają niemieckie

pochodzenie jej matki i żądają wyrzucenia jej z Domu, mówi, że to „dość mili ludzie”

(Dom…, s. 172).

„Wyrosła na wysoką bladą dziewczynę, trochę za chudą, z pełnymi bladymi wargami i

bladoniebieskimi oczami, z których przebijała dobroć i troskliwość” (Dom…, s. 64). Wygląd

zewnętrzny (niebieskie oczy), ale przede wszystkim charakter i życiowa postawa nasuwają

analogie z bohaterkami powieści Fiodora Dostojewskiego. Już samo imię córki profesora

Hańczuka odsyła do słynnej imienniczki ze Zbrodni i kary – Sonii Marmieładowej. Obydwie

łączy dobroć i ofiarność, ale także niebywała wręcz pokora i bezbronność wobec otaczającego

ich zła.

b. Matki (Ksenia Fiodorowna z Zamiany, Aleksandra Prokofiewna z Drugiego życia)

Protagoniści opowieści moskiewskich dorastali bez ojców, którzy zginęli pod koniec lat

trzydziestych w okresie stalinowskich czystek lub podczas II wojny światowej (wyjątkiem

jest tata Wadima Glebowa z Domu nad rzeką Moskwą, który w czasie wojny został ranny w

głowę, a później wpadł w alkoholizm). Trifonowowskich bohaterów wychowywały więc

przede wszystkim matki, co odcisnęło swoje piętno na ich charakterach i osobowościach. Nie

bez przyczyny kobiety, z którymi się później wiążą są bardziej od nich zdecydowane,

wykazują się większą inicjatywą i w jakimś stopniu przejmują ich funkcję głowy rodziny.

Informacja o chorobie Kseni Fiodorowny, matki głównego bohatera Zamiany rozpoczyna

pierwszą opowieść cyklu moskiewskiego. W napisanym kilka lat później Drugim życiu

Trifonow dopełnia i uściśla ten obraz kreując postać Aleksandry Troickiej.

Raskolnikowem Sonia Marmieładowa…Osiem lat na zesłaniu spędziła matka Trifonowa, która nie wyrzekła się

swojego męża uznanego za wroga narodu. 357 К. Де Магд-Соэп, Юрий…, c. 177.

157

Ksenia Fiodorowna (matka Wiktora Dmitriewa) jest emerytowaną pracownicą biblioteki

uniwersyteckiej (po powrocie z zesłania w szkolnej bibliotece pracowała mama Trifonowa).

Jej ojciec był prawnikiem, aktywnym działaczem ruchu rewolucyjnego, carskim katorżnikiem

i więźniem stalinowskich łagrów. Autor niewiele mówi o przeszłości Kseni Fiodorowny,

można się zatem jedynie domyślać, że charakterystyczne dla niej pryncypialność i altruizm

wyniosła z przesiąkniętego rewolucyjnymi ideałami rodzinnego domu.

Pomimo ograniczonych środków i możliwości nigdy nie odmawia pomocy proszącym ją

o to bliskim i bardzo dalekim krewnym.358 Za jej bezinteresownością kryje się jednak egoizm.

Synowa nazywa ją hipokrytką, gdy dochodzi do wniosku, że jej pragnienie czynienia dobrych

uczynków motywowane jest potrzebą podnoszenia własnej samooceny, tak aby: „stale czuć

się dobrym człowiekiem” (Zamiana, s. 55).

Ksenia Fiodorowna jest ponadto osobą prostoduszną, życzliwą i ustępliwą. Ta pozytywna

charakterystyka łączy się jednak z okazywaną przez bohaterkę pogardą, m.in. w stosunku do

praktycznych i przedkładających materię nad duchowość Łukianowów. „Jeżeli zrezygnujemy

z pogardy, to wyrzekniemy się ostatniej broni” (Zamiana, s. 74) – mówi Ksenia Fiodorowna,

a jej opinię podziela większość członków inteligenckiej rodziny Dmitriewów. Gdy jej

kuzynka zaczynała mówić o ludziach nie ceniących Picassa, natychmiast wpadała w istny

szał, zamieniała się w zwierzę, w którego „ustach (…) coś się kłębiło i jakby błyskało”

(Zamiana, s. 88).

W Zamianie Trifonow zarysowuje obraz kobiety wykształconej i pryncypialnej, której

idealistyczna postawa zostaje przeciwstawiona moralnemu relatywizmowi i

konsumpcjonizmowi pokolenia jej syna. Autor wypunktowuje negatywne strony charakteru

Kseni Fiodorowny, m.in. jej pogardę wobec ludzi o odmiennym światopoglądzie, ale nie stają

się one przedmiotem głębszej analizy. Inaczej jest w Drugim życiu, w którym Trifonow

pochyla się nad nieprzystawalnością rewolucyjnych ideałów do normalnej codzienności,

358 Altruizm Kseni Fiodorowny Trifonow zapożyczył m.in. z biografii swojej matki Eugenii Abramowny i babci

Tatiany Aleksandrowny. Siostra pisarza wspomina obydwie kobiety jako całkowicie wolne od egoizmu, gotowe

pomagać każdemu potrzebującemu ich wsparcia i opieki [Т. Трифонова, О моей маме , Москва 2008,

http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/?t=page&num=13165]. Wymowny jest jej opis Tatiany

Aleksandrowny: «Нищей студенткой консерватории, зарабатывающей на жизнь вышиванием, она

выхаживала больных, укрывала от полиции, помогала деньгами, вещами, и не только товарищам по

партии, но и просто людям, попавшим в беду. Эта потребность помогать сохранилась у ней до старости –

у нас на Большой Калужской, потом на Песчаной, постоянно жили люди, которым нужно было лечиться,

учиться, просто негде было жить» [А. Шитов, Юрий…, с. 9]. W Zamianie autor pisze natomiast o matce

Wiktora: „Z jej pokoju dość długo czasem korzystają jacyś niemłodzi, ledwo znajomi ludzie, przyjaciele ojca lub

jeszcze starsze, na wpół zgrzybiałe staruszki, przyjaciółki dziadka, lub też nawet przypadkowe towarzyszki z

domów wczasowych pragnące zasięgnąć porady lekarzy moskiewskich – albo wreszcie chłopcy i dziewczęta z

prowincji, dzieci dalekich krewnych, które przyjechały zdawać na wyższe uczelnie. Wszystkim matka stara się

bezinteresownie pomagać” (Zamiana, s. 54-55).


158

pokazując na przykładzie matki Siergieja Troickiego jak szlachetne postawy: wierność

określonym zasadom, czy altruizm mogą niepostrzeżenie zamienić się w ich przeciwieństwo:

dogmatyzm i egoizm.

Aleksandra Troicka, jako młoda dziewczyna „coś tam robiła na froncie w latach wojny

domowej, w wydziale politycznym armii pisała na maszynie” (Drugie…, s. 20). W atmosferze

walki ukształtował się jej charakter i osobowość – zdecydowanie w działaniu, zajadłość w

dyskusji, apodyktyczność w relacjach z otoczeniem. Rewolucyjne ideały uformowały jej

wrażliwości na krzywdę społeczną, ale jednocześnie, wymagając poświęcenia się dla sprawy,

pozbawiły empatii i współczucia wobec osób z najbliższego otoczenia, w tym członków

najbliższej rodziny.

Aleksandra Prokofiewna z wykształcenia jest prawnikiem. W przeszłości pracowała w

sądzie, była adwokatem. W momencie dziania się fabuły Drugiego życia jest już emerytką,

która w ramach pracy społecznej, odpowiada na listy czytelników do gazety, udzielając im

porad prawnych.

Blisko pół wieku, które upłynęło od czasów rewolucyjnej młodości Aleksandry Troickiej

nie zmieniło znacząco jej sposobu zachowania, czy percepcji otaczającej rzeczywistości.

