Nieznane materiały do bitwy ochmatowskiej 1665 roku w...

Sławomir Augusiewicz

Nieznane materiały do bitwyochmatowskiej 1665 roku wGeheimes Staatsarchiv PreussischerKulturbestitz Berlin-DahlemEcha Przeszłości 7, 159-173

2006

ECHA PRZESZŁOŚCI VII, 2006 PL ISSN 1509-9873

DOKUMENTY I MATERIAŁY

Sław om ir AugusiewiczInsty tu t Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet W armińsko-M azurski w Olsztynie

NIEZNANE MATERIAŁY DO BITWY OCHMATOWSKIEJ 1665 ROKU W GEHEIMES

STAATSARCHIV PREUSSISCHER KULTURBESITZ BERLIN-DAHLEM

W o s ta tn im o k resie zauw ażyć m o żn a w zro s t z a in te re so w a n ia k o n flik tem po lsko -m osk iew sk im z la t 1654-1667 . Choć n a d a l b ra k u je m onografii obejm u jącej cały o k re s w ojny i uw zg lędn ia jące j zarów no d z ia ła n ia prow adzone w W ielk im K sięstw ie L itew sk im , ja k i n a U k ra in ie , to p u b lik ac je A n d rze ja R ach u b y 1, G ien ad za S ag an o v ica2, R o m u a ld a R om ań sk ieg o 3, Je rzeg o M aro- n ia 4, P io tra K ro lla5, K o n ra d a B ob ia ty ń sk ieg o 6, K rzy sz to fa K ossarzeck iego7, M a rc in a G aw ędy8 znaczn ie rozszerzy ły n a s z ą w iedzę, o p a r tą n a k lasycznych ju ż o p raco w an iach L u d w ik a K u b a li9 i W ik to ra C z e rm a k a 10, p rz e s ta rz a łe j k siążce A.A. S av icza11, m o n o g ra fiach b itw y pod S łobodyszczam i i k a m p a n ii

1 A. Rachuba, Wilno pod okupacją moskiewską w latach 1655-1661, „Lithuania”, nr 2-3, 1994.2 G. Saganović, Nevjadomaja vajna 1654-1667, Minsk 1995.3 R. Romański, Cudnów 1660, Warszawa 19964 J. Maroń, Kampania zadnieprzańska Jana Kazimierza 1663-1664, w: Od armii kompu-

towej do armii narodowej (XVI-XX w.), red. Z. Karpus, W. Rezmer, Toruń 1998.5 P. Kroll, Obrona Smoleńska w 1654, w: Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku.

Prace ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu, red. M. Nagielski, Warszawa 2002.6 K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655,

Zabrze 2004; idem, Kampania zimowo-wiosenna wojsk Janusza Radziwiłła 1654-1655, w: Staropolska sztuka wojenna.

7 K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005.8 M. Gawęda, Połonka - Basia 1660, Warszawa 20059 L. Kubala, Wojna moskiewska r. 1654-1655, Warszawa 1910; idem, Wojny duńskie

i pokój oliwki 1657-1660, Lwów 1922.10 W. Czermak, Szczęśliwy rok, dzieje wojny polsko-moskiewskiej z r. 1660, „Przegląd

Polski”, t. 82-107, 1886-1897.11 A. A. Savicz, Bor’ba za Biełorussiju i Ukrainu w 1654-1667 godach, Moskwa 1947.

160 Sławomir Augusiewicz

cudnow skiej A ntoniego H n iłk i12, czy odnoszących się do je j a sp ek tó w dyplom aty czn y ch i po litycznych p ra c Z b ign iew a W ójcika13. N a ty m tle d o s trz e g a ln y s ta je się b ra k b a d a ń n a d w y d a rzen iam i n a U k ra in ie , s tan o w iący m i bezpoś re d n ie n a s tę p s tw o ra d y p e re ja s ław sk ie j (1654), z ich c e n tra ln y m p u n k te m , ja k im b y ła z im ow a k a m p a n ia h e tm a n a w ielk iego koronnego S ta n is ła w a „Re- w ery ” Potockiego i s toczona w jej tra k c ie b itw a pod O chm atow em (29 s ty cz n ia - 1 lu tego 1655). B a ta lia , k tó rą bez w ą tp ie n ia m o żn a zaliczyć do szeregu n a jw ażn ie jszy ch s ta rć w dz ie jach w ojen po lsko -kozack ich czy polsko-m o- sk iew sk ich , n ie d o czek a ła się d o ty ch czas osobnego o p raco w an ia . O prócz w spom nianego K u b a li dość ob szern ie om aw ia ł j ą A dam K e rs te n 14, n iedaw no Ja c e k L. K o m u d a pośw ięcił je j p o p u la rn y szk ic n a ła m a c h „M ów ią W ieki”15.

Z naczen ie b itw y o chm atow sk ie j 1655 ro k u , p rzy w sp o m n ian y m rozw oju b a d a ń n a d p rzeb ieg iem w ojny toczonej p rzez R zeczpospo litą w p rzy m ie rzu z T a ta ra m i przeciw ko koalic ji kozacko-m osk iew sk iej, ow ocujących licznym i p u b lik ac jam i u k azu jący m i się w c ieszących się d u ż ą p o p u la rn o śc ią se riach w ydaw niczych , z pew n o śc ią s k ła n ia do za jęc ia się ty m te m a te m . P o d staw ę d la o d tw o rzen ia p rzeb ieg u k a m p a n ii i sam ej b itw y s ta n o w ią oprócz a rc h iw a liów polsk ich , w znacznej m ie rze z re s z tą w y k o rzy s tan y ch n a tę okoliczność p rzez K ubalę i K e rs ten a , a w ięc n iem ogących ju ż w nieść w iele now ego oraz u k ra iń sk ich , tak że litew sk ie i b ia ło rusk ie . P ozytyw ne re z u lta ty d la b a d a ń n a d dziejam i s to sunków R zeczypospolitej z K ozakam i i M oskw ą przynosi n iek iedy k w e re n d a w zespołach G eheim es S ta a tsa rc h iv P re u ss isc h e r K u ltu rb es itz B e rlin - D ah lem . R zadko p en e tro w an e p rzez badaczy za jm ujących się w ew n ę trz n ym i dziejam i p a ń s tw a polsko-litew skiego i jego szeroko ro zu m ian y m k o n ta k tom ze w schodnim sąsiad em , kry je jeszcze szereg m a te ria łó w m ogących wiele w nieść w ty m zak resie , a p rzyna jm nie j u zupełn ić p odstaw ow ą bazę źródłową.

