1

Naukoznawstwo

Filozofia nauki

Sabina Cisek Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ

2011/2012

2

Spis treści • Czym zajmuje się filozofia nauki? • Co to jest nauka? • Cechy poznania naukowego, wiedzy naukowej • Jak odróżnić naukę od innych typów poznania, paranauki,

pseudonauki? • Metoda naukowa • Jedna, wspólna dla całej nauki metoda • Wybrane podstawowe sposoby rozumowania w nauce • Ogólne metody nauki • Metody charakterystyczne dla poszczególnych typów nauk • Wiedza naukowa • Pojęcia i terminy • Teoria • Wybrane funkcje wiedzy naukowej • Wartości w nauce • Bibliografia

3

Czym zajmuje się filozofia nauki?

Przedmiot, pole badawcze, problematyka

4

Filozofia nauki • Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter meta-

naukowy• Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia• Ale

– Co to jest nauka? – Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia?

• Gdy odpowiemy na pytanie „Czym jest nauka?” może dowiemy się, co jest obiektem badań filozofii nauki.

• Ale – odpowiedź na pytanie „Czym jest nauka?” zależy także od akceptowanej koncepcji nauki – a ta z kolei – jest uwarunkowana zajmowanym stanowiskiem filozoficznym.

5

Filozofia nauki

• Dla filozofa nauki – najczęściej –

– nauka = poznanie naukowe

• Poznanie naukowe = – albo 1) proces, tj. czynności i sposoby

poznawania, – albo 2) wytwór, tj. wiedza naukowa

6

Filozofia nauki • Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia

poznania naukowego, w tym: – czym wiedza naukowa różni się od innych typów wiedzy – jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce – jakie są źródła poznania naukowego – kryteria wartościowego poznania naukowego – metodę nauki – skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki – tworzenie a przede wszystkim wybór hipotez i teorii, na jakiej

podstawie jedne teorie przyjmujemy a inne odrzucamy (problem dyskryminacji teorii i hipotez)

– … i inne. • Nie zajmuje się natomiast zagadnieniami etycznymi w nauce.

• Zobacz też http://portalwiedzy.onet.pl/93091,,,,filozofia_nauki,haslo.html

7

Co to jest nauka?

8

Trzy główne sposoby rozumienia nauki

1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

– (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski, 1994a, s. 48)

9

1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

10

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

• Obejmuje – w kolejności alfabetycznej : – badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub

zbiorowych czynności (Nowak, 1985, s. 21) – budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki,

technologie, – finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie – hierarchie, struktury, – ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), – organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), – zgromadzone zasoby informacji i wiedzy – ……

11

Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury cd.

• Nauka jako dziedzina kultury powstała i „narasta” wokół poznania – Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale o

pewien jego rodzaj, zwany naukowym

12

Co to jest poznanie?

• Poznanie – czynność = poznawanie – wytwór = wiedza

• Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś (Kamiński, 1992, s. 13)

• „POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

13

2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

14

Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza

(ujęcie czynnościowe)

• Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie zresztą formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych) sposób poznawania, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje

• Nauka = system metod (?) • Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie

metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość (Szaniawski, 1994b)

15

3) Nauka = wytwór = = osiągnięta wiedza naukowa

(ujęcie wytworowe)

16

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

• Wiedza naukowa– w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza – w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od wiedzy

poszczególnych uczonych) – obejmuje • pojęcia, terminy • hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy,

twierdzenia, uogólnienia, zdania • koncepcje, modele, teorie • milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s.237), wiedzę towarzyszącą

i zastaną = background knowledge (Grobler, 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

17

Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy

• Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić” (Kamiński, 1992, s. 24)

• Wiedzieć coś, wiedzieć że, wiedzieć jak • Typy wiedzy:

– ze względu na dopuszczalne źródła poznania – racjonalna i pozaracjonalna

– ze względu na sposób uzyskiwania – systematyczna i niesystematyczna, dedukcyjna i indukcyjna