Próbując odwieść młodą kobietę od poślubienia jej syna patrzy na nią „stalowymi źrenicami”,

a pokój w którym prowadzą pierwszą rozmowę „zamienił się nagle w salę posiedzeń

widmowego trybunału, brakowało tylko skórzanej kurtki i mauzera w drewnianym futerale”

(Drugie…, s. 45). Kiedy kilkanaście lat później Aleksandra Prokofiewa odmawia zakupu

obiecanych wnuczce butów, dostępnych tylko „spod lady”, jej sprzeciw ma pryncypialny

charakter. „Weteranka socjalistycznej praworządności”, jak ironicznie nazywa Aleksandrę

Prokofiewnę jej synowa, argumentuje swoją niezrozumiałą dla młodszych pokoleń postawę,

używając języka bolszewickich agitatorów: „Z usług spekulantów nigdy nie korzystałam i

korzystać nie będę, nie doczekacie się. Szubrawców nie popieram” (Drugie…, s. 163).

Podczas wypoczynku nad rzeką nie zostaje razem z kobietami, ale wspólnie z

mężczyznami idzie się kąpać: „siedzenie na trawie i rozmowa – było zanadto babskie i

mieszczuchowate” (Drugie…, s. 113). Do spartańskich warunków okresu rewolucji

nawiązuje, wzbudzający rozbawienie gawiedzi, ubiór Aleksandry Prokofiewny. Gdy wyrusza

w turystyczne podmoskiewskie eskapady przyodziewa „przedpotopowe spodnie koloru khaki,

cudaczną kurtkę z epoki wojennego komunizmu (…) plecaczek zdatny do zbiórki złomu”

(Drugie…, s. 12).

159

Emerytowana prawnik pamiętająca słynne dysputy pomiędzy „inteligentem wśród

bolszewików” Anatolijem Łunaczarskim i Aleksandrem Wwiedienskim359 do perfekcji

opanowała sztukę argumentacji i prowadzenia sporu. Synowa widzi w niej „(…)

zahartowanego w sądowych potyczkach bojownika”, który „umiał wziąć na cel i ukłuć w

bolące miejsce” (Drugie…, s. 162). Podczas kłótni w jej spojrzeniu pojawia się pogarda i

wstręt w stosunku do oponenta (Drugie…, s. 164). Gdy spiera się ze swoim synem, w obojgu

kipi potworna zjadliwość (Drugie…, s. 218). Apodyktyczny i maksymalistyczny charakter

Aleksandry Prokofiewny odzwierciedla się w jej wyglądzie zewnętrznym – w malutkich

niebieskich oczach patrzących zimno i bez miłosierdzia (Drugie…, s. 13).

Dogmatyzm, doktrynerstwo i brak tolerancji bohaterki są rezultatem wychowania i

dorastania w atmosferze rewolucyjnego radykalizmu. Aleksandra Troicka ma w sobie

potrzebę narzucania własnej woli i potrafi zmusić otoczenie do posłuchu. Kiedy zaczyna

mówić w towarzystwie, pomimo ogólnego rozbawienia i pijaństwa, wszyscy cichną i

zaczynają jej słuchać. Prawo do autorytatywnych, nie znoszących sprzeciwu osądów

przynależy jej się z racji rewolucyjnej przeszłości.360

Matka głównego bohatera Drugiego życia przez osoby postronne postrzegana jest jako

bezinteresowna ideowa weteranka wojny domowej. W codziennej rzeczywistości okazuje się

być jednak egoistyczną i bezduszną starą kobietą. Olga nie może zrozumieć skąd u starej

kobiety taki zapał i pasja z jaką angażuje się w sprawę w istocie obcych sobie ludzi. Dochodzi

do wniosku, że w altruizmie teściowej jest dużo obłudy. Zarzuca jej „pokazowy humanizm” i

chełpienie się swoją bezinteresownością (Drugie…, s. 194).

Aleksandra Prokofiewna w swojej uczciwości, bezinteresowności, czy obojętności wobec

materialnej sfery życia przypomina Ksenię Fiodorownę z Zamiany. Obydwie kobiety urodziły

się gdzieś na przełomie XIX i XX wieku. Ich postawa i oczekiwania wobec życia

uformowane w okresie rewolucji i trudnych pod względem bytowym latach międzywojnia są

zasadniczo odmienne od konsumpcyjnego nastawienia kolejnych pokoleń. Gdy Aleksandra

Prokofiewna inkryminuje swojej synowej merkantylne podejście do życia, jednocześnie jako

wzorzec przedstawia własną postawę z czasów młodości: „Myśmy w waszym wieku o

359 Debata pomiędzy A. Łunaczarskim i A. Wwiedienskim na temat marksizmu i chrześcijaństwa odbyła się w

1925 roku [А. Луначарский, Христианство или коммунизм. Диспут с митрополитом А. Введенским,

Ленинград 1926, http://lunacharsky.newgod.su/lib/religia-i-prosvesenie/hristianstvo-ili-kommunizm]. 360 O moralnym prawie starej bolszewickiej awangardy (która przeżyła stalinowskie czystki) do wydawania

sądów dotyczących każdego aspektu życia – prawie, wynikającym i wpisującym się w mitologizację przeszłości

piszą w omówieniu postaci Aleksandry Prokofiewny N. Lejderman i M. Lipowiecki. [Н. Лейдерман, М.

Липовецкий, Современная…, Т. 2, с. 240].

http://lunacharsky.newgod.su/lib/religia-i-prosvesenie/hristianstvo-ili-kommunizm

160

pieniądzach nie myśleli w ogóle. Kto myślał o pieniądzach? Jacyś tam nepmani, kułacy i

liszeńcy (…) I niczego nie potrzebowaliśmy prócz książek…” (Zamiana, s. 145).

Obrazy kobiet w utworach Trifonowa przywołują z pamięci postaci z rosyjskiej historii i

literatury XIX wieku. Ofiarność, poświęcenie, poszukiwanie wyidealizowanej miłości, dobroć

i naiwność – wszystkie te cechy charakterystyczne dla poszczególnych bohaterek w bardziej

lub mniej oczywisty sposób odsyłają do twórczości Fiodora Dostojewskiego, Iwana

Turgieniewa, czy Lwa Tołstoja. Z drugiej strony, zdecydowanie i wytrwałość w dążeniu do

wyznaczonych sobie celów przypomina postawy rosyjskich rewolucjonistek, z których można

wymienić te najsłynniejsze, m.in. Wierę Zasulicz, Zofię Pierowską, czy Wierę Figner.

Trifonow niewątpliwie dobrze znał ich biografie – w czasie kiedy pisał opowieści

moskiewskie, pracował również nad powieścią o zamachu na cara Aleksandra II

(Niecierpliwość). Studia nad życiorysami rewolucjonistek mogły stanowić dla niego

inspirację przy kreowaniu występujących w jego utworach postaci kobiecych. Chłodny

pragmatyzm jego bohaterek i przypisywanie im cech męskich (Lena z Zamiany, Larysa z

Bilansu wstępnego) w jakimś stopniu koreluje z postawą XIX-wiecznych terrorystek, które w

swoim radykalizmie często przyćmiewały mężczyzn.