W dzia le (H a u p ta b te ilu n g ) XX, stan o w iący m d aw n e S ta a ts a rc h iv K önigsberg , w a k ta c h k o leg ium n ad rad có w dotyczących s to su n k ó w P ru s K siążęcych z R zecząpospolitą n a p rzestrzen i X V I-X V III w ieków (E ta ts M in is te riu m n r 111, P olen) w iele in fo rm acji n a te m a t w ojny polsko-m osk iew sk iej 1654-1 6 6 7 p rz y n o szą re lac je posłów i rezy d en tó w b ra n d e n b u rsk ic h w Polsce (w om aw ian y m o k resie J o h a n n a von H o v erb eck a i A n d re a sa A d ersb ach a), zaw ie ra jące oprócz za s ły szan y ch z różn y ch źródeł, n ie zaw sze w iarygodnych , n o w in i awizów, rów nież odp isy ko resp o n d en c ji docierającej n a dw ór k ró lew sk i w W arszaw ie. P u b lik o w an e poniżej ź ró d ła pochodzą ze zb io ru ra p o rtó w A d e rsb a c h a do e le k to ra F ry d e ry k a W ilhelm a, w ysy łan y ch z W arszaw y w p ierw szej połow ie 1655 ro k u (od 1 s ty czn ia do 30 lip ca 1655 r.)16. N ajw ięcej z n ich dotyczy p rzeb ieg u

12 A. Hniłko, Wyprawa cudnowska 1660, Warszawa 1931; idem, Bitwa pod Słobodyszczem, „Przegląd Hiostoryczno-Wojskowy”, t. I, z. 2

13 Z. Wójcik, Feudalna Rzeczpospolita wobec umowy w Perejasławiu, Kwartalnik Historyczny, 1954, t. LXI, z. 3; idem, Traktat andruszowski 1667 i jego geneza, Warszawa 1959.

14 A. Kersten, Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963.15 J. L. Komuda, Na zmrożonym polu. Ochmatów 1655, „Mówią Wieki”, nr 7, 1999.16 GStAPK, XX HA, EM 111h, nr 162.

Nieznane materiały do bitwy ochmatowskiej 1655 roku. 161

se jm u nadzw yczajnego , k tó ry odbyw ał się w d n iach 19 m a ja -2 0 czerw ca 1655, a le s ą rów nież d o n ie s ien ia o p rzeb ieg u d z ia ła ń w ojennych n a L itw ie i U k ra in ie w io sn ą 165517, o raz k o p ia (w ję z y k u n iem ieck im ) l is tu h e tm a n a polnego koronnego S ta n is ła w a L an ckorońsk iego do p odkanclerzego k o ro n n e go A n d rze ja T rzebickiego z 8 m a rc a 1655 r .18 Zbiór zam y k a , n ieda tow any , ale ja k m o żn a w nosić z jego tre śc i p o w sta ły w p ie rw szy ch d n iach m a rc a 1655, l is t a d re so w an y do e le k to ra , k tó rego fra g m e n t dotyczy b itw y pod O chm ato- w em , w ykaz reg im en tó w cudzoziem sk ich w służb ie po lsk iej (Vorschlag der D eu tsch en u n d fre m b d e n V ölcker so je tzo Z e it S . M a ytt. D ien sten sich versam - b let u n d t verste le t)19 o raz R eg estr oficerów, zo łn ierzów za b itych i p o strze lo n ych w R eg im encie P a n a Oboźne[go] Koronne[go] p o d cza s exped itey O chm a- to w sk iey20.

A d ersb ach w p ierw szej części l is tu s tre szcza ł, ja k się w ydaje , z n a n ą z odpisów i p u b lik o w a n ą ju ż w Polsce re lac ję K rzy sz to fa T yszk iew icza do k a n c le rz a w ielkiego koronnego S te fa n a K orycińsk iego na jp raw dopodobn ie j z 4 lu tego 1655 r.21 N ie w nosi w ięc n ic now ego, podobnie ja k n iep e łn y i zaw ie ra jący sze reg b łędów i n ieśc isłośc i w ykaz je d n o s te k cudzoziem skiego a u to ra m e n tu n a s łużb ie po lsk iej i litew sk ie j w połow ie 1655 r. W ydaje się z re sz tą , że n ie był on p ie rw o tn ie za łączony do te j w ła śn ie ko respondencji, gdyż p o w sta ł później i n ie n aw iązu je do op isyw anych p rzez b ra n d e n b u rs k ie go dyp lo m atę w y d a rzeń n a U k ra in ie . W ykaz sporządzono p raw dopodobnie najw cześn ie j w d rug ie j połow ie m a ja 1655 r. po no m in ac ji C zarn ieck iego n a k a sz te la n ię k ijow ską, pon iew aż w te n sposób je s t ju ż w n im ty tu łow any .