– ze względu na przedmiot poznania – specjalistyczna i ogólna, teoretyczna i praktyczna

• Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa), techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa, mądrościowa

– (Kamiński, 1992, s. 24, 25), (Hajduk, 2001, s. 180, 181)

18

Cechy poznania naukowego, wiedzy

naukowej

19

Poznanie/wiedza naukowa jest

• intersubiektywnie komunikowalne i sprawdzalne (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)

• obiektywne (Szaniawski, 1994c) • samodoskonalące się • systematyczne • twórcze (nowa wiedza) • uporządkowane • uzasadnione racjonalnie • wyspecjalizowane

20

Co to znaczy „intersubiektywnie sprawdzalne”?

• „Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31)

• Rozróżniamy – intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być

zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje”

– intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 31, przypis)

• Powinno być jasno powiedziane – w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy

użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,

– jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

21

Co to znaczy „obiektywne”?

• Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”: „bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)” (Szaniawski, 1994c, s. 17)– O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również

(Kołakowski, 2000)

• Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu poznającego

22

Jak odróżnić naukę od innych typów poznania,

paranauki, pseudonauki?

23

Jak zidentyfikować poznanie naukowe?

• Co na ten temat sądzą filozofowie nauki? Przykłady: – naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn.

falsyfikowalne (Popper) – naukowe jest to, co wynika z doświadczenia (eksperyment,

obserwacja, źródła), logicznego rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej (folklor – „wszyscy”)

– naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

• Czy rozważania filozoficzne w tym zakresie są przydatne dla poszczególnych dyscyplin naukowych? – dla metodologii i teorii poszczególnych dyscyplin – dla praktyki badawczej (w idealizacji i faktycznej) oraz organizacji

badań

24

Po co i jak stwierdzać naukowość badania, publikacji, referatu?

• Dla celów – poznawczych

– organizacyjnych, na przykład – oceny czasopism, instytucji, dorobku poszczególnych naukowców

• Czynniki, kryteria ‘wewnętrzne’, związane z poznaniem charakterystycznym dla nauki, metodą i wiedzą

• Czynniki, kryteria ‘zewnętrzne’, zwłaszcza społeczna akceptacja – Jaka to społeczność, która ma akceptować?

– W jaki sposób ta akceptacja ma być wyrażona?

– Na marginesie – czy recenzowanie – peer-review – jest istotnym, „wewnętrznym” elementem metody naukowej? Mogłoby tak być – ze względu na wymóg intersubiektywnej sprawdzalności.

25

Po co i jak stwierdzać naukowość badania, publikacji, referatu? Cd.

• Kryteria zewnętrzne wobec wiedzy naukowej – Impact factor, peer-review – cytowania, recenzowanie,

wpływowe czasopisma – Journal Citation Reports, Lista czasopism punktowanych

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP – Kontrprzykład – afera Sokala, the Sokal Hoax

• http://mateusz.pl/wdrodze/nr318/318-03-wlodek.htm • http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala • http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/

26

Metoda naukowa

27

Co to jest metoda – ogólnie

• Metoda = sposób postępowania – – określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne – powtarzalny, systematyczny, – stosowany celowo i świadomie, – zawierający element normatywny, wartościujący (jak

należy postępować) (Hajduk, 2001, s. 104-107)

• Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny sposób – schemat lub wzór – postępowania, świadomie skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór środków odpowiednich do tego celu” (Nowak, 1985, s. 19)

28

Co to jest metoda naukowa?

• Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu zagadnień, ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania” (Kamiński, 1992, s. 202)

29

Co to jest metoda jakiejś nauki szczegółowej, dyscypliny naukowej?

• Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak, 1985, s. 21)

30

Co to jest technika naukowa, technika badawcza?

• „Technika naukowa dotyczy wyboru i wykorzystania szeroko rozumianych środków” (Hajduk, 2001, s. 199)

31

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 1 • Metoda nauki w ogóle • Metody charakterystyczne dla głównych typów

nauk – Nauki dedukcyjne i empiryczne – Nauki przyrodnicze i społeczne – Nauki nomotetyczne i idiograficzne – Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o

zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler, 2008, s. 251)

• Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin

– (Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-256)

32

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2• Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym –

postulaty falsyfikowalności, sprawdzalności, prostoty, rzetelnego uzasadniania

• Metateorie, paradygmaty, podejścia, ramy pojęciowe – a zwłaszcza wynikające z nich specyficzne postulaty metodologiczne

• Strategie badawcze, w tym – (a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 61-63), (b) ilościowa i jakościowa

• Metody badań, metody naukowe • Techniki badań, techniki naukowe • Narzędzia naukowe

– (Kamiński, 1992, s. 202), (Krajewski, 1998, s. 86-87) i wiele innych

33

Wybrane problemy związane z metodą naukową, metodami naukowymi

• Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich nauk, wyróżniająca naukę jako taką? Czym ewentualnie taka metoda się charakteryzuje, na czym polega?

• Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody? • Problem indukcji • Różne hierarchie metod w nauce?

34

Jedna, wspólna dla całej nauki metoda

35

Metoda naukowa, metoda nauki jako takiej

• Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk, 2001, s. 105-106, 198-201)

• „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk, 2001, s. 106)

• Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest twórczość (Szaniawski, 1994b), a także z powodu problemu indukcji.

• Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki

36

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in.

• Akceptowane źródła poznania – przede wszystkim w sensie metodologicznym, tzn. – skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza (Ajdukiewicz, 1983, s. 44-75). Obecnie są to: – doświadczenie, empiria – rozumowanie logiczne, wnioskowania – „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem nie –

przesądy i założenia różnego rodzaju

• Określone postawy – – akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i wyuczalnych

metod badawczych z jednej strony i twórczości – z drugiej, – dążenie do obiektywności (w tym – przywiązywanie wagi do

intersubiektywnej sprawdzalności), – dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego uzasadniania,

(prawdy?) etc., – krytycyzm (myślenie krytyczne)

37

Szeroko rozumiana metoda naukowa obejmuje m.in.

• Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania badawczego oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki, np. – postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87)

– postulat rzetelnego uzasadniania

– postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności • CO TO ZNACZY EMPIRYCZNA SPRAWDZALNOŚĆ – zob. slajdy poświęcone

metodzie nauk empirycznych, metodzie indukcyjnej, metodzie hipotetyczno-dedukcyjnej

• Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania (założenia epistemologiczne) przyjmowane explicite i implicite, zapewne także – bezrefleksyjnie

38

Metoda nauki – współczesne postawy

• Krytycyzm, myślenie krytyczne – „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie– Określ problem– Sprawdź dowody– Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności – Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to być

prawda”– Unikaj uproszczeń– Rozważaj inne interpretacje – Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade, 1999, s. 30-35)

• Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna sprawdzalność

39

Metoda nauki – niektóre współczesne założenia

• W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, regularności, prawidłowości, struktury, typy etc.

• Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania

• Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny

• Nic nie jest dowiedzione samo w sobie • Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii • Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna,

przewyższa ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23)

40

Wybrane podstawowe sposoby rozumowania w nauce

1. Dedukcja 2. Redukcja i indukcja

3. Wnioskowanie przez analogię

41

Co to jest rozumowanie? • „ROZUMOWANIE

– w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową (przeciwieństwo pracy fizycznej); – w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z wyłączeniem obserwowania

(doświadczenia); w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów do innych – w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do racji lub racji do następstwa.

– Przyjmuje się podział rozumowania na dedukcyjne i redukcyjne; rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa, redukcyjne przebiega od następstwa do racji.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447

• „Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza się z pewnego zbioru przesłanek, możemy nazwać procesem rozumowania. (…) rozumowania mogą być dobre lub złe; są dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie udzielają wnioskowi żadnego wsparcia.” (Blackburn, 1997, s. 352)

– O rozumowaniach – zob. (Hajduk, 2001, s. 71-98), także (Bocheński, 1992, s. 78-80, 102-106, 117-124) i (Krajewski, 1998, s. 74-84)

42

Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne.

• Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest akceptowane we wszystkich dyscyplinach naukowych (oczywiście w różnym zakresie).

• „DEDUKCJA, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie dedukcyjne

– (łac. deductio = wywód) sposób wnioskowania logicznego polegający na wyprowadzaniu ze zdania lub zdań uznanych za prawdziwe ich następstwa, tj. zdania, które wynika z tamtych w sposób logiczny. (…) Stosowana dawniej definicja dedukcji jako przechodzenia od ogółu do szczegółu nie odpowiada właściwemu znaczeniu tego terminu.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=133041

• Dedukcja = „wszelkie rozumowanie oparte na wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji logicznej do jej następstwa” (Krajewski, 1998, s. 74) (Co to jest wynikanie – zob. np. Hajduk, 2001, s. 78)

• Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn. gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek także jest z konieczności prawdziwy.

43

Dedukcja – podstawowa reguła wnioskowania zwana modus ponens

Jeżeli A, to B przesłankaZdanie jest prawdziwe

Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra

A przesłankaPoprzednik jest prawdziwy

przed chwilą padał deszcz

więc B wniosek Zatem następnik też jest prawdziwy

a więc – ulica jest mokra

Przykład zaczerpnięty z (Krajewski, 1998, s. 75)

44

Redukcja. Wnioskowanie redukcyjne.

Jeżeli A, to B przesłankaZdanie jest prawdziwe

Jeśli przed chwilą padał deszcz, to ulica jest mokra.

B przesłankaNastępnik jest prawdziwy

ulica jest mokra

więc A wniosek Zatem poprzednik BYĆ MOŻE jest prawdziwy

a więc – prawdopodobnie – przed chwilą padał deszcz (dlatego „prawdopodobnie”, bo mogła wystąpić inna przyczyna mokrej ulicy)

Redukcja jest rozumowaniem zawodnym, tzn. prawdziwość przesłanek nie gwarantuje prawdziwości wniosku.

45

Redukcja a indukcja

• Schemat redukcji: – Jeżeli A, to B (zdanie warunkowe) – B (następnik) – a więc A (poprzednik)

• „Jeżeli poprzednik jest uogólnieniem następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa się „indukcją”; jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji nie-indukcyjnej.” (Bocheński, 1992, s. 103)

46

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne.

• Indukcja, z wyjątkiem indukcji enumeracyjnej zupełnej, jest rozumowaniem zawodnym (Hajduk, 2001, s. 80-82) (Krajewski, 1998, s. 76-84)

• Indukcja enumeracyjna – zupełna – niezupełna

• Indukcja eliminacyjna – Francis Bacon, John Stuart Mill – Kanony Milla

• Kanon jedynej zgodności • Kanon jedynej różnicy • Kanon zmian towarzyszących

47

Ogólne metody nauki

1. Metoda dedukcyjna 2. Metoda nauk empirycznych

2a. Metoda indukcyjna 2b. Metoda hipotetyczno-dedukcyjna

48

Metoda dedukcyjna

• Związana jest z budowaniem i badaniem poprawności systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych (Hajduk, 2001, s. 108-115) (Bocheński, 1992, s. 76-101)

• Odnosi się przede wszystkim do nauk apriorycznych, dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale – również w naukach społecznych próbowano konstruować teorie aksjomatyczne w oparciu o metodę dedukcyjną (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 57-59).

• Metoda dedukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj rozumowania. Rozumowanie dedukcyjne występuje we wszystkich dyscyplinach naukowych, metoda dedukcyjna – raczej nie.

49

Metoda nauk empirycznych

• Nauki empiryczne dzielą się na – nauki przyrodnicze – nauki społeczne, lub – humanistyczne i

społeczne, lub – nauki o kulturze

50

Metoda nauk empirycznych – podstawa

• Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii (zob. m.in. Bocheński, 1992, s. 106-111). Jednakże – co to właściwie znaczy?

– Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler, 2008, s. 142) – Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o faktach,

zdaniach o fenomenach. • „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne

czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106-107)

– Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński, 1992, s. 109)

51

Metoda nauk empirycznych – podstawa cd.

• Ale – uwaga – tu pojawiają się istotne problemy – Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu

obserwacji – Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą,

prawem, teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a.

– Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku „prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy.

52

Metoda nauk empirycznych – dwa warianty

• „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z pozytywizmem i neopozytywizmem)

• Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście hipotetyczno-dedukcyjne (Popper), (Hajduk, 2001, s. 142-144)

– Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej mierze się na nim opiera.

53

Metoda indukcyjna

• Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się prawem nauki. – Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i

obliczać to prawdopodobieństwo (zob. Grobler, 2008, s. 33-61)

• W innym sformułowaniu – im więcej mamy potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest wiarygodne.

54

Metoda indukcyjna cd.

• Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone. – Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s. 55-61)

• „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy” (Grobler, 2008, s. 33)

• „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33)

55

… im więcej różnorodnych przypadków

• „Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji” (Krajewski, 1998, s. 79)

56

Metoda indukcyjna – problemy

• „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd niezaobserwowane” (Grobler, 2008, s. 58)

• „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej” (Grobler, 2008, s. 33) – Na marginesie – nie zawsze interesują nas hipotezy ściśle

uniwersalne, zwłaszcza w naukach humanistycznych i społecznych

• Teza o niedookreśleniu teorii przez dane empiryczne – zebrany materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu hipotez (Grobler, 2008, s. 27, 58-59)

57

Metoda indukcyjna – problemy cd.

• Teza o uteoretyzowaniu obserwacji – „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych

oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie”, „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej wyrafinowanych, założeń”, „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego reakcje na otoczenie” (Grobler, 2008, s. 70-71, 90)

– Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest uteoretyzowana – decyzja co obserwować – również w sensie dosłownym – także wynika z akceptowanych teorii i założeń (Grobler, 2008, s. 91)

58

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez

• Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetyczno-dedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63-64)

• „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami eksperymentalnymi’ (Grobler, 2008, s. 63-64)

• Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś hipoteza jest fałszywa

• Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane

59

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?

• Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy)

• Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie)

• Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych

• Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment)

– Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne

– Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne

• Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.

– (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92-101)

60

Co to jest operacjonalizacja?

• „Operacjonalizacja (ang. operationalization) – proces przekształcania abstrakcyjnych pojęć, dotyczących przedmiotu badania, w konkretne wskaźniki i zmienne, dające się zmierzyć empirycznie. Operacjonalizacja pojęcia „dobrobyt społeczny” może polegać na ustaleniu wskaźników, które zdaniem badaczy dotyczą tego pojęcia i są mierzalne w praktyczny sposób, tak jak produkt krajowy brutto, stopa bezrobocia, średnie zarobki, wartość posiadanych oszczędności, wydatki na kulturę i rozrywkę itd.” http://dobrebadania.pl/slownik-badawczy.html?b=baza&szczegolowo=406 (odczyt 29.11.2009)

• Zob. też http://pl.wikipedia.org/wiki/Operacjonalizacja_problemu_badawczego

61

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy

• Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza jest fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70)

• Dlaczego? Bo fałszywe mogą być: – zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu

– zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu

– założenia, w tym – • explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji) • oczekiwania i przesądy • wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny

• Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler, 2008, s. 76-77) – „świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki

w całości”

62

Metody charakterystyczne dla poszczególnych typów nauk

63

Nauki przyrodnicze i społeczne

• Wilhelm Dilthey (1833-1911) – nauki przyrodnicze i nauki o duchu (o kulturze i jej wytworach, humanistyczne) stosują różne metody, bo ich przedmioty są zasadniczo różne, wobec przyrody badacz jest zewnętrznym obserwatorem, w kulturze – jest jej zaangażowanym uczestnikiem, w poznaniu przyrody chodzi o wyjaśnienie i przewidywanie zjawisk, w poznaniu kultury – o ich zrozumienie.

