Narodowej – za jego opracowanie CEO otrzyma³o odznakê ... · jednak w naszej publikacji nie...

Program KOSS (Kszta³cenie Obywatelskie w Szkole Samorz¹dowej) zosta³ wyró¿niony przez Ministra EdukacjiNarodowej – za jego opracowanie CEO otrzyma³o odznakê honorow¹ „Za zas³ugi dla oœwiaty”.

Przy opracowaniu wykorzystano program KOSS z 1994 i 1999 roku, którego wspó³autorami byli:Krystyna Brz¹kalik, Anna Klimowicz, Jacek Kowalski, El¿bieta Królikowska, Jacek Królikowski, Tomasz Ma-sny, Tomasz Merta, Alicja Pacewicz, Maciej Podbielkowski, Ma³gorzata Rutkowska-Paszta, Cezary Trutkowski,Jacek Strzemieczny, El¿bieta Suska, Jan Wróbel, Marta Zahorska

Projekt ok³adki: Agnieszka Czy¿owska-NykaRedakcja: Dorota NawalanyKorekta jêzykowa: Katarzyna So³tan

Sk³ad: Jan Jacek SwianiewiczDruk: Orthdruk w Bia³ymstoku

© Centrum Edukacji Obywatelskiej

ISBN 978–83–892406–3–7

Programowi KOSS towarzyszy podrêcznik w dwóch wersjach: „KOSS. Podrêcznik i æwiczenia. Cz. 1i 2” i „KOSS podstawowy. Podrêcznik i æwiczenia. Cz. 1” (cz. 2 w przygotowaniu).Program i podrêcznik mo¿na zamówiæ w wydawnictwie Civitas, 11-042 Jonkowo, tel./faks (89) 512 92 13,e-mail: [email protected], oraz w Centrum Edukacji Obywatelskiej, ul. Noakowskiego 10, 00-666 Warszawa,tel./faks (22) 875 85 40, e-mail: [email protected], a tak¿e w ksiêgarni internetowej www.civitas.com.pl.

Kszta³cenie Obywatelskie w Szkole Samorz¹dowej 3

SPIS TREŒCI

I. ZA£O¯ENIA OGÓLNE PROGRAMU � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 4

II. CELE PROGRAMU � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 8

III. TREŒCI NAUCZANIA I OCZEKIWANE OSI¥GNIÊCIA UCZNIÓW � � � � � � � 13

IV. PROCEDURY OSI¥GANIA SZCZEGÓ£OWYCH CELÓW EDUKACYJNYCH 39

V. SPOSOBY OCENIANIA – ZASADY I NARZÊDZIA � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 58

VI. NARZÊDZIA OCENY – PRZYK£ADY � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 66

VII. OPINIE O PROGRAMIE I PODRÊCZNIKU KOSS � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � 77

Kszta³cenie Obywatelskie w Szkole Samorz¹dowej4

Za³o¿enia ogólne programu

I. ZA£O¯ENIA OGÓLNE PROGRAMU

Program KOSS – Kszta³cenie Obywatelskie w Szkole Samorz¹dowej – prze-znaczony jest do nauczania wiedzy o spo³eczeñstwie w gimnazjum. To zmo-dyfikowana – zgodnie z za³o¿eniami nowej podstawy programowej – wersjaprogramu nauczania edukacji obywatelskiej obecnego w polskich szko³ach od1995 roku. Uwzglêdnia wszystkie wymieniane w podstawie programowej celekszta³cenia ogólnego (wymagania ogólne) i treœci nauczania (wymagania szcze-gó³owe).

Program KOSS mo¿e byæ realizowany w wymiarze dwóch godzin w ci¹gutrzech lat nauczania. Wed³ug za³o¿eñ przyjêtych przez jego autorów mo¿liwejest równie¿ realizowanie poszczególnych tematów w wymiarze 1 godziny ty-godniowo w klasie I i II albo w klasie II i III, a w szczególnych przypadkach –w dwugodzinnych jednostkach lekcyjnych.