N ajc iek aw szy m źródłem , da jący m m ożliw ość zarów no oszaco w an ia w ie lkości s t r a t a rm ii ko ro n n ej p o n iesio n y ch pod O chm atow em , ja k rów nież , w sy tu ac ji, gdy n ie zachow ały się ro lla , om ów ien ia sk ła d u i o rg an izac ji dw óch reg im en tó w d ragon ii, je s t R eg estr oficerów, zo łn ierzów za b itych i p o strze lo nych w R eg im encie P a n a Oboźne[go] Koronne[go] p o d cza s exped itey O chm a- tow skiey. C zas p o w s ta n ia tego ź ró d ła n ie je s t znany, choć m o żn a d o m n iem y w ać, że sp isan o go w p ie rw szy ch d n ia c h po b itw ie pod O chm atow em . M ógł być za łączony do w sp o m n ian e j ko resp o n d en c ji Tyszkiew icza. P ew n e p rz y p u szczen ia w ty m w zględzie zdaje się n a su w a ć l is t h e tm a n a w ielk iego k o ro n nego S ta n is ła w a Potockiego do k ró la J a n a K az im ie rza , k tó ry n a zakończen ie re lac ji o b a ta l i i p isa ł: „[...] oficerów dobrych s iła poległo, ja k o P. F a lk ie rz a n t, P. Z abic i in n i. P. D enoff p o strze lo n y i w iele oficerów, któ rych n a osobnej

17 Ibidem, s. 22 - 22v.18 Abschrift Schreibens des Herrn Crohn Feldt Haubtmanns an den Crohn Unter Cant-

zler aus Podhaiec vom 8 III 1655, ibidem., s. 10-11.19 Ibidem, s. 76.20 Ibidem, s. 75-79.21 Kopia w B. Czart., 148, (s. 60-64) jest datowana błędnie na 24 lutego. Inne odpisy

(z drobnymi zmianami w B. Kórnik 991, s. 459v - 460; jako list Zamoyskiego do Korycińskiego w: Jakuba Michałowskiego, [...] Księga pamiętnicza, s. 741-745) są datowane na 4 II 1655; zob. A. Kersten op. cit., s. 206, tamże wykaz innych relacji o bitwie ochmatowskiej.


karcie p o d a ję [p o d k reślen ie m oje - S.A .]”22. N ie ro z s trz y g a on je d n a k o s ta teczn ie p ro b lem u d a ta c ji d o k u m en tu .

W istocie re je s tr obejm uje n ie ty lko re g im e n t d rag o n ii ów czesnego oboź- nego ko ronnego (po tem k a s z te la n a k ijow skiego, w ojew ody ru sk ieg o , h e tm a n a polnego koronnego) S te fa n a C zarn ieck iego , ja k w sk azu je n a to ty tu ł, ale ró w n ież z a w ie ra d a n e o d n o śn ie r e g im e n tu d ra g o n ii H e n ry k a D onhoffa i p raw dopodobn ie jed n e j k o m p an ii z ra jta rsk ie g o re g im e n tu g w ard ii k ró lew skiej pod k o m e n d ą P io tra de B rio n 23. W ydaje się, że u w zg lęd n ia w yłącznie s t r a ty p o n iesio n e p rzez w y m ien io n e je d n o s tk i pod czas sam ej b itw y pod O chm atow em , n a to m ia s t n ie odnotow uje poleg łych i ra n n y c h w p o p rzed za ją cych j ą w a lk ach stoczonych podczas k a m p a n ii. W cześniej re g im e n t d rag o n ii C zarn ieck iego w alczył pod B u sz ą n a p rze łom ie lis to p a d a i g ru d n ia 1654, B rac ław iem (począ tek g ru d n ia 1654) i H u m a n ie m (styczeń 1655)24. Pod Bu- szą, gdzie Po lacy w ogóle po n ieśli duże s t r a ty (ź ró d ła p o d a ją 200 ludz i)25 zg inął, ja k tw ie rd z i W esp az jan K ochow ski „pu łkow nik d rag o ń sk i G em b art, ro h a ty n ą p rz e b ity ”26. L u d w ik K u b a la u z n a w a ł go, n ie w iadom o n a jak ie j p o d staw ie , za dowódcę p iecho ty27. B ard z ie j w iarygodne źródło, l is t z obozu z T ulczyna z 22 g ru d n ia 1654 m ów i o „m ajorze G em b arc ie”, re lac jo n u jąc dalej: „Ciało n ieboszczyka P a n a G e m b a r ta zab itego pod B u sz ą posłano do dom u. O pryszkow ie pod B a re m n apad łszy , czeladź p o zab ie ra li, kon ie pobra li, t r u p a obnażyw szy, n a gościńcu porzucili; aż k s iążę D y m itr [W iśniow iecki] ja d ą c do w ojska, k a z a ł je zan ieść do z a m k u B arsk ieg o , za co m u P. O boźny [S te fan C zarn ieck i] b a rd zo dz iękow ał”28. Z w iązk i poległego z C zarn ieck im , d ające się stw ie rd z ić n a p o d staw ie przy toczonego fra g m e n tu , o raz w cześn ie jsze in fo rm ac je , że by ł on o ficerem d ra g o ń sk im p o z w a la ją go u to ż sa m ić z m a jo rem S te fa n e m G em b artem , dow ódcą k o m p an ii w reg im en cie oboźnego koronnego. R eg estr n ie w y m ien ia go je d n a k w śród poleg łych żo łn ierzy tej je d n o s tk i, co zdaje się dow odzić pow yższej tezy, że w ykazu je jed y n ie s t r a ty pon iesione podczas b itw y ochm atow sk iej.