Kobietom z opowieści moskiewskich poświęcono w niniejszej pracy zdecydowanie mniej

miejsca i uwagi niż postaciom męskim. Odpowiada to ich miejscu w strukturze

poszczególnych fabuł, w których stanowią tło dla głównych męskich bohaterów, pozostając

mniej lub bardziej wyeksponowanym elementem ich otoczenia. W dwóch opowieściach

świat przedstawiony jest pokazany w części lub w całości z perspektywy postaci kobiecych,

ale nawet wówczas, gdy cały utwór opiera się na przeżyciach wewnętrznych bohaterki

(Drugie życie), to w dominującej części dotyczą one wspomnień o niedawno zmarłym mężu.

c. Najmłodsze pokolenie (Cyryl z Bilansu wstępnego)

Przedstawiciele najmłodszego pokolenia przedstawionego w opowieściach moskiewskich –

dzieci protagonistów poszczególnych utworów – są postaciami epizodycznymi lub

drugoplanowymi i z wyjątkiem Bilansu wstępnego nie odgrywają istotnych ról w strukturze

opowieści. Ich przelotne portrety, krótkie wzmianki dotyczące postaw, zachowań, sposobu

bycia pozwalają jednakże snuć domniemania: jakim będzie kolejne dorastające pokolenie

rosyjskiej inteligencji.

Na przełomie lat 60/70, w których rozgrywają się akcje utworów, dzieci protagonistów

mają po kilkanaście lat, są jedynakami, w porównaniu z dzieciństwem i młodością

161

poprzednich pokoleń żyją we względnym dostatku. Rodzice troszczą się o ich wykształcenie

– opłacają korepetytorów, załatwiają miejsce w prestiżowych szkołach, pomagają w dostaniu

się na uczelnię.

Cyryl, syn głównego bohatera Bilansu wstępnego czyta wyłącznie powieści

detektywistyczne, a z gazet i czasopism jedynie „Sport Radziecki” i „Ekran”. W dostaniu się

na uczelnię pomagają mu rodzice wykorzystując swoje znajomości w komisji

egzaminacyjnej. Ich zabiegi wynikają z troski o zapewnienie własnemu dziecku pomyślnej

przyszłości, choć z etycznego punktu widzenia, cała sytuacja jest jednoznacznie negatywna.

Postawa Cyryla proszącego o protekcję nie budzi oburzenia rodziców, a biorąc pod uwagę ich

zaangażowanie w wypełnienie jego prośby, spotyka się nawet ze zrozumieniem i poparciem.

Cyryl nie buntuje się przeciwko wartościom, przekonaniom, czy stylowi życia starszego

pokolenia. Jego postawa wobec świata jest w istocie zbliżona do postawy rodziców. Podobnie

jak oni, Cyryl wpisuje się w otaczającą go rzeczywistości, stanowi jej niczym nie

wyróżniający się element i podporządkowuje się zasadom nią rządzącym. Swoimi

postępkami, m.in. nielegalną sprzedażą starej ikony paserowi udowadnia, że we własnym

interesie potrafi także naruszyć obowiązujące reguły, posunąć się do złamania prawa. W jego

zachowaniu przejawia się przede wszystkim egoizm i cynizm, ale jest w nim także

zdecydowanie i odwaga, których brakuje jego ojcu. W przeciwieństwie do Giennadija

Siergiejewicza, Cyryl wydaje się ponadto osobą całkowicie bezrefleksyjną, działającą

instynktownie, pozbawioną jakichkolwiek wyrzutów sumienia. W połączeniu ze

zdecydowaniem w działaniu i konsekwencją w realizacji postawionych sobie celów

charakterystyka najmłodszego pokolenia przedstawionego w Bilansie wstępnym rysuje się

odmiennie od tradycyjnego opisu rosyjskiej inteligencji – hamletyzującej i niedostosowanej

do rzeczywistości.

Postać syna głównego bohatera jest spojrzeniem w przyszłość – projekcją kształtu

przyszłego społeczeństwa. Ze sposobu zachowania w poszczególnych sytuacjach i

wyrażanych przez Cyryla opinii można dedukować, że będzie ono na wskroś pragmatyczne i

przeciętnie wykształcone, ale posiadające konkretne, praktyczne umiejętności. W odniesieniu

do wartości charakteryzować go będzie relatywizm i cynizm, ale z drugiej strony, w

porównaniu z pokoleniem ojców, będzie ono mniej obłudne. Giennadij komentując postawę

syna i jego życiowe zasady nazywa go łajdakiem. Jednocześnie, snując wspomnienia i

przypominając sobie poszczególne sytuacje rodzinne, narrator kilkukrotnie przyznaje rację

osądom Cyryla, który „nie lawiruje” w ocenie rzeczywistości. W przeciwieństwie do

rodziców, zawsze pozostaje sobą, nie starając się pokazać lepszym niż jest istotnie.

162

Odwaga w działaniu, łamanie prawa nie są przejawem kontestacji rzeczywistości przez

Cyryla. Nie są wyrazem buntu, ale raczej świadectwem dostosowania się do okoliczności i

umiejętnego ich wykorzystania dla własnej korzyści. Cyryl jest czystej wody

koniunkturalistą, czego, pomimo charakterologicznych podobieństw, nie można jednak

powiedzieć o jego ojcu. Postać Cyryla jest ponadto dowodem całkowitej klapy polityki

wychowania ideowego radzieckiego człowieka. Nie czyta ani klasyków marksizmu, ani

mistrzów socrealizmu. Jego lekturami są gazety sportowe i kryminały. Nie słucha

wykonawców rodzimej estrady, nad których przedkłada amerykański jazz. Grę na gitarze

traktuje „burżuazyjnie”, jako sposób na zarobkowanie. Zajmuje się nielegalnym handlem…

Ścieżkę edukacyjną Cyryla charakteryzują prośby o protekcję podczas egzaminów

wstępnych na uczelnię, czy korzystanie z usług korepetytorów zasiadających w komisjach

egzaminacyjnych. W carskiej Rosji wyższe wykształcenie sytuowało jego posiadacza wśród

intelektualnej elity społeczeństwa. Dyplom wyższej uczelni był certyfikatem elitarności

świadczącym o konkretnym zasobie wiedzy, ale również pozwalającym domniemywać, że

jego posiadacz jest osobą wrażliwą społecznie i prawdopodobnie kontestującą społeczno-

polityczną rzeczywistość. W ZSRR wykształcenie pozostało nieodzownym warunkiem

przynależności do warstwy inteligencji. Dla protagonistów opowieści moskiewskich,

przestało być jednak czynnikiem predestynującym do odgrywania określonej roli

społecznej.361 Studia zachowały dla nich swój szczególny wymiar – są inną rzeczywistością,

w której czyta się zabronione wiersze (Zamiana), czy marzy o karierze i sławie (Bilans

wstępny). Później, być może pod wpływem sytuacji politycznej (odwrotem od odwilży),

wykształcenie staje się jednak dla nich jedynie praktycznym narzędziem, a groteskowym

obrazem stricte merkantylnego podejścia do nauki staje się przedstawione w Zamianie

przeliczanie doktoratu na konkretną podwyżkę w pracy. Dla pokolenia dzieci protagonistów

opowieści moskiewskich, reprezentowanego w Bilansie wstępnym przez Cyryla nauka jest

już wyłącznie koniecznością – środkiem zapewniającym uzyskanie odpowiedniego statusu

społecznego i materialnego. Co więcej, zdobyciu wykształcenia towarzyszy cwaniactwo i

nieetyczne postępowanie.362

361 Aleksander Sołżenicyn na zadane sobie pytanie, co wyróżnia aspiracje inteligencji lat 70. od dążeń ówczesnej

klasy robotniczej, ironicznie odpowiada, że droższe meble i koniak zamiast wódki [A. Солженицын,

Образованщина…,с. 35]. 362 Przykład obrazujący dewalucaję wyższego wykształcenia w ZSRR i obniżający się poziom studentów podaje

Isaiah Berlin w tekście z lat 50.: „Иностранный ученый, работавший в Библиотеке Ленина в Москве,

обнаружил, что большинство его соседей по залу – аспиранты, компилирующие свои диссертации в

основном из отрывков других, уже защищенных диссертаций, в частности из ходовых отрывков

классиков, главным образом – Ленина и Сталина (…) Аспирантов, читающих книги, было чрезвычайно

мало” [И. Берлин, Советская интеллигенция…, с. 502-503].