Programowi KOSS towarzysz¹: podrêcznik dla uczniów w wersji rozszerzonej i pod-stawowej: „KOSS. Podrêcznik i æwiczenia” (cz. 1 i 2) oraz „KOSS podstawowy. Podrêczniki æwiczenia (cz. 1), zestaw scenariuszy zajêæ, z których ka¿dy zawiera wykaz celów da-nej lekcji, szczegó³owe propozycje sposobu przeprowadzenia zajêæ i narzêdzia oceny,które mog¹ byæ wykorzystywane przy ocenianiu uczniów realizuj¹cych program KOSS(patrz: rozdzia³ V programu oraz ksi¹¿ka „Jak oceniaæ uczniów? Wskazówki dla nauczy-cieli”), „Zeszyt æwiczeñ” dla uczniów oraz rozbudowany serwis internetowy KOSS online,umo¿liwiaj¹cy pog³êbienie wiedzy uzyskiwanej w oparciu o podrêcznik oraz poszerze-nie wiadomoœci i umiejêtnoœci w zakresie wykraczaj¹cym poza wymogi podstawy pro-gramowej. Zró¿nicowana forma prezentacji materia³ów dydaktycznych u³atwiaprzyswajanie wa¿nych treœci i umiejêtnoœci, a równoczeœnie zachêca uczniówdo samodzielnej pracy z podrêcznikiem oraz materia³ami zawartymi w serwisieinternetowym KOSS online.

Integralnym elementem programu KOSS s¹ wskazówki dotycz¹ce prowa-dzenia edukacyjnych projektów uczniowskich na lekcjach wiedzy o spo³eczeñ-stwie (patrz: rozdzia³ IV programu oraz informacje zawarte w „Projektownikach” w pod-rêczniku). U³atwi to realizacjê zawartego w nowej podstawie programowej zalecenia, byna III etapie edukacyjnym ok. 20% treœci i umiejêtnoœci przekazywaæ poprzez projektyedukacyjne.

Program KOSS mo¿e tak¿e stanowiæ wa¿ny element programu wychowaw-czego szko³y. Kolejne dzia³y programu zawieraj¹ istotne wartoœci wychowawcze i mog¹doskonale s³u¿yæ integracji zespo³u klasowego, spo³ecznoœci szkolnej, a tak¿e budowaniuwiêzi ze wspólnot¹ lokaln¹, narodow¹ i europejsk¹.



Nazwa programu Kszta³cenie Obywatelskie w Szkole Samorz¹dowej podkreœla zwi¹-zek szko³y z samorz¹dem lokalnym. Znajduje to odbicie w tematyce zajêæ, sk³aniaj¹cejuczniów do zainteresowania siê ¿yciem spo³ecznoœci lokalnej i rzeczywistego uczestnictwaw nim. W ka¿dej jednostce tematycznej kilkakrotnie odwo³ujemy siê do bezpoœrednichdoœwiadczeñ m³odych ludzi i zachêcamy do dzia³ania obywatelskiego – czyni to edukacjêbardziej autentyczn¹ i skuteczn¹. Lista tematów zajêæ wraz z ich krótkimi streszczeniamistanowi integralny element programu i zosta³a przedstawiona w dalszej czêœci publikacji.

Istotn¹ cech¹ programu KOSS jest tak¿e przek³adanie treœci bardziej abstrakcyj-nych na zadania i dylematy bli¿sze codziennemu ¿yciu uczniów. Uczniowie maj¹mo¿liwoœæ odnoszenia zdobywanych na lekcjach wiadomoœci na temat demokracji, sa-morz¹du czy pañstwa prawa do wydarzeñ i zjawisk ze swojego najbli¿szego otoczeniaspo³ecznego – ¿ycia szko³y i swojej spo³ecznoœci lokalnej.