W edług u s ta le ń J a c k a K om udy, w k a m p a n ii w zięło u d z ia ł 7 reg im en tó w d rag o n ii (3567 porcji)29, czyli p ra k ty c z n ie w szy stk ie zn a jd u jące się w kom pu-

22 S. Potocki do Jana Kazimierza, Latyczów 12 II 1655, B. Czart., 2105, s. 277.23 Piotr de Brion (?), w l. 1663-1668 dowódca regimentu gwardii dragońskiej Jana Kazi

mierza, M. Nagielski, Liczebność i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648-1668), Warszawa 1989, s. 180.

24 S. Potocki do Jana Kazimierza, b.m.d., B. Czart. 148, s. 993; S. Potocki do Jana Kazimierza, Sokołowka 21 I 1655, ibidem, s. 17-21, inna kopia w: B. Kórnik, 991, s. 459; Jakuba Michałowskiego, Wojskiego lubelskiego a później kasztelana bieckiego Księga pamiętni- cza, wyd. Antoni Helcel, Kraków 1864, s. 733; A. Kersten, op. cit., s. 201 i nn.

25 W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza, wyd. E. Raczyński, Poznań 1859, s. 191.

26 Ibidem, s. 190.27 L. Kubala, op. cit., s. 190-191. W. Kochowski (op. cit., s. 191) pisze o Morawcu, kapita

nie piechoty.28 Jakuba Michałowskiego, [...] Księga pamiętnicza, s. 732; 736.29 J. L. Komuda, op. cit., s. 36.


cie k o ro n n y m w o s ta tn im k w a r ta le 1654 ro k u i p ie rw szy m 165530. O prócz dw óch u w zg lędn ionych w re je s trz e w sk ła d a rm ii ko ronne j w chodziły jeszcze reg im en ty : w ojew ody m albo rsk iego J a k u b a W eyhera , K la u d iu sz a P a rp e sse , F ry d e ry k a M olla , w ojew ody p o m o rsk ieg o L u d w ik a W ey h e ra , c h o rąg iew (k o m p an ia) s ta ro s ty halick iego A n d rze ja Potockiego31. Ź ródła , re lac jonu jące poszczególne e ta p y k a m p a n ii ochm atow sk ie j, najczęściej w y m ien ia ją drago- n ię C zarn ieck iego . J e d e n z przekazów , do tyczący s p o tk a n ia w Obodówce h e t m a n a Potockiego i dow ództw a polsk iego ze sto jącym n a czele posiłkow ej ordy su łta n e m M engli G ere jem , z a w ie ra w zm ian k ę: „W yjechał Jm ść P a n H e tm a n w p o n ied z ia łek tro ch ę z jad łszy z T ro śc iań ca do O bodów ki, gdzie go S o łta n trz y dn i czekał. [...] Z a Jm ść P a n e m H e tm a n e m n iesiono zn ak , za k tó ry m zn ak iem różn y ch s łu g i to w a rz y s tw a z podróżnych cho rągw i n iem ało , k tó ry ch m ogło być więcej n iż 200, za k tó re m i z a ra z sz ła d ra g o n ia Jm ś ć P a n a D enho- fa, k tó ry ch było 200 k o m en d ero w an y ch z różnych k o m p an ii, n a k o n iach dob ry ch i odz ianych”32.

Po lacy po n ieśli duże s t r a ty pod O chm atow em w w y n ik u k ilk u k ro tn ie podejm ow anych sz tu rm ó w n a ta b o r kozacki i m im o przejściow ych sukcesów (ro ze rw an ie ta b o ru p ierw szego d n ia b itw y 29 s ty czn ia , w d a rc ia się p iecho ty i sp ieszonej d rag o n ii do ta b o ru 31 s tyczn ia ) odp ieran eg o „srogim ogniem n iep rzy jac ie lsk im ”33. „[...] Bo m ie li ta b o r ta k m ocny i ognisty , ja k o ja k i M a lb o rk ” - p isa ł po b itw ie S te fa n C za rn ieck i34. Z d z ie s ią tk o w an a z o s ta ła p iecho ta , p ierw szego d n ia b itw y p o zo staw io n a w tab o rze p rzez w ycofu jącą się jazd ę po lską , o toczona p rzez w o jska kozacko - m osk iew sk ie . J a k s tw ie rd z ił K rzy sz to f Tyszkiew icz: „[...] in fa n te ry i [...] b a rd zo n a m s iła ich ubyło, je d n y c h postrze lono , d ru d zy w y m arli, trz ec i w ym rożen i, a czw arci pouciekali. Ledw ie- byśm y w y b rak o w ali ze d w an aśc ie s e t p iecho ty do b itw y ”35. Po trzydn iow ych w a lk ach i o b lężen iu ta b o ru p row adzonego w b a rd zo tru d n y c h w a ru n k a c h „(...) bez wody, bez drew , w zim ne i tęg ie m rozy”36 s t r a ty w całej a rm ii były ju ż b a rd zo duże „więcej je d n a k od m rozu , n iż od n iep rzy jac ie la”37. Zginęli „Łabęcki, G rodecki, S iem aszko , W ierzch liń sk i, ro tm is trz e i cz te rech p o ru czn i

30 J. Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648-1655, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. V, Warszawa 1960, strony niepaginowane.

31 Ibidem, strony niepaginowane.32 Opisanie przywitania się Jmci Pana hetmana Wielkiego z Sołtanem Ord Krymskich

Dnia 11 Juni Roku 1655, B. Czart., 148, s. 243-245; ta sama relacja także w: B. Kórnik 991, s. 508; Jakuba Michałowskiego, [...] Księga pamiętnicza, s. 739.

33 Podkreśla to relacja Krzysztofa Tyszkiewicza do S. Korycińskiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data błędna), B. Czart., 148, s. 60-64; B. Kórnik 991, s. 459v - 460; Jakuba Michałowskiego, [...] Księga pamiętnicza, s. 743-744. Zob. także J. L. Komuda, op. cit., s. 35-39.

