Obchody odbywają się z inicjatywy Marszałka Województwa ...polski mundur wWielkopolsce, był...

Obchody odbywają się z inicjatywy Marszałka Województwa Wielkopolskiego Marka Woźniaka

ZESZYT 3

3_Powstanie-Wlkp.qxd 2008-11-21 14:29 Page 1

Od kokardy do orłaMówiąc o Powstańcu Wielkopolskim,

myślimy często o żołnierzu w wysokiej rogatywce

z charakterystycznym tref lem z boku,

w mundurze o zapiętym pod szyją kołnierzu,

jednym słowem – żołnierzu umundurowanym,

i to w uniformie o cechach polskich

Tadeusz Jeziorowski

Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 32 Mundur Gazeta Wyborcza 1 Poznań

niemal jawnie rozprowadzano,także w Wielkopolsce, i to w du-żych ilościach. Stąd różne Orłyjuż to nawiązujące do wzorów hi-storycznych, już to bez specjal-nych odniesień, po prostu – Orłypolskie. Ukoronowany, przypo-minał o utraconym państwie pol-skim, bez korony – był orłem z her-bu dawnego województwa po-znańskiego. Podobnie miało sięz czerwienią kokard. Była czer-wień jasna, cynobrowa, częściejciemniejsza, szkarłatna, niekie-dy amarantowa (karmazynowa).

Kokarda i rozetka

Dziś słyszy się często zamiastprawidłowej nazwy kokarda, żeten znak z upiętej w koło biało--czerwonej wstążki to rozetka.Wówczas nikt jednak nie miał wąt-pliwości czym jest kokarda, któ-rą jako okrągłą, odróżniano od ko-kardy wiązanej. A „rozetka”? Toznak zupełnie odmienny. Gdyna następcę Taczaka został popro-szony gen. Józef Dowbor-Muśnic-ki, jako jeden z warunków obję-cia dowodzenia postawił zorgani-zowanie armii z poboru. I tak sięstało. Dotychczasowe ochotniczeoddziały powstańcze ujęto w kar-by jednolitej organizacji wojsko-wej, nadano im numery i wezwa-no pod broń trzy roczniki mło-dzieży polskiej. Skończyło się Po-wstanie ochotników, utworzonoregularne Wojsko Wielkopolskie.Dnia 21 stycznia 1919 r. gen. Do-wbor ogłosił pierwszy przepis dlanajliczniejszego rodzaju tego woj-

Postaci tak właśnie wy-glądających, utrwalo-nych w brązie powstań-ców, jednego z karabinem, dru-giego z szablą, mamy przecieżprzy Pomniku Powstania Wielko-polskiego. Tymczasem obraz tenjest tylko po części prawdziwy.Owszem, tak wyglądali, ale bylipowstańcy już jako żołnierzeWojsk Wielkopolskich, a raczejSił Zbrojnych byłego zaboru pru-skiego, bo tak brzmiała oficjal-na nazwa wojska zrodzonegow Powstaniu Wielkopolskim.

Biało-czerwona kokarda

Spontaniczny wybuch akcjizbrojnej sprawił, że kto pierwszyporwał za broń, miał na sobie czę-sto cywilny zimowy ubiór, albozgoła mundur pruski, w którymwiększość Polaków niedawnowróciła z frontu. Samorzutnieprzypięta biało-czerwona okrą-gła kokarda narodowa lub srebr-ny orzełek jakiego bądź kształtu,to pierwsze oznaki polskościna tym obcym umundurowaniu,zakładane nie tylko dla zamani-festowania polskości, ale i dlauchronienia się przed pomyłką:gdzie obie strony występują w tymsamym ubiorze – o pomyłkę w ak-cji zbrojnej nietrudno.

Srebrny orzeł

Pierwszy głównodowodzącyPowstaniem, major Stanisław Ta-czak, chcąc ujednolicić oznako-wanie powstańców nakazał imrozkazem z dnia 8 stycznia 1919 r.założenie na czapki podobnychznaków polskości: srebrnego Or-ła, pod nim kokardę, a na kurtki,w poprzek kołnierza, biało-czer-wone paski (kolor czerwony bli-żej zapięcia). Do czasu wprowa-dzenia przez jego następcę jużspecjalnie szytych mundurów,Powstaniec Wielkopolski wyróż-niał się więc tylko polskimi zna-kami przypiętymi do pruskiegomunduru o charakterystycznymkolorze tzw. barwie polowo-sza-rej (niemieckie: feldgrau). W tymczasie nie było jednolitego wiel-kopolskiego „Orła powstańcze-go”. Wśród Polaków pod zabora-mi popularna była drobna biżu-teria patriotyczna, wykonywanew srebrze znaki narodowe, którepod koniec wojny światowej już

i CZAPKAROGATYWKAKAPRALA15. pułku ułanówWielkopolskich,Zygmunta M. Ziemskiego(zbiory WMW)

PR

ACO

WN

IA F

OTO

GR

AFI

CZN

A M

NP (X

4)


