Norbert BączykGrzegorz JasińskiHubert Trzepałka

Warszawa 2018

BRÜCKENKOPF WARSCHAU1944

Odcinek południowy: Karczew, Otwock, Celestynów, Wiązowna

autorzy:

Norbert Bączykdr Grzegorz Jasiński (Wojskowa Akademia Techniczna)Hubert Trzepałka

recenzenci:

prof. dr hab. Stanisław Jaczyńskidr hab. Tadeusz Rawski

korekta:

Grzegorz Kozera

szkice:

Robert Wróblewski

redakcja techniczna, opracowanie graficzne, skład, projekt okładki i strony tytułowej:

Konrad Skwierczyński

Fotografie pochodzą ze zbiorów Huberta Trzepałki

© Copyright by Libri Militari, 2018© Copyright by Stowarzyszenie Na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”, 2018

ISBN 978-83-953071-0-2

Wydanie I

Wydanie książki umożliwiła pomoc finansowa: gminy Celestynów, gminy Wiązowna, miasta Otwock oraz środki pozyskane ze zbiórki publicznej

druk i oprawa: Intromax, Kraków

wstęp 7

rozdział 1 Założenia obronne Przedmościa Warszawa – – Brückenkopf Warschau 11

rozdział 2 Przygotowania do obrony Przedmościa 35

rozdział 3 Walki na podejściach do południowego odcinka Przedmościa 85

rozdział 4 Przełamanie południowego odcinka Brückenkopf Warschau 147

podsumowanie 211

bibliografia 217

indeks osobowy 221

szkice sytuacyjne 225

SPIS TREŚCI

7

WSTĘP

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 roku na wschodnich przedpolach Warsza-wy została stoczona bitwa manewrowa, w której wyniku wojska niemieckiego Wehrmachtu zdołały powstrzymać natarcie na miasto ze strony Armii Czer-wonej. O świcie 1 sierpnia, ze względu na niekorzystną sytuację taktyczną, pełniący obowiązki dowódcy radzieckiej 2. Armii Pancernej, której korpusy od 27 lipca usiłowały zająć Warszawę, generał major Aleksy Radzijewski, roz-kazem zatwierdzonym przez radę wojenną armii, nakazał podległym sobie wojskom przejść do obrony. Pierwsze zdanie rozkazu było jednocześnie pró-bą wyjaśnienia owej decyzji: warszawskiego rejonu ufortyfikowanego czołgami nie atakować. W rzeczywistości do takich działań dowództwo 2. Armii Pancernej zostało zmuszone głównie z powodu przeciwuderzenia jednostek pancer-nych przeciwnika. Jednak samo sformułowanie mówiące o rejonie ufortyfi-kowanym nie było wymysłem radzieckich sztabowców. Wedle spływających meldunków, zwłaszcza z działającego na lewym skrzydle armii 16. Korpusu Pancernego, brygady tego związku od trzech dni natrafiały na osi swojego natarcia na liczne rowy przeciwpancerne, rzędy stalowych zapór przeciwko pojazdom, linie zasieków, wreszcie żelbetowe schrony bojowe. Kulminacją tego zjawiska było załamanie się natarcia czołowej 164. Brygady Pancernej, nacierającej po trakcie lubelskim, w rejonie Pohulanka-Miłosna Stara-Zakręt, gdzie ów trakt łączył się z inną strategiczną magistralą drogową, szosą sie-dlecko-brzeską. Jednostki 16. Korpusu Pancernego natknęły się tam na so-lidną obronę przeciwnika, której nie mogły ani przełamać, ani obejść. Ra-

8

portowano przy tym, że obrona niemiecka wykorzystuje liczne rozbudowane transzeje, chronione przez rowy i zapory przeciwczołgowe, pola minowe, a także wzmocnione stanowiskami broni maszynowej oraz stanowiskami ob-serwatorów artylerii ukrytych w żelbetowych schronach.

