ETYKA I 1968

ADAM PODGORECKI

O wynikach badań socjologicznych dotyczących niektórych zagadnień z pogranicza prawa i moralności*

PROBLEM

Trafne będzie, jak się z~je, stwierdzenie, że uogólnienia ri zakresu teorii moralności i prawa oparte są p~e wszystkim na indukcji z da­nych zebranych przez własne d'ośw!iadozenlia li obserwacje tego, kto uiprawtia refleksje w tej diiedziin~e. Fakt, że dane te moigą pochodzlić ~ doświa{iczenia płynącego z życia codziettinego lub zarwodowego, nie zmden:ia sytuacji - są one 'bolwli:em rzadko krieldy efektem u:stalleń wywo­diLących Się z użyttku metody czy tecłmiki systernatycimie stosowainej. Jeśli tak jest, to nic dziwnego, że ci, !k!tórzy uip:raiwdają rerfileksje nad moralnością i prawem, mballWtiają te refleksje projekcją własnego, ogra­niczonego kTęgu danych. W ilronsekiwen!cji defiln.licje zastane i propono­wane ro.zrumienia tennmów oparte są na dntuicjach, nawykach seman­tycznych odnoszących się do raztmalitych, cmsern oidmiełnnych zbiorów dainych. I stąd tak maczna trudlndść porooumdenia się - ten sam termin wywołuje rozmaite re7J011anse .semmirtycme, u1wair:Ufllkowane odmiennym pod.telkstem doświiad~ma dsOlbniiczego. Zbuldowande jakiejś teorii na takich podstawach może lbyć 7'WOdnlic.ze. Stąd tendencje do odmucania defdilliicji ainalitycznych w t~h sprawach. ,,Dla tycll jednak celów przy­da)f;lna jest :ramej definicja projektująca niż anallityczna. Budowanie defi­nicji ana'lityomej może ~yć naszą wiemę o tym, co ludz:ie myślą, gdy mówią o mora1lnośoi, ale stwMzanie z tych opindJi jakiejś wspólnej całości jest chimeryczne". 1

Jedną z prób przezwyciężenia tych trudności sta!Ilowi wprowadzenie do refletkisji nad mora;lnością i prawem fUlźyiku tecłmlik ~joilogdcm~h.

• W artykule niniejszym autor ogranicza się do przedstawienia wyników uzys­kanych na podstawie badań własnych.

1 M. Ossowska, Soc;ologia moralności, Warszawa 1963, s. 178.

"14 ADAM' PODOORECKI

ffechnilki te, operujące jednoldltym, stanldarOOwym .sposobem, pozwalają wyjść ipom ciasny kxąg suJbi~kty'Wniie dostępnych danych i dają możli­wość oiparoia ~ólnień o dane :i:nte:rsu!biekttywm.e pochodzące od wfolu rozmaitych jed!nostelk. Jakkolwiek techlni!ki socjologiczne posiadają peWtne walocy, krtór~h nie ·pooiadają tradycyjne sposoby przezwyciężalnda „me­todologicznego sdllipsyzmu", jak sięganie do id.alilych hilsboryczn~h, pa­mliętn:ików, opisów przypadków, danych z gazet, symlbolti, dokumentów, listów itd. - to jednak i one posialdają pewlne ograniiczenda, których nie sposób SOlbie IIl~e uśw.iarlamliać. Po.mijając już olroldcmość, że same zaro-

·~a · pmyjęte -w 'hadalniach socjologtic7nych (choć spiia~za!rie późnfej ujedno'ltiooną techniką,) m~ą IZlalW1ierać w sobie dalne suibliektywtnie wy­pacmne, można wymienić co najmntiej ibrzy dStotne ograJndczeJilia technik socjologicmych.

NIEKTÓRE OGRANICZENIA METODOLOGICZNE

W niełk,tór~h przypaldkach lbaldania socjologilC'1lne nad moralnością i prawem prowadzą do wytruików, kltóre nde mQgą być dbiekitywlnie uchrwy­ccine z rpoWodu wy1klruczenia technilk ~ologiazmych na pe-Willym eta!plie badań - właśnie ze W'Z!glętlów et~ych. Ndech 1pewien :firagment badań nad sądami robotnkreytmi rposł.uży tu jako p.reyddad.

Badainia na(i sądami robOitniiczymi były 'badairriami pod pewnym wzglę­dem wyjątkowymi 2• .Al!~em system praiwny pmez swą tendencję do trupełlllości, jednolitości, respektowaintia zaisaldy rówtn00ci wobec prawa, dąmości do jedrnOllitej interpretacjli dbowiąrujących zasad prawnY'ch itd. nie dopuszaza możl.iJwości wprow'akizenda ek$erymenltallnych „podsyste­mów" !pl't81Wllyeh, którytm inaidalWałoby Się moc dbowiąmjącą po to, aiby zaobserwować skutki ich fwnkcjdnowalnia.. Breyipadelk sądów rolbatniczycłi był jeldiną z tych wyjątkowych sytuacjd, w których ustawodawca godził Się 111a nadall'llie jakiejś instytucj!i pra1Wtnej „częściowej mOlcy obowiązują­cej", po to, a1by systemaitycznlie ainalizować sklultk!i, do których działalność tej instybucjii. wftedzie. Ptrzez sąldy rolbotntilcze roziumiało się instytucję

prawną (nie mającą poldstarwy w ogólnych przepisach ustrojowydl), dzia­łającą na podstalw.ie zgody 1większości :pracow!n.d!ków zakładu pracy w przy­parllkaoh drobnych kirak:ł2li.eży i mych nairu:szeń norm życia zbiorowego -za pomocą sankcji społec'21Ilegb potępienila. Jest TZeCZą cha!raklterystycm.ą, że sądy robotnicze {obednie nazwa usta!wowa hmm.i: sądy społeczne) nie mają prawa stosoW'alnia sall1kcji k'lasyetln!ie prawnych (·więzienie, areszt, grzywna ittl.), ale ddd•łują jedynie za ipomocą postawienia danej jed­nostlki „twa.TZą w twal'Z„ z opinią mych ~raroWlllików i kolegów

2 A. Podgórecki, Eksperyment w socjologii prawa, „Państwo i Prawo" 1962, nr 1.

BADANIA SOCJOLOGICZNE z l POGRANICZA PRAWA I MORALNOSCI 75

danego zakłatiu praey. Wyniilld badań oparte na · począrt1k01Wej fazie dzia­łania tych· sądów (rok· 1960, województwo wtrtocławskiie, abserwa1eja dzia­łama · 16 sądów robafud.ozyćh) 3 pr'O'Waid:ut do następującyeh splbstirzeżeń. Wypada ziama1czyć, że badalnd.a ~o (ImZY pomocy wielu rOOn.o­rakich techlillilk: ankieta, wywiiald, observtacja, analiza alkt sądów, analiza nwtywów iustatWoldawczych !i!td. Kooweincj~e śrddki represji kairnej przestają dddzda~ywać w tych ·kategoriacli przypadków, gdzie kary są niilsk!ie, postępowanie ;przewlekłe, a ddwtocioiW'O t.rudlne. Kara więzienia Lub grzy1wtny w małym stopruu wtpływa na 1wyobrażenie, .jaki~ ·jednostlka ma o sobie: potępienie 1pulbliczne !działa o "Wiele silnti.ej. To, oo jednostka sąd7li, że inni wyobra·Ullją ·sdbie o. !Illiej, owa „.jaźń odzwdeitiedlonia" jest jefulą z oo.jtbartiziej osdbistych, i:nltymm)'t'h, cennycll 1wartości jednostki. ~mobiltirowanie .op.i.nili. ?Jbiorowej po to, alby wylkamć, że 'Olpilnia ta jest negaty!Wlllie ustosunkowana ido tego, lkto sąk:M, że opinia . zlb~orowa ma o nlim zdanie pozytywtn~ - wywmuje silny wstrząs.