KOSS jest programem sprawdzonym w szko³ach – kilkunastoletnia praktykaszkolna, sta³a wspó³praca z nauczycielami-liderami ucz¹cymi wed³ug programu KOSSoraz regularne aktualizowanie oraz dostosowywanie programu i podrêcznika do zmie-niaj¹cych siê warunków politycznych i prawnych (np. zmiany ustroju administracyjnegoPolski, wejœcie do Unii Europejskiej) oraz nauczania (nowoczesne metody dydaktyczne)gwarantuj¹ jego jakoœæ. W latach 1994–1999 na wprowadzenie go zdecydowa³o siêponad 800 szkó³ z ponad 200 samorz¹dów miejskich i gminnych.

Do reformy strukturalnej szkolnictwa KOSS by³ nauczany jako rozszerzony programwiedzy o spo³eczeñstwie w klasach VII i VIII szko³y podstawowej. Od 1999 roku wiedzao spo³eczeñstwie by³a nauczana na poziomie gimnazjalnym, a z programu KOSS zaczê³okorzystaæ znacznie wiêcej szkó³. W roku szkolnym 2008/2009 ok. 2200 gimnazjów(ponad 1/3 gimnazjów w Polsce) zdecydowa³o siê na uczenie wiedzy o spo³e-czeñstwie wed³ug programu KOSS, a w tym roku liczba ta jeszcze wzros³a.

Zyska³ on wiele pozytywnych opinii – chwalono przede wszystkim jego tematykê,a zw³aszcza szczegó³owe i umiejêtne nauczanie o samorz¹dzie terytorialnym oraz za-proponowane w programie metody nauczania. Opinie samorz¹dów, dyrektorów szkó³,nauczycieli, rodziców i – co równie wa¿ne – uczniów zosta³y poparte wynikami badañprowadzonych przez Uniwersytet Warszawski i Instytut Badañ Edukacyjnych.

Program KOSS mo¿e byæ realizowany w wymiarze dwóch godzin w ci¹gutrzech lat nauczania. Zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia23 marca 2009 roku w sprawie ramowych planów nauczania na realizacjê zajêæ WOS-uw trzyletnim okresie nauczania w gimnazjum przeznacza siê co najmniej 65 godzin, cooznacza, ¿e mo¿e ich byæ wiêcej, do czego autorzy programu bardzo zachêcaj¹. Z punktuwidzenia za³o¿eñ programu mo¿liwe jest realizowanie poszczególnych tematów przezjedn¹ godzinê tygodniowo w klasie I i II lub II i III albo – w szczególnych przypadkach– w dwugodzinnych jednostkach lekcyjnych.

Towarzysz¹cy programowi podrêcznik „KOSS. Podrêcznik i æwiczenia” (rozszerzony)zawiera materia³ zgodny z zapisami nowej podstawy oraz du¿y wybór materia³ów do-datkowych, które pozwalaj¹ na spor¹ elastycznoœæ w przygotowywaniu lekcji. W tym



roku uka¿e siê kolejna publikacja z cyklu – „KOSS podstawowy. Podrêcznik i æwiczenia”,która zawiera materia³ œciœle realizuj¹cy now¹ podstawê. Znajduje siê w niej mniej zadañinteraktywnych i jest przeznaczona dla nauczycieli, którzy chc¹ nauczaæ przedmiotu bezpog³êbiania materia³u oraz bez dodatkowych æwiczeñ.

Warto tak¿e przypomnieæ, ¿e zadania sprawdzaj¹ce kompetencje uczniówz zakresu wiedzy o spo³eczeñstwie znajd¹ siê wkrótce na egzaminie gimnazjal-nym. W formule odpowiadaj¹cej nowej podstawie programowej sprawdzianten zostanie po raz pierwszy przeprowadzony w 2012 roku. Poza dokonywan¹przez nauczyciela ocen¹ wewnêtrzn¹ pojawi siê jeszcze ocena zewnêtrzna, choæ na razienie wiadomo, jaki bêdzie udzia³ zadañ z WOS-u w koñcowej punktacji w humanistyczno--spo³ecznej czêœci egzaminu. Podrêczniki KOSS i materia³y dodatkowe (drukowaneoraz zamieszczane w internecie) pomog¹ nauczycielom skutecznie przygoto-waæ uczniów do tego sprawdzianu. Zgodnie z wymaganiami PPKO ucz¹ one bowiemsamodzielnego korzystania z informacji zawartych w ró¿nego rodzaju Ÿród³ach, krytycz-nego myœlenia, formu³owania w³asnych opinii i rozumienia pogl¹dów innych ludzi. Prze-kazuj¹ podstawowe informacje o ¿yciu publicznym i ustroju Polski, a tak¿e o wyzwaniach,wobec których stoj¹ wspó³czesny œwiat i gospodarka, przy czym odnosz¹ je do codzien-nych doœwiadczeñ i obserwacji samych uczniów.