Stanowiska te były częścią umocnień polowych niemieckiego założenia obronnego o nazwie Brückenkopf Warschau, czyli Przedmościa Warsza-wa. 16. Korpus Pancerny nacierał w obszarze południowej części owego przedmościa, rozpościerającej się na rozległym terenie do Otwocka Wiel-kiego i Karczewa na południu, po Pohulankę i Miłosną Starą na północy. To właśnie historia planowanego i praktycznego wykorzystania w walce umocnień Brückenkopf Warschau na tym odcinku jest tematem niniejszej publikacji.

Pojęcie Brückenkopf Warschau przede wszystkim jest znane historykom wojskowości zajmującym się badaniem fortyfikacji. Nazwa ta odnosi się do dwóch założeń obronnych z I i II wojny światowej. W polskiej literaturze przedmiotu jednym z pierwszych analitycznych opracowań na temat umoc-nień niemieckich pod Warszawą z lat ostatniej wojny światowej, stanowią-cym fragment większej całości, był opublikowany w 1966 roku przez Tade-usza Rawskiego artykuł: Niemieckie umocnienia na ziemiach polskich w latach 1919–1945. W kolejnych latach historycy zajmujący się fortyfikacjami na ob-szarze przedmościa przeprowadzili co prawda liczne badania terenowe, ale większość z nich nie publikowała wyników swych prac. Być może wynikało to z tego, że obiekty Brückenkopf Warschau, na tle jakże licznych w Warsza-wie i jej okolicach innych zachowanych zabytków budownictwa wojskowego, pozornie wydawać się mogły tematem mniej atrakcyjnym. Nie oznacza to jednak, że prace na ten temat nie powstały. Na szczególne wyróżnienie zasłu-gują dociekania Bogusława Perzyka, który w 1988 roku w artykule: Niemiec-kie fortyfikacje praskiego przedmościa Warszawy w latach 1940–1944 podjął próbę kompleksowego opisu zarówno założeń, jak i realizacji budowy owych umoc-nień przez Niemców. Swoją pracę autor w dużej mierze oparł na badaniach terenowych, połączonych z doskonałą znajomością teoretycznych zagadnień związanych z fortyfikacjami.

Kolejnym krokiem milowym w poznaniu historii fortyfikacji wzniesionych przez okupanta na wschodnich przedpolach stolicy, w tym przypadku doty-czy to odcinka południowego, było zainteresowanie się nimi miejscowych pasjonatów historii, mieszkańców m.in. Karczewa, Otwocka, Celestynowa czy Wiązowny. Odtąd wyrywkowe badania zostały zastąpione systematycznymi i prowadzonymi stale badaniami terenowymi, realizowanymi od pewnego momentu pod auspicjami Stowarzyszenia na Rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium” oraz ze wsparciem lokalnych władz. Ich kulminacją była re-

9

witalizacja jednego z punktów oporu oraz zamienienie żelbetowego schronu bojowego w chętnie odwiedzaną atrakcję turystyczną i odnowiony z dużym pietyzmem skansen militarny. Towarzyszyła temu także ożywiona działalność publicystyczna. Wyróżnić tu należy broszurę z 2012 roku jednego z współ-autorów niniejszej publikacji Huberta Trzepałki: Punkt oporu „Dąbrowiecka Góra”. W pracy tej nie tylko zostały opisane umocnienia, ale także zilustrowa-no ogromny wysiłek i doskonałe efekty, jakie dały prace związane z remon-tem poniemieckich obiektów.

Osobnym zagadnieniem było przedstawienie założeń obronnych Brücken-kopf Warschau w kontekście wykorzystania ich w regularnych działaniach wojennych. W praktyce temat ten w literaturze przedmiotu był traktowany niezwykle zdawkowo. Nawet w dwóch najważniejszych i jak dotąd najbar-dziej wyczerpujących publikacjach książkowych na temat walk na przedpo-lach Warszawy latem 1944 roku, to jest: Na warszawskim kierunku operacyjnym Włodzimierza Wołoszyna z 1964 roku oraz Front wschodni a Powstanie War-szawskie Tadeusza Sawickiego z 1989 roku, choćby z racji bardzo szerokiego zakresu poruszanych tam zagadnień, temat istnienia i potencjalnego wy-korzystania umocnień potraktowano zdawkowo. Również Józef Margules, publikując w 1989 roku w „Wojskowym Przeglądzie Historycznym” swego czasu ręcznie spisane w radzieckim archiwum: Sprawozdanie dowódcy 2 APanc o bitwie pod Warszawą, nie miał możliwości rozwinięcia omawianego zagad-nienia.