34 S. Czarniecki do NN, Felirów 7 II 1655, w: Jakuba Michałowskiego, [...] Księga pamięt- nicza, s. 746.

35 K. Tyszkiewicz do S. Korycińskiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data błędna), B. Czart., 148, s. 64; B. Kórnik 991, s. 459v - 460; Jakuba Michałowskiego, [...] Księga pamiętnicza, s. 744.

36 Ibidem.37 W. Kochowski, op. cit., s. 199.


ków, 13 cho rążych i oprócz tego P o rad o w sk i i S pereg , poruczn icy h u sa rsc y je d e n m arg rab ieg o M yszkow skiego, d ru g i b is k u p a k rak o w sk ieg o i z to w a rz y s tw a p rzesz ło 200 poległo, oprócz pocztow ych tu d z ież p ieszych”38. Z p u łk u k ró lew sk iego , dow odzonego p rzez C zarn ieck iego zginęło „więcej s ta to w a rz y s tw a [...]. D ragonów m oich b a rd zo w iele”39.

W św ie tle a k t w ojskow o-skarbow ych o ficeram i w reg im en cie d rag o n ii S te fa n a C zarn ieck iego w ty m o k res ie byli: k a p ita n - le j tn a n t J a n H e n ry k T edw in, A le k sa n d e r W ąsow icz, A le k sa n d e r D zierb ick i (D zierzbicki), S ta n is ław O łta rzew sk i, K rzy sz to f W oronic i K rzy sz to f W ąsow icz40, k tó ry fak ty cz n ie dow odził re g im e n te m 41. R egestr , k tó ry w y k azu je jed y n ie sześć k o m p an ii w sk ład z ie re g im e n tu , ja k o dowódców k o m p an ii obok T edw ina, D zierb ick iego, A le k sa n d ra W ąsow icza i O łta rzew sk ieg o w y m ien ia jeszcze m a jo ra S te fa n a G e m b a rta i k a p i ta n a Ł u k a sz a F r ie d r ic h a R ynch leben . W czw arty m k w a rta le 1654 re g im e n t d rag o n ii C zarn ieck iego liczył 483 porcje, w p ie rw szym k w a r ta le 1655 - 545 porcji42. W m a ju 1655 w służb ie p o zo staw ali K rzy sz to f W ąsow icz, T edw in i D zierb ick i, oprócz n ich dow ódcam i k o m p an ii by li A lek sa n d e r C zarn ieck i, G odlew ski, S k a lsk i, P o ray sk i, D uchn o w sk i43.

R eg im en t d rag o n ii H e n ry k a D önhoffa by ł liczn iejszy n iż C zarn ieck iego , w czw arty m k w a r ta le 1654 liczył 597, a w p ie rw szy m k w a r ta le 1655 - 596 porcji 44. R eg estr w y m ien ia je d n a k ty lko cz te ry kom p an ie : sam ego D önhoffa, m a jo ra (n ie podaje n a z w isk a dowódcy), k a p ita n ó w J a n a F e rg e so n a (F e rg en o m a) i H e n ry k a K ouffom a. B ra k figu ru jącego w a k ta c h skarbow o w ojskow ych k a p i ta n a J a n a S w iętoszew sk iego45. W sk ła d re g im e n tu m og ła w chodzić, w yszczegó ln iona w R eg estrze poza re g im e n te m k o m p a n ia B u tle ra , być m oże k a p i ta n a E rn e s ta B u tle ra , k tó ry służy ł w te j je d n o s tc e 46.

T eksty zo sta ły op racow ane zgodnie z u s ta lo n y m i z a sa d a m i d la w y d aw an ia te k s tó w s ta ro p o lsk ich 47 o raz w o p a rc iu o n iem ieck ą in s tru k c ję w y d aw n iczą d la źródeł h is to ry czn y ch 48.

38 Ibidem, s. 199.39 S. Czarniecki do NN, z Felirowa 7 II 1655, w: Jakuba Michałowskiego, [...] Księga

pamiętnicza, s. 746.40 AGAD, ASW dz. 86, nr 44, s. 40, 69; ibidem, nr 45, s. 4; ibidem, nr 46, s. 25, 39, 90, 100.41 A. Kersten, op. cit., s. 170.42 J. Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach

1648-1655, strony niepaginowane.43 A. Kersten, op. cit., s. 284.44 J. Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach

1648-1655, strony niepaginowane.45 AGAD, ASW dz. 86, nr 46, s. 68.46 Ibidem, nr 44, s. 15, 40.47 Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, Wrocław

1953; Zasady wydawania tekstów staropolskich, Wrocław 1955.48 J. Schultze, Grundsätze für die äussere Textgestaltung bei der Herausgabe von Quellen

zur neueren Geschichte, Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte, 1930, Bd. 43, ss. 345-354.


1.

A ndreas A dersbach do elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma, b. m. d. [fragm ent dotyczący bitw y p o d Ochmatowem]O ryg ina ł G eheim es S ta a tsa rc h iv P reussischer K u ltu rb e s itz B er lin - D ahlem , X X H A , E ta ts M in is te r iu m 111 h, N r 162, ss. 75. P ap ier d w u stro n n ie zap isany, p ism o czytelne, a tra m e n t ko lo ru czarnego. S ta n za ch o w a n ia dobry.