Trudno dziœ przewidzieæ, jak bêd¹ wygl¹daæ zadania egzaminacyjne z wiedzy o spo³e-czeñstwie, jednak mo¿na za³o¿yæ, ¿e wiele z nich bêdzie przypominaæ niektóre æwiczeniaz niniejszego zbioru. Chodzi oczywiœcie o takie zadania, które uczeñ mo¿e wykonaæ sa-modzielnie, w krótkim czasie i bez dodatkowych pomocy czy Ÿróde³, takie jak: pytaniatestowe; zadania polegaj¹ce na formu³owaniu krótkich wyjaœnieñ wybranych zjawisk;odczytywanie danych, wykresów, zdjêæ, ulotek i innych Ÿróde³; zadania na uzupe³nienietekstu (schematu); dopasowywanie czy wyszukiwanie wskazanych elementów w wybra-nym tekœcie (np. informacji, komentarzy, argumentów na rzecz wskazanej tezy). Celowojednak w naszej publikacji nie ograniczyliœmy siê do takich sposobów sprawdzania i oce-niania – w edukacji obywatelskiej jest wiele rzeczy naprawdê wa¿nych, których nie da siêsprawdziæ na egzaminie.

KOSS przeznaczony jest zarówno dla uczniów zdolnych i ambitnych, jak te¿maj¹cych trudnoœci w uczeniu siê. Z relacji wielu nauczycieli wynika, ¿e realizacjaprogramu dobrze udaje siê nawet w klasach stwarzaj¹cych problemy wychowawcze.Wynika to z zastosowania metod nauczania wymagaj¹cych od uczniów samodzielnoœci,aktywnoœci i pos³ugiwania siê – poza nowym materia³em – tak¿e wiedz¹ z ¿ycia codzien-nego i w³asnych doœwiadczeñ. Takie metody okazuj¹ siê atrakcyjne zarówno dla uczniówbardzo zdolnych, jak i s³abszych.

Oddzia³ywanie edukacyjne KOSS-a mo¿e byæ wzmocnione, gdy program zo-stanie skorelowany z nauczaniem innych przedmiotów humanistycznych orazprofilem wychowawczym szko³y. Tematyka poruszana w ramach KOSS-a w sposóbnaturalny pojawia siê na lekcjach jêzyka polskiego i historii, po¿¹dane s¹ wiêc wspó³pracanauczycieli tych przedmiotów i wspólne planowanie sekwencji zajêæ przekraczaj¹cychgranice poszczególnych przedmiotów. Nauczyciel realizuj¹cy program KOSS powinien



wspó³pracowaæ tak¿e z wychowawc¹ klasy oraz opiekunem samorz¹du uczniowskiego –u³atwi mu to dostosowanie zajêæ do realiów ¿ycia klasy i szko³y.

W wychowaniu obywatelskim zasadnicze znaczenie ma sposób, w jaki na-uczyciel kontaktuje siê z uczniami, jak przedstawia i sam realizuje wzorce my-œlenia i postêpowania. Mo¿na ca³ymi godzinami mówiæ o tolerancji dla odmiennoœci,prawach mniejszoœci czy procedurach demokratycznych, ale je¿eli nie bêdzie temu to-warzyszy³a otwarta wymiana pogl¹dów, w której uczniowie bêd¹ mogli wyraziæ swojezdanie, efekt edukacyjny zostanie os³abiony lub wrêcz unicestwiony.