Ostatecznie dopiero ostatnie lata, dzięki znacznie łatwiejszemu dostępowi do rosyjskich archiwów wojskowych, z których to wcześniej autorzy pozy-skiwali dokumenty Armii Czerwonej jedynie fragmentarycznie, w połączeniu z wieloletnimi badaniami nad poczynaniami strony niemieckiej, pozwoliły na podjęcie próby szczegółowego opisania linii obronnych, a przede wszyst-kim walk na południowym odcinku Brückenkopf Warschau latem 1944 roku. Wyniki badań archiwalnych zostały tu skonfrontowane i uzupełnione o ba-dania terenowe, analizę zdjęć lotniczych z epoki itp., dając bardziej pełny obraz sytuacji operacyjnej i taktycznej. Niniejsza publikacja ma charakter wycinkowy. Opisuje jedynie fragment umocnień przedmościa na południe od traktu siedlecko-brzeskiego, a nade wszystko działania wojenne związane z tym właśnie odcinkiem fortyfikacji. Wydarzenia te zostały jednak osadzone w szerszym kontekście planowania i realizacji działań wojennych przez obie strony na warszawskim kierunku operacyjnym. Nie da się bowiem w pełni zrozumieć przebiegu starć na Brückenkopf Warschau bez zapoznania się z licznymi uwarunkowaniami, które towarzyszyły uczestnikom tych starć już na etapie planowania działań wojennych czy też wynikały z takich, a nie in-nych, możliwości ich wojsk.

11

1. ZAŁOŻENIE OBRONNE PRZEDMOŚCIA WARSZAWA – BRÜCKENKOPF WARSCHAU

W czasie obu wojen światowych Warszawa – u zarania XX wieku jedno z największych miast ówczesnego Imperium Rosyjskiego, a następnie sto-lica Rzeczpospolitej Polskiej – stanowiła obszar o znaczeniu strategicznym, do którego kontroli i ochrony militarnej władający miastem przywiązywali znaczną wagę. Największym przedsięwzięciem związanym z przygotowaniem miasta do obrony była budowa, jeszcze w latach 80. XIX wieku, rosyjskiego założenia Twierdzy Warszawa oraz Warszawskiego Rejonu Fortecznego, któ-rych liczne zabytki budownictwa wojskowego zachowały się do czasów współ-czesnych. W latach 1915–1918 oraz 1939–1945, w wyniku działań wojennych, Warszawę dwukrotnie zajmowali, a następnie okupowali Niemcy. Najpierw były to siły zbrojne cesarskiej Rzeszy Niemieckiej (Deutsches Reich), kontro-lujące obszar Warszawy od sierpnia 1915 do listopada 1918 roku, następnie, od października 1939 roku, siły zbrojne i aparat represji Rzeszy Niemieckiej/Wielkiej Rzeszy Niemieckiej (Grossdeutsches Reich) rządzonej dyktatorsko przez Adolfa Hitlera. Władztwo niemieckie w czasie II wojny światowej miało charakter niezwykle brutalny i doprowadziło do olbrzymich strat tak ludz-kich, jak i materialnych w Warszawie oraz miejscowościach przyległych.

W niemieckim planowaniu wojskowym Warszawa – jako kluczowy polski ośrodek społeczny, polityczny i gospodarczy, a także jako strategiczny węzeł kolejowy i drogowy na linii środkowej Wisły – odgrywała bardzo istotną rolę. W czasie I wojny światowej, po wyparciu z miasta sił carskich latem 1915 roku, Niemcy już w drugiej połowie roku rozpoczęli liczne prace mające za

12

zadanie wybudowanie linearnej pozycji umocnień polowych typu półstałego na wschodnich przedpolach Warszawy. Założeniu temu nadali nazwę Brüc-kenkopf Warschau, czyli Przedmoście Warszawa. W czasie II wojny świato-wej powrócili do tego założenia, wznosząc w tym rejonie umocnienia po raz kolejny.