163

Podsumowanie

Inteligenci urodzeni jeszcze w carskiej Rosji w ostatnich dekadach XIX wieku, w

analizowanych utworach są postaciami drugoplanowymi. Reprezentują oni pokolenie

najstarsze, w latach po zakończeniu drugiej wojny światowej już wymierające. Głównymi

bohaterami są natomiast ci, którzy podobnie jak Trifonow przyszli na świat już w ZSRR w

latach 20. i 30. minionego stulecia. Cele i życiowe postawy obydwu generacji są diametralnie

różne, co Trifonow najwyraźniej zilustrował w Zamianie w postaciach „ideowego

rewolucjonisty” Fiodora Nikołajewicza i jego wnuka – pragmatycznego konformisty

Dmitriewa.

Trifonowowscy konformiści nie wyróżniają się z otoczenia – postawa i życiowe

aspiracje upodobniają ich do większości społeczeństwa. Główni bohaterowie opowieści

moskiewskich w odróżnieniu od przedrewolucyjnej inteligencji (przedstawionej m.in. w

utworach Gorkiego, Oleszy, czy Aleksieja Tołstoja) nie kontestują otaczającej ich

rzeczywistości, nie czują się powołani do przewodzenia narodowi, czy realizacji innych

wzniosłych celów. Z drugiej strony, społeczna mimikra której się poddają, wywołuje w nich

wewnętrzny dyskomfort – poczucie życiowego niespełnienia i brak celów, których

osiągnięcie mogłoby ten stan odmienić.

Apatia i zniechęcenie charakterystyczne dla protagonistów analizowanych opowieści nie

są determinowane genetycznie, ale wynikają ze społeczno-politycznych uwarunkowań. Ich

wpływ na postawę jednostki uwypukla fakt, że w większości przypadków rodzice

trifonowowskich inteligentów w przeszłości aktywnie uczestniczyli w budowie radzieckiego

systemu.

W danym kontekście znamienny jest brak w świecie przedstawionym poszczególnych

utworów (oprócz Domu nad rzeką Moskwą) postaci ojców protagonistów. Zginęli pod koniec

lat trzydziestych bądź w czasie drugiej wojny światowej tworząc pokoleniową lukę, w

trifonowowskim ujęciu – przerywając nić łączącą przeszłość z teraźniejszością: „Człowiek

jest nicią, która ciągnie się przez czas, jest cieniutkim nerwem historii” (Drugie…, s. 135).

Przedstawioną sytuację można interpretować dwojako. Z jednej strony jako odzwierciedlenie

osobistych doświadczeń autora, który stracił ojca, gdy miał dwanaście lat. Z drugiej jako

świadectwo epoki – zawoalowaną konstatację rozmiarów stalinowskich represji,

demograficznej katastrofy spowodowanej II wojną światową i destrukcyjnego wpływu tych

wydarzeń na społeczeństwo.

164

Trifonow nie dystansuje się od wykreowanych postaci, a wręcz przeciwnie, wplatając w

ich życiorysy fakty z własnej biografii podkreśla łączącą go z nimi więź. Zamiast

bezpośredniej oceny bohaterów, autor proponuje czytelnikowi próbę zrozumienia ich postaw.

Trifonowowskie założenie, by nie oceniać, ale próbować zrozumieć znalazło

odzwierciedlenie w sposobie narracji, którą charakteryzuje „pluralizm” punktów widzenia,

polegający na obserwacji świata przedstawionego, w tym jego głównych bohaterów z

różnych, często bardzo odmiennych perspektyw.363 Protagoniści opowieści moskiewskich

występują w roli zarówno podmiotu oceniającego rzeczywistość (w tym samego siebie – np.

w formie monologu wewnętrznego w Bilansie wstępnym) jak i obiektu ocenianego (przez

inną postać utworu, np. w Długich pożegnaniach, czy przez anonimowego narratora będącego

świadkiem przedstawionych wydarzeń – Dom nad rzeką Moskwą). Brak w utworach

Trifonowa nadrzędnego, oceniającego punktu widzenia na opisywaną rzeczywistość i

spojrzenie na nią z różnych perspektyw w pewnym stopniu zbliża konstrukcję świata

przedstawionego poszczególnych opowieści do „polifonicznej” twórczości

Dostojewskiego.364 „Analityczny” stosunek do opisywanej rzeczywistości odróżnia

Trifonowa od większości pisarzy rosyjskich poruszających w swoich utworach problem

inteligencji, którzy nie stronili od oceniania365, czego przykładem są m.in. negatywne obrazy

rosyjskich inteligentów w prozie rosyjskiej lat 20. i 30. minionego wieku.

Bohaterowie opowieści moskiewskich na pozór wydają się nijacy i przeciętni – nie są

szczególnie dobrzy, ani wyjątkowo źli. Od powszedniości – codziennej krzątaniny, trosk

materialnych i rodzinnych konfliktów odrywają ich rozmyślania nad własnym życiem. Te

rozmyślania w pewnym stopniu upodobniają ich do poprzedników – inteligencji XIX-

wiecznej. Refleksja nad samym sobą (aktywna samoświadomość) staje się wobec zewnętrznej

mimikry bodaj najważniejszym wyróżnikiem trifonowowskiego inteligenta. Przypomnienie

dokonanych wyborów i własnego zachowania w danych sytuacjach zmusza do zastanowienia

363 Rozważania nad zagadnieniem punktu widzenia w utworze literackim zawarł Boris Uspienski w

opublikowanej w 1970 r. Poetyce kompozycji. [Б. Успенский, Поэтика композиции, С.-Петербург 2000;

polski przekład: B. Uspienski, Poetyka kompozycji. Struktura tekstu literackiego i typologia form kompozycji, tł.

P. Fast, Katowice 1997]. 364 M. Bachtin, Problemy twórczości Dostojewskiego, tł. W. Grajewski [w:] Ja – Inny. Wokół Bachtina.

Antologia, t.1, Kraków 2009, s. 153-298. 365 Znany i równie kontrowersyjny rosyjski krytyk i literaturoznawca Wadim Kożinow w artykule z 1997 roku

podkreślał, że w Rosji pisało i pisze się o inteligencji albo dobrze, albo źle, prawie nigdy zaś obiektywnie i

bezstronnie. „размышлять о феномене «интеллигенция» с полным беспристрастием крайне трудно или

даже вообще невозможно (...) в интеллигенции усматривали ценнейшую или даже вообще единственную

действительно ценную общественную силу России (...) – a drugiej strony – (...) резкие суждения о

ничтожествие и, более того, прямой «вредности» интеллигенции” [В. Кожинов, Между государством и

народом. Попытка беспристрастного размышления об интеллигенции, [в кн.] В. Кожинов,

Размышления об Искусстве, Литературе и Истории, Москва 2001, с. 745].

165

nad moralną stroną podejmowanych decyzji. Refleksja ta nie jest aktem skruchy, ani próbą

usprawiedliwienia, nie prowadzi również do zmiany postawy, ale ważnym, z punktu widzenia

autora wydaje się sam fakt konfrontacji bohatera z sumieniem. Świadczy ona bowiem o

zachowaniu pewnych wartości w czasach ich relatywizacji i triumfującego konformizmu.366

Elementem wyróżniającym trifonowowskiego inteligenta jest również jego stosunek do

historii – zagadnienie stanowiące ważny motyw w Drugim życiu i przede wszystkim w Domu

nad rzeką Moskwą. Zachowanie pamięci o wydarzeniach z przeszłości wobec prób ich

przemilczania lub zafałszowywania przez władze, staje się, według Trifonowa, istotnym

kryterium moralności człowieka w czasach radzieckich.

Protagonistów opowieści moskiewskich można nazwać pokoleniem post-inteligenckim.