Tak¿e szko³a jako instytucja oddzia³uje na myœlenie uczniów o demokracji.£atwiej kszta³ciæ postawy obywatelskie w szkole, w której uczniowie rzeczywiœcie do-œwiadczaj¹ na co dzieñ dobrodziejstw rz¹dów prawa, bior¹ udzia³ w demokratycznychwyborach do w³adz samorz¹du uczniowskiego, maj¹ realny wp³yw na ¿ycie szko³y i po-trafi¹ korzystaæ z procedur chroni¹cych prawa ucznia.


Cele programu

II. CELE PROGRAMU

Program KOSS, zgodnie z za³o¿eniami nowej podstawy programowej kszta³-cenia ogólnego dla gimnazjów, ma wyposa¿yæ uczniów nie tylko w podsta-wowe wiadomoœci dotycz¹ce funkcjonowania ¿ycia spo³ecznego, politycznegoi gospodarczego. Pomaga im równie¿ zdobywaæ i doskonaliæ te umiejêtnoœcioraz postawy obywatelskie, które warunkuj¹ sprawne i odpowiedzialne funk-cjonowanie we wspó³czesnym œwiecie.

Cele kszta³cenia – wymagania ogólne(wed³ug nowej podstawy programowej)

Program KOSS realizuje nastêpuj¹ce wymagania ogólne zwi¹zane z przedmiotemwiedza o spo³eczeñstwie na III etapie edukacyjnym:I. Wykorzystanie i tworzenie informacji.

Uczeñ znajduje i wykorzystuje informacje na temat ¿ycia publicznego; wyra¿a w³asnezdanie w wybranych sprawach publicznych i uzasadnia je; jest otwarty na odmiennepogl¹dy.

II. Rozpoznawanie i rozwi¹zywanie problemów.Uczeñ rozpoznaje problemy najbli¿szego otoczenia i szuka sposobów ich rozwi¹zania.

III. Wspó³dzia³anie w sprawach publicznych.Uczeñ wspó³pracuje z innymi – planuje, dzieli siê zadaniami i wywi¹zuje siê z nich.

IV. Znajomoœæ zasad i procedur demokracji.Uczeñ rozumie demokratyczne zasady, a tak¿e procedury i stosuje je w ¿yciu szko³y orazinnych spo³ecznoœci; rozpoznaje przypadki ³amania norm demokratycznych i oceniaich konsekwencje; wyjaœnia znaczenie indywidualnej i zbiorowej aktywnoœci obywateli.

V. Znajomoœæ podstaw ustroju Rzeczypospolitej Polskiej.Uczeñ opisuje sposób dzia³ania w³adz publicznych i innych instytucji; wykorzystujeswoj¹ wiedzê o zasadach demokracji i ustroju Polski do rozumienia i oceny wydarzeñ¿ycia publicznego.

VI. Rozumienie zasad gospodarki rynkowej.Uczeñ rozumie procesy gospodarcze oraz zasady racjonalnego gospodarowania w ¿y-ciu codziennym; analizuje mo¿liwoœci dalszej nauki i kariery zawodowej.

Cele edukacyjne i wychowawcze – wymagania szczegó³owe

Celem kszta³cenia ogólnego na III etapie edukacyjnym jest:1) przyswojenie przez uczniów okreœlonego zasobu wiadomoœci na temat faktów, zasad,

teorii i praktyk;2) zdobycie przez uczniów umiejêtnoœci wykorzystania posiadanych wiadomoœci pod-

czas wykonywania zadañ i rozwi¹zywania problemów;


Cele programu

3) kszta³towanie u uczniów postaw warunkuj¹cych sprawne i odpowiedzialne funkcjo-nowanie we wspó³czesnym œwiecie.