Ułani z czerwonym otokiem

Zrodzeni niegdyś wWojsku Pol-skim ułani, w latach wojen napo-leońskich swoimi wybitnymi czy-nami zrobili taką karierę, że nie-mal wszystkie armie europejskie,a z czasem także i na innych kon-tynentach, wprowadziły forma-cje ułańskie traktując ich odręb-ny ubiór – rogatą czapkę i specjal-nego kroju kurtkę, jako ich oczy-wisty wyznacznik. W armiach nie-mieckich – pruskiej czy wirtem-berskiej, występowali zatem uła-ni (Ulanen), na głowach mieli ro-gate czapki (Tschapka), a na sobiekurtki (Ulanka). Ułanów nie mo-gło więc zabraknąć w tworzonejarmii wielkopolskiej. Przekształ-cono w nich dotychczasowy pułkstrzelców konnych straży poznań-skiej i dano im rogatywki z czer-wonym otokiem, a ułanki z czer-wonymi wypustkami. Przepisdla 1. Pułku Ułanów Wielkopol-skich (późniejszego słynnego 15.Pułku Ułanów Poznańskich) wy-dano 8 lutego 1919 r. i stał się onz kolei bazowym dla kolejnych puł-ków ułańskich. Oparto na nim tak-że ubiór ogólno-kawaleryjski i dlaartylerii konnej. Pułki ułanów od-miennie niż w piechocie, miałyswoje odrębne barwy historycz-ne, wykształcone jeszcze w ro-ku 1815. Pierwszy pułk był czerwo-ny (karmazynowy), drugi biały,trzeci żółty, czwarty niebieski. Ty-le też pułków jazdy sformowanow Wielkopolsce. Odróżniały sięotokami w tych barwach na roga-tywkach, wypustkami na ułankachi lampasami na spodniach, nato-miast na kołnierzach były naszy-te proporczyki, powtarzające ta-kie same znaki noszone na lan-cach. Pierwszy pułk otrzymał pro-porczyki biało-czerwone, pułk dru-gi miał proporczyki białe z czer-woną żyłką (wąskim paskiem)przez środek, pułk trzeci biało-żół-te, aczwarty biało-niebieskie. Mun-dur ogólno-kawaleryski był tegosamego kroju, tylko wypustki miałciemnoczerwone i takież propor-czyki z białą żyłką na kołnie-rzach. Artylerzyści konni uuu

Gazeta Wyborcza 1 Poznańzeszyt 3 1 Powstanie Wielkopolskie

3MundurPolska 1945-56

ska – piechoty, którą tu, w Wiel-kopolsce, nazwano strzelca-mi. I dopiero wtedy pojawiła sięowa wysoka, miękka rogatywkawielkopolska. Zachowano przy-pinanie Orła na jej przedzie, alejuż bez kokardy, za to z bo-ku rogatywki przypięto„rozetkę” – ów charak-terystyczny trefl z zie-lonkawego lubsrebrnego sznurka,na którym obrącz-kami czerwonymii białymi, a u ofice-rów srebrnymii złotymi oznacza-no stopień. A zatembyła kokarda po-wstańcza (okrągła) uży-wana od dnia wybuchu po-wstania do 21 stycznia, i znakodrębny – rozetka wielkopolska(tref l); tę używano po tej daciedo końca istnienia odrębnychWojsk Wielkopolskich, a w prak-tyce jeszcze podczas wojny pol-sko-bolszewickiej 1920 r.

Mundur strzelca

Styczniowy przepis dla strzel-ców wprowadzał obok czapkikurtkę z czterema kieszeniamii kołnierzem stojąco-wykładanym(zachowano na nim biało-czerwo-ne wstążki), spodnie do butów

i długie buty. Jako barwę dla pie-choty przyjęto ciemną czerwieńi tego koloru wypustki ozdobiływ szwach czapkę, kurtkęi spodnie. Szyto oczywiście

wszystko z dostępnego materia-łu pruskiego, zatem także

przepisowy, wreszciepolski mundur

w Wielkopolsce, byłp a r a d o k s a l n i ew kolorze pru-skim, feldgrau.Spotykało sięrównież kolor tzw.steingrau, bar-dziej szary. Mun-

dur strzelecki stałsię podstawą dla

wprowadzanych kolej-nych wzorów umunduro-

wania dla pozostałych bronii służb, za wyjątkiem kawalerii.Barwy wypustek i nakładanena kołnierze oznaki, pozwalałyodróżnić np. artylerzystę od lot-nika. Ten pierwszy miał wypust-ki czerwone, a drugi ciemnożół-te. Artylerzysta na kołnierzu no-sił oznakę w kształcie skrzyżowa-nych luf armatnich i numer swe-go pułku, lotnik granatową patkęz wyhaftowanym ptasim (orlim)skrzydłem. Natomiast odmien-ność ubioru dla kawalerii, wyni-kała z tradycji tej broni.

i KOKARDA

NARODOWA(zbiory WMW)

u KURTKA UŁANA1. pułku ułanówWielkopolskich,

Czesława Rudzkiego (zbiory WMW)

o CZAPKA I KURTKASZEREGOWEGO6. pułku strzelców Wielkopolskich,Wiktora Zyberka (zbiory WMW)