Będąc spadkobiercami ideowej XIX-wiecznej inteligencji w niewielkim jedynie stopniu ją

przypominają. Kontestację rzeczywistości zastąpiło u nich przystosowanie się, poświęcenie w

imię sprawy (dla innych) – egoizm. Unikanie patosu wyparło charakterystyczną dla XIX-

wiecznych idealistów – górnolotność, problemy codziennego życia – rozważania o

przyszłości ojczyzny. Zamiast zaangażowania i inicjatywności – bierność i pragnienie

świętego spokoju. W miejsce intelektualnego fermentu i twórczych poszukiwań – wycofanie i

wtórność. Jak pisał Czesław Miłosz, inteligenci lat 70. minionego wieku w przeciwieństwie

do rówieśnych Dostojewskiemu burzycieli ustalonego porządku, zadowalają się „małymi

dążeniami i małymi osiągnięciami”.367

Bohaterowie Trifonowa są pierwszym pokoleniem rosyjskiej inteligencji urodzonym i

wykształconym w ZSRR. W rezultacie m.in. upowszechnienia szkolnictwa, inteligencja w

Związku Radzieckim przestała być warstwą elitarną. Trifonowowskich protagonistów nie da

się jednak zredukować do jednej postawy i określonego zestawu poglądów. Są oni

zindywidualizowanymi charakterami – postaciami wielowymiarowymi. W 1978 roku

amerykański literaturoznawca Norman Shneidman na podstawie lektury opowieści

moskiewskich doszedł do wniosku, że podejmowane przez rządzących w ZSRR próby

uniformizacji społeczeństwa, stworzenia człowieka radzieckiego (homo sovieticus) nie

powiodły się, czego potwierdzeniem miały być występujące w utworach Trifonowa postaci –

366 O sumieniu jako atrybucie inteligencji w czasach radzieckich pisze Arkadij Bielinkow przywołując fragment

wiersza Anny Achmatowej: „...А я всю ночь веду переговоры // С неукротимой совестью своей. // Я

говорю: Твое несу я бремя, //Тяжелое, ты знаешь, сколько лет. // Но для нее не существует время, // И для

нее пространства в мире нет” [А. Белинков, Сдача..., с. 114]. 367 Cz. Miłosz, Dostojewski i Sartre [w:] Cz. Miłosz, Rosja. Widzenie transoceaniczne, t.1. Dostojewski – nasz

współczesny, Warszawa 2010, s. 145.

166

różnorodne i irracjonalne w swoich zachowaniach.368 O wyłącznie pozornej nijakości

trifonowowskich bohaterów pisze krytyk i teoretyk literatury Wadim Bajewskij:

„эти люди только невнимательному взгляду представляются простыми, обыкновенными, одинаковыми.

Писатель убежден, что все они разные. Каждый уникален. Трифонов владеет искусством

психологического исследования, он ничего не огрубляет, показывает характерные черты людей, потом

едва заметные, но значащие черточки, потом оттенки черточек, потом – оттенки оттенков”369.

W tym miejscu należy podkreślić, że postawy postaci-inteligentów występujących w

opowieściach moskiewskich nie prezentują pełnego obrazu zachowań symptomatycznych dla

rosyjskiego społeczeństwa epoki zastoju. Nie ma u Trifonowa m.in. postaci dysydentów

kontestujących radziecką rzeczywistość, czy emigrantów, którzy, jak chociażby brat

cioteczny autora Zamiany, zdecydowali się na opuszczenie kraju. Biografie inteligentów

zobrazowanych w opowieściach moskiewskich są natomiast typowe dla tamtego okresu. Dla

utworów Trifonowa oznaczało to dużą „rozpoznawalność” bohaterów i problematyki wśród

czytelników.370

Opowieści moskiewskie są pomnikiem opisywanych czasów – wnikliwym studium

ludzkich postaw w czasach breżniewowskich. Fabuła w prozie Trifonowa ma drugorzędne

znaczenie – pełni funkcję służebną wobec głównego celu, jakim jest próba rozszyfrowania

rzeczywistości – odkrycia logiki stojącej za postępowaniem i decyzjami poszczególnych

bohaterów. Filozofię pisarstwa Trifonowa można opisać słowami Tadeusza Boya Żeleńskiego

odnoszącymi się do dzieł Marcela Prousta: „Nigdy nie ślizga się po powierzchni zjawisk,

zawsze drąży w głąb, a introspekcja jego jest tak dramatyczna i zajmująca, że obchodzi się

bez zewnętrznych perypetii bajki.”371

W opowieściach moskiewskich Trifonow zobrazował pokolenie współczesnej mu

rosyjskiej inteligencji – jej aspiracje, światopogląd i wyznawane wartości. Dla dzisiejszego

czytelnika omówione w niniejszej pracy utwory są wiarygodnym – opisanym przez

naocznego świadka i bezpośredniego uczestnika wydarzeń – świadectwem epoki. Historia w

opowieściach moskiewskich jest tłem dla losów bohaterów i zarazem siłą sprawczą

368 N. Shneidman, Iurii Trifonov…, p. 351. 369 В. Баевский, История русской литературы XX века, Москва 2003, с. 342. 370 Wydaje się, że to właśnie ta „rozpoznawalność” była jednym z najważniejszych czynników określających

charakter recepcji utworów Trifonowa przez współczesnych mu czytelników. „Widz porównuje model

artystyczny z własnym doświadczeniem przedmiotu, zastanawiając się równocześnie nad innymi możliwościami

modelowania tego samego wzoru. Modalność ujęć i sensów jest jedną z podstawowych cech działań

artystycznych; prowadzi do wieloznaczności dzieła, aktywizuje postawę odbiorcy, porusza do intelektualnej

współpracy z twórcą.” [Z. Mitosek, Teorie badań literackich, Warszawa 1995, s. 288-289]. 371 M. Proust, W stronę Swanna, Tadeusz Żeleński, Wstęp, Warszawa 2000, s. 14-15.

167

determinującą ich postawy, codzienne zachowania i podejmowane wybory. Cykl jest więc

kroniką czasów breżniewowskich, źródłem informacji o nastrojach społecznych, sytuacji

materialnej moskiewskiej inteligencji, czy politycznych uwarunkowaniach tamtego okresu.

Osią problemową poszczególnych utworów jest natomiast, niezmiennie towarzyszący

działaniom trifonowowskich postaci, aspekt moralny ludzkiej egzystencji, wobec którego

rozterki i rozmyślania bohaterów nabierają ponadczasowego uniwersalnego znaczenia.

Psychologizm utworów Trifonowa zawierający się we wnikliwej analizie ludzkich

postaw, często przybiera również formę samoanalizy – autorskiej introspekcji, widocznej

szczególnie w ostatnich dziełach pisarza, m.in. w Czasie i miejscu. Sięgając do osobistych

doświadczeń autor dokonywał na podobieństwo własnych bohaterów, oceny swoich postaw i

wyborów z przeszłości.372 Janina Dziarnowska, która w Polsce przetłumaczyła najwięcej

utworów Trifonowa, pisała tuż po jego śmierci:

„Nie mamy w żadnym słowniku u nas życiorysu Trifonowa. Wczytując się w jego książki można sobie ten

życiorys odtworzyć – może niezbyt dokładnie, opierając się często na domysłach, lecz odkrywając w jego

utworach wątki autobiograficzne (…) widzi się chyba lepiej i głębiej drogę życia człowieka, niż można by to

zawrzeć w sztampowej z natury rzeczy encyklopedycznej biografii.”373

Życie pisarza stanowiło zatem inspirację dla kreowanej przez niego rzeczywistości, a z

drugiej strony, przesiąknięta autobiografizmem twórczość stała się dla niego sposobem

poszukiwania prawdy o samym sobie, formą rozrachunku z własnym życiem374. Wymowa

opowieści moskiewskich wolna od elementów moralizatorskich, pouczeń i autorytatywnych

sądów, w jakimś stopniu przypomina więc akt spowiedzi: autora i rówieśnego mu pokolenia.