64

Nauki przyrodnicze i społeczne – naturalizm i antynaturalizm

• Naturalizm – „zasadniczym rysem nauki jest odkrywanie praw sprawdzalnych empirycznie, umożliwiających przewidywanie i wyjaśnianie zjawisk” (Grobler, 2008, s. 223). Tak ma być zarówno w naukach przyrodniczych jak i społecznych.

• Antynaturalizm – „(1) procesy społeczne są tak złożone i splecione ze sobą, że odkrywanie autentycznych praw społecznych i przewidywanie zachowań ludzkich jest niemożliwe; (2) inaczej niż zachowania zjawisk przyrody, zachowania ludzi podlegają ich woli i dlatego są nieprzewidywalne; (3) w odróżnieniu od zjawisk przyrody ludzie mogą kierować się w swoim zachowaniu przewidywaniami teorii społecznej, co zmienia rzeczywistość przez tę teorię opisywaną” (Grobler, 2008, s. 223)

– Metoda rozumiejąca – rozumienie działań społecznych jest możliwe dzięki wykryciu reguł kulturowych (jawnych i nie), reguły nie są przyczynami ludzkich działań, lecz tylko nadają sens działaniom, zadaniem nauk społecznych jest rozumienie kultury, a nie przewidywanie na podstawie praw (Grobler, 2008, s. 229-230)

65

Wiedza naukowaElementy i funkcje

66

Wiedza naukowa

• „SKŁADNIKI” WIEDZY NAUKOWEJ

• Pojęcia, terminy • Sądy, zdania

– jednostkowe, obserwacyjne, o faktach

– egzystencjalne

– uogólniające – hipotezy, prawa, generalizacje

• DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ?

• Byty, rzeczy

– fakty, fenomeny, zdarzenia, zjawiska

– zbiory procesów, rzeczy, układów materialnych etc.

– prawidłowości, relacje, warunki, związki

67

Wiedza naukowa c.d. • „SKŁADNIKI” WIEDZY

NAUKOWEJ

• Kategoryzacje, klasyfikacje, systematyki, taksonomie, typologie etc.

• Modele, teorie

• Wiedza towarzysząca, zastana (w tym także – nieuświadomiona, przyjmowana paradygmatycznie)

• DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ?

• „Porządkowanie” rzeczywistości

• Usystematyzowana wiedza o fragmencie rzeczywistości, dziedzinie, obejmująca „całość”

• Przesądy, założenia, zasady

68

Pojęcia i terminy Definiowanie

69

Pojęcie i termin

• Pojęcie ≠ termin – Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe – Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy,

wyrażenia

• Treść pojęcia = intensja

• Desygnaty pojęcia = przedmioty, do których pojęcie się odnosi

• Zakres pojęcia = ekstensja = zbiór desygnatów danego pojęcia

70

Po co definiować pojęcia, terminy?

• Bo nieostrość i wieloznaczność pojęć często przeszkadza, m.in. – nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności, – prowadzi do dziwacznych wniosków, – prowokuje jałowe spory (Grobler, 2008, s. 146-147)

• Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad definicją – błąd ekwiwokacji = „użycie w przesłankach rozumowania tego samego terminu w różnych znaczeniach” (Grobler, 2008, s. 146)

• Czasem nieostrość i wieloznaczność pojęć może być przydatna – funkcja heurystyczna, wypowiedzi metaforyczne (Kamiński, 1992, s. 12, przypis)

71

Rodzaje definicji

• Definicja sprawozdawcza ma na celu „zdać sprawę ze znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się używa”.