Powstańcza czapka od „Gazety”Czapkę weterana PowstaniaWielkopolskiego podarowała „Gazeta”

trzy lata temu WielkopolskiemuMuzeum Wojskowemu w Poznaniu

z okazji 87. rocznicy wybuchupowstania

Karol Szaładziński

Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 34 Mundur Gazeta Wyborcza 1 Poznań

Dodziś wzbiorach mu-zealnych wielkopol-skich rogatywek – za-równo tych wojskowych z lat 1918-20 i późniejszych kombatanckichzachowało się zaledwie kilkana-ście. Do tego kilka niekompletnychmundurów. – Dlatego każda pa-miątka po weteranach naszego po-wstania jest niezwykle cenna – mó-wi Tadeusz Jeziorowski, kuratorWielkopolskiego Muzeum Woj-skowego.

Czapka znak Polaka

Mundur wielkopolski z czasówpowstania był inny od munduruLegionów Józefa Piłsudskiego. Wy-różniała go polska tradycyjnaczap-ka rogatywka. Legioniści nosiliczapki okrągłe, tzw. maciejówki.Wielkopolanie przywdziewając ro-gatywki chcieli podkreślić swojąpolskość i związki z odradzającąsię ojczyzną. Wciąż powiększającasię armia wielkopolska potrzebo-wała ogromnej ilości mundurów.W styczniu 1919 r. gdy Wielkopola-nie defilowali przed dowódcą po-wstania generałem Józefem Do-

wborem-Muśnickim w ciągu tygo-dnia trzeba było uszyć kilka tysię-cy mundurów. Dochodziło więcdopomyłek. Pułkownik Daniel Ko-narzewski doprowadził nawet ge-nerała Muśnickiego do wściekło-ści, gdy składał mu raport w świe-żo odszytym mundurze, na którykrawiec przez pomyłkę zamiast na-szyć dystynkcje pułkownikowskienaszył generalskie.

Śmierć za mundur

Jak to możliwe, żeby ze 100 ty-sięcznej armii wielkopolskiej po-zostało do dzisiaj tak mało czapeki mundurów?

– Mundury wielkopolskie wete-rani nosili, aż się zużyły. Gdy za-brakło kompletnych zestawówmundurowych oznaką przynależ-ności do ruchu kombatanckiego

uuu za to czarnymi wypustkami,a na kołnierzu ułanki nosili pro-porczyki czarno-czerwone. Nie-zwykle ozdobnym elementemmunduru kawaleryjskiego, byłyspecjalne sznury naramienne zwa-ne etyszkietami, przypinane dwo-ma chwastami na lewym ramie-niu, owijane wokół szyi i schodzą-ce do guzika ułanki. Kiedyś łączy-ły się z czapką i służyły zabezpie-czeniu przed jej zgubieniem w pę-dzie podczas jazdy konno. Ułaninosili je białe (oficerowie srebr-ne), konni artylerzyści czarne.

Stopnie na rękawach

Wojsko Wielkopolskie nie mia-ło oznak stopni na naramienni-kach lecz na rękawach, tużnad mankietami, w postaci naszy-tych szarych lub srebrnych taśm,jak współcześnie u marynarzy.Ale że mankiety częściej były kro-jone na sposób polski, czyli z tzw.wyskokiem, taśmy nie biegły w po-przek rękawa lecz wzdłuż szpicamankietu. U oficerów kończyłaje jedna pętla, u generałów potrój-na, jak na rozetce z rogatywki. Toodejście od naszywania oznakstopni na naramiennikach, byłobyć może reminiscencją wyda-rzeń zarówno w zrewoltowanejRosji, jak i w ogarniętych rewolu-cją Niemczech, gdzie dochodziłodo zrywania, zwłaszcza oficerom,ich oznak stopni noszonych wła-śnie na naramiennikach.

Ostatnim, wspólnym elemen-tem munduru wielkopolskiego,stał się noszony na czapkachod czerwca 1919 r. Orzeł, już ujed-noliconego wzoru, o szeroko roz-łożonych skrzydłach i z otwartąkoroną na głowie.

Dziś, niestety, żaden elementumundurowania Wojska Pol-skiego nie przypomina wspania-łego, zrodzonego w Powstaniu,Wojska Wielkopolskiego. Z oznakpozostał jedynie biało-czerwonyproporczyk, noszony terazna czarnych beretach przez żoł-nierzy 15. Batalionu Ułanów Po-znańskich w 17. WielkopolskiejBrygadzie Zmechanizowanej im. gen. broni Józefa Dowbora- -Muśnickiego.1

Hitlerowcy wydali dekret,w którym grozili śmierciąkażdemu, kto posiadapamiątki po powstaniu.Okupanci rozpoczęliprześladowaniauczestników powstania,wielu mordując.