[s. 75] Ich ü b e rse n d e D ero Seel. die Z e itu n g en , w elche n eu lich a u ß U k ra in a k o m en d s in d t, d a rn e b e n a b e r k a n ich D ero Seel. g eh o rsam lich n ich v e rh a lte n , d a s ich a u ß a n d e rn p a r t ic u la re r S ch re ib en von e tlic h e n H e rre n S e n a to re n v e rn o m en , a lß so lte die Victory, w elche U n se rig e n cum a p p la u se n b esch re ib en , die U n se rig e n zim lich g ek o st h ab e n , d en ob Sie zw ar d en e rs te n ta g z im lich v ic to r is ire t 21 S tü ck dem F e in d e abgenom m en , u[nd] zim lich w e it in d ie W a g e n -b ü rg e in g re if f e n g e w e s e n h a b e n , s ie d e r V ic to ry m iß b ra u c h t u n d d en M oschkow itischen F e itsc h e n O fficiren , w elche a llb e re it die P a r te fa n e n a u f die e rd e gew orfen u[nd] sich h a b e n e rg eb en w ollen , k e in q u a r t ie r gegeben , d a ra u f sich die M oskow itische u[nd] a n d e re fo lcker rocolli- g ir t49 u[nd] die U n se rig e n au ß d en W ag en -b ü rg h e ra u ß g esch lag en , den a n d e re n ta g h a t t d e r C h m ie ln ick y m it d en T a te re y t r a c t i r e t u n d so viel e rh a lte n , d a s sie a lso b a ld von d en U n se rig e n w eg g a n g e n u n d s ta rc k e p a r te ien in die U k ra in e g esch ick t h a b e n , a lso d a s die U n se rig en , ob sie zw ar ü b rig e d re i ta g e die W ag en -b ü rg s ta rc k a t ta q u ire t , a b e r z im lich en sch ad en am fußvo lk u n d D ra g o n e rn e rh a lte n , ob w ird t g esch rieb n , a lß so lten im g a n tz e n leg en a n fußvolck u[nd] d ra g o n e rn k a u m 1200 noch ü b rig se in 50.

2.

Vorschlag der D eutschen und frem bden Völcker so je tzo Z eit S. Maytt. D iensten sich versam blet undt versteletO ryginał G eheim es S ta a tsa rch iv P reussischer K u ltu rb es itz B erlin - D ahlem , X X H A , E ta ts M in is te r iu m 111 h, N r 162, ss. 76. P ap ier d w u stro n n ie zapisany, p ism o czytelne, a tra m e n t koloru czarnego. S ta n zacho w a n ia dobry.

49 „Dział dwadzieście i jeden wzięli y szablą niemało trupa położyli. A gdyśmy tako ochoc- no rum czynili Regimenty się nam moskiewskie poddawac poczęly, a potym widząc naszych siekaczych y mniej na (...) dbających ad arna przyszedszy tak srogiego ognia dali, żeśmy się nazad retyrować począć musieli.”, B. Kórnik 991, k. 445v. „Poszczęścił Pan Bóg, żeśmy tabor rozerwali, dział 21 wzięli, kapitanów moskiewskich 5 i szablą trupa niemało położyliśmy. A gdyśmy szablą rum uczynili w taborze, na regimenty moskiewskie napadliśmy, którzy poddawać się poczęli. Ochota wojska naszego impatiens wsiadła i na regimenty, którzy ad arma przyszedłszy, dali srogiego ognia, żeśmy nazad reyterować się musieli”, K. Tyszkiewicz do S. Korycińskiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data błędna), B. Czart., 148, s. 59-60; B. Kórnik 991, s. 459v - 460; Jakuba Michałowskiego, (...) Księga pamiętnicza, s. 744.

50 „(...) ledwo byśmy wybrakowali 1200 piechoty do bitwy”, K. Tyszkiewicz do S. Korycińskiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data błędna), B. Czart., 148, s. 64; Jakuba Michałowskiego, (...) Księga pamiętnicza, s. 744.


[s. 76]D ie R e ite reyF ü rs tl . G nad . H e rtzo g en B o g u ß lau s R ad z iv illn 50051H e rrn O b ris te n D önhoffs 50052H e rrn O b ris te n S ack en 50053D es M a rie n b u rg isc h e n H e rre n W oyew oden W ey h e rrn 40054 D es W ie lu in isch en H e rre n S ta ro s te n 20055D es S o k k a lly sch en H e rre n S ta ro s te n 10056D es H e rre n C ro n g ro ß n S c h a tz m e is te r 10057

2300D ie In fa n te r ieF ü rs tl . G nad . H e rtzo g en B o g u ß lau s R ad z iv illn 120058H e rrn O b e rs te n W olffen 120059

51 W kompucie koronnym regiment rajtarii Bogusława Radziwiłła znajdował się do końca roku 1653, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1648-1655, strony niepaginowane; chorągiew Bogusława Radziwiłła w dywizji lewego skrzydła armii litewskiej jesienią 1654, K. Bobiatyński, op. cit., s. 238.

52 Regiment Jana Dönhoffa, starosty starogardzkiego znajdował się w kompucie koronnym do III kwartału 1655 roku i liczył 200 porcji, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. IV, Warszawa 1958, strony niepaginowane.

53 Skwadron Salomona Sakina znajdował się w kompucie koronnym do końca II kwartału 1655 i liczył 216 porcji, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660. W składzie posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w l. 1654-1655, K. Bobiatyński, op. cit., s. 240.

54 Kompania wojewody malborskiego Jakuba Weyhera liczyła w II kwartale 1655 270 porcji, w III kwartale 95, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655 - 1660. W składzie posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w l. 1654-1655, K. Bobiatyński, op. cit., s. 240.

55 Skwadron starosty wieluńskiego Stanisława Dönhoffa znajdował się w kompucie koronnym do końca III kwartału 1654, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1648-1655, strony niepaginowane.

56 Skwadron starosty sokalskiego i bydgoskiego Zygmunta Dönhoffa w kompucie koronnym do końca roku 1654, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1648-1655, strony niepaginowane. W składzie posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w l. 1654 - 1655, K. Bobiatyński, op. cit., s. 240.