• Definicja projektująca wprowadza nowy termin i ustala jego znaczenie.

• Definicja regulująca modyfikuje „potoczne znaczenie (lub jedno z kilku potocznych znaczeń) danego słowa, po to by jego znaczenie uściślić i dostosować do celów danej dyscypliny” (Grobler, 2008, s. 147).

72

Rodzaje definicji c.d.

• Definicja werbalna – za pomocą słów – Składa się z definiendum (człon definiowany),

definiens (człon definiujący) i spójnika definicyjnego.

• Definicja ostensywna – przez wskazanie (Hajduk, 2001, s. 57-60)

• Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw. podobieństwo rodzinne Wittgensteina)

73

Teoria

74

Co to jest teoria? • Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych • Teoria = usystematyzowana wiedza, obejmująca definicje,

sądy egzystencjalne (o istnieniu gatunków, typów etc.), prawa

• Teoria – system sądów (zdań), bardziej lub mniej sformalizowany – teoria to coś więcej niż zbiór zdań

– (Krajewski, 1998, s. 38-41)

• „Suma praw naukowych, hipotez ogólnych, prawidłowości i wszystkich innych twierdzeń o jednolitej dziedzinie, obszarze rzeczywistości tworzy teorię naukową danej dziedziny.” (Pilch, Bauman, 2001, s. 27)

75

Teoria musi być

• intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna

• niesfalsyfikowana (jak dotąd) (?) • niesprzeczna wewnętrznie (koherentna) • uporządkowana

• A w naukach empirycznych, w tym – społecznych – musi dodatkowo – mieć treść empiryczną, odnosić się do

rzeczywistości

76

Teorie w naukach społecznych

• Teorie średniego zasięgu

• 4 poziomy teorii – Systemy klasyfikacyjne ad hoc– Taksonomie– Struktury pojęciowe– Systemy teoretyczne

• (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 51-59)

77

Wybrane funkcje wiedzy naukowej

78

Wybrane funkcje nauki*• „Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby

ciekawych i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień” (Kamiński, 1992, s. 203)

• „Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile wyjaśnianie. Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować jako instrumenty wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w zastosowaniach nauki, jako instrumenty instrukcji postępowania” (Grobler, 2008, s. 251)

____________________________________

* Nauki – jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako dziedzina kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania).

79

Funkcje poznawcze nauki (wiedzy naukowej)

• Eksploracja („rozpoznanie terenu”, identyfikacja zagadnień do zbadania etc.)

• Opis („Jak jest?”)• Wyjaśnianie

• Przewidywanie

• Interpretacja, rozumienie, zrozumienie

– (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 23-28), (Grobler, 2008), (Hajduk, 2001, s. 84-87, 148-152), (Krajewski, 1998, s. 44-57), (Pilch, Bauman, s. 28-33)

80

Wyjaśnianie • Co można wyjaśnić?

– Fakty, zdarzenia jednostkowe – Generalizacje, prawa, prawidłowości

• Co można wyjaśnić? – Coś niezwykłego, nieoczekiwanego– Coś – wydawałoby się – oczywistego, dobrze znanego

• Są różne rodzaje wyjaśniania• Terminologia

– Explanandum = to, co jest wyjaśniane – Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności,

przesłanki, przyczyny, racje)

81

Co to znaczy wyjaśnić? (1)

• Wyjaśnienie przez odwołanie się do praw empirycznych oraz reguł logiki (rozumowanie dedukcyjne i czasami – redukcyjne), wyjaśnienie przez „podciąganie pod prawa”

• W ten sposób można wyjaśnić pojedyncze zdarzenia (fakty) lub prawidłowości „niższego rzędu”. (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 23-25), (Grobler 2008, s. 103-105)

• Wyjaśnianie przez prawa (już znane – albo nowe, właśnie odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia)

• Czyli – – wyjaśnienie polega na rozumowaniu, – wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy, prawa, z

których dane zdarzenie albo prawidłowość wynika

82

Co to znaczy wyjaśnić? (2)

• Odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?” czyli podać przyczyny. Czyli – wyjaśnienie polega na podaniu przyczyny.

• Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, które z nich „wyjaśniają”? – istotność przyczynowa i istotność statystyczna – przyczyny główne i uboczne – zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu

(wyjaśnianie ma charakter pragmatyczny, odbywa się w jakimś kontekście)

– (Grobler, 2008, s. 106-120)

83

Co to znaczy wyjaśnić? (3)

• Odpowiedzieć na pytanie typu „Dlaczego P, a nie Q”? (Grobler, 2008, s. 115)

• Odpowiedzieć na pytanie „Jak?”, „W jaki sposób?”

84

Rodzaje wyjaśniania – genetyczne Poszukiwanie przyczyny

• Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju • Próba odpowiedzi na pytania „Dlaczego zaszło zdarzenie A?”, „Jak

doszło do zdarzenia A?”, „Jaka jest przyczyna stanu A?”• Dwa aspekty

– śledzenie przemian cech, jakości, kształtu „samego” obiektu badań

– „wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były ‘przyczynami’ przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w przemianach, w ‘stawaniu się’ przedmiotu naszych badań” (Pilch, Bauman, 2001, s. 29)

• Uwaga– To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie musi zawsze

oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego

– To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie musi zawsze oznaczać, iż jest jego przyczyną

85

Rodzaje wyjaśniania – funkcjonalne, intencjonalne, teleologiczne

• Funkcjonalne – przez podanie funkcji, jakie coś pełni w przyrodzie, społeczeństwie, systemie – „Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie ‘jak’,

‘jak zjawisko A wpływa na zjawisko B’”

• Intencjonalne – przez podanie intencji, zamiarów ludzi

• Teleologiczne – przez cel, próba odpowiedzi na pytanie „Po co?”– Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś

proces lub jakiemu służy określone zdarzenie

86

Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania

• W dydaktyce, w życiu codziennym wyjaśniany z reguły nieznane przez znane

• W nauce – wyjaśniamy znane przez nieznane, albo wręcz nieznane przez nieznane

87

Interpretacja i rozumienie

• W naukach humanistycznych i społecznych

• Współczynnik humanistyczny – Florian Znaniecki

88

Wartości w nauce Prawda

89

Prawda

• Terminy „prawda”, „prawdziwość” są wieloznaczne

• W kontekście nauki interesuje nas prawda poznawcza, czyli prawda jako właściwość naszej wiedzy/poznania – a nie np. estetyczna lub psychologiczna

• Rola prawdy w nauce?

90

Prawda

• Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co może być prawdziwe? – Pojęcia? – Zdania, prawa, hipotezy? – Koncepcje, modele, teorie? – Wiedza naukowa „w całości”?

91

Koncepcje prawdy

• Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy

• Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy – Koherencyjna– Pragmatyczna– Oczywistość– Powszechna zgoda

92

Bibliografia

93

Bibliografia • Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.

• Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

• Bobrowski, Ireneusz (1998). Zaproszenie do językoznawstwa. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Języka Polskiego PAN.

• Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze” Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów.

• Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne). W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL, s. 345-370.

• Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.

• Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak.

• Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.

• Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione. Lublin: KUL.

• Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne poglądy na wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.

• Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych. Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.

94

Bibliografia cd. • Marciszewski, Witold (2007). Zestawienie wybranych pojęć kluczowych metodologii nauk.

http://www.calculemus.org/lect/08metod/6-zestawienie.html • Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwa Naukowe. • Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie

ilościowe i jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

• Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.

• Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.

• Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.

• Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, s. 30-35.

• Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog Cisek, Sabina (2008 – ). Methodology and Philosophy of Information Science. http://methodologyphilosophyinfoscience.blogspot.com/