5Czapka

stała się czapka – opowiada Jaro-sław Łuczak kustosz prowadzącyDział Mundurów i Znaków Woj-skowych wMuzeum. Kiedy w1939r. hitlerowcy zajęli Wielkopolskęwydali dekret, w którym groziliśmiercią każdemu, kto posiada pa-miątki popowstaniu. Okupanci roz-poczęli prześladowania uczestni-ków powstania – wielu za udziałw nim zapłaciło śmiercią. Nielicz-

nym weteranom uda-ło się wtedy prze-

chować czapki.Wiele rodzin

w obawie o swojeżycie spaliło po-wstańcze pamiąt-

ki. – Zagładzie uległyteż bogate zbiory powstańcze

Wielkopolskiego Muzeum Wojsko-wego –mówi Tadeusz Jeziorowski.– Spakowane do skrzyń i ewaku-owane nawschód zaginęły bezpow-rotnie – dodaje.

Trzy lata bez represji

W1946 r. reaktywował się Zwią-zek Powstańców Wielkopolskich.Z tego właśnie okresu pochodziczapka podarowanaprzez nas mu-zeum. Czapka jest z szarozielone-

go wojskowego sukna. Ma fibrowyczarny daszek. Podpinkę przytrzy-mują guziki z orłem państwowymbez korony. Naczapce jej właścicielprzyszył wojskowego przedwojen-nego orła, odktórego jednak odciąłkoronę. Z boku widać rozetkę,na którą Wielkopolanie naszywalistopnie wojskowe. Na tej jednakwidnieje biało-czerwonatasiemka.

Związek przetrwał do 1949 r.Wtedy znowu zaczęły się prześla-dowania powstańców. Komuniścinie mogli im darować udziałuw wojnie polsko-bolszewickiej.Organizację siłą wcielonodo Związku Bojowników o Wol-ność i Demokrację. Powstańczepamiątki znowu zaczęły być nisz-czone. W zbiorach Wielkopolskie-go Muzeum Wojskowego jest tyl-ko jeszcze jedna czapka komba-tancka z tego okresu. Jednak zu-pełnie inaczej uszyta.

Naszą rogatywkę kupiliśmywpoznańskim antykwariacie „Ar-meria Posnaniensis”. Została od-nalezionawokolicach Pyzdr przezkolekcjonera Tomisława Paciorkawspółwłaściciela antykwariatu.1

iROGATYWKA JEST USZYTA Z SUKNASZAROZIELONEGO.Na czapce widać orła wojskowegowzoru z 1919 r. z odciętą koroną. Z boku rozetka ze srebrnegosznurka na którą weteran nałożył biało-czerwonątasiemkę.

ZBIO

RY M

PW

PR

ACO

WN

IA F

OTO

GR

AFI

CZN

A M

NP

iPUŁKOWNIK

DANIELKONARZEWSKI

składa raport generałowi

JózefowiDowborowi-

-Muśnickiemu


Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 36 Orły Gazeta Wyborcza 1 Poznań

Większość ztych or-łów wykonywa-nabyła przez miej-scowych grawerów oraz złotników,którzy sprzedawali je jako biżuteriępatriotyczną. Wizerunek orłów na-wiązywał do tradycji godła Korony

przez żołnierzy orłów, jednocześniezaś zaznaczono odrębność orłaWojsk Wielkopolskich odgodła zcza-pek Wojska Polskiego. Te improwi-zowane godła zpoczątkowego okre-su powstania przetrwały do poło-wy 1919 r., kiedy to wprowadzonoprzez intendenturę nowy wzór or-ła określanego dziś mianem orłaWojsk Wielkopolskich. Geneza po-wstania tego orła dodziś nie jest zna-na. Swoim rysunkiem nowy wzórorła naczapkę Wojsk Wielkopolskichnawiązywał wyglądem dogodeł no-szonych przez żołnierzy polskichformacji wojskowych w Rosji. Ce-chą charakterystyczną tego orła sąskrzydła o gęstym upierzeniu orazfantazyjnie rozgałęziony ogon. Nafo-tografii widzimy orła wykonanegow drugiej połowie 1917 r. przez zna-ną firmę KortmanawPiotrogradzie.Podobny orzeł widoczny jest naro-gatywce gen, Dowbor Muśnickiegoz okresu dowodzenia I KorpusemPolskim wRosji. Być może został onprzywieziony przez generała doPo-znania gdzie posłużył za wzór orładla Wojsk Wielkopolskich. Jednak-

PRZYKŁAD ORŁAWYBIJANEGOMASOWOz mosiężnej,cynkowej lub żelaznej blachyt

Orły WojskWielkopolskichWraz z wybuchem PowstaniaWielkopolskiego na czapkach noszonych

przez powstańców pojawiły się polskie orły.