1.1. BRÜCKENKOPF WARSCHAU Z LAT 1915–1918

Chęć trwałego utrzymania zdobytej w sierpniu 1915 roku Warszawy spra-wiła, że już latem owego roku Niemcy przystąpili do projektowania założeń obronnych, które miałyby im ułatwić odparcie ewentualnego kontrataku armii rosyjskiej na miasto z kierunku wschodniego. W projekcie uwzględ-niono miejscowe warunki terenowe, to jest występowanie na terenie Kotli-ny Warszawskiej licznych skupisk wydm, tworzących miejscami piaszczyste, wielokilometrowe wzniesienia, silne zalesienie obszaru oraz licznie wystę-pujące tu cieki wodne, jak również tereny zabagnione lub podmokłe. Prace, ze względu na niepewność przyszłych zdarzeń wojennych, miały charakter pośpieszny. Już do grudnia 1915 roku na liczącej przeszło 50 km rubieży: Ostrów, Benjaminów, Struga, Zielonka, Rembertów, Miłosna Stara, Majdan, Wiązowna, Michalin, Józefów (od Wiązowny do Józefowa wzdłuż północnego brzegu najpierw Mieni, potem Świdra) wybudowano pozycję złożoną z umoc-nień polowych typu półstałego. Cechą charakterystyczną pozycji, zwłaszcza na odcinku południowym (od Wisły do Rembertowa), było wykonanie w jej ramach licznych lekkich schronów żelbetonowych, głównie obserwacyjnych dla korygowania ognia artylerii, bojowych ze stanowiskiem dla ciężkiego ka-rabinu maszynowego oraz biernych schronów pogotowia dla drużyn piecho-ty. Schrony takie wznoszono również na północnym odcinku pozycji, jed-nak w znacznie mniejszej liczbie. Schrony żelbetonowe zostały uzupełnione stanowiskami drewniano-ziemnymi oraz drewnianymi schronami ziemnymi wzmocnionymi elementami z ocynkowanych prefabrykatów na bazie blachy falistej. Całość dopełniały rowy strzeleckie, dobiegowe i pas zapór z drutu kolczastego na stalowych bądź drewnianych słupkach. Pozycja, choć wypo-sażona w nowoczesne ówcześnie dzieła fortyfikacji polowej, miała charakter linearny i była pozbawiona urzutowania w głąb. Mimo korzystnej sytuacji frontowej, gdyż armie rosyjskie zostały odrzucone aż za Pińsk i Baranowi-cze na Białorusi, wiosną 1916 roku prace przy Przedmościu Warszawa konty-nuowano, miejscami korygując i modernizując przebieg linii oporu. Pozycja była nieznacznie rozbudowywana i ulepszana również w kolejnych latach, między innymi wówczas zaprojektowano lokalizację pozycji pośrednich i ry-glowych skracających linię obronną Przedmościa na jego skrzydłach, to jest

214

SKŁAD 2. ARMII PANCERNEJ 27 LIPCA 1944 ROKU

p.o. dowódcy armii – gen. mjr Aleksy Radzijewskiczłonek rady wojennej – gen. mjr Piotr Łatyszewczłonek rady wojennej, d-ca artylerii armii - gen. mjr Paweł Owczynnikowz-ca dowódcy armii – gen. mjr Michał Gonczarowp.o. szefa sztabu armii – płk Ilja Bazanowpomocnik dowódcy armii do spraw technicznych - gen. mjr Mikołaj Jukinszef oddziału politycznego - gen. mjr Mikołaj Matiuszin

3. KORPUS PANCERNY (dowódca - gen. mjr Mikołaj Wiedieniejew, szef sztabu płk Konstanty Szwiecow):

− 50. Brygada Pancerna - dowódca płk Roman Liberman − 51. Brygada Pancerna - dowódca płk Siemion Mirwoda − 103. Brygada Pancerna - dowódca ppłk Iwan Kurylenko − 57. Brygada Strzelców Zmotoryzowanych - dowódca płk Mikołaj Kriews − 1107. Pułk Artylerii Samobieżnej - dowódca mjr Dymitr Gurenko − 1219. Pułk Artylerii Samobieżnej - dowódca mjr Piotr Bierdnikow − 234. Pułk Dział i Moździerzy − 121. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej − 126. samodzielny dywizjon moździerzy gwardii − 74. samodzielny batalion motocyklowy − 90. Samodzielny batalion saperów − 411. samodzielny batalion łączności − 192. samodzielny batalion medyczno-sanitarny − 64. samodzielna kompania obrony przeciwchemicznej