Teoretyczna refleksja., jaka się rbu· nasuwa, · jest tego :rodzaju: za po­mocą odpowtiednio wypraiOOWanego systemu kar i nagród usił.uje . się wzmacniać zachowain:ia 7Jbiorowo pożądaine d eJ.imindwać niepożądane. Sankcje karne są tymi ziin.stytucjonal!Lzowatnymi. cygoram'i ~ymi, które doświiadczełnie zbiorowe U'w'aża za szczególnie Skuteczne jako śro­dek odstraszający. Jednakże w 1pewn~h S'LICZególnych sytuacjach k~a społeczna - potępienie splłe'CZne może się okamć sk:utelC"mliejsze od kary .sforma'ldzoW'alnej i wtetly proicesy „społecznej celowości" Sięgają po .środki, które acZkolwiek nie posiadają !Stygmatu 1pra!wa dbowią~ująet?go, to jednak zaczerpnięte są z szer.szej aniiteH prawne, rpu!li poitępień spo­łeczn~h.

Barlalnia nad ·sądalł1li roborbniozymi nasunęły pew'in-e dodatkowe re­fleksje iI'laltury etywmej. Mianowicie nasu1waaio się prz:yipuszcze·nie, że

funlkcjonowanie sądów robOltmiczyich może iprdwadmć do 1porwstatnia po­crucia kirzywldy u tycll, którzy ~ te sątly będą sądzeni - sądy

porwszeohne mogą się wytlarwać bardziej właściwe !i słuszniejsze. Albo­wiem rod:zilJo się py.tande: dl1aiczego ta właśnlie ~awa jest ikd.erowall'la do sądu robotniczego a nie, jak wyma.igałaiby tego :zaisada rÓWIIlości, do sąldu lpOIWSzecbnego? I daJ!ej. W pewnym szczególlnyim .tprayrpadkru osotba, która mi:a.ła sba!Iląć przed sądem rolbOltru.czym, oświaldczyła, że iraczej po­pełni samobójst~, anti.żeli stame wobec majornyich ii współpracowników. I jakkoilwliek badania wykazały, że Jll"ZY'PUmczenie o etyomie dwojakim traktowa:ndu nie znalazło ipotwiertłze:nia w materiale empi:ryicznym, to jednak w ·przypadku ewentualnego samoibójistwa znaleziende właściwej

. 3 Późniejsze badEnia potwierdziły w zasadzie uprzednio otrzymane wyniki. Por. Doświadczenia sądów robotniczvch w Polsce w latach 1960-1963. Centralny Instytut Ochrony Pracy, materiał powielony.

76 ADAM PODGORECKI

odipowiedzi nie było mooliwe. Są bowiem pewine sf.ery doznań i zacho­wań jednostek, co do których, ze ~lędów zasadniczych, rz:obiektywi­zowane techniki, jak w tym przypadku metoda pogłębioinego wywiadlu, nie mają :zastosowania. Intymność niekttóryoh sytuacji przed- czy po­roowodowych, geneza mri.ah świaltt>lpoglądów, uwarunkowania niektocycłi kompleksów - oto przykładowe, -da!lsze lddedzirny, w lkiórej więcej ma do powiedzenia S2Jtuka aniżeli o'dpersonalli:zowane zwiady psyehosocjo­logiczne.

W innych przypadkach sam rodmj zastosowanej techniki badawczej może prowadzić do uzyskania danych te~ typu, że wicidą one do myl­nych inteTpretacji. Tak na iprzykhld w ogólnQPOlskich badaniach socjo­logic:mych natl preStiżem praJWa, :prowaldizonych techniką all1kietową,

uwzględnioo~ pytt1a.nie, dotyczące sposdbów reaigowainb. na kradzież. Stan faktyczny przedstawiał się następująco. Rdbotnik pracujący w garbanli został pmyłapany na wynoS'Zeniu kawałka skóry podeszwnrwej. Robotn~­kowd matrzyło się to po raz pierwszy, a1e był lto JOZił:owdelk, któremu po­wodziło się nieźle. Jak posbpć? Czy kierownik garbami powinien: 1) lpOT'Ozma.wiać z nim w cztery 0<2y, 2) ulkarać go materialniie {pienięż­nie), 3) zwo1lnić z pracy, 4) postawić spraiwę na og01Jnym rzebrarniu eyst­kieh pracowndków, 5) skierować spraJwę do milicji? Brak wietłey uzy­Ska1nej 7.a ipomocą :iamye!h techn!ik, jak na rpmykład wyw:iad., a'bSerwacja uczestnicząca, mógł,by sugerować, że odpowiedź wsk.wująca na sldero­wanie sprawy na ogólne zebranie wszystkioh ipraC'OWłnlików to symptom ·postaiwy wlera1ncyjnej, jako nie uciekającej się do rygorów prt>eediural­nycll sądów czy 1eż or.gatnów ścigalnia. Istotnie ·bowielm dane uzyskiwane z 8ll'lk[ety nic nie móWlią na temat rytgorymiu ·~lędlnlie tolerancji przy tego rodmju odtpowiedzia'cll. TymCZ9Sem, jalk ·wskazywano na to upi.v.ed­nio, tego rodzaju sankcja jest właśnie sadreją naj1bardziej surową.

A zatem wdeileka-oć sam dobór techniki 1baklalwczej detemiinuje rodzaj (luib brak) danych, które Się za jej pomocą uizy;skuje. Dobór pewttiej tecłmikd, przy braku Wiedzy dostępnej jedynie pQprZeZ użycie technik in111ego rodzaju, może prowaki~ć do myln~h wb 'Wręcz sprzecznych ze stanem faktycznym ilnterpr~ji

Jest jeszcze inna kategoria przypadków, w których, mamo uzyskainia wyników baldań w spoisób techniic:zde popra'Wllly i systematycrU1y, ze­brane wyindki mogą być wątpliwe. Dzieje się tak wtedy, gdy zbyt pry­mitywne metody uzyrwane są (Io ana1izy spralW ~yt za'wiłych. Ma to W szczególnmci rmejsce, gdy za pomocą technik IłSYChOSOCjologic"LDych bada się za1gatln!ienie osobowości. Stosoiwnie do itezy, która zostanie roo;­winięta w mym opraoowaniiu, op.iru.e, oeeny, poglądy i rpostawy ety~e i prawne za1eżą od tr'zelch zasadmczydh czynników. Czynnikami tymi są

BADANIA SOCJOLOGICZNE Z POGRANICZA PRAW A I MORALNOSCI 77

kolejno: zespół wa~unków ekonomicznych, społecznych, demografiC7.illych, konstytuujących dany system społec?Jny !i jego roowairsbwiende; r<YLmaite rodzaje podkultury, które w rramach tego systemu fuinkcjonują, i w koń­cu - romiadte tyipy osobowości., lkttóre w tym samym systemie i w tej samej ~ulturze odmiennie ddlbiemją trozmalilte '21Cłar7.ellllia. śWiata ze­wtnętrzinego i wewnętrznego. Ten ostatni czytnnilk - to elementy oso­bowOOci. Jeśli tak istotnie jest, to w takim rane 1postaiwy ~ zjaw.isk m()ra1inyoh i prawnych zalleżą, mliędrzy limlytrni, ttl romiaitydl typów osobowości. Zatem, alby 1badać izjawdiSka ~~ania ipra:wa i mtxrałności,

naileży uprzednio badać rozmaite odmiany zidentyfikawaJnyoh rddzajóiw osdbowości. Jednakże pojaiw.ia Się rtu Od raru d.stdtna. ain1tymJmia. Jest nią z jedlnej strony nriesłychana złożmrość problemaltyki osobOwa;ci, a z drugiej prymitywiml środków bakławezyoh, ·gdy ibaldalnia natl osobo­'W'C>Ścią pOldejmuje się w Ska'li masawej. Wyparla ipOldejrzewać, że niekiedy rozmaite wynilki uzyskiwane w badaniach nad osoboW'OScią m~gą być sp<jwod'owane nie tyle tym, ·że ~ertW.a się nmnaiite ~je osobovrości (względme ich cechy), lecz tym, że stlo.9uje się !I"OZmaite techmki ba­dawcze.

Niemniej je(ina;k - jak się okuuje - isbni.eją sytuacje, w których nie sposób stwierdzić zależności między jakimiś postawami (poniżej teza ta zostaintie rozwilniięta na przytkłaldrz.ie piOg'ląldów dotycząrcych kary śmiem) a klasycznymi wyznacznikami sacjologicmytni. Zależn<>ści te ujawniają się jedynie w zwią7Jku ze apecyfiemym.i 7Jmien1nymi osolboW'OOOiowymi.

Mając te zastrzeżenia 111a urwaldu'.e, rurleży ipaLmliętać o tym, że o i1e re:filek.sja czerpiąca dane z doświad1C20nia iwłasnego chroma ze względlu na swe ogra111iczenia, o tyle general:i:zac'je Qparie na danych emipiirycz­nych mogą być wadlldwe ze wz;ględu na 1wewnętrzne ograndczenia technik badawczych, za pomocą których dane te 'ZldSWy uzytskaine. _

NIEKTÓRE WYNIKI BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

Niech kilka przykładów ·zilustruje rodzaj ·genera.1liizarcji, które można by sformułować na podstawie badań empirycznych. Pierwszy przykład to badania nad rozwodami.

W badaniach tych prowaldzanych metodą ankietową nad reprezen­tacją dorosłej lu1dności ipolskiej w roku 1962 (2355 osób) 7.lwróeolno szcze­gólną uwagę na opinię i oceny lbaJdainej ludnośdi, dotyc-Lące instytucji roztwoldu. Instytucja rozwodów jest teoretycznie interesująca dlatego, że ludność po'lSka w zasadzie do roku 1946 nie posiadała moż1iwości roz­wii~IIlia małżeństwa przez rozwód. AC7Jkolwiek w ibyłej d2Jielnicy pru­ski.ej obowiązywały ślulby cywilne i tam !I'O'llwody miały mstosowanie,

78 . . ADAM PODGORECKI · ,'

to jednak w dnnyoh dzielnicach kraju rze 1W12Jględu na lkaitdlmką więklsz:ość 11\lrliności, po,pu[acja .polaka była ~~a możliwości pra'Wttle.go · .roz­iW!iązania mał·żeństwa. A zaltem ilnteresującą kwestią !było mgadinlienie_:. jak wygląda akceptacja i działande tej młodej inStylflucji prarwtnej, dlnstytucji po7X)$tającej zre!S'Ltą w zasadniczej me2',g0dzie z ogóllllym lpOlglądem w .tych ~awach większości społeczeństwa. Oto wynliki: odpowied7i negaJtyw­nycli, dotyczących instytucji TOOWÓdlu, na pyłantie ogólne byro 30%. Jednakże przy prowadzendru zagadlnd.enia 1d~ośdi. rozwddu do pro­b lemów szczegółowych (na przykłaki: czy małzone!k ipowin!ien dostać roz­wód w .przypadku przestępstwa drugiego małŻ10lnka) następuje redulkcja tej iJlości do ok. 7 % , a więc w . sumde lic7Jba osób, które do instyttucji rozwodów ustosulllkowały się istotnde negaitywtnie, jest względnie nie­wielka.

Z powyższych stwierdz.eń można wyiSnluć wnioselk ogólny. Zeświec­czenie społeczeństwa odbywa się przede wszystilcim ~ zmianę cha­rakitertu i ipraktyk zwiąmnydh z d7Ji.ałam0śoią paszczagóllnyeh instytucji> dbycza'j6w, 'SZCZ'egółowyoh norm lit\d., a później tlopiero prze-L modyfikację poglądów ogólnych i stalnaiwiSk śwmltolpoglądowych. Te oota!bnd.e posia­dają jak gdyiby belJWład macmieijsrLy. A włięc w przyipadku dysonansu poinawczego {między .pr7.elrolnalriliamd agóllllytmd. a 8'4.'Zegółotwymi) - gdy istnieje ·społeczna praiktyka ro~ów (w roku 1961 byfo dch prawomoc­nie wydanych J6 407, Poiska ~ IllP· Anglię w tym względzie) ,

zmialna iprzekOIIlań będzie przelbiegać olei stdSUJnkowo szybkliej z:m.iany przekonań szczegółowych do stosunkoVV"O powolllliejszej Zlmiany przeko­nań ogóllllych.

S7JC"Lególne znaczentie d:71iałal1ności ri. prakltyk poszczególnych urzędów,

blistyituJcji, obycr.ajów, szozegółowycll norm itd. pod!k\ieśla ilnna jeszcze mpiejteza, która uzyskała częściOlwe empiryczne ipotwiertłzetnie: „ ... gdy złożona ideologia atakuje pozycje i przywileje określonej grupy, należy OłCzelkiwać gwałtoWtnej QPC>Zycji nlie w przypadku !dysputy nad ogólnymi młożeniami te'j ideologii (naW'ełt jeślli. iposiadają one znaczenie zasadnicze» ale apozy.cji w przypadku kOinkreltnych, praktycznd.e ważn~h konkluzji i tirnplikacji" 4.

W !każdym razie baldarnia nald rozwodami rpotwderdmją ogó1iną tezę, mówiącą, że w przyfpadku iniezigodnośC!i między potrzebą społemną a od­nOS'Lącą się do tej potrzeby lk~~ją :pra:wną - gdy wzrasta siła

. tej potTzeby, odpowdednio 2iWiększać Się będzie zakrełS i Hość poglądółw oraz zachowań omijających ·~łędnie łamiących przepisy tej koinstruktji praJwnej. Natomiast w przypadlklu usunięcia dYsfuinkicjolnalnej kdnstrukcji

4 S. Nowak, Attitudes of Warsaw Students, „The Polish Sociologkal Bulletin", nr 1-2 (3-1), s. 101.

•

.