Poza biało-czerwonymi kokardami były to

jedyne oznaki narodowe noszone w celu

odróżnienia się od Niemców

Tomisław Paciorek zXVIIIw, którego charakterystycz-nymi cechami były między innymizamknięta korona, skrzydła uniesio-ne dogóry oraz prosty ikrótki ogon.Same orły różniły się miedzy sobąrysunkiem, wielkością imateriałemz którego zostały wykonane. Obokpojedynczych egzemplarzy wyko-nanych ze srebra przez zakłady ju-bilerskie występowały masowo or-ły wybijane zmosiężnej, cynkowej,a nawet żelaznej blachy. WedługXIXwiecznej tradycji nie był to jed-nak wizerunek orła przeznaczone-go donoszenia nanakryciach głowyregularnej armii. Tradycyjnie przy-jęło się, że „orłem wojskowym” wod-różnieniu do „orła państwowego”jest orzeł siedzący natarczy amazo-nek. Ten typ orła noszony był po-wszechnie na wojskowych nakry-ciach głowy w pozostałych dzielni-cach odrodzonej Polski.

Również i orły z tarczami ama-zonek pojawiły się w tym okresienaczapkach powstańczych, lecz niew masowej skali.

Na początku 1919 roku zostałoustalone umundurowanie WojskWielkopolskich. Jeden zprzepisówmundurowych stanowił iż naprzo-dzie rogatywki należy umieścić or-ła bez „ryngrafu” czyli tarczy ama-zonek. Czy powodem takiego wy-boru była głęboka niechęć gen. Do-wbora Muśnickiego do Józefa Pił-sudskiego czy też chęć wykorzysta-nia posiadanych już orłów –trudnopolatach powiedzieć. Nie mniej dzię-ki temu przepisowi możnabyło na-dal nosić większość posiadanych już

ORŁY NA TARCZY AMAZONEKnoszone przez powstańców

t


Wielkopolskich zWojskiem Polskimstopniowo zaczęły być zastępowa-ne przez orły ztarczą amazonek obo-wiązujące w odrodzonym WojskuPolskim.

Należy jeszcze wspomnieć, iżnapoczątku lat20-tych pojawiła sięjeszcze jednawersja orła wielkopol-skiego wykonanaprawdopodobniedla członków organizacji komba-tanckich. Różni się od swojego po-przednika detalami, między inny-mi ogon orła nie jest mniej rozbu-dowany inie łączy się ze szponami.

Dodnia dzisiejszego orły WojskWielkopolskich stanowią rzadkąicenną pamiątkę zokresu walk o„Tą,co nie zginęła.”1


7Orły

uORZEŁ WOJSK

WIELKOPOLSKICHbity z kilku

różnych sztancróżniący się

między sobą w detalach

uORŁY

Z POCZĄTKU LAT 20-TYCH

wykonaneprawdopodobnie

dla członkówpowstańczych

organizacjikombatanckich

uORZEŁ

Z DRUGIEJPOŁOWY 1917 R.

wykonany przez firmęKortmana

w Piotrogrodzie

ZBIO

RY P

RYW

ATN

E T

OM

ISŁA

WA P

ACIO

RK

A (

X11

)u

GENERAŁDOWBOR-

-MUŚNICKIz okresu

dowodzenia I Korpusem

Polskim

że orły Wojsk Wielkopolskich nie by-ły wiernymi kopiami swojego pier-wowzoru. Powtarzają one jego ory-ginalny rysunek w detalach jednakwprowadzono daleko idące uprosz-czenia umożliwiające wytwarzanieorłów niewielkim kosztem iwznacz-nych ilościach. Orzeł Wojsk Wielko-polskich bity był z kilku różnychsztanc przez co orły różniły się mie-dzy sobą wdetalach isposobach wy-kończenia (orły 4). Ich oryginalnykształt stał się rozpoznawalnym zna-kiem Wojsk Wielkopolskich. Noweorły spodobały się nie tylko wWiel-kopolsce, wytwarzano je takżew Warszawie i Krakowie. Od poło-wy1920 roku wmiarę scalania Wojsk


Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 38 Gazeta Wyborcza 1 PoznańArmia Wielkopolska

TABLICA 3 STRZELCY WOJSK WIELKOPOLSKICH, LATA 1919 – 19211. STRZELEC JEDNEGO Z PUŁKÓW WIELKOPOLSKICH w częściowo dostosowanej

do przepisów ubiorczych z 21-22 stycznia 1919 r. kurtce niemieckiej (dodane biało-czerwone paski na kołnierzu, bez numeru pułku i czerwone wypustki na kurtce)

2. PRZEPISOWA CZAPKA Z OZNAKAMI STOPNIA STARSZEGO STRZELCA (czerwonaobrączka na „treflu”)

3. PRZYKŁADY ORŁÓW noszonych na czapkach Wojsk Wielkopolskich

4. FRAGMENT PRZEPISOWEGO OPORZĄDZENIA STRZELCÓW(stroczony plecak, z chlebakiem i manierką na pasie głównym z szelkami)

5. SPOSÓB PODKUWANIA TRZEWIKÓW W ARMII NIEMIECKIEJ

RYS

. LES

ZEK

RO

ŚC

ISZE

WS

KI



9MuzeumPrzed Czerwcem

Wielkopolskie Mu-zeum Wojskowepowstało w 1919 r.Powołał je do życia swoim rozka-zem Głównodowodzący Sił Zbroj-nych w byłym zaborze pruskimgen. broni Józef Dowbor Muśnic-ki, a uroczyście otworzył 27 paź-dziernika 1919 r. Naczelnik Pań-stwa Józef Piłsudski.