16. KORPUS PANCERNY (dowódca - gen. mjr Iwan Dubowoj, szef sztabu płk Da-wid Bibergan):

− 107. Brygada Pancerna - dowódca płk Tichon Abramow − 109. Brygada Pancerna - dowódca ppłk Wasyl Makarow − 164. Brygada Pancerna - dowódca płk Mikołaj Kopyłow − 15. Brygada Strzelców Zmotoryzowanych - dowódca płk Ilja Stukow − 1441. Pułk Artylerii Samobieżnej - dowódca mjr Dymitr Gorbatenko − 1239. Pułk Artylerii Samobieżnej - dowódca mjr German Budarin − 6. Pułk Czołgów Ciężkich Gwardii - dowódca ppłk Józef Czeriapkin − 226. Pułk Dział i Moździerzy − 89. samodzielny dywizjon moździerzy gwardii − 1721. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej − 51. samodzielny batalion motocyklowy − 205. samodzielny batalion saperów − 689. samodzielny batalion łączności

Załącznik

215

8. KORPUS PANCERNY GWARDII (dowódca - gen. por. Aleksy Popow, szef sztabu gen. mjr Wasyl Koszeliew):

− 58. Brygada Pancerna Gwardii - dowódca płk Piotr Piskarjew − 59. Brygada Pancerna Gwardii - dowódca płk Afanasjew Turienkow − 60. Brygada Pancerna Gwardii - dowódca płk Iwan Stiepanow − 28. Brygada Strzelców Zmotoryzowanych Gwardii - dowódca płk Grigorij

Piwniew − 1817. Pułk Artylerii Samobieżnej - dowódca ppłk Saweli Czepił − 301. Pułk Artylerii Samobieżnej - dowódca mjr Aleksy Miszczenko − 62. Pułk Czołgów Ciężkich Gwardii - dowódca płk Mitrofan Anisimow − 269. Pułk Dział i Moździerzy Gwardii − 307. samodzielny dywizjon moździerzy gwardii − 300. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej Gwardii − 6. samodzielny batalion motocyklowy gwardii; − 148. samodzielny batalion łączności gwardii − 125. samodzielny batalion saperów gwardii.

ODDZIAŁY ARMIJNE: − 86. Pułk Moździerzy Gwardii − 9. Samodzielny Pułk Łączności − 87. samodzielny batalion motocyklowy − 5. Samodzielny Pułk Motocyklowy − 227. Zapasowy Pułk Piechoty − 246. zapasowy batalion czołgów − 729. samodzielny dywizjon artylerii przeciwpancernej

JEDNOSTKI PRZYDZIELONE:24. Dywizja Artylerii Przeciwlotniczej:

− 1045. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej − 1337. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej − 1343. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej − 1349. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej

41. Brygada Artylerii Przeciwpancernej: − 1958. Pułk Artylerii Przeciwpancernej − 1959. Pułk Artylerii Przeciwpancernej − 1960. Pułk Artylerii Przeciwpancernej

6. Samodzielny Pułk Moździerzy Gwardii10. Samodzielny batalion miotaczy ognia1. Ciężki Pułk Pontonowo-Mostowy108. batalion pontonowo-mostowy357. zmotoryzowany batalion inżynieryjny201. batalion minowo-inżynieryjny220. batalion inżynieryjno-saperski

217

BIBLIOGRAFIA

Archiwalia − Archiwum Instytutu Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku − Archiwum Państwowe w Warszawie − Bundesarchiv-Militararchiv Freiburg (BAMA) − Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej w Po-

dolsku (CAMO FR) − Centralne Archiwum Wojskowe (CAW) − National Archives and Records Administration (NARA) − Studium Polski Podziemnej w Londynie (SPP) − The Library of Congress, Washington, DC