BADANIA SOCJOLOGICZNE Z POGRANICZA PRAW A I MORALNOSCI 79

praW!Ilej na .rzecz fwikcjonalnej, ta osta'flnlia zosttande 7Jaakceptowana na­wet wtedy, gdy będzie pou;ostawać w m~gddZie z ogólnymi założeniami świaitapoglądowymi, przyjmowalnymi w tym WZJględz;ie.

W uprzedndo cytowanyoh !bada!niaJdh nad prestiżem prawa uwzględ­niono między innymi zaigadruenia !kary śmierci. Jednym z problemów było to, jak w Polsce w rdku 1964 iprzeidsta'Wlia się rooJkład .głoisów opinii puiblicmej w sprawie kary śmierci. Oto dalne iprocentowe. Karę śmierci pawlinno się stosować:

... miasto % wieś%

zaec dowal'lie nie 14,1 l 10,1

l (niewielki odsetek osób, które udzieliły tej odpowiedzi, był zdania, że kara ta jest 32,7 31,8 zbyt łagodna) raczej nie 18,6 21,7 raczej tak 32,0 } 33,6 } 48,4 rzdecydowanie tak 18,0 50,0 14,8 trudno mi powiedzieć 17,1 19,6

Porówinande ~ych danych ·z danymi ruzySkanymi prrez Irnstytut QaHu­pa . w Anglii w r<&u 1964 („The Dmly Tellegram" 22. I. 1965) wskazuje~ że w Polsce jeSt więcej przeoi'Wttliików !kary śmiooci nliż w Anlglli.

Dane Gallu.pa: znieść karę śmierci - 23,0% utrzymać - 70,0% nie wiem - 7,0%

Mężczyźni nłeco baxldziej (72,0%) n!iż koł}iety (6'9,0% ); stami (ponad 25 fat) - (73,0%) ba:rrlziej niż młodsi (16-24 lat); majętni bardzliej (74,0%) llliż rabotnicy (71,0%) i osoby na!J.eżące do klasy średndej (64,0%) ąipowialdają Się na rzecz kary śmlie:roi. Ocz€1kiWta!no, że rozmaite zmienne olb'iekitywne (ipłeć, wiek, uiwód itd.) również li w 1Polsce !będą wpływały na ·-ro, że ktoś jeist ·zwoloonikiem, względnie przediwtnikdem lkacy śmiem. Okazało Się jednak, że ozynmki, lkitóre określa się jalko otbiektywne :miieilllle socjologiczne 1(płeć, wtiek, wykształcettlie, zawód, pochodzenie społecme 1td.), nie ipomstają w zwłiąZku z takimi 1luib dnnymi poglądama na temat kacy śmierci. Poglądy dotycząice lkary śm:ieroi są natomiast związane ze swoistymi postawami psycho-społecznymi, postawami subiek­tyWIIlymi, krtóre nde za1WSLe mają związek z uiwar:unlkowandamd. obiek­tywnymi. A więc kwestionowanie samodstnej roli czyńnlików społeczno­sulbiekrtywn~h nie byłolby trańne. Aiłblowiem w !klasyczny spos& zakwe­stiornowanie talkde obaldne mstafłoby ·ze wziględlu na analmę danych uzy.:. Skaln~h w Z'Wdąziku z batlaniem ipog1.ądów dotyczących kary śmierci. Okazuje si~ 1bqwiem, że wszystkie czymllka, klt6re skłandają w tym przy~

80 ADAM PODGóRECKI

padJru do większego eygoryzmu, a więc do 1u:znawalnia kary śmierci, to czynniki subiektywtno-społecme. Są to: poczucie zagro'Żenia, pogląd, że było się surowo wychowywanym, symptomy złego 1przystosowania spo­łecznego. Ograniczenie zatem .ba(iań socj0ilogi07Jllyoh do ana'lizy klasycz­nych obiektywnych wymaczndków byłoby, jak się ok~je na po:dstawie badań poiwy~ych, wadliwe.

Dalszym przykładem użytku metod socjologicznych do badań opinii i postaw praiwnych i m0ra1Inycih może 1być Skala ryigoryzmu li tolerancji opracowana na podstawie danycll zebranych w lbaldaniooh nad prestiżem prawa. Tak więc przetlstawioine tu wynikli lba(iań, dotyczących kary śmłerci ujawniają proste zależnaścl. mliędzy !l'OOllllaitym!i zmiennymi. Jed­nakże kolllStruując w opareiu o dane dotyczące kary śmierci !i dane do­tyczące innych zagadnień (chłosta, kradzież, poglądy na funkcję kary i sprawowanie władzy radzicielSkaej) Skaftę wyipowiedzi od najbardziej rygorystycznych do naj!bartłziej toler~yjnych uzyskuje Się nowe inte­resujące dane.

A zatem proste zaleiżności między jakimS czyttl:nilkdem, na przykła(i .wiekiem, wykształceniem, ipocriru.ciem zaigrożeni~ d.td. a postawą rygo­ry\9tycm.ą względnie tolerainicyjną spra'W1dza się d:ddatlrowo za pomocą swoiście Skomponowanej ska:H. Ska'la ta Składa się z !dwóch, prawie że idea:lnie Oldwralcających się Skai: Skali rygoryzmiu i tolerancji.

Główną intencją tej dodatkowej weryfikacji 1było ustalenie, c:zy iStnieje jalkaś ogólna tendencja, która Skłarnda. peWllle kategorie osób do ryigoryzmu lub też tolemncjd, a zatem czy jest jakaś konsekwencja w strukturze je&ej i druigiej postawy. Choddo więc o to, czy wyipo­

wiedzi ryigorygtycme w jednej kwestii łączą się ·z wypowded71iami w in­nych spra'wach oraz czy pelWlle kaltegorie osób ~elają tahlch wypo­wiedzi k0I1JSek.wentnie. To samo dotyczyło postawy tolerancyjnej.

1Pięć pytań wybranych z całoOOi ainlkiety (ipQglądy na fwnlkcję kary, na karę śmlierci, na kMę chłosty, na kralcraież, i na egzekwowalllie władzy rodziciel'Skiej) pcjtraktowano jako isymptomatycme. Skale opairte na tych pytaniach skonstruowano w ten sposób, że przyjęto odrębne systemy punktacji dla ryigoryzmu i toilenmcji Rygorystów punktowano Qd O (1brak. danych symptomatycznych di1a xygorymw.) do 5 (syignały dla wsyst­kich pytań w tydh warianrtaich wypowiedzi, co do których przyjęto, że są znamienne d1a rygoryzmu 5.