57 Chorągiew (kompania) podskarbiego koronnego Bogusława Leszczyńskiego w kompucie koronnym do końca 1653 roku, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1648-1655, strony niepaginowane. W składzie posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w l. 1654-1655, K. Bobiatyński, op. cit., s. 240.

58 Regiment Bogusława Radziwiłła w kompucie koronnym do końca 1654 roku, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1648-1655, strony niepaginowane. W składzie posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w l. 1654-1655, K. Bobiatyński, op. cit., s. 240.

59 Regiment gwardii królewskiewj pod komendą gen. Fromholda von Ludingshausen Wolff liczył w II kwartale 1655 1200 porcji, w III kwartale 616, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, strony niepaginowane. W składzie posiłkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w l. 1654-1655, K. Bobiatyński, op. cit., s. 240.


H e rrn G en e ra li - M ajo rn von H o u b a ld t D es P o m m ere llisch en H e rre n W oyw oden W ey h errn H e rrn O b e rs te n B ü tt le rn H e rrn B ieganow sk i

100060500618006260063

5300D ie D rag o n e rD es M a rie n b u rg isc h e n H e rre n W oyew odenD es K iyow ischen H e rre n C a s te lla nH e rre n C ro h n F e ld ft M a rsc h a lle n (p isa rz a polne[go])H e r rn O b e rs te n K orffenH e r rn O b e rs te n D önhoffs

4006440065400664006740068

2000 9600

3.

R egestr oficerów, żołn ierzów zabitych i postrzelonych w Regimencie P an a Oboźne[go] Koronne[go] podczas expeditey Ochmatowskiey.O ryginał G eheim es S ta a tsa rch iv P reussischer K u ltu rb es itz B erlin - D ahlem , X X H A , E ta ts M in is te r iu m 111 h, N r 162, ss. 77-79. P ap ier d w u stro n n ie za p isa ny, p ism o czytelne, a tra m en t koloru czarnego. S ta n zachow an ia dobry.

[s.77]Z LeipC om panieyZabiciW ach m ag is te r G otfrid C asp er A dam K ingsley

60 Regiment gen. - mjr. Christopha von Houvaldt znajdował się w kompucie koronnym do końca 1652 roku, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1648-1655, strony niepaginowane.

61 Regiment wojewody pomorskiego Ludwika Weyhera w kompucie koronnym do końca II kwartału 1652, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1648-1655, strony niepaginowane.

62 Regiment piechoty gen. - mjr. Wilhelma Butlera w II kwartale 1655 liczył 1200, a w III kwartale 1350 porcji, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, strony niepaginowane.

63 W kompucie koronnym nie było w tym okresie takiej jednostki piechoty.64 Regiment Jakuba Weyhera wojewody malborskiego liczył w II kwartale 1655 425

porcji, w III kwartale 473, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, strony niepaginowane.

65 Regiment dragonii Stefana Czarnieckiego, omówiony powyżej w tekście.66 Regiment Jana Sapiehy, pisarza polnego koronnego, w kompucie koronnym od II kwar

tału 1655, J. Wimmer, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660, strony niepaginowane.

67 Regiment Ernesta Jana Korffa w kompucie litewskim, K. Bobiatyński, op. cit., s. 235.68 Regiment Henryka Dönhoffa, omówiony powyżej w tekście.


M arc in R u m iń sk i A lex an d er Ł abow ski J a n Lew icki H a n s P u ch a lsk i A lb rich B a lb ir P o strze lo n iP a n K a p ita n le i tn a n t H e rich J o a n T edw in Cheff69C orpo ra l B a lte r S au leJ a k u b B onieckiJ a n D ibow skiL u ren c P lu sk o w sk iK a sp e r M irow skiJ a n W achlow skiW arzen iec B u rsk iS e b a s tia n Ś m ia łekJ a k u b Dobos R eg im entow iZ kom pan ie j J[ego]m [o]ści P [an a ] M a io ra S te p h a n a G e m b a rta ZabiciM arc in Tom aszew ski Ł u k asz C ieplicki J a n J e z ie rsk i C lau s Irh e n P o strze lo n i J a n K nen ick i S ta n is ła w P iaseck i P a u l Sosnow ski W oyciech S tokow ski S e b a s tia n B askow sk i S tp h a n L eg im anZ C om paniey P [an a] C a p ita n a Ł u k a sz a F r ie d r ic h a R ynch leben ZabiciJ u r u s W anaszek H a n s S om m er A n d ris K onw insk i H a n s S ob ian sk i S ta n is ła w C ichow ski T h o m as K ęd ziersk i S ta n is ła w Ja n o w sk i E lia s J a n s o n W oyciech D ąbrow sk i T h o m as K u rek P o strze lo n i

69 K pt J a n H en ry k Tedwin, AGAD, ASW, dz. 86, n r 46, s. 25, 39.


P [an ] C h o rąży M a th ia s S re b re r K a sp e r Podolsk i K ris to f J a s ie ń s k iZ C om pan iey P [an a] A le x a n d ra W ąsow icza70 ZabiciJaco b Lew ickiS e b a s tia n G un iew sk iH a n s J a g ie rJ a k u b D iem en tH a n s H e rb s te y n[s. 77v] A lb rich t LepoczekJ a n Im in sk iJ a n R ozw adow skiA n d re i W ierchow skiJ a k u b W iersk iP o strze lo n iC oroporał S ta n is ła w D obirsk i A lb rich t K u raw in sk i S ta n is ła w Je z ie rsk i S am u e l D obrzin iew sk i Tom asz K orczakow ski M elchior L u b an sk i A lb rich t Focielski W oyciech Ja n o w sk i M a th ia s S łupsk i S ta n is ła w K ryslew sk i S e b a s tia n Pau lew iczZ C om p[aniey] P [an a] C ap [i]t[an a] A le x a n d ra D zierb ick ie[go]71 ZabiciP [an ] P o ru czn ik D olf M apes M arc in W oznicki P o s trz e la n iP [an ] C ap [itan ] A lex an d e r D zierb ick iS ta n is ła w S ledziew skiW oyciech LozickiW oyciech P ie k a rsk iW oyciech W ierzchow iczH a n s K alend ickH a n s B akow skiH a n s K ossow skiH a n s R usieck i

70 Kpt Aleksander Wąsowicz, ibidem, nr 44, s. 69.71 Ibidem, nr 46, s. 90, 100; ibidem, nr 45, s. 4; ibidem, nr 44, s. 40.