Program KOSS odnosi do wszystkich tych trzech obszarów – wiedzy, umiejêtnoœcii postaw. Dostarcza uczniom u¿ytecznej wiedzy o ¿yciu spo³ecznym, politycznym i go-spodarczym spo³ecznoœci lokalnej, Polski, Europy i œwiata. Umo¿liwia realizacjê wymagañszczegó³owych okreœlonych w podstawie – sposób powi¹zania treœci programu z tymi wy-maganiami zawiera rozdzia³ III Treœci nauczania i oczekiwane osi¹gniêcia uczniów wrazz zestawieniem ukazuj¹cym, na jakich lekcjach KOSS mog¹ byæ realizowane poszczególnewymagania.

W szczególnoœci uczniowie winni poznaæ nastêpuj¹ce zagadnienia:• podstawowe umiejêtnoœci ¿ycia w grupie;• ¿ycie spo³eczne;• wspó³czesne spo³eczeñstwo polskie;• udzia³ obywateli w ¿yciu publicznym;• œrodki masowego przekazu;• wybory demokratyczne – zasady, znaczenie wyborów;• naród i mniejszoœci narodowe;• wspó³czesny patriotyzm;• pañstwo i w³adza demokratyczna;• RP jako demokracja konstytucyjna;• system wyborczy i partyjny;• w³adza ustawodawcza w Polsce;• w³adza wykonawcza w Polsce;• w³adza s¹downicza w Polsce;• samorz¹dy i ich znaczenie;• gmina jako wspólnota mieszkañców;• samorz¹d powiatowy i wojewódzki;• relacje Polski z innymi pañstwami (polityka miêdzynarodowa, NATO, ONZ, UE);• integracja europejska;• Polska w Unii Europejskiej;• wspó³praca i konflikty miêdzynarodowe;• problemy wspó³czesnego œwiata (globalizacja, terroryzm, pomoc humanitarna,

uchodŸcy i imigranci);• praca i przedsiêbiorczoœæ;• gospodarka rynkowa;• gospodarstwo domowe;• pieni¹dz i banki;• gospodarka w skali pañstwa;• przedsiêbiorstwo i dzia³alnoœæ gospodarcza;


Cele programu

• wybór szko³y i zawodu;• etyka w ¿yciu gospodarczym.

Aby zdobywanie wiedzy uczyniæ bardziej autentycznym i skutecznym, w programieKOSS do poszczególnych modu³ów tematycznych w³¹czono tematy bliskie codziennemudoœwiadczeniu uczniów. Doœwiadczenia te mog¹ wynikaæ zarówno z bezpoœredniegouczestnictwa w ¿yciu spo³ecznym, jak i z obserwacji wydarzeñ oraz procesów zachodz¹-cych na scenie ¿ycia publicznego, z którymi m³odzi ludzie stykaj¹ siê za poœrednictwemmediów (w tym internetu) i kontaktów z doros³ymi obywatelami. Uczniowie maj¹ mo¿-liwoœæ odnoszenia zdobywanych informacji na temat demokracji, samorz¹du, pañstwa,integracji europejskiej czy gospodarki do wydarzeñ ze swojego najbli¿szego otoczeniaspo³ecznego (szko³y i spo³ecznoœci lokalnej) tak w teorii, jak i w praktyce (dzia³ania pro-jektowe).

Wa¿nym celem kszta³cenia ogólnego w gimnazjum jest umo¿liwienie uczniom zdo-bywania i doskonalenia umiejêtnoœci wykorzystywania posiadanych wiadomoœci podczaswykonywania zadañ i rozwi¹zywania rzeczywistych problemów (w trakcie edukacji szkol-nej i w przysz³oœci). Program KOSS k³adzie nacisk na rozwijanie nastêpuj¹cych umiejêtno-œci:• umiejêtnoœæ rozumienia, wykorzystywania i krytycznego przetwarzania tekstów, pro-

wadz¹cego do osi¹gania w³asnych celów, rozwoju osobowego oraz aktywnegouczestnictwa w ¿yciu spo³ecznym (np. krytyczny odbiór przekazów medialnych i re-klam, analiza i interpretacja badañ opinii publicznej);

• umiejêtnoœæ wykorzystywania narzêdzi analizy i wnioskowania (w tym matematyki)w ¿yciu codziennym oraz formu³owania s¹dów opartych na rozumowaniu matema-tycznym (np. analiza danych statystycznych, czytanie wyników badañ sonda¿owych);

• umiejêtnoœæ wykorzystania wiedzy o charakterze naukowym do identyfikowania i roz-wi¹zywania w sposób twórczy problemów, a tak¿e formu³owania wniosków opartychna obserwacjach empirycznych dotycz¹cych spo³eczeñstwa (np. odgrywanie ról spo-³ecznych w grupie, rozpoznawanie w³asnych praw i obowi¹zków);

• umiejêtnoœæ komunikowania siê w jêzyku ojczystym oraz skutecznego porozumiewa-nia siê w ró¿nych sytuacjach, prezentowania w³asnego punktu widzenia i uwzglêd-niania pogl¹dów innych ludzi (np. wyst¹pienia publiczne, dyskusja, prezentacja naforum);

• umiejêtnoœæ sprawnego pos³ugiwania siê nowoczesnymi technologiami informacyjno--komunikacyjnymi (np. wyszukiwanie informacji z ró¿nych Ÿróde³, przygotowywanieprezentacji multimedialnych);

• umiejêtnoœæ wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji z ró¿nychŸróde³;

• umiejêtnoœæ planowania, organizowania i oceniania w³asnej nauki oraz przyjmowaniaza ni¹ odpowiedzialnoœci teraz i w przysz³oœci;

• umiejêtnoœæ efektywnego wspó³dzia³ania w zespole (zw³aszcza poprzez realizacjêprojektów zespo³owych);


Cele programu

• umiejêtnoœæ budowania wiêzi miêdzyludzkich i poczucia wspólnoty ze spo³ecznoœci¹lokaln¹, ojczyzn¹, Europ¹ i spo³ecznoœci¹ globaln¹;

• umiejêtnoœæ podejmowania indywidualnych i grupowych decyzji (z uwzglêdnieniemdemokratycznych zasad i procedur);

• umiejêtnoœæ skutecznego dzia³ania na podstawie obowi¹zuj¹cych norm (np. rozwi¹-zywanie konfliktów, podejmowanie decyzji w sprawie grupy, negocjacje).

Kszta³towaniu tych umiejêtnoœci w sposób szczególny mog¹ pomóc: zró¿nicowanaforma prezentacji materia³ów dydaktycznych (æwiczenia w podrêczniku, æwiczenia uzu-pe³niaj¹ce na stronie internetowej, praktyczne poradniki na koñcu podrêcznika, folio-gramy, zeszyty æwiczeñ, scenariusze zajêæ, testy i krzy¿ówki oraz interaktywny serwisKOSS online) oraz prowadzenie tematycznych projektów edukacyjnych.

W procesie kszta³cenia ogólnego szko³a powinna równie¿ kszta³towaæ u uczniówpostawy sprzyjaj¹ce ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i spo³ecznemu, w tympostawy obywatelskie i patriotyczne. Program KOSS ma umo¿liwiæ uczniom rozwijaniepostaw wymienionych w ogólnej czêœci podstawy programowej:• uczciwoœci w ¿yciu osobistym i publicznym;• wiarygodnoœci;• odpowiedzialnoœci za siebie i innych (uczeñ podejmuje odpowiedzialne dzia³ania

w swojej spo³ecznoœci);• wra¿liwoœci spo³ecznej (uczeñ dostrzega przejawy niesprawiedliwoœci i reaguje na

nie);• wytrwa³oœci w poszukiwaniu, odkrywaniu i d¹¿eniu do osi¹gniêcia celów ¿yciowych;• poczucia w³asnej wartoœci;• szacunku do innych ludzi;• ciekawoœci poznawczej;• kreatywnoœci w rozwi¹zywaniu problemów;• przedsiêbiorczoœci;• gotowoœci do uczestnictwa w kulturze, a tak¿e do podejmowania dzia³añ na rzecz

zachowania tego dziedzictwa;• gotowoœci do podejmowania inicjatyw i wspó³dzia³ania na rzecz rozwoju w³asnego

regionu, kraju i Polski;• poszanowania tradycji i kultury w³asnego narodu (uczeñ rozumie, na czym polega

otwarty patriotyzm obywatelski);• poczucia wiêzi (uczeñ odczuwa wiêŸ ze wspólnot¹ lokaln¹, narodow¹, europejsk¹

i globaln¹);• otwartoœci i dialogu w kontaktach z przedstawicielami innych kultur, narodów, religii;• tolerancji wobec odmiennych pogl¹dów i postaw oraz braku akceptacji dla rasizmu

i innych przejawów dyskryminacji (uczeñ szanuje prawo innych do odmiennego zda-nia, sposobu zachowania, obyczajów i przekonañ, jeœli nie stanowi¹ one zagro¿eniadla innych ludzi; przeciwstawia siê przejawom dyskryminacji);

• kultury osobistej.


Cele programu

W szczególnoœci program KOSS odwo³uje siê do postaw (obywatelskich i spo³ecznych)okreœlonych w „Zalecanych warunkach i sposobie realizacji” podstawy programowej:1) zaanga¿owania w dzia³ania obywatelskie – uczeñ anga¿uje siê w dzia³ania spo³eczne

i obywatelskie;2) wra¿liwoœci spo³ecznej – uczeñ dostrzega przejawy niesprawiedliwoœci i reaguje na

nie;3) odpowiedzialnoœci – uczeñ podejmuje odpowiedzialne dzia³ania w swojej spo³eczno-

œci, konstruktywnie zachowuje siê w sytuacjach konfliktowych;4) poczucia wiêzi – uczeñ odczuwa wiêŸ ze wspólnot¹ lokaln¹, narodow¹, europejsk¹

i globaln¹; rozumie, na czym polega otwarty patriotyzm obywatelski;5) tolerancji – uczeñ szanuje prawo innych do odmiennego zdania, sposobu zacho-

wania, obyczajów i przekonañ, je¿eli nie stanowi¹ one zagro¿enia dla innych ludzi;przeciwstawia siê przejawom dyskryminacji.

Proponowane w programie KOSS projekty (zamieszczone na koñcu ka¿dego rozdzia³uw „Projektownikach”) maj¹ u³atwiæ osi¹ganie i utrwalanie takich postaw. Wartoœæ samo-organizacji i wspó³pracy na rzecz dobra publicznego, regu³y demokratycznych wyborów,zasady otwartoœci debaty publicznej i tolerancji dla odmiennych punktów widzenia naj³a-twiej jest bowiem rozpoznaæ, zrozumieæ i przyj¹æ za w³asne w doœwiadczeniu i dzia³aniu.Jest to zgodne z zawartym w nowej podstawie zaleceniem, by na III etapie edukacyjnymok. 20% treœci i umiejêtnoœci przekazywaæ poprzez projekty edukacyjne*.

Aby umo¿liwiæ realizacjê wymienionych celów edukacyjnych i wychowawczych, pro-gram KOSS zosta³ opracowany tak, aby uczniowie:• mieli dostêp do ró¿nych Ÿróde³ informacji i ró¿nych punktów widzenia;• wykorzystywali zdobywane wiadomoœci i umiejêtnoœci obywatelskie w ¿yciu codzien-

nym;• uczyli siê planowaæ i realizowaæ uczniowskie projekty edukacyjne;• brali udzia³ w dyskusjach i debatach na forum klasy, szko³y i w innych sytuacjach

spo³ecznych;• pracowali nad rozwi¹zywaniem wybranych problemów swego otoczenia i szerszych

spo³ecznoœci;• mieli realny wp³yw na wybrane obszary ¿ycia szko³y, m.in. w ramach samorz¹du

uczniowskiego;• