189

E. Walusiak i in. Kotewka orzech wodny i salwinia pływająca w okolicach Chrzanowa i Niepołomic

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (2): 189–192, 2011

Nowe stanowiska kotewki orzecha wodnego Trapa natans i salwini pływającej Salvinia natans w okolicach Chrzanowa i Niepołomic

New locali�es of Trapa natans and Salvinia natans in the Chrzanów and Niepołomice environs

EDWARD WALUSIAK1, ELŻBIETA WILK�WOŹNIAK1, AGNIESZKA POCIECHA1, DARIUSZ CISZEWSKI2

1 Instytut Ochrony Przyrody PAN31–120 Kraków, al. Mickiewicza 33e-mail: walusiak@iop.krakow.pl, wilk@iop.krakow.pl, pociecha@iop.krakow.pl, ciszewski@geol.agh.edu.pl

2 Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki AGH31–120 Kraków, al. Mickiewicza 30

Słowa kluczowe: makrofity, gatunki chronione, Trapa natans, Salvinia natans, antropogeniczne zbiorniki wodne.

W tekście opisano nowo odnalezione stanowiska dwóch gatunków roślin wodnych chronionych w Polsce: ko-tewki orzecha wodnego Trapa natans L. i salwinii pływającej Salvinia natans (L.) All. położone kilkadziesiąt kilometrów na zachód i wschód od Krakowa. W obu przypadkach rośliny stwierdzono w zbiornikach wodnych pochodzenia antropogenicznego – stawach rybnych w okolicach Chrzanowa (kotewka orzech wodny) oraz na terenie zalanego wodą dawnego wyrobiska żwirowni w Zabierzowie Bocheńskim (salwinia pływająca).

Polska południowa, a zwłaszcza tereny górnego Śląska obfitują w liczne zbiorniki wodne pochodze-nia antropogenicznego. Są one tworzone w celach gospodarczych i wykorzystywane jako stawy rybne lub powstają po zalaniu wodą wyrobisk po eksploata-cji piasku lub żwiru. Ze względu na minimalną licz-bę i powierzchnię naturalnych akwenów wodnych (wyłącznie starorzecza) na obszarze Wyżyny Śląsko--Krakowskiej i Podkarpacia zbiorniki pochodzenia sztucznego odgrywają w tym obszarze istotną rolę, jako zastępcze siedliska roślin wodnych. Mogą się stać, tym samym, cennymi ostojami roślin rzadkich, a tak-że pełnić funkcję korytarzy migracyjnych. W 2009 roku podczas prac terenowych związanych z moni-toringiem siedlisk Natura 2000 oraz realizacją grantu nr N N305 232735 stwierdzono występowanie dwóch rzadkich w Polsce makrofitów: kotewki orzecha wod-nego i salwinii pływającej na niepodawanych dotąd stanowiskach w okolicach Chrzanowa i Niepołomic.

Kotewka orzech wodny należy do rodziny ko-tewkowatych Trapaceae. Posiada zakorzenioną

w dnie łodygę o długości do 150 cm, z której wy-rastają podwodne liście asymilujące oraz piórkowa-te korzenie. Na powierzchni wody wykształca się różyczka pływających romboidalnych liści z bia-łymi, pojedynczymi kwiatami w ich kątach (Szafer i in. 1967; Piórecki 1980; ryc. 1). Kotewka jest ga-tunkiem charakterystycznym dla zespołu Trapetum natantis z klasy Potametea (Matuszkiewicz 2005). Ogólny zasięg gatunku obejmuje Europę Środkową i Wschodnią (Hultén, Fries 1986). W Polsce kotew-ka występuje bardzo rzadko na rozproszonych sta-nowiskach w doliniach górnej Odry i Wisły i podle-ga ścisłej ochronie prawnej (Rozporządzenie 2004). Umieszczona została również w Polskiej czerwonej księdze roślin w kategorii CR – krytycznie zagrożona (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001), a na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski posiada kategorię E – wymierająca (Zarzycki, Szeląg 2006). Ze względu na silne zagrożenie w Polsce i krajach ościennych gatu-nek jest także objęty Konwencją Berneńską. Spośród najgroźniejszych czynników zagrażających kotewce

190

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 2, 2011

wymienia się osuszanie starorzeczy, skażenie wód ściekami komunalnymi, a także wprowadzanie do akwenów amura białego – roślinożernego obcego gatunku ryby.

Nieznane dotychczas stanowisko kotewki-orze-cha wodnego odkryto w sierpniu 2009 roku podczas badań terenowych prowadzonych na południowych krańcach Wyżyny Śląsko-Krakowskiej w stawach rybnych zasilanych do 1972 roku wodami dołowy-mi kopalni cynku i ołowiu Matylda w Chrzanowie (ryc. 2). Stanowisko to znajduje się w jednym ze stawów zasilanych obecnie przez wody strumienia

Matylda i jego dopływy (ATPOL DF55). Wykazano, że dowodem dawnych zrzutów wód kopalnianych są wysokie koncentracje cynku, kadmu i ołowiu w osadach korytowych strumienia oraz stawów ryb-nych zasilanych jego wodami (Ciszewski i in. 2009). Kotewka rośnie od wschodniej strony w pierwszym z kaskady trzech stawów, w odległości około 8 m od brzegu. Pomimo dokładnej penetracji odnaleziono tylko dwie rozetki, rosnące obok siebie, w wodzie o głębokości około 80 cm. Rośliny były w dobrej kondycji i miały wykształcone pąki kwiatowe (ryc. 1). W bezpośrednim otoczeniu kotewki stwierdzo-no obecność roślin zanurzonych, takich jak: rogatek sztywny Ceratophyllum demersum i wywłócznik kłosowy Myriophyllum spicatum. Brzeg stawu po-rośnięty był pałką szerokolistną Typha latifolia. Ze względu na szybkie zarastanie stawu pałką szeroko-listną stanowisko to wydaje się zagrożone. Należa-łoby zatem ograniczyć ekspansję szuwaru poprzez ochronę czynną. Niezależnie od podjętych działań stanowisko powinno być systematycznie monito-rowane. Z uzyskanych informacji wynika również, że na opisywanym terenie nie były podejmowane próby wprowadzenia tego gatunku do istniejących akwenów wodnych.

Salwinia pływająca jest także gatunkiem rzadko spotykanym na obszarze Polski południowej (ryc. 3). Ta wodna paproć należy do rodziny salwiniowatych Salviniaceae i jest rośliną jednoroczną, pływającą po powierzchni wody. Preferuje eutroficzne wodyniezbyt głębokich stawów, starorzeczy i jezior. Jest

Ryc. 1. Kotewka orzech wodny w stawie rybnym koło Chrzanowa (4.08.2009 r., fot. A. Pociecha)Fig. 1. Trapa natans in the fishpond near Chrzanów(4 August 2009, photo by A. Pociecha)

Ryc. 2. Lokalizacja nowego stanowiska kotewki orzecha wodnego Trapa natans na stawie rybnym koło ChrzanowaFig. 2. Loca�on of a new site of Trapa natans in the fishpond near Chrzanów

191

E. Walusiak i in. Kotewka orzech wodny i salwinia pływająca w okolicach Chrzanowa i Niepołomic

gatunkiem euroazjatyckim (Meusel i in. 1965). Jako zawleczona występuje również w Afryce (Algieria) i Ameryce Północnej. W Europie występuje w środ-kowej i południowo-wschodniej części kontynentu (Jalas, Suominen 1972; Lawalree 1993; Piękoś-Mir-kowa, Mirek 2003). W Polsce spotykana jest głównie na niżu w dolinach Odry i Wisły oraz Sanu, w górach bardzo rzadka (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003; Zając, Zając 2001). Jest gatunkiem charakterystycznym dla zespołu Lemno minoris-Salvinietum natantis z klasy Lemnetea minoris (Matuszkiewicz 2005). Salwinia na-leży do gatunków ściśle chronionych (Rozporządze-nie 2004). Znajduje się również w Czerwonej Księdze Karpat Polskich (Mirek, Piękoś-Mirkowa 2008) oraz na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (Zarzycki, Szeląg 2006) z kategorią – narażona na wyginięcie. Głównym czynnikiem powodującym pogorszenie kondycji osobników, a nawet zanik populacji salwinii jest zanieczyszczenie zbiorników wodnych.

W sierpniu 2009 roku odnaleziono niewielką populację salwinii (ryc. 3) na terenie byłej żwirow-ni w Zabierzowie Bocheńskim (gmina Niepołomi-ce, powiat wielicki, ATPOL EF62). Na terenie wsi, w wyrobiskach dawnej żwirowni znajdują się dwa sztuczne zbiorniki o łącznej powierzchni lustra wody około 21 ha. Administracją i zagospodaro-waniem tych obiektów zajmuje się Polski Związek Wędkarski, oddział Niepołomice.

Salwinia była obserwowana na większym z dwóch zbiorników pożwirowiskowych (ryc. 4). Występowała w odległości około 4 m od północnego brzegu, w wodzie o głębokości do 0,6 m. Stanowisko jest niewielkie. Składa się z kilku skupisk liczących po kilkanaście osobników. Z roślin zanurzonych salwinii towarzyszył wywłócznik kłosowy. W stre-fie brzegowej występowały m.in.: żabieniec babka

700 m

24°

16°

50°

54°

Zabierzów Bocheński

Wola Batorska

Ryc. 4. Lokalizacja nowego stanowiska salwini pływa-jącej Salvinia natans w Zabierzowie BocheńskimFig. 4. Loca�on of a new site of Salvinia natans in Zabierzów Bocheński

Ryc. 3. Salwinia pływająca na stanowisku w Zabierzo-wie Bocheńskim (18.08.2009 r., fot. E. Wilk-Woźniak)Fig. 3. Salvinia natans at the locality in Zabierzów Bocheński (18 August 2009, photo by E. Wilk-Woźniak)

wodna Alisma plantago-aquatica, ponikło błotne Eleocharis palustris, pałka szerokolistna, potocznik wąskolistny Berula erecta oraz jeżogłówka gałęzista Sparganium erectum.

Występowanie roślin rzadkich i narażonych na wyginięcie w zbiornikach pochodzenia antropoge-nicznego wskazuje na istotną rolę takich obiektów, zwłaszcza w rejonach ubogich w zbiorniki naturalne. Programy zagospodarowania tych obiektów powin-ny uwzględniać konieczność zachowania określo-nych warunków siedliskowych i wykonywania od-powiednich zabiegów ochronnych polegających na prowadzeniu zrównoważonej gospodarki związanej z utrzymaniem, zarybianiem i opieką nad zbiorni-kami jak również na szerzeniu edukacji ekologicznej z tego zakresu. Najcenniejsze obiekty powinny zo-stać objęte monitoringiem przyrodniczym. Również obydwa opisane stanowiska, zarówno kotewki orze-cha wodnego, jak i salwinii pływającej ze względu na bardzo małą liczebność osobników powinno się objąć szczególną ochroną (w tym oznakować i wyłączyć z użytkowania wędkarskiego część akwenu ze stano-wiskiem) i regularnie kontrolować stan ich populacji.

PIŚMIENNICTWO

Ciszewski D., Aleksander-Kwaterczak U., Szarek-Gwiazda E., Kwandrans J., Waloszek A., Wilk-Woźniak E. 2009. Zapis XX-wiecznej działalności kopalni rud Zn-Pb w Chrzanowie w osadach cieków i stawów rybnych doliny Matyldy. W: Hildebrandt-Radke I., Jasiewicz J., Lutyńska M. (red.). VII Warsztaty terenowe: Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Kórnik: 114–117.

192

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 67, zeszyt 2, 2011

Jalas J., Suominen J. (red.) 1972. Atlas Florae Europaeae. Tom 1. The Committee for Mapping the Flora of Europeand Societas Biologica Fennica Vanamo, Helsinki.

Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) 2001. Polska czer-wona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. 2. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 260–261.

Lawalree A. 1993. Salvinia Seguier. W: Tutin T.G., Burges N.A., Chater A.O., Edmondson J.R., Heywood V.H., Moor D.M., Valentine D.H., Walters S.M., Webb D.A. (red.). Flora Europaea. 1, 1st ed. Cambrige Univ. Press, Cambrige: 32–33.

Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbio-rowisk roślinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Wars-zawa.

Meusel H., Jäger E., Weinert E. 1965. Vergleichende Choro-logie der Zentraleuropäischen Flora. 1. Text. 2. Karten. VEB Gustaw Fischer Verlag, Jena.

Hultén E., Fries M. 1986. Atlas of North European Vascular Plants. North of the Tropic of Cancer. II. Koeltz Scien-tific Books, Königstein.

Mirek Z., Piękoś Mirkowa H. 2008 (red.). 2008. Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Inst. Bot. im. Wł. Szafera PAN, IOP PAN. Kraków: 52–53.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2003. Flora Polski. Atlas roślin chronionych. Multico, Warszawa: 500–501, 456–457.

Piórecki J. 1980. Kotewka orzech wodny (Trapa L.) w Polsce. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Przemyśl.

Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowi-ska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1746.

Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1967. Rośliny Pol-skie. PWN, Warszawa.

Zając A., Zając M. 2001. Atlas rozmieszczenia roślin na-czyniowych w Polsce. Nakł. Prac. Chorol. Komp. Inst. Bot. UJ, Kraków.

Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczy-niowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewo-da W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski: 9–20.

SUMMARY

Walusiak E., Wilk-Woźniak E., Pociecha A., Ciszewski D. New locali�es of Trapa natans and Salvinia natans in the

Chrzanów and Niepołomice environs

Chrońmy Przyr. Ojcz. 67 (2): 189–192, 2011

New localities of the rare water plants: Trapa natans L. and Salvinia natans (L.) All. in the Cracow environs are presented in this presentation. The plants were found: in a fishpond, which was impacted by mine waters from the Matylda minein Chrzanów (Trapa natans) and in a gravel-pit reservoir in Zabierzów Bocheński (Salvinia natans).

We found only two individuals of Trapa natans growing close together. The depth of the fishpond was ca. 80 cm. Plants were in good condition and generated flower’s buds (Figs 1 and 2). Trapa natans was associated with Ceratophyllum demersum and Myriophyllum spicatum.

Salvinia natans (Fig. 3) was found in a reservoir in Zabierzów Bocheński (Fig. 4). A few clusters, with a dozen or so individuals in each, were observed. The species was accompanied by Myriophyllum spicatum. Moreover, at the shore line other waterside plants were observed, e.g.: Alisma plantago-aquatica, Eleocharis palustris, Typha latifolia, Berula erecta and Sparganium erectum.

Localities of both plants are very rare, especially in southern Poland. Both localities are impacted by human activity. This indicates that anthropogenic impacted reservoirs should be monitored constantly and protected, becausethey might be habitats for rare and endangered species.

Informacje dla autorów: http://www.iop.krakow.pl/files%5Cchronmy%5CInfo_dla%20_autor%C3%B3w_ChPO.pdf