W oyciech M acicki W oyciech Ja n isz e w sk i M ichał P łoc ienn ikZ C om pan iey P [an a ] C ap [itan a ] O łta rzew sk ieg o 72 ZabiciJ a n Jak u b o w ic A lex an d er B strz ick i P o s trz e la n i M a th is G n a tow sk i J a n B u n iń sk i K ris to f K ra n s H e rm a n Roch J a k u b M łodziew skiZ P u łk ó w różn y ch zabici żo łn ierze R eg im en tów C udzoziem sk ichz C om pan iey P a[n a ] B u tle ra C a p ita n a 73ZabiciM a rtin S k ie rsk i W oyciech K rzep ick i W oyciech K rzyw onos Ja c e k P io tro w sk i J a n M ieszko B a rto s M u raw sk i M a tth ia s S trze lin sk i J a k u b S tankow icz W oyciech L igęza Z ach a ria sz C h rzestk o J a n L engow ski K az im ir D ąbek K a sp e r H e n k it P o strze lo n i Dobosz K ris to f P h ru k J a n D rew now ski F rącz K ark iew icz J a n O lszew skiZ Pod C horągw iey P [an a ] C ap [itan a ] D e b ra n a ZabiciJ a n S zedes P o ru czn ik J a n B ogusław R ie te r C orpora l J a n P ok lekow ski F u r ie r H a n s J e h t S im on D eczinsk i

72 Kpt Stanisław Ołtarzewski, ibidem, nr 46, s. 90.73 Kpt Ernest Butler, ibidem, nr 44, s. 15, 40.


J a n Szelazko J a n K orzen iew sk i [s. 78]J a n P ie k a rsk iJ a k u b S tru c iń sk iH a n s H eszJ a n C zem eskiG erg er E zm erS ag ie l Szm edlN ico laus R eip erJ a n W arszew ickiH a n s ToperJ a n K arw ow skiP o strze lo n iJ a n J a s ie n sk iG erg ie r BohlJ a n W olborskiH a n s P ie lg rimZ R e g im e n tu P [an a ] D inoffaZ ab itychZ P od K om p an iey J[ego]m [o]ści Sam egoS ten ze l SzelinskoG erg er G otzalgS te fa n T eslanG erg en H u b n e rS te n se l Ja b ło n sk iM a th is Szkow skiM a th ia s O k ien iew sk iP o strze lo n iH a n s S ta rszew sk iM elcher BudziczS za lze r K eg lerM ichel K osselJ a k u b S z ey n e rtK ris to f K om orow skiJ a k u b P ikow sk iM a th is P o rsk iZ C om pan iey P [an a ] M aio raZ ab itychW in d en M elzerJ a k u b S chew erP e tr Togorow skiW aw rzin G u rz in sk iM elcher D aru b


P a u l Zlotko J a n P ien sk i K ris to ff O ssow ski H e n d ric h P la tm a n J a n W oysław ski J a n M alew sk i J a n Z ie lensk i P o s trz e la n iJ a n R enefiesz C horąży G ie rg in B re te r W acm istrz A n d rich Ja rzęb o w sk i S im on Szolecki M a r tin M iznor T ho m as G asieg in sk i P a ro ch F edorow sk iZ C om pan iey P [an a ] C a p ita n a F e rg e so n a 74Z abitychH a n s LokciczA lb rich t W isn iew sk iM ichel K a rs im sk iW arz in S tekow sk iA lb rich t Ł ub z in sk iG erg er M a tro s inA lex an d er M ag n uJ a n S ch itso rw sk iJ a k u b T u rsk iA lb rich t L u d o sin sk iA n d ris S im onsk i[s. 79]C h ris to f T hom asz S ta n is ła w S to p ie rsk i J a n S u m ien sk i J a k u b R ucki J a n L udow ski M a r tin S to ław sk i P o strze lo n i J a n S taw orow sk i A lb rich t S tefan o w sk i M elcher L u tim ie r J a n K aliem ow ski M a th ia s P rzy w o rsk i J a n W ieszkow ski

74 K pt J a n Fergenom , ibidem , n r 46, s. 25.


M ichel F le is tZ C om pan iey P [an a] C a p ita n a K ouffom a75G erzy L oknerP ie tr L o m p artJ a k o b B orow skiJ a n Szugow skiF e lix R u m inkow sk iB a rto s S k a rs in sk iM a tth ia s Z apolskiR im an W asilew skiW aw rzen iec Iw anow sk iS zab ie r K onozuszM ikołay M alinow sk iP o strze lo n iP aw eł S ziew aM a rtin K rukow sk iS u m m a zab ity ch z roznych C om pan iey 113 P o strze lo n y ch 82 O ficerów zab ity ch 23 P o strze lo n y ch 13.

75 K pt H en ry k Kouffom, ibidem , n r 46, s. 25.

Nieznane materiały do bitwy ochmatowskiej 1665 roku w...

Documents

Transcript of Nieznane materiały do bitwy ochmatowskiej 1665 roku w...