15 Pytanie 1. Jaki powinien być - zdaniem Pana(i) - główny cel skazywania przestępców na więzienie? (Prosimy wybrać jedną lub dwie odpowiedzi uznane za najważniejsze). Odpowiedzi: a) aby ich jako jednostki szkodliwe odsunąć od spo­łeczeństwa, b) aby ich wychować- zmienić na pożytecznych członków społeczeństwa, c) 7.eby odcierpieli za to, co zrobili, d) żeby odstraszyć ludzi od podobnych czynów, c) mam o tym inne zdanie (wpisać, jakie?). Pytanie 2. Są ludzie, którzy uważają karę śmierci za potrzebną, ma ona także wielu przeciwników. Czy zdaniem Pana(i) powin-

BADANIA SOCJOLOGICZNE Z POGRANICZA PRAW A I MORALNOSCI 81

Osoby udzie'lające ddpowd~ tolerancyjnych rówtnlież punktowano od O do 5 na skali otcłrębnej 6• Ska1a tolerancji nie jest (metodalogdcm:ie niestety) idealnym odwróceniem Ska1li cygoryml!U ze rwzględ!u na pyta­nie 10, które odmiennie :niż wseystlkie pytaliliia pozastiałe nie podlegało dychoWnicznemu 1podzliełowi na odpowietłzli sygrnallizujące Tygorymi bądź tolerancję 7•

Otrzymano następującą skalę rygoryzmu (N= 2820)

O punktów - 18.8% badanych 1 " - 36,0% 2 - 27,8% 3 -13.4% ••

4-5 „ - 4.0%

(ze względu na milkomą Uobę os)b w kategorii 5 połączono punkt 4 i 5 ). Otrzymano równdeż następującą ska~ę tolerancji:

O punktów - 5. 7 % badanych 1 - 18.5% 2 - 30,5%

no się w ogóle stosować karę śmierci? Odpowiedzi: a) zdecydowanie nie. b) raczej nie, c) racuj tak, d) zdecydowanie tak, e) trudno mi powiedzieć. Pytanie 4. Czy byłby(aby) Pan(i) za tym, aby w niektórych przypadkach zacząć stosować w Polsce karę chłosty (bicie jako karę przewidzianą prawem?) Odpowiedzi: a) .nie, b) tak. c) trudno mi powiedzieć. Pytanie 10. Zastanówmy się nad następującym przykładem: kierownika garbarni zawiadomiono, że przyłapany został robotnik na tym, jak wy­nosił z garbarni kawał skóry podeszwowej. Robotnikowi zdarzyło się to pierwszy raz, ale był to człowiek, któremu nieźle się powodziło. Co powinien zrobić kierownik? (Prosimy zdecydować się na jedną tylko odpowiedź i tę podkreślić lub wpisać). Od­powiedzi: a) porozma"1iać w cztery oczy z robotnikiem, b) ukarać go materialnie (pjeniężnie), c) zwolnić go z pracy, d) postawić sprawę na ogólnym zebraniu wszyst­kich pracowników, e) skierować sprawę do MO, f) powinien postąpić jeszcze inaczej (wpisać, jak?), g) trudno mi powiedzieć. Pytanie 16. Jak zdaniem Pana(i) powinni po­stąpić rodzice wobec 13-letniego chłopca, gdy dowiedzieli się, że w ostatnim cza­sie zamiast chodzić do szkoły, kilka razy był na wagarach? Chłopiec uczy się śred­nio. Odpowiedzi: a) zbić, b) skrzyczeć, ostro się gniewać c) odmówić przyjemności, d) wytłumaczyć chłopcu, że źle robił, e) jeszcu inaczej (wpisać, jak?), f) trudno mi powiedzieć.

Zasady punktowania. Indeks rygoryzmu zbudowany został w odpowiedzi na pytania: pytanie 1: odpowiedź 3 lub 4 (o ile nie udzielono równocześnie odpowiedzi ua 1, 2 lub 5) ; pytanie 2: odpowiedź 3 lub 4 + 123 osoby, które motywują decyzję od­powiedzią 6 w p. 2 (a); pytanie 4: odpowiedź 2; pytanie 10: odpowiedź 3 lub 5 i pyta­nie 16 (M) i 14 (W) odpowiedzi 1 lub 2, o ile nie udzielono równocześnie odpowiedzi 2, 4 lub 5. Za każdą z wymienionych odpowiedzi (sygnały rygoryzmu) dawano jeden punkt. W ten sposób osoba, która udzieliła odpowiedzi twierdzących na wszystkie pytania, otrzymywała 5 punktów.

8 Zasady punktowania. Indeks tolerancji zbudowany został w odpowiedzi na pytania: pytanie 1: odpowiedź 1 lub 2 (o ile nie udzialono równocześnie odpowiedzi na 3, 4 lub 5); pytanie 2: odpowiedź 1 lub 2 z wyłącuniem 123 osób; pytanie 4: od­powiedź l; pytanie 10: odpowiedź l; pytanie 16 (M) i 14 (W) odpowiedź 3 lub 4 jeśli nie udzielono również odpowiedzi 1, 2 lub 5. Za każdą z wymienionych odpowie­dzi (sygnały tolerancji) dawano 1 punkt. W ten sposób oso'ba, która na wszystkie po­wyższe pytania odpowiedziała twierdząco, otrzymywała 5 punktów, jeśli nie odpo­wiedziała twierdząco na żadne z pytań, punktowano ją O.

7 W pytaniu 10 pominięto w analizie odpowiedzi: 2, 4, 6.

t - „Etyka„ I

82 ADAM PODGORECKI

3 punktów - 27 ,6% badanych 4 " - 14,8% " 5 " - 2,9%

W wymkfU Q'b'liezeń i ogó'łnej andzy v.ry!nlików dkazało się, że obie &'kale: tak slnilla cygaryzm!U jak ~ ~a1a tole-ancji, są lbartłzo wrażliwe na działan~ rozmaitych czynników. Ujawniło się ponadto, że te czyn­niki, kitóre działają na posta.wę rygorymw, cmał.a'ją rówrn[eż na postawę tdlemnC'ji, i w końcu aka7.iało się, że czyntndki zwtl.ększające ryigoryzm odpowiednio osłabiają tolerancję i odwrotnie: czynniki zwiększające to­lerancję osłabiają rygoryzm.

Tak więc stwierdzono, że wiek bardzo [stobnie Wtpływa na te posta.wy. Na SkaH rygoryzmu adly najstarsrm (lat 60 i wi~j) były najbardziej rygorystycme, ~ osoby najmłodsze (18-34) najmnliej rygorystycme (x2 = 52,0f4 przy ss = 16: i p<0,001) .. Także na skali tolerancji osoby młode (18-24) to osoby najbardziej tolerancyjne, podczas gdy' osoby starsze były odpowiednio niżej punktowane (X2 = 48,162 przy ~ = 20 i p < 0,001). Zapewne na trzy sposoby można by tłumaczyć te ustalenia. OsOlby starsze posiadają utrwalony i US2Jtywni01.ny pogląd na świat i nie poltirafiąc dostosować się do nowych, miieniają(!ych się sytuacji, mają tendencję do reakcji nieracjonaJnych, a 1pop:rzez doh nieskuteczność do reakcji ryigorystyC'mych. Drugim czyrurilki€łln !byłby iaipewne ten,· . że wśród osób stal'S'Lych, obecnie w · PoLsce, 'jest wiele osób z odpowiednio m·ższym. wykształceniem i ten wzgląd zalpelwne :istotnie waży na tr~i udzlielan~h odpowiedzi. Trzecim w !końcu, ii 1Zaisaldniczym chyba, czyn­nikiem jest fakt, że 050lby ·starsze to osoby o igor&ym sarnopocmciu. które może wynikać z chorób, osłabienia, trudnOści, konfliktowych do­świadczeń itd. Te stany rzeczy m()gą prowad7Jić do f·rustracji.

WykS'ZJtałlcenie jest dalszym czyrnnikliem, inli.e2Jrniemie istotnie 'Wtpły­

wającym na rygoryzm wz;ględn!ie tolerancję. Na Skali rygorytm.u widać bardzo wyraźnie, iiż osoby bez wybztałcelnda i z wykmtałceniem niepeł­nym podstawowym zajmują najniższe miejsca (X2 = 86,755 przy ss = 20 i p < 0,001), podczas gdy osoby z wykształceniem średnim i wyższym ukończonym lub nieukończonym są odpowiednio najwyżej punktowane w skali tolerancji (X2 = 98,021 przy ss = 25 i p < 0,001). Ten rezultat badawczy jako dość :istotny w da1szym tdklU rozwa:żań, po uzyskaniu dodatkowych danyrch, 'za.stanie poddany próbie a1I1alizy ·wyjaśnia1ącej .

. Wdowcy okazali się daleko bardziej rygorystycznie nastawieni od osób pozostających w stanie małżeńskim czy wolnym (x2 = 34,174 przy ss = 12 i p < 0,001). Natomiast osoby, w stanie wolnym są wyraźnie bardziej tolerancyjne od pozostałych kategorii osób (X2 = 31,338 przy ss =: 15 i p < 0,01>0,001). Rygofyzm wdowców należy za~wne tłumaczyć pro:.

BADANIA SOCJOLOGICZNE Z POGRANICZA PRAWA I MORALNOSCI 83

jekcją ich sytuacj~ życiowej na ich oceny i opinie przypuszczenie •to po­twierdzają uprzednie ustalenia, że wdowcy w sposób istotny - odmiennie niż inni charakteryzują swe wychowanie jako surowe. A truCłno przy­puścić, aby małżonkowie surowo wychowywanych osób mieli tendencję szybkiego umierania). Tolerancję osób w stanie wolnym należałoby przy­puszczalnie tłumaczyć tym, „że nie nawykły one jeszcze do akceptowania nowego typu zachowań od nich oczekiwanych, tudzież · ich interesem. W końcu zdrowie i dobre samopoczucie związane z młodym wiekiem gra tu rolę istotną. · Innym czynnikiem istotnie różnicującym postawy rygórysfyczne czy tolerancyjne jest kategoria zawodowa. Okazało się mianowicie, ;że robot­nicy niewykwalifikowani (ta kategoria zawodowa przede wszystkim) i wy- . kwalifikowani · są bardziej rygorystyczni aniżeli chłopi i daleko bar­dziej niż pracownicy umysłowi (X2 = 55,330 przy ss = 20 i p < 0;001).1 Na skali tolerancji pracownicy umysłowi również są najwyżej -punk­towani jako tolerancyjni, z tym że robotnicy wykwalifikowani wy­kazują pewną istotną tendencję do wyrażania umiarkowanej 'tolerancji­(X2 = 37,381 przy ss = 20 i p< 0,001). Deklaratywność i odpowiednio wyż­sze wykształcenie pracowników umysłowych grają tu zapewne dodatkową rolę. Tendencja: robotnik6\v wykwalifikowanych do tolerancyjnych po­staw jest prawdopodobnie wyrazem szerszego spojrzenia na świat przez pryzmat posiadanych kwalifikacji.

Także pochcxlzenie społeczne odgrywa istotną rolę w kwestii rygoryz­mu czy tolerancji. Na skali rygoryzmu najwyższą punktację mają dzieci robotników niewykwialifikowartych, najniższą dzieci pracowników umy­słowych i rzemieślników (x2 = 55,419 przy ss = 28 i p< 0,01>0,001.}. Na­skali tolerancji znalazły się osoby pochcxlzące z kręgu pracowników umysłowych, a i w istotnym, choć niższym stopniu, potomkowie robot-. ników wykwalifikowanych (x2 = 60,422 przy ss = 35 i p < 0,01 > 0,001 ).

Z powyższych ustaleń wynika wyraźnie, że rozmaite czynniki obiek-. tywno-społeczne wpłiwają istotnie na rozmaite rodzaje deklarowanych postaw. Jednakże wpływ taki posiadają również cechy psychospołeczne.

Dwa pytania miały sondować poglądy traktowane jako korelaty po­czucia zagrożenia. Było to pytanie dotyczące zaufania ·W stosunku do lu­dzi oraz pytanie dotyczące poglądów na charakter ludzi: życzliwi, obo­jętni, złośliwi. Okazało się, że ci, którzy dają sygnały poczucia· zagrożenia, są w bardzo istotny sposób rygorystyczni, podczas gdy brak pocżucia za­grożenia wiąże się ze słabym rygoryzmem (na podstawie pytania dotyczą­eego charakteru ludzi; x2 = 45,623 przy ss = 12 i p < 0,001 a także na ·pod-, stawie pytania dotyczącego okazywania zaufania ludziom: x,,. = 5lt966 przy~= 12 i p<·0,001). O ile dane . dotyczące pytania o -charaklter ·ludzi nie spełilily rygorów istotności na skali tolerancji, to dane dotyczące py-

ADAM PODGORECKI

tania o zaufaniu w stosunku do ludzi potwierdziło bardzo wyraźnie po­wyższt! zależności. Osoby z poczuciem zagrożenia - według tego pyta­Dia · - były nisko punktowane na skali tolerancji, natomiaSt osoby bez poczucia zagrożenia - wysoko (:X2 = 55,785 przy ss = 15 i p < 0,001). Hi­pot.eza frustracji - agresji narzuca się tu jako tłumaczenie. Hipoteza ta nie traci swego waloru przy analizie dalszych zależności.

Złe względnie dobre przystosowanie do życia (hipotetycznie stwier­dza się je na podstawie pytania o zadowolenie z życia) jest także istot­nie powiązane z rygoryzmem czy tolerancją. Osoby źle przystosowane do życia punktowane są wysoko na skali rygoryzmu (X2 = 33,136 przy ss = 8 i p < 0,001), natomiast na skali tolerancji punktowane są wysoko osoby dobrze przystosowane do życia {X2 = 38,806 przy ss = 10 i p < 0,001).

Osoby nie zaangażowane w pracę społeczną deklarują postawy zde­cydowanie rygorystyczne w porównaniu z osobami zaangażowanymi

w tego rodzaju pracę (X2 = 27,288 przy ss = 4 i p < 0,001), a osoby zaanga­żowane w pracę społeczną są wysoko punktowane w skali tolerancji, od­miennie niż osoby w pracę tego rodzaju nie zaangażowane (:X2 = 24,747 przy ss = 5 i p < 0,001). Ten stan rzecty wypada wyjaśnić zapewne ogól­nym przypuszczeniem {które znajduje swój wyraz także w zależnościach od wykształcenia, robotniczej pracy wykwalifikowanej), że szersza wie­dza ma tendencję do neutralistyczno-instrumentalnych rozwiązań a nie do emocjonalno-apulsywnych rozstrzygnięć.