Literatura − Adamska J., Kronika ruchu oporu w okupowanym powiecie warszawskim w

latach 1939–1944, w: „Rocznik Mazowiecki” 1974, t. 5 − Ananjew I. M., Tankowyje armii w nastuplenii, Moskwa 1988 − Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 4, Londyn 1977 − Bielecki R., „Gustaw”-„Harnaś” dwa powstańcze bataliony, Warszawa 1989 − Bildheft Neuzeitlicher Stellungsbau, 1944 − Burk K., Die deutschen Landesbefestigungen im Osten 1919–1945, Osna-

bruck 1993 − Caban I., Lublin w okresie wyzwolenia (22–31 lipca 1944), w: „Rocznik Lu-

belski” 1966, t. 9

218

− Caban I., Lublin, lipiec ‘44, Lublin 1984 − Fleischer W., Feldbefestigungen des deutschen Heeres 1939–1945. Ein Typen-

katalog, Friedberg 1998 − Fuhrmeister J., Der neue Panzeratlas 1 u. 2, w: „Studienkreis e.V., Fortifika-

tion”, Sonderausgabe 4, 2001 − Gnat-Wieteska Z., „Burza” na terenie Obwodu „Gołąb”, „Waga” – Garwolin

Armii Krajowej w świetle dokumentów i relacji uczestników (23–30 VII 1944), w: „Szkice Podlaskie 2”, 1986

− Hubatsch W, Hitlers Weisungen für die Kriegführung 1939–1945, Frankfurt/Main 1962

− Jasiński G., Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim, Pruszków 2009

− Jurga R., Kędryna A., Wyposażenie socjalne obiektów fortyfikacji niemieckiej 1933–1944, Kraków 1999

− Karpiński A., Działania bojowe 2 armii pancernej w operacji brzesko-lubel-skiej, Rembertów 1963

− Keilig W., Das Deutsche Heer 1939–1945. Die Generakität des Heeres im 2. Weltkrieg 1939–1945, Bad Nauheim 1959

− Kobuszewski B., Walka z transportem kolejowym w dystrykcie warszawskim (1942–1944): próba bilansu, część I, w: „Rocznik Mazowiecki” 2006, t. 18

− Kobuszewski B., Walka z transportem kolejowym w dystrykcie warszawskim (1942–1944): próba bilansu, część II, w: „Rocznik Mazowiecki” 2007, t. 19

− Komorowski K., Bitwa o Warszawę ’44. Militarne aspekty Powstania War-szawskiego, Warszawa 2004

− Libionka D., Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie, Lublin 2017 − Margules J., 2 Armia Pancerna 1 Frontu Białoruskiego w lipcu-sierpniu 1944

roku, w: „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2005, nr 3 − Młynarczyk J. A., „Akcja Reinhard” w gettach prowincjonalnych dystryktu war-

szawskiego, w: Prowincja Noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, pod redakcją B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007

− Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka, t. 1 i t. 2, Warszawa 1972 − Pancerze fortyfikacji niemieckich z lat 1934–1941. Atlas Pancerzy, oprac. M.

Dudek, J. Sadowski, Gliwice 2006 − Perzyk B., Niemieckie fortyfikacje praskiego przedmościa Warszawy w la-

tach 1940–1944, w: „Konserwatorska Teka Zamojska”, Warszawa-Zamość 1988

− Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 3, Armia Krajowa, Lon-dyn 1950

− Powstanie Warszawskie 1944 w dokumentach z archiwów służb specjalnych, Warszawa-Moskwa 2007

219

− Przygoński A., Powstanie Warszawskie w sierpniu 1944 r., t. 1, Warszawa 1980

− Rakowski S., Zarys dziejów IV rejonu VII Obwodu Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej, Otwock 2009

− Raporty Ludwika Fischera, Gubernatora Dystryktu Warszawskiego 1939–1944, Warszawa 1987

− Rawski T., Niemieckie umocnienia na ziemiach polskich w latach 1919–1945, w: Studia i Materiały do historii wojskowości, t. 12, cz. 1, Warszawa 1966