W tamtych czasach muzeumbyło instytucją wojskową. Pierwot-nie mieściło się przy al. Marcin-kowskiego 7. Dziś w tym miejscuznajduje się nowe skrzydło gma-chu Muzeum Narodowego. W ro-ku 1923 WMW przeniesione zosta-ło do dwupiętrowego budynkudawnej składnicy artyleryjskiej(dziś ul. Powstańców Wielkopol-skich na narożniku z ul. Francisz-ka Ratajczaka) gdzie istniałodo września 1939r. Okupanci hitle-rowscy rozgrabili lub zniszczylicałe zbiory Muzeum – w sumie kil-kudziesiąt tysięcy eksponatówod czasów najdawniejszych ażdo WP II Rzeczypospolitej, w tymznakomity zbiór dotyczący po-wstania wielkopolskiego. Częśćewakuowana wraz z inwentarza-mi na wschód, została rozbita i roz-grabiona koło Rawy Ruskiej, a po-została w Poznaniu rozkradzio-na i zniszczona przez wkraczają-ce wojsko niemieckie, które zaję-ło budynek. Jedynym prezento-wanym obecnie obiektem ocala-łym sprzed wojny, jest fragmentpanoramy „Bitwa pod Piramida-mi” pędzla Wojciecha Kossaka, od-naleziony na początku lat 50.pod Poznaniem.

Po wojnie muzeum reaktywo-wano dopiero w latach 60. Insty-tucja podlegająca tym razem Mu-

cjalistyczna, licząca 6 tys. tytułówbiblioteka podręczna, najpoważ-niejszy tego typu zbiór w Wielko-polsce, jest częścią Biblioteki Głów-nej MNP. Muzeum dysponuje tak-że własną Pracownią KonserwacjiMilitariów.

Początkiem zbiorów, którepozniszczeniach wojennych odbu-dowano od podstaw, stały się mili-taria zgromadzone tuż po wojniew macierzystej instytucji oraz da-ry osób prywatnych, napływająceodPolaków zcałego świata. W1958r. uzyskano wsparcie ówczesnegoInstytutu Historycznego Gen. Si-korskiego wLondynie, atakże Mu-zeum Wojska Polskiego w Warsza-wie, które ze swoich magazynówprzekazało kilkaset obiektów, czę-ściowo wykorzystanych do przy-gotowanej w 1963 wystawy stałej.

Najstarsze obiekty umunduro-wania pochodzą z XVIII w. (kape-lusze ibuty jazdy ciężkiej) oraz epo-ki Ks. Warszawskiego (czapki). Naj-liczniej reprezentowane są mun-dury jazdy polskiej już z odrodzo-nego Wojska Polskiego. Znajdujesię tu jedyny w kraju zestaw kur-tek wszystkich czterech pułkówułanów wielkopolskich z 1919 r.

Wielkopolskie Muzeum Wojsko-we znajduje się wPoznaniu przySta-rym Rynku 9 i można je zwiedzaćod wtorku do soboty w godz. 9-16i w niedzielę w godz. 10-15.1

Korzystałem z materiałów zamieszczonych na stronie internetowej

Wielkopolskiego Muzem Wojskowego

zeum Narodowemu w Poznaniuzostała otwarta uroczyście 22 lu-tego 1963 r. tam gdzie znajduje siędo dziś, czyli w piętrowym pawi-lonie zbudowanym pośrodku Sta-rego Rynku w miejscu średnio-wiecznych sukiennic.

Dziś zbiory obejmują blisko 40.tysięcy obiektów. Zgromadzonesą w trzech działach: Broni, Mun-durów i Znaków Wojskowych orazDokumentacji Historycznej. Spe-

Zrodzone w powstaniuZapraszamy do zwiedzenia jubileuszowej wystawy „Zrodzone w Powstaniu” w Gmachu GłównymMuzeum Narodowego w Poznaniu. Jej otwarcie nastąpi 27 grudnia 2008 r., podczas oficjalnychuroczystości, organizowanych pod patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej LechaKaczyńskiego. Wystawa organizowana w 90. rocznicę Powstania Wielkopolskiego pod tytułem„Zrodzone w powstaniu”, poza upamiętnieniem samego wydarzenia, dotyczy powstałych wówczasWojsk Wielkopolskich i ich dalszych dziejów, po włączeniu do jednolitej struktury organizacyjnejodrodzonego Wojska Polskiego. Wyeksponowane muzealia wielkopolskie: chorągwie i sztandary, umundurowanie i oznaki,uzbrojenie i oporządzenia, odznaki i odznaczenia, dokumenty i fotografie oraz różnego rodzaju przedmioty pamiątkowe przypomną wydarzenia sprzed lat.

AN

DR

ZEJ

MO

NC

ZAK

iWIELKOPOLSKIEMUZEUMWOJSKOWE znajduje się dziś na Starym Rynku w Poznaniu - w miejscu,gdzie kiedyś stałyśredniowiecznesukiennice

Wielkopolskie Muzeum WojskoweStworzone i wskrzeszoneKarol Szaładziński


Powstanie Wielkopolskie 1 zeszyt 310 Gazeta Wyborcza 1 Poznań

Powstanie wielkopol-skie pojawiło się wpol-skim filmie już sześćlat po jego wybuchu. W 1924 r. miałbowiem w Poznaniu premierę nie-my, czarno-biały film ZygmuntaWesołowskiego „Odrodzona Pol-ska” – pełnometrażowa kompila-cja dokumentalnych zdjęć i insce-nizacji. Film zrealizowano w po-znańskiej Filmotwórni Stanisła-wa Martynowskiego i zawierał onfragmenty poświęcone powstaniuwielkopolskiemu, strajkowi weWrześni i historii Michała Drzy-mały. Kopia tego unikalnego filmuzostała odnalezionaw2000 r. wPa-ryżu przez poznańskich filmo-znawców Małgorzatę iMarka Hen-drykowskich. – Szukaliśmy tegofilmu przez 20 lat, może sobie pa-ni wyobrazić, co czuliśmy, gdy sta-ło się jasne, że mamy go w rękach.Odnaleziona kopia zawiera ujęcianajwyższej jakości. Była wyświe-tlana we Francji, część taśmy za-chowała się w bardzo dobrym sta-nie. Na filmie widać stary Poznań– mówiła osiem lat temu „Gazecie”prof. Małgorzata Hendrykowska.Gdyby „Odrodzona Polska” dłu-żej poleżała we francuskich archi-wach, pewnie uległaby zupełne-mu zniszczeniu.

Powstanie w filmie:od Odrodzonej Polski po Męskie sprawyPowstanie wielkopolskie nie było w polskim f

ilmie

tak chętnie pokazywane, jak choćby Powstanie Warszawskie.

Jednak można je oglądać na ekranie w co najmniej kilku filmach...

Radosław Nawrot

Hendrykowscy na łamach „Ga-zety” mówili o nim: – W tym filmieprezentuje się sukcesy Polski: ta-kie mamy banki, taki wspaniałyjest uniwersytet, plac Wolności,wygraliśmy Powstanie Wielkopol-skie. Najlepszym pomysłem pro-ducentów było zaangażowanie do-świadczonego i – dzisiaj to już wie-my – wybitnego operatora, Alber-ta Wywerki. W momencie, kiedy

zobaczyliśmy pierwsze obrazy„Odrodzonej Polski”, po prostuoniemieliśmy z zachwytu, ponie-waż nigdy wcześniej nie zdarzyłosię, żeby jakiekolwiek polskie mia-sto, z Warszawą włącznie, miałotak piękną filmową promocję wła-snego charakteru.

Najbardziej znanym filmemo powstaniu wielkopolskim i koń-cu zaborów w Wielkopolsce jestoczywiście „Najdłuższa wojna no-woczesnej Europy” JerzegoSztwietni z 1982 r. Powstanie poja-wia się w 13., ostatnim odcinku se-

ZBIO

RY M

PW

ŻOŁNIERZENIEMIECCYZRYWAJĄ POLSKIE FLAGI 27 GRUDNIA 1918 R. (kadr z filmu „OdrodzonaPolska” z 1924 r.)t

Film



11FilmRozmowa o Czerwcu

rialu. Scenariusz tego odcinka na-pisał Stefan Bratkowski, a o mili-taria dbał sam Szymon Kobyliń-ski. Mamy tu przyjazd IgnacegoPaderewskiego, pierwsze walkiw Poznaniu. Mamy wreszcie pate-tyczną scenę powrotu białego or-ła na poznański ratusz. W rolę Pa-derewskiego w tym filmie wcieliłsię znakomity aktor Marek Wal-czewski, znany choćby z roli Twar-dijewicza, naczelnika więzieniana Sikawie w „Vabanku” czy teżz roli Eligiusza Niewiadomskiego– zabójcy prezydenta Narutowiczaw filmie „Śmierć prezydenta”.Na ekranie pojawiają się tak znaniaktorzy jak Wirgiliusz Gryń, An-na Nehrebecka czy Joanna Żoł-kowska, która zresztą ginie w po-wstaniu. Ciekawostką jest fakt, żew rolę niemieckiego ministra vonGerlacha (znanego z ugodowegopodejścia wobec Polaków) wcielasię Stanisław Mikulski (odtwórcaroli Hansa Klosa).

Nieco wcześniej, w 1980 r. Boh-dan Poręba nakręcił inny funda-mentalny w polskiej kinematogra-fii serial oodzyskaniu niepodległo-ści – „Polonia Restituta” z muzykąCzesława Niemena. Także tam znaj-duje się fragment poświęcony wy-

buchowi powstania wielkopolskie-go. Telewizja Polska wyemitowałaten film w... grudniu 1981 r.

Potężnym dziełem jest też se-rial „Pogranicze w ogniu” z Ceza-rym Pazurą i Olafem Lubaszenkąw rolach głównych, kręcony przezAndrzeja Konica w latach 1988-1991. Tu powstanie pokazane jestprzez pryzmat walki dwóch wy-wiadów – polskiego i niemieckie-go, który na wieść o wybuchu walkw Poznaniu, organizuje akcję mi-litarną pod kryptonimem „Wio-senne słońce”.

Wybuch powstania wielkopol-skiego jest osią fabuły filmu „Po-wrót do Polski” z 1988 r., w reżyse-rii Pawła Pitery, znanego m.in. ja-ko twórca serialu „Na kłopoty...Bednarski”. To historia powstaniaoczami poznańskiego dziennika-rza, który ma sporządzić tekstz przyjazdu do miasta IgnacegoPaderewskiego (gra go tu znanyaktor Zdzisław Wardejn). Na ekra-nie- także inne historyczne posta-

ci: Feliks Ratajczak, Wojciech Kor-fanty czy Stanisław Taczak, a filmkończy się wraz z wybuchempierwszych walk.

W marcu 1989 r. swą premieręmiał film „Męskie sprawy” JanaKi-dawy-Błońskiego, przedstawiają-cy dramatyczne chwile przyłącze-nia się do powstania mieszkańców(zwłaszcza miejscowej młodzie-ży) jednego znieokreślonych, wiel-kopolskich miasteczek. Bohatera-mi tego filmu są zwłaszcza rwącysię dowalki zNiemcami mali chłop-cy. W filmie zobaczymy JerzegoBińczyckiego, Krzysztofa Kowa-lewskiego, Henryka Bistę czy Do-rotę Stalińską w roli prostytutki.

Ciekawostką jest fakt, że filmudoczekał się jeden z ciekawszychepizodów walki Wielkopolski z za-borcami, czyli tzw. RepublikaOstrowska. Zbigniew Kuźmińskiw 1985 r. nakręcił serial „Republi-ka Ostrowska”, na podstawie któ-rego powstał film pełnometrażo-wy „Republika Nadziei”. W filmiezagrali m. in.: Leon Niemczyk, Je-rzy Kamas, Henryk Talar czy Bar-bara Brylska. Scenariusz był moc-no szatkowany przez cenzurę, któ-ra kwestionowała wątki buntu mło-dzieży przeciw władzy.1

ZBIO

RY M

PW

iPOWSTAŃCZESTANOWISKO

KARABINUMASZYNOWEGO na balkonie domu

u zbiegu ulicSzkolnej i Podgórnej

(kadr z filmu„Odrodzona

Polska”z 1924 r.)

Gdyby „Odrodzona Polska” dłużej poleżała we francuskich archiwach, pewnie uległaby zupełnemu zniszczeniu


Zeszyt 4. p 26 listopada pPowstańcy wielkopolscy bombardują FrankfurtZeszyt 5. p 3 grudnia pPowstanie wielkopolskie zrobiło wrażenie na ZachodzieZeszyt 6. p 10 grudnia p Szczerbiec na wpół dobyty – odznaki upamiętniające wielkopolskie formacje wojskowe

Zeszyty opracował i redagował: Karol SzaładzińskiAutorzy tekstów – zespół poznańskiej „Gazety Wyborczej”:Piotr Bojarski,Monika Lamęcka,Waldemar Lewandowski,Radosław Nawrot,Karol Szaładziński,Sylwia WilczakAutorzy zewnętrzni: Tadeusz Jeziorowski (Wielkopolskie Muzeum Wojskowe), Jarosław Łuczak (Wielkopolskie Muzeum Wojskowe),Tomisław Paciorek (Antykwariat Armeria Posnaniensis)

Tablice kolorowe malował: Leszek RościszewskiProjekt graficzny: Agencja Artystyczna Kończal-Szwarc, Łukasz Sulimowski („Gazeta Wyborcza”)Dziękujemy za udostępnienie swoich zbiorów naszym Czytelnikom,Muzeum Narodowemu w Poznaniu,Wielkopolskiemu Muzeum Wojskowemu oraz Muzeum Powstania Wielkopolskiego

Wydawca: AGORA SA oddział w Poznaniu, ul. 27 Grudnia 3,61-737 Poznań. Copyright by Agora SA

Bezpłatny dodatek do poznańskiego wydania „Gazety Wyborczej” z 19 listopada 2008 r.Wszystkie prawa zastrzeżone.Żadna część ani całość dzieła nie mogą być reprodukowane bez wcześniejszej zgody wydawcy.

ISBN 978-83-7552-460-4

Biuro Organizacyjne Obchodów 90. rocznicy wybuchu Powstania Wielkopolskiego: Wielkopolski Urząd Wojewódzki, Al. Niepodległości 16/18,bud. A, pokój 474,61-713 Poznańtel. 061 854 14 35, fax. 061 854 14 13,e-mail:[email protected]


Obchody odbywają się z inicjatywy Marszałka Województwa ...polski mundur wWielkopolsce, był...

Documents

Transcript of Obchody odbywają się z inicjatywy Marszałka Województwa ...polski mundur wWielkopolsce, był...