W związku z pytaniem zajmującym się opiniami dotyczącymi załat­wienia rozmaitych ważnych spraw w urzędach, stwierdzono bardzo wyraźny związek między „czarną filozofią" a rygoryzmem. A mianowicie ci, którzy twierdzili, że wpływy i znajomości lub pieniądze decydują o pomyślnym załatwieniu takich spraw, byli również wysoko punktowani na skali ry­goryzmu (:<2 = 104,364 przy ss = 20 i p < 0,001). Wynikałoby to z tego, że osoby skłonne do ostrych sankcji to również osoby o ponurym świato­poglądzie - o „czarnej filozofii".

Wypada zaznaczyć, że nie stwierdzono zależności między takimi czyn-1likami jak płeć czy miejsce zamieszkania a rygoryzmem czy tolerancją,

choć spodziewano się, że kobiety będą bardziej rygorystyczne, jak rów­nież przypuszczano, że mieszkańcy małych osiedli takimi się okażą.

Nie stwierdzono również podobnie wyraźnego związku (jak w przy­padkach poprzednich) między ogólną postawą rygoryzmu czy tolerancji a respektem dla prawa - mimo pewnej rysującej się tendencji. Wedle tej tendencji osoby krańcowo rygorystyczne nie byłyby skłonne przestrze­gać prawa, podczas gdy osoby niżej punktowane pod względem rygoryz­mu są amorficzne w tej sprawie (:X3 = 11,289 przy ss = 8 i p < 0,20 > 0,10); natomiast osoby krańcowo tolerancyjne skłonne byłyby opowiadać się

przeciwko nieprzestrzegani.u prawa (X2 = 7,28 przy ss = 5 i p < 0,20 > 0,1).

BADANIA SOCJOLOGICZNE Z POGRANICZA PRAWA I MORALNOSCI fJ5

Okazuje się zatem, że na poglądy dotyczące prawa · wpływa zapewne w sposób bardziej istotny nie tyle ogólna postawa tolerancji · czy rygoryz-mu, ale rygoryzm czy tolerancja szczególnego rodzaju. .

Jako dalszy techniczny sposób usprawnienia interpretacji wyników nasuwał się postulat analizy trójczynnikowej. Jednakże z powodu małych liczebności w małych kategoriach sposób ten nie mógł znaleźć zaJtoso­wania. W każdym razie porównawcza analiza takich czynników, jak np. wykształcenie, zawód i skala rygoryzmu, powinno by ujawnić, który z czynników posiada wpływ bardziej istotny.

Ogólne wyniki skali rygoryzmu i tolerancji

1> ł e ć miejsce zamieszkania wiek

18-34 3~0

60 i wit:cej

wykształcenie

bez wykształcenia niep. podstawowe średnie

niep. wyższe i wyższe

stan cywilny wolny małżeński

wdowi

zawód rob. njewykw. rob. wykw. chłopi

rzemieśJ .

prac. umysł.

pochodzenie społeczne chłopskie

rob. niewykw. rob. wykw. rJ-.emieśl.

prac. umy•L

poczucie zagrożenia istnieje brak

przystosowanie spoi. istnieje brak

rygoryzm o o

+ 2,3• + 3, 4, 5

+ 4,;> + 3, 4,5

o + 3,4,5

+ 3,:4,5 +4,5 +a

o + 4,5

o

+ 2,4, 5

+ 2, 3, 4, 5

tolerancja o o

+ 3, 4. o

+ 2,3,4 + 3,4

+ 3,4 o

+2 + 3,4

o

+ 3 o + 3,4

+ 3,4

+ 3,ł

86 ! ... ) . \ ! : • I .I ADAM POOGORECKI . '. . ~ '· ) )

za.an:g.ażowan.ie w p~acy sp . . tak

nie „c z a r n a fi 1 o z o ff a"

lak nie . r:·

respe!tt d.~a prawa tak v · nie

• I I ł

+ + + -2, 3.4, 5

+

+ 3,~ . .t

"

<+ = zdolność istotna; O = brak zdolności). • Istotna statystycznie zależność między daną cechą · (np. wiekiem a pozycją pi'.inktacji

w skali rygoryzmu_ ~"!, tpl~ra.ncp).

Ogólria: ~:Poteza, która nasu.wa się w oparciu o analizę zebranego ~a~ teriału, pojalviłaby się zatem jako przypuszczen,i~:, tyip_ większy rygoryzm'.. im mniejsza wiedza jednostkowo-społeczna oraz tym większa toleran~ją,

im zakres :tej wiedzy rozleglejszy. Czynniki takie, jak: wykształcenie, za­angażowani.:! w pracę społeczną, wykwalifikowana praca robotnicza (w po­równaniu z niewykwalifikowaną), to właśnie czynniki rozszerzające zakres tej wiedzy. Ale i drugie przypuszczenie wydaje się niezbędne. Zależności związane z wiekiem, stane~ cywilnym, poczuciem zagrożenia, przystoso­waniem do eycia wskazują na to, że ogólne dobre satnopoczucie skłania do tolerf!n~ji, podczas gdy ogólne złe samopoczucie do. rygoryzmu.· Kon­kludując: osoby tolerancyjne to osoby o szerokiej wiedzy i dobrym sa­mopoczq,c~u 'i osoby rygorystyczne to osoby o wąskim zasobie wiedzy i zfyni. samopoczuciµ. · . i

. ' WNIOSKI

Z jednej miejscowości ~oż~ się udać do innej przy ~mocy -~ozmaitych sposobów. Podróżny pokonając odległość piechotą zależy od własnej kon­dycji, z~~o~ości terenu, orientacji w przestrzeni, zapasów itd. Ten zaś, kto prze'nosf ·się z jednej miejscowości do drugiej za pomocą ekspre~u lub samolotu, uzależniony jest nie od siebie, ale 'od· całego -zespołu środków technicznyc:ią, które mu popi:ze~ działalność innych tę podróż uniozli'wiają. Uczony mpże oglądać roz~6j mchu gołym okiem jak rówrue~ za pomocą mikroskopu.'., Mikroskop umożli}Via pewne obserwacje, któcy~h . nie . można by dokonać -przez bezpośrednie oglądanie. Wadliwie skoDStru.owany mi­kroskop może dawać obraz, który nie sposób odrą~nić <>tj. _stanu . rzeczy-

-·, •• ł, r. • ; ł

wistego, ponieważ ten astat~ nie jest dany w codziennym doświadczeniu'.