Protagoniści opowieści moskiewskich nie są w swoich rodzinach pierwszym

wykształconym pokoleniem. Już ich rodzice i dziadkowie byli profesorami, prawnikami,

inżynierami – należeli do intelektualnej elity kraju. Trifonowowskich bohaterów nazwaliśmy

więc w niniejszej pracy spadkobiercami przedrewolucyjnej inteligencji, choć w ich postawach

i światopoglądzie trudno doszukać się wartości, które przyświecały poprzednikom.

372 А. Кузичева, Писатель грядущего столетия, [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова…, с. 7. 373 J. Dziarnowska, Jurij Trifonow, „Literatura” 1981, nr 18, s. 3. 374 O takim właśnie znaczeniu pisarstwa dla samego autora Trifonow mówił w 1974 roku podczas rozmowy

przeprowadzonej z krytykiem literackim Anatolijem Boczarowem: „Чехов говорил, что выдавливал из себя

по капле раба. Что это значит? Что могло быть рабского в великом писателе, благородном и

независимом? И однако, он замечал в себе и в окружающих людях нечто вызывающее его ненависть (...)

Выдавливать из себя раба Чехов мог только одним способом: при помощи литературы. Он писал о

других людях, о многих, разных, видел в них нечто, что раздражало его в себе самом и в своих близких,

знакомых, и таким образом – по капле – это происходило” [Ю. Трифонов, В кратком – бесконечное [в

кн.] Ю. Трифонов, Как слово наше отзовется..., Москва 1985, с. 239-268].

168

Wewnętrzne rozterki, apatię i brak satysfakcji z życia – pomimo osobistych i materialnych

osiągnieć: założonych rodzin, przeprowadzek do większych mieszkań, czy zawodowych

sukcesów – można wówczas tłumaczyć jako rezultat zmagania się poszczególnych postaci z

dziedzictwem przeszłości. Refleksja nad życiem, konfrontacja własnej biografii z historią

kraju i najbliższej rodziny prowadzą bowiem inteligentów Trifonowa do konstatacji o nicości

osiąganych przez nich celów i podejmowanych wysiłków.

169

Bibliografia

Literatura piękna w języku polskim

1. Babel I., Armia konna, tł. M. Binon, J. Pomianowski, S. Pollak, W. Woroszylski [w:]

Utwory zebrane, Warszawa 2012.

2. Brodski I., Koniec pięknej epoki, tł. S. Barańczak,


3. Bułhakow M., Biała gwardia, tł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski, Warszawa 1989.

4. Bułhakow M., Fatalne jaja, tł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski, Warszawa 1988.

5. Bułhakow M., Psie serce, tł. I. Lewandowska, Warszawa 1989.

6. Bułhakow M., Mistrz i Małgorzata, tł. I. Lewandowska, W. Dąbrowski, Warszawa 2008.

7. Erenburg I., Odwilż, tł. J. Brzechwa, Warszawa 1955.

8. Fadiejew A., Klęska, tł. B. Piach, J. Putrament, Warszawa 1967.

9. Fiedin K., Miasta i lata, tł. J. Barski, Warszawa 1957.

10. Gorki M., Klim Samgin (czterdzieści lat), tł. A. Sandauer, Warszawa 1950.

11. Griekowa I., Katedra, tł. H. Broniatowska, Warszawa 1980.

12. Griekowa I., Ogniowe próby, tł. Z. Braude, Warszawa 1969.

13. Granin D, Naprzeciw burzy, tł. W. Komarnicka, Warszawa 1964.

14. Grossman W., Życie i los, tł. J. Czech, Warszawa 2009.

15. Olesza J., Pestka wiśni. Wybór prozy, tł. A. Galis, Kraków 1984.

16. Tołstoj A., Droga przez mękę, tł. W. Broniewski (część tomu trzeciego – W. Rogowicz),

Warszawa 1986.

17. Trifonow J., Zamiana, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1978.

18. Trifonow J., Bilans wstępny, Długie pożegnania, tł. Z. Fedecki, Warszawa 1978.

19. Trifonow J., Drugie życie, tł. R. Lasotowa, Warszawa 1978.

20. Trifonow J., Dom nad rzeką Moskwą, tł. Z. Fedecki, Warszawa 1979.

21. Trifonow J., Odblask ognia, tł. J. Dziarnowska, Warszawa 1987.

22. Zinowiew A., Świetlana przyszłość, tł. O. Kalisz, Warszawa 1986.

Literatura piękna w języku rosyjskim

23. Битов A., Пушкинский дом, Москва 1989.

24. Достоевский Ф., Записки из мертвого дома, [в кн.] Ф. Достоевский, Полное

собрание сочинений в тридцати томах, т.4, Ленинград 1973.


170

25. Дудинцев В., Не хлебом единым, Москва 1968.

26. Маканин В., Полоса обменов [в кн.] В. Маканин, Собрание сочинений в четырех

томах, т. 1, Москва 2002, с. 123-141.

27. Трифонов Ю., Избранные произведения в 2 т., Москва 1978.

28. Трифонов Ю., Дом на набережной. Романы, повесть, Москва 2004.

29. Тургенев И., Странная история, [в кн.] И. Тургенев, Собрание сочинений, т. 7,

Москва 1949.

30. Чехов A., Три сестры [в кн.] А. Чехов, Избранные произведения в трех томах, т.3,

Москва 1950.

Prace teoretyczne, krytyczno-literackie, wspomnienia i inne pozycje w języku rosyjskim

31. Баевский В., История русской литературы XX века, Москва 2003.

32. Белинков A., Сдача и гибель советского интеллигента, Юрий Олеша, Мадрид 1976.

33. Берлин И., История свободы. Россия, Москва 2001.

34. Бертоллиси C., Три лика русской интеллигенции: Радищев, Чаадаев, Сахаров, [в кн.]

Русская интеллигенция и западный интеллектуализм, ред. Б. Успенский, Москва

1999, с. 110-121.

35. Бьорлинг Ф., Whether ‘tis nobler in the mind… Пастернак и нравственная дилемма

послереволюционной интеллигенции, [в кн.] Русская интеллигенция и западный

интеллектуализм, ред. Б. Успенский, Москва 1999, с. 95-102.

36. Вайль П., Генис А., 60-е. Мир советского человека, Москва 2013.

37. Вехи. Сборник статей о русской интеллигенции, под. ред. М. Гершензона, Москва

1909, http://www.vehi.net/vehi

38. Виноградов В., Интеллигенция [в кн.] В. Виноградов, История слов, Москва 1999,

227-229.

39. Вихавайнен Т., Внутренний враг: борьба с мещанством как моральная миссия

русской интеллигенции, пер. с англ. Е. Герасимовой и С. Чуйкиной, С.-Петербург

2004.

40. Вишневская И., Жизнь Галилея, „Вечерняя Москва”, 13.06.1966,


41. Гаспаров М., Русская интеллигенция как отводок европейской культуры, [в кн.]


1999, с. 20-27.

http://www.vehi.net/vehi


171

42. Геллер M., Некрич A., История России 1917-1995. Утопия у власти, т. 2, Москва

1996.

43. Гинзбург Л., О литературном герое, Ленинград 1979.

44. Гудков Л., Дубин Б., Интеллигенция. Заметки о литературно – политических

иллюзиях, Москва – Харьков 1995.

45. Даль В., Толковый словарь живого великорусского языка, Т.2, Москва 2003.

46. Де Магд-Соэп K., Юрий Трифонов и драма русской интеллигенции, Екатеринбург

1997.

47. Дубин Б., Зоркая Н., Чтение и общество в России 2000-х годов, «Вестник

общественного мнения» 2008, № 6, с. 30-52.

