Niepełnosprawni absolwenci szkół wyższychPotencjał, który staje się problemem instytucjiDr Mariola Racław ISNS UW

Nowy paradygmat w polityce społecznej wobec niepełnosprawności

• Odchodzenie od modelu medycznego, polegającego na traktowaniu osób niepełnosprawnych jako przedmiotu opieki, oddziaływania osób i instytucji, na rzecz podejścia podmiotowego uznającego ich prawa i wolności.

• Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych (2006, 2008 UE, 2012 PL).

• Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności 2010-2020: Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier.

01

Założenia

• koncepcja disablity mainstreaming zalecająca stopniowe

włączanie problematyki niepełnosprawności w główny nurt

polityki państwa i tworzenie rozwiązań instytucjonalnych

włączających osoby niepełnosprawne w główny nurt życia

społecznego.

02

Prawo do edukacji

Karta praw

• Prawo do edukacji to zagwarantowanie osobom niepełnosprawnym dostępu do edukacji na wszystkich poziomach (w tym do szkolnictwa wyższego) oraz wszelkich usprawnień niezbędnych w procesie kształcenia.• To także stworzenie systemu włączającego kształcenia

umożliwiającego integracje dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.

• Strategia UE opowiada się za upowszechnieniem modelu edukacji włączającej, stworzenia dla uczniów i studentów dostępu do kształcenia otwartego i programów uczenia się przez całe życie.

03

Prawo do pracy

Karta praw

• Prawo do pracy to umożliwienie osobom niepełnosprawnym zarabiania na życie przez pracę, swobodnie wybraną w otwartym, integracyjnym i dostępnym środowisku pracy.• Wprowadzanie wszelkich usprawnień w miejscu pracy i zakaz

dyskryminacji, zapewnienie dostępu do usług rynku pracy i szkoleń zawodowych.

• Strategia UE w kwestii zatrudnienia - to umożliwienie znacznie większej liczbie osób niepełnosprawnych zarabiania na życie na otwartym rynku pracy.

04

Boom edukacyjny

•W roku akademickim 1997/98 liczba studentów niepełnosprawnych wynosiła 828 osób (0,08% ogółu studiujących), a w 2011/12 - 30 249 (tj. 1,71% ogółu studiujących).

•Współczynnik aktywności zawodowej odnotowany wśród niepełnosprawnych osób z wyższym wykształceniem wzrósł w trakcie dekady o 10 pkt procentowych (z 23,5% w 2003 r. do 32,7% w 2012 r.)

05

i zagrożenia

•W 2011 r. udział niepełnosprawnych studentów wśród ogółu młodzieży akademickiej (dla Polski 1,71%) był większy w relatywnie biedniejszych i słabiej rozwiniętych gospodarczo województwach: lubuskim, kujawsko-pomorskim i warmińsko–mazurskim (po 2,78%), pomorskim (2,33%), świętokrzyskim (2,23%), podkarpackim (2,10%).

• Regionalne i lokalne strategie powinny koncentrować się zarówno na motywowaniu pracodawców do zatrudniania młodych niepełnosprawnych, jak i przekształcać sektor prac chronionych w atrakcyjne miejsce zatrudnienia dla wykształconych osób

06

Polski system rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz reintegracji osób niepełnosprawnych

• PFRON - fundusz celowy – tzw. model kwotowy

• Trzy wzajemnie komplementarne (w założeniach) instytucje aktywizacji zawodowej i społecznej, tj. ZPCh, ZAZ, WTZ.

• Aktywizacja niepełnosprawnych odbywa się w czterech systemach: pośrednictwa pracy (UP), rehabilitacji (system PFRON-owski), pomocy społecznej (OPS, PCPR) oraz reintegracji (CIS, KIS, WISE).

07

Dyskwalifikująca wada systemu wsparcia zatrudnienia

• Niskie efekty zatrudnieniowe

•Motywowanie i wspieranie pracodawców – ograniczone skutki instrumentów ekonomicznych

• Niespójne działania i rozfragmentaryzowanie oferty wsparcia niepełnosprawnych

• Stoją w sprzeczności z założoną orientacją polityki społecznej (aktywizacja przez zatrudnienie), ale i z obserwowanymi przeobrażeniami w społeczeństwie – zmieniają się praktyki społeczne: edukacja i praca staje się „sposobem na niepełnosprawność”.

08

Badania

Moduł IV: E. Giermanowska, A. Kumaniecka-Wiśniewska, M.

Racław, E. Zakrzewska-Manterys, Wejście na rynek pracy

absolwentów szkół wyższych. Integracja społeczna i zawodowa.

Wywiady biograficzne z 60 absolwentami szkół wyższych z

różnymi typami niepełnosprawności z pięciu wybranych

ośrodków akademickich (Kielce, Lublin, Olsztyn, Rzeszów,

Warszawa).

09

Wyniki badań

• ścieżki życiowe i wybory odbiegały od „stereotypowego” wizerunku biernego, zamkniętego (uwięzionego) w domu niepełnosprawnego,

• okres studiowania dla wielu z nich okazywał się przełomowy, powodował przemianę biograficzną (otwarcie na innych i nowe wyzwania), to okres poszukiwania pracy był często traumatycznym przeżyciem,

• brakowało spójności między światem instytucji wsparcia a oczekiwaniami absolwentów.

10

Dylematy (1)

1. Centralizacja vs. decentralizacja działań?Gdzie ulokować odpowiedzialność oraz jaki powinien być wkład finansowy samorządów i władz centralnych?

Badania: nikły udział służb wsparcia społecznego w aktywizowaniu niepełnosprawnych w środowisku lokalnym. Brak kompleksowości działań - zintegrowanie działań instytucji wokół niepełnosprawnego i jego rodziny.

11

Dylematy (1)

Rekomendacja:

• utworzenie funkcji koordynatora, który czuwałby nad integracją lokalnych działań kierowanych do osoby niepełnosprawnej (diagnoza potencjału lokalnego, informator o lokalnych potrzebach i kierowanie „problemów” do odpowiednich instytucji.

• dostęp do asystentów osób niepełnosprawnych, pomoc logistyczna i w organizacji dnia codziennego i „usamodzielnianie” osoby niepełnosprawnej. Takie osoby już funkcjonują, jednak w niewielu środowiskach.

12

Dylematy (2)

2. Indywidualizacja wsparcia a standaryzowane schematy działań. Jak tworzyć programy wsparcia, aby kompleksowo zaspokajały mocno zindywidualizowane potrzeby – w dobie standaryzowania usług społecznych?

Badania: Biografie badanych ukazały niepowtarzalność przebiegu ścieżek życia i trudność w stworzeniu „uśrednionego” portretu młodego niepełnosprawnego absolwenta szkoły wyższej. Potrzeby, zakres wsparcia społecznego i instytucjonalnego różniły się w zależności od stopnia i rodzaju niepełnosprawności, miejsca zamieszkania, miejsca nauki itd.

13

Dylematy (2)

Rekomendacja:

• zwrot ku wspólnocie lokalnej daje możliwość tworzenia

pakietu usług „szytych na miarę” dla osoby potrzebującej

wsparcia. Pakiet ten składałby się z wiązki usług

(standaryzowanych), mógłby dynamicznie się zmieniać w

zależności od stanu zdrowia niepełnosprawnego i innych

okoliczności życiowych.

14

Dylematy (3)

3. Granice integracji wyznaczone przez samych niepełnosprawnych; jakich programów „integracyjnych” chcą sami niepełnosprawni (i którzy)? Czy wszyscy powinni podlegać presji „integracyjnej”? Utopia a inżynieria społeczna.

Badania: nie padł postulat konieczności działań integracyjnych; pojawiły się sugestie uwrażliwienia otoczenia na „inność” powodowaną dysfunkcją (konieczność dostosowań architektonicznych, odmienność wrażeń i doświadczeń zmysłowych itd.).

15

Dylematy (3)

Rekomendacja:

• ostrożność we wprowadzaniu programów „integracyjnych”, ale

konieczność przemyślenia działań mogących uwrażliwiających

otoczenie na potrzeby, problemy i oczekiwania osób

niepełnosprawnych, z pełnym udziałem tych ostatnich;

partycypacyjny sposób planowania i wdrażania zmian.

16

Dylematy (4)

4. Szukanie równowagi pomiędzy funkcją osłonową i aktywizującą programów publicznych; jak tworzyć programy by nie wprowadzać presji pracy i nie tworzyć nowych podziałów społecznych?

Badania: badani na ogół odgrywali role „integranta”, poddającego się wymogom doskonalenia do rynku pracy, ale też – z racji swojego stanu zdrowia – byli w dużym zakresie beneficjentami systemu zabezpieczenia. Stereotypowe postrzeganie niepełnosprawnych jako osób z definicji biernych, beneficjentów programów wsparcia sprzyjało ich wykluczeniu z życia społecznego i dezaktywizacji na rynku pracy.

17

Dylematy (4)

Rekomendacja:

•wyeliminować wszelkie bariery, które mogą pełnić funkcję

demotywującą, vide: renta socjalna, przyznawana młodym,

którzy stali się niepełnosprawnymi w okresie przed podjęciem

zatrudnienia. Dlatego za konieczne uznajemy oddzielnie tego

świadczenia od dochodów uzyskiwanych z pracy, lub

automatyczne jego przyznawanie po utracie zatrudnienia.

18

Podsumowanie

•Efekt odwrócenia (R. Boudon) – „śmietanka”, której nikt nie zbiera (zjawisko zaniechanego creamingu)

•Ekonomizacja instytucji obsługujących młodych niepełnosprawnych a nie ich potencjału

•Niedokończony proces emancypacji (niepokoje społeczne i frustracje jednostek)

19

Mariola Racław, ISNS UW

Dziękuję za uwagę