Podobne :problemy po~stają przy użytku technik psychologfcz~ych do badań nad zjawiskami moralnymi i prawnymi. W~.~li~~ t~chn.lka ~oże

•• o) • ; • , • J- :-ł

prowadzj~!;d~ uzyskania wadliwego obrazu rzeczywi~ci, bowi<:m póm1ę-dzy podmiot obserwująt!Y a ob~kty obserwowane wkracza swoista .techni-

BADANIA SOCJOLOGICZNE Z POGRANICZA ·PRAWA i MORALNOSCI 87

ka badawcza wraz ze swymi możliwymi usterkami. Podejście tradycyjne polegające na wykorzystywani.u· doświadczenia własnego do refleksji nad zjawiskami etycznymi, aczkolwiek było ogranicżone jako podstawa do uogólnień, niemniej jednak było w swoisty sposób autentyczne. Podejście op~erające swe uogólnienia na wy~tandaryzowanych technikach może po­prawnie prowadZić do uogólnień i modelów, które wszakże z rżeczywis-tości'ą nie będą miały nic wspólnego~ · . I choć obecnie dobra literatura czy sztuka może .nieraz więcej mówić na' 'temat -natury zjawisk moralnych (w stosunku do ·zjawisk· prawnych pojąwiają się ·pewne. istotne różnice, _ są o~e bowiern_ łatwiej empirycznie uchwytne ze ·wzgl~du na zobiektywizowane sankc.je, sformalizowane re­guły zachowania, armię kontrolerów ustanawiających i: kontroll.:ljących te zachowania, wielekroć łatwo dostrzegalne -~ np. ekonomiczne skutki itd.) aniżeli wyniki wyrafinowanych statystycznie badań~· to jednak w dziedzi­:~~e . ~jaśniania intersubiektywnych ocen-~ zachowań. etycznych przyS'Złość n~~eży niewątpliwie do technik empiry~znyc~. . . . _ .

• • ~- ł ....

AAaM no~rQ.p3qKH

o PE3YnbTATAX conHonorH~ECKMX HCCnE~OBAHHB -- HEKOTOPblX BOllPOCOB HA rPAHH

llPABA H MOPAnH - .. ;·

B Hacro~eii CTaT&e, OCHOBaHHOił HCKJIIO'l{ffTeJibHO Ha COOcTBeHHhIX HCCJieAO­

BaHlUlX aBTOpa, DOCTaBJieH Te3HC o pa3JIK':IHH 3HaHHR B o6JiaCTH npaaa H MOpaJIH,

nOJIY'leHHhIX H3 peq>JieKCHH HaA co6crBeHHbIM HJIH qYJKMM JKH3HeHHbIM OIIblTOM

a 3HaHHeM 6a3HlJYW~ Ha CHcTeMaTK'łeCKHM npHMeHeHID11 nCHXO-CO~OJIOnAec­

XHX T.eXHHK HCCJI~A9Baimit Pe<t>JJe~CJdbłoe 3HaąHe M01KeT 6hITb ąaCTK'łHO BepHhIM

~eJIH oHo coBnaAa& c 3TK-lecxm.t o~eHHeM .ztamio~ cpe)tb1, ·a 3Hrurae nonyqemioe

llJ»I · DOMO~ CKCTeMaTW1ecKÓro MeTO,ąa . MO~eT 6b1Tb oonHOCTl:!IO JIO>KHbIM eCJIH

~~~e;EIJl.Jiłlch Hecosepweliub1e rexH:wm HccJieAOBaH~a · ·. · ·

. Jibc.ile qpe,ttC'raBJiemm Takoro ' pC>'Aa . o6~HX 3aMeąaHHH H aBT03aMENa.HMti DOKa-„ _, !" • • „. ~ „ • • • ł

~~~~ ·.~TOrJJ He~OT.O~~ 3MIIHpHą~. HCCJie,ttOB~~- BOT o6~e I'HIIO~:JbI, RBJIH­

I oilpfeca 3aKJIIOąeirneM o~oro . H3 HCCJie,ttoeauffti, . PHropH3M B 3-TWiecKHX B3rJia­

~ax TeM 6oJibwe ąeM Mellhwe· 3H.aHHa · ~B~,zzyaJI~Ho-06i.QecTB~~1e a ronepaHT­

HOCTb B 3THX Bonpocax TeM 6oJibwe ąeM WHpe 06'beM 3HaHHA B, 3TOH o6JiaCTH.

TaKoro po'Aa <t>aKTOpbI KaK: o6pa30BaHHe, yąacmoBaHHe B o6~ecTBeHHO:lł 2KH'lHH,

KBaJIHcP~HPOBaHllhrlł pa601D1:lł TPY.ll (B cpaBHeHHH c HeKBaJIHcPH~poBaHHbIM) 3TO

cpaKTOphI, paCWffPaIO~He ~Hana30H 3THX 3HaHHH. 06~ee xopowee CaMOqyBCTBHe

no6y:m:~aeT K TOJiepaHTHOCTH B TO BpeMR KOr,tta o6~ee IlJIOXOe caqyBCTBHe no­

ÓYJKAaeT PH1'0pw.3M. 'AoKa3bIBaIO'l' 3TOI'O COOTHOWeHH.11, CBR3aHHbie c B03paCTOM,

l'pa>K'AaHCKHM COCTommeM, o~eHHeM yrpo3hl H npHcnoco6JieHHR K JKl13HH.

CTaTbR KOHąaeTCR 3aMeąaHHRMH, aHaJIH3HPYJO~HMH DOJib3Y H l»f.CK MeTOAO­

JIOmąecKHH CBR3aHHbI:lł c BBe'AeHHeM DCHXO-COqHOJIOrHąecKHX TeXH.HX B HCCJie­

~OBaHHR MOpaJIH H npaBa.

88 ADAM PODGóRECKl

Adam Podgórecki

RESULTS OF SOCIOLOGICAL RESEARCH CONCERNING SOME PROBLEMS FROM THE BORDERLINE

OF LA W AND MORALITY

I,

The present article, which is based entirely on the author's own re~~chp presents a thiesis about the different nature of legal and morał knowledge as acqufred through reflection upon one's own or other people's personal experience, and that gained by means of systematically applied psychological and sociological techniques. Knowledge of the reflectional type can be partially true provicllng it is in agreement with the ethical sense of a &Pven social group, whereas knowledge gained by tł~e systematic method may be entirely false if the investigation techniques used are faul ty. · ·

Having discussed similar generał objections the author then sums up the resu!ts of some empirical research. Following, are the generał hypotheses contituting the con­clusion of one of the investigations mentioned. Rigorism in ethical attitudes is greater in proportion as the individual and social knowledge is less; and conversely, tolerance in such matters is greater the wider the scope of knowledge in that field. Faciors such as education, engagement in some kind of social work, qualified as opposed to unquali!ied type of work in the case of physical workers, all act as factors broadening the scope of that knowledge. A generał sense of well-being increases tolerance, whereas the opposite tends to rigorism. Indications to that effect are provided by a study of the effect of age, civil status, sense of insecurity and generał adjustment for life. .

The article concludes with some analytical remarks concerning the metodologi­C'al benefits and risks arising from the introduction of psycho-sociological tcchniques lnto law and morallty research.

Dyskusja nad referatem doc. A. Podgóreckiego

W dyskusji nad referatem poruszano głównie sprawy szczegółowe. Prof. Cze­żowski rozważał możliwość stosowania w tego typu badaniach typologii psychofizycz­nej E. Kretschmera. Dr Kuczyński indagował prelegenta o wyniki podobnych badań w innych krajach. Prof. Ossowska podniosła kwestię zależności pomiędzy płcią

a postawą rygorystyczną i przytoczyła wyniki badań dr W. Wiśniewskiego:>, różniące się nieco od konkluzji doc. Podgóreckiego. Wreszcie prof. Ziembiński podał w wąt­pliwość wartość metod ankietowych w tego typu badaniach.