48. За эти годы сложилось несколько поколений интеллигентоведов… (Интервью Е.

Раскатовой с В. Меметовым), „Интеллигенция и мир” 2014, № 1, с. 9-29.

49. Зверкина Г., Эпштейн Г., Писатель И. Грекова -- профессор Е. С. Вентцель,

«Новый мир» 2008, № 4, с. 143-158.

50. Зорин А., Уваровская триада и самосознание русского интеллигента, [в кн.]


1999, s. 34-44.

51. Иванова Н., Проза Юрия Трифонова, Москва 1984.

52. Иванова Н., Нескончаемое присутствие, «Знамя» 1999, № 6, с. 237-239.

53. Иванова Н., Скрытый сюжет. Русская литература на переходе через век, С.-

Петербург 2003.

54. Камчатнов А., О концепте интеллигенции в контексте русской культуры [в кн.] В.

Колесов, Язык и ментальность, С.-Петербург 2004, с. 111-123.

55. Кардин В., А. Шитов, Юрий Трифонов. Хроника жизни и творчества 1925-1981

(рецензия), «Знамя» 1998, № 10, с. 228-230.

56. Кожинов В., Между государством и народом. Попытка беспристрастного

размышления об интеллигенции, [в кн.] В. Кожинов, Размышления об Искусстве,

Литературе и Истории, Москва 2001, с. 745-770.

57. Кормер В. (под. псевд. О. Алтаев), Двойное сознание интеллигенции и псевдо-

культура, «Вестник русского студенческого христианского движения», Париж –

Нью-Йорк 1970, № 97, с. 8-32.

58. Лейдерман Н., Липовецкий М., Современная русская литература 1950-1990-е годы,

Т. 2, Москва 2003, с. 218-260.

http://magazines.russ.ru/authors/z/zverkina/

http://magazines.russ.ru/authors/e/gepshtejn/

172

59. Лихачев Д., Внутренний мир художественного произведения, «Вопросы

литературы» 1968, № 8, с. 74-87.

60. Лотман Ю., Интеллигенция и свобода, [в кн.] Русская интеллигенция и западный

интеллектуализм, ред. Б. Успенский, Москва 1999, с. 122-150.

61. Мальцев Ю., Промежуточная литература и критерий подлинности, «Континент»

1980, № 25, с. 285-286.

62. Меметов В., О некоторых методологических подходах в изучении понятия

«интеллигенция» в отечественной историографии, «Интеллигенция и мир» 2008,

№ 2, с. 7-25.

63. Мережковский Д., Царство Антихриста: Статьи периода эмиграции,

С.-Петербург 2001.

64. Михельсон М., Русская мысль и речь: Свое и чужое: Опыт русской фразеологии:

Сборник образных слов и иносказаний: В 2 т., С.-Петербург 1904,

http://slovari.yandex.ru/~книги/Сборник образных слов и иносказаний/~Ин/2/

65. Никитенко А., Дневник: В 3 т., Москва 2005,


66. Нилин A., Юрий Трифонов – журналист, [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова.

Сборник статей, сост. Н. Ивановой, А. Шитова, Екатеринбург 2000, с. 141-149.

67. Новиков В., Тихое бессмертие [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова, под ред. Н.

Ивановой, А. Шитова, Екатеринбург 2000, с. 155-157.

68. Новодворская В., Мизерабли и инсургенты, „The New Times” 2010, nr 27, с. 64.

69. Овсянико-Куликовский Д., История русской интеллигенции: Итоги русской

художественной литературы 19 в., Москва 1906-1907.

70. Оклянский Ю., Юрий Трифонов: Портрет-воспоминание, Москва 1987.

71. Осповат А., Смерть Пушкина, рождение интеллигенции, [в кн.] Русская

интеллигенция и западный интеллектуализм, ред. Б. Успенский, Москва 1999, с. 45-

47.

72. Парфенов Л., «Намедни» 1970. http://video.mail.ru/mail/aleksandr-

200866/2155/2118.html

73. Померанцев В., Об искренности в литературе, «Новый мир» 1953, № 12, с. 218-

245.

74. Рассадин C., Русские, или Из дворян в интеллигенты, Москва 2005.





173

75. Рассадин С., Самоубийцы. Повесть о том, как мы жили и что читали, Москва

2002.

76. Россия/Russia. Семидесятые как предмет истории русской культуры, Сост. К.

Рогов, Москва-Венеция 1998.

77. Рубашкин А., Ждановщина, «Звезда» 2006, № 8, с. 120-142.

78. Русские писатели 20 века. Биографический словарь, ред. П. Николаев, Москва 2000.

79. Савчук В., Инакомыслие или конформизм: нравственный выбор интеллигенции в

России, «Логос. Философско-литературный журнал» 2005, № 6, с. 233-242.

80. Сарнов Б., Сталин и писатели, т.2, Москва 2008.

81. Селеменева M., Художественный мир Ю.В. Трифонова в контексте городской

прозы второй половины XX века. Автореферат диссертации на соискание ученой

степени доктора филологических наук, Москва 2009.

82. Смехов В., Театр моей памяти, Москва 2001.


83. Солженицын A., Образованщина, «Новый мир» 1991, № 5, с. 28-46.

84. Спектор T., «Святые» и «дьяволы» социализма: Архетип в московских повестях

Юрия Трифонова, [в кн.] Мир прозы Юрия Трифонова. Сборник статей,

составители: Н. Иванова, А. Шитов, Екатеринбург 2000, с. 51-65.

85. Степанов Ю., Константы: словарь русской культуры, Москва 2004.

86. Сумбур вместо музыки. Об опере «Леди Макбет Мценского уезда», «Правда»,

28.01.1936 r., http://www.theremin.ru/archive/sovok/sumbur.htm

87. Świeży J., «Pазрывание могил». Преломление идей Николая Федорова в повести

Юрия Трифонова «Другая жизнь», „Przegląd Rusycystyczny” 2013, nr 1, s. 43-65.

88. Тангян О., Зачем Юрий Трифонов ездил в Туркмению, «Знамя» 2013, № 4, с. 166-183.

89. Тангян O., Испытания Юрия Трифонова, „Одесский альманах «Дерибасовская -

Ришельевская»” 2010, № 41, с. 198-226.

90. Томашевский Б., Теория литературы. Поэтика, Москва 2003.

91. Трифонов Ю., Воспоминания о муках немоты: Фединский семинар сороковых годов,

«Дружба народов» 1979, № 10.

92. Трифонов Ю., Как слово наше отзовется..., Москва 1985.

93. Трифонов Ю., Из дневников и рабочих тетрадей, «Дружба народов» 1998, № 5 (с.

94-122), № 6 (96-124), № 10 (99-126), № 11 (54-84), 1999, № 1 (81-114), № 2 (89-113),

№ 3 (99-135).

94. Трифоновы Ю. и О., Юрий и Ольга Трифоновы вспоминают, Москва 2003.


http://www.theremin.ru/archive/sovok/sumbur.htm

174

95. Трифонова T., О моей бабушке, Москва 2008, http://www.sakharov-

center.ru/asfcd/auth/?t=page&num=13167

96. Трифонова T., О моей маме , Москва 2008, http://www.sakharov-

center.ru/asfcd/auth/?t=page&num=13165

97. Успенский Б., Поэтика композиции, С.-Петербург 2000.

98. Успенский Б., Русская интеллигенция как специфический феномен русской

культуры, [в кн.] Б. Успенсий, Этюды о русской истории. С.-Петербург 2002, с.

393-413.

99. Федотов Г., Трагедия интеллигенции [в кн.] Г. Федотов, Судьба и грехи России.

Избранные статьи по философии русской истории и культуры, т. 2, С.-Петербург

1992, с. 66-101.

100. Филатова А., Концепт интеллигенция в смысловом пространстве современной

русской культуры, «Логос. Философско-литературный журнал» 2005, № 6, с. 206-

217.

101. Шитов A., Юрий Трифонов, Хроника жизни и творчества 1925 – 1981,

Екатеринбург 1997.

102. Шитов A., Библиография творчества Ю.В. Трифонова, Москва 2002.

103. Шитов A., Время Юрия Трифонова. Человек в истории и история в человеке,

Москва 2011.

104. Шитов A., Поликарпов В., Юрий Трифонов и советская эпоха: факты,

документы, воспоминания, Москва 2006.

105. Экштут С., Юрий Трифонов. Великая сила недосказанного, Москва 2014.

106. Энциклопедический словарь крылатых слов и выражений, под. ред. В. Серова,

Москва 2005, http://www.bibliotekar.ru/encSlov/12/168.htm

Prace teoretyczne, krytyczno-literackie, wspomnienia i inne pozycje w języku polskim,

angielskim i niemieckim

107. Abassy M., Inteligencja a kultura. O problemach samoidentyfikacji

dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Kraków 2008.

108. Bachtin M., Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści [w:] M. Bachtin, Problemy

literatury i estetyki, tł. W. Grajewski, Warszawa 1982.

109. Bachtin M., Problemy twórczości Dostojewskiego, tł. W. Grajewski [w:] Ja – inny.

Wokół Bachtina. Antologia, Kraków 2009.





http://www.bibliotekar.ru/encSlov/12/168.htm

175

110. Bałdyka G., Recepcja twórczości Jurija Trifonowa w Polsce, „Literatura rosyjska i jej

związki międzynarodowe” (materiały konferencyjne), Szczecin 1988.

111. Blaha A., Sociologie inteligence, Praha 1937, cyt. za: H. Janaszek Ivanickova, Świat

jako zadanie inteligencji. Studium o Stefanie Żeromskim, Warszawa 1971.

112. Chałasiński J., Społeczna genealogia inteligencji polskiej, Legnica 1946.

113. Chodasiewicz W., O śmierci Gorkiego, tł. N. Woroszylska, „Literatura na świecie”

1998, nr 10, s. 223-231.

114. Cywiński B., Inteligencji nekrologii przedwczesne, „Rzeczpospolita”, 15.05.2000 r.

115. Czukowska L., Zejście pod wodę, tł. H. Chłystowski, Warszawa 2010.

116. Drawicz A., Niemały realizm, „Literatura”, 02.03.1972, Nr 3.

117. Drużnikow J., Los Trifonowa [w:] J. Drużnikow, Rosyjskie mity. Od Puszkina do

Pawlika Morozowa, tł. F. Ociepka, M. Putrament, Warszawa 1998, s. 115-142.

118. Dziarnowska J., Jurij Trifonow, „Literatura” 1981, nr 18.

119. Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918, pod red. J. Jedlickiego, Warszawa 2008.

120. Greenblatt S., Culture [w:] A. Burzyńska, M. Markowski, Teorie literatury XX wieku.

Podręcznik, Kraków 2007.

121. Haussman Ch., Der sovjetische Mensch in der Krise. Darstellung und Beurteilung der

moralischen, geistigen und kulturellen Situation des Menschen der sechziger und

siebziger Jahre in den “Moskauer Romanen” Jurij Trifonovs, Tubingen 1983.

122. Heller M., Historia Imperium Rosyjskiego, tł. E. Melech, T. Kaczmarek, Warszawa

2000.

123. Historia literatury rosyjskiej XX wieku, pod red. A. Drawicza, Warszawa 2002.

124. Idee w Rosji. Leksykon rosyjsko-polsko-angielski, pod red. A. de Lazari, t. 4, Łódź

2001, s. 224-235.

125. Jedlicki J., Kłopoty z inteligencją, „Polityka”, 11 lipca 2009 r., Nr 28, s. 33-38.

126. Jurij Trifonow o twórczości Sienkiewicza, „Przyjaźń”, 28.11.1976, nr 48.

127. Kurkiewicz J., Zapisywanie, Wymazywanie, „Tygodnik Powszechny”, 29.07.2005.


128. Libelt K., O miłości ojczyzny [w:] K. Libelt, Samowładztwo rozumu, Warszawa 1967.

129. Liburska L., Kultura i inteligencja rosyjska. O pisarstwie Lidii Czukowskiej, Kraków

2003.

130. Łubieński T., Człowiek to brzmi skromnie. O twórczości Jurija Trifonowa [w:] T.

Łubieński, Bohaterowie naszych czasów, Londyn 1986, s. 55-69.


176

131. Łunaczarski A., Samgin [w:] A. Łunaczarski, Szkice literackie, tł. W. Woroszylski,

Warszawa 1962.

132. Majcherek J., Nowe elity na nowe czasy, „Rzeczpospolita”, 15.07.2000.

133. Madajczyk C., Klerk czy intelektualista zaangażowany? Świat polityki wobec twórców

kultury i naukowców europejskich w pierwszej połowie XX wieku, Poznań 1999.

134. Mandelsztam N., Nadzieja w beznadziei, tłum. A. Drawicz, Warszawa 1997.

135. Markiewicz H., Obrazowość a ikoniczność literatury [w:] H. Markiewicz, Prace

wybrane: Wymiary dzieła literackiego, t. 4, Kraków 1996, s. 7-42.

136. Markiewicz H., Postać literacka i jej badanie [w:] Autor. Podmiot literacki. Bohater.

Z dziejów form artystycznych w literaturze polskiej, t. LXIII, pod red. A. Martuszewskiej,

J. Sławińskiego, Wrocław 1983, s. 93-108.

137. Miłosz C., Rosja. Widzenie transoceaniczne, t.1. Dostojewski – nasz współczesny,

Warszawa 2010.

138. Mitosek Z., Teorie badań literackich, Warszawa 1995.

139. Montefiore S., Stalin. Dwór czerwonego cara, tł. M. Antosiewicz, Warszawa 2008.

140. Montefiore S., Stalin. Młode lata despoty, tł. M. Antosiewicz, Warszawa 2008.

141. Nieuważny F., Konstantin Fiedin, Latopisiec nowej epoki, „Literatura na świecie”

1977, nr 10.

142. Nieuważny F., Po prostu życie – w tym mieści się wszystko, „Tygodnik Kultralny”,

29.04.1979, nr 17.

143. Nikadem-Malinowska E., Koncepcja czasu w twórczości Jurija Trifonowa, Olsztyn

1995.

144. Shneidman N., Iurii Trifonov and the Ethics of Contemporary Soviet City Life,

“Canadian Slavonic Papers” 1977, Volume 17, Nr 3.

145. Siniawski A., Rosyjska inteligencja, tł. M. Benedek, Warszawa 2014.

146. Spidlik T., Myśl rosyjska. Inna wizja człowieka, tł. J. Dembska, Warszawa 2000 r.

147. Śliwowski R., Zapis świata, „Życie literackie” 04.11.1979, nr 41, s. 16.

148. Trojanowska U., Archetyp domu w XX wiecznej literaturze rosyjskiej: Lidia

Czukowska, Jurij Trifonow, Anatolij Pristawkin, Kraków 2008, s. 151-194.

149. Walicki A., O inteligencji, liberalizmach, i o Rosji, Kraków 2007.

150. Walicki A., Stanisław Brzozowski – drogi myśli, Kraków 2011.

151. Wildstein B., Przeciw skansenowi, „Rzeczpospolita”, 22.04.2000.

152. Zubok V., Zhivago’s Children. The last Russian Intelligentsia, Cambridge 2009.

Obraz inteligencji rosyjskiej w „opowieściach moskiewskich” Jurija ...

Documents

Transcript of Obraz inteligencji rosyjskiej w „opowieściach moskiewskich” Jurija ...