− Relacja SS-Brigadeführera gen.-mjr. Policji Geibla, dowódcy SS i policji w Dys-trykcie Warszawskim o Powstaniu Warszawskim, w: „Najnowsze Dzieje Pol-ski: materiały i studia z okresu II wojny światowej”, 1957, t. 1

− Russkij Archiw. Wielikaja Otieczestwiennaja, t. 16/5 (4), Stawka WGK. Do-kumienty i matieriały 1944–1945, Moskwa 1999

− Sawicki T., Front wschodni a Powstanie Warszawskie, Warszawa 1989 − Sawicki T., Klęska niemieckiej armii wschodniej w 1944 r., w: „Wojskowy

Przegląd Historyczny” 1977, nr 3 − Sykosz W., Fortyfikacje niemieckie z 1939 roku na Górnym Śląsku, Przewod-

nik. Technika. Historia. Budowa, Piekary Śląskie 2009 − Tessin G., Verbände und Truppen der Deutschen Wehrmacht und Waffen-SS

im Zweiten Weltkrieg 1939–1945, t. 4, Die Landstreitkräfte 15–30, Osnabrück 1976

− Tessin G., Verbände und Truppen der Deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939–1945, t. 6, Die Landstreitkräfte 71–130, Osna-brück 1979

− Tessin G., Verbände und Truppen der Deutschen Wehrmacht und Waffen-SS im Zweiten Weltkrieg 1939–1945., t. 11, Die Landstreitkräfte 501–630, Osna-brück 1980

− Trzepałka H., Punkt oporu „Dąbrowiecka Góra”. Fortyfikacje Przedmościa Warszawa z lat 1940–1944, Karczew 2012

− Vopersal W., Soldaten, Kämpfer, Kameraden. Marsch und Kämpfe der SS-To-tenkopf-Division, Band Va, Bielefeld 1990

− Waligóra B., Bój na Przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 r. w: „Studia tak-tyczne z historji wojny polskiej 1918–1921”, t. 13, Warszawa 1934

− Waligóra B., Fortyfikacja przedmościa Warszawy w roku 1920, Warszawa 1930

− Wasner A., Infanterie-und Panzergrenadier-Regiment 74, Hannover--Buchholz 1960

− Wołoszyn W., Na warszawskim kierunku operacyjnym, Warszawa 1964

221

INDEKS OSOBOWY

„Bór” – Komorowski Tadeusz 66, 67

„Chirurg” – zob. Weber Stanisław 53, 54, 66

„Grzegorz” – Pełczyński Tadeusz 66

„Niedźwiadek” – Okulicki Leopold 66

„Skryty” – zob. Czuma Józef 43

Abramow Tichon 136, 145, 190

Albusberger Horst 118, 119

Bacher Hermann 55

Bakulin 173

Bazanow Ilja 98

Becker Heinz-Dieter 81

Becker Otto 75

Bellwidt Walter 118

Bibergan Dawid 136, 141, 142, 143, 165

Biełousow 207

Biełow Paweł Aleksandrowicz 207

Blaskowitz Johannes 14

Bogdanow Siemion 98

Budarin Gierman 136

Bürger 56

Czuma Józef „Skryty” 43

Darsanja 206, 207

Demidow Fiodor 193

Dubowoj Iwan 98, 136, 138, 141, 142, 144, 164, 165

Edom 82

Fischer Ludwig 44, 114

Fischer Veit 39

Franek Fritz 74, 75, 79, 80, 87, 89, 93, 105, 107,

120, 121, 125, 148, 166, 169, 171, 172, 174, 181, 183,

201,

Fromm Friedrich 61

Fuchs Robert 58

Galimow 178

Gaskarow Honawij Goskarowicz 173, 174

Geibel Paul Otto 40, 61, 70

Gille Herbert 81, 148

Gorbatenko Dymitr (Dmitrij) 136

Göring Heinz 156

Gottberg von Curt 61

Graf von Stauffenberg Claus 61, 66

Greim von Robert Ritter 39, 57

Grosse Walther 62, 63, 88

Guderian 71, 112, 113, 114

Haenicke Siegfried 35, 36, 54, 71, 111

Hagemann Wolf 67

Hahn 153

222

Hahn Ludwig 40

Haltermann Hans 55

Haring Rudolf 40, 43, 61

Haxler 172

Heilmann Nikolaus 81

Heusinger Adolf 71

Himmler Heinrich 43, 60, 61, 68, 71

Hitler Adolf 11, 36, 39, 46, 47, 60, 61, 62, 66, 67,

71, 112, 113, 114, 115

Höcker 82, 162

Jacob Alfred 114

Jordan Hans 62

Jüttner Hans 44, 71

Källner Hans 150, 170

Kapp Wolfgang 152, 188, 190, 197, 198, 199, 200

Koch Erich 112, 114

Kolesniczenko Aleksandr Nikołajewicz 207

Komorowski Tadeusz „Bór” 66, 67

Kopiejkin Aleksandr Grigorjewicz 172, 173

Koppe Wilhelm 40, 44, 54, 55, 114

Köppl 107

Kopyłow Mikołaj (Nikołaj) 136, 168, 203

Koßmann Karl-Richard 192

Krebs Hans 148

Kröner Karl 118, 119, 124, 189, 191, 194

Kruse Hermann 36, 70

Lang Heinrich 77, 95, 96, 107, 108, 122, 159, 185

Lange 49

Larisch 107, 159

Latoszek Feliks 179

Lefierow Aleksy 177, 178, 201

Leist Ludwig 44

Liebscher Karl 41, 42

Lnonow Michaił Jemieljanowicz 207

Łatyszew Piotr 98

Makarow Wasyl (Wasylij) 136

Meister Rudolf 58

Misling Karl 118

Model Walter 54, 62, 85, 86, 87, 93, 109, 120, 123,

148, 150, 151, 181

Moeller 172

Müller 173

Müller Hans 185

Odebrecht Job Wilhelm 39

Okulicki Leopold „Niedźwiadek” 66

Owczynnikow Paweł 98

Pełczyński Tadeusz „Grzegorz” 66

Pieriedierij Josif Antonowicz 175

Piskarjew Piotr 129, 134, 154

Piwniew Grigorij 129, 130, 159

Popow Aleksy 176, 177

Popow Aleksy (Aleksiej) 98, 128, 129, 131, 135, 154,

157, 160, 161, 164, 195, 199

Primasiuk Andriej Władimirowicz 208

Radzijewski Aleksy (Aleksiej) 7, 98, 101, 109, 127,

129, 147

Riesch Eduard 38

Ritter von Greim Robert 39, 57

Rodewald Wilhelm 40

Rohr Günther 87, 88, 89, 113

Rokossowski Konstanty 100, 137, 205

Rupprecht Hermann 44

Rutkowski 60

Sachs Günther 58

Sandrock Hans 93

Saucken von Dietrich 97, 121, 149, 181

Schartow Werner 36, 51

Scheele von Hans-Karl 87

Schimpff 49, 54

Schlang 119

Schmalz Wilhelm 87, 91, 121

Schoenfelder Fritz 63

Sikorski Jan 179

Sommé Walter 38

Sosnkowski Kazimierz 66, 67

Söth 197

Staedke Helmut 87

Stahel Rainer 112, 113, 116

Stalin Józef 100

Stangl 96

Stepanow 161

Stöckert 110

223

Stołbow Michaił Pietrowicz 208

Stukow Eliasz (Ilia) 136

Suchecki 178

Szewczenko Nikołaj Siergiejewicz 208

Trunk 56

Turenkow Afanasij 129

Turkin Pietr Siergiejewicz 208

Viering Otto 78, 96, 108, 157, 170, 171, 172, 186

Vormann von Nicolaus 62, 72, 78, 87, 88, 105, 109,

114, 121, 147, 181

Weber Stanisław „Chirurg” 53, 54, 66

Weckert Wilhelm 185

Weiß Walter 57

Wiedieniejew Mikołaj (Nikołaj) 98, 102, 127, 154

Wietersheim von Joachim 58

Willikens 122

Winning von 124, 166, 169

Wolfram 49, 54

Wolkersberger 175, 184

Zacharjan Zachar Francowicz 174

Zander Waldemar 58

Zieliński Stanisław 179

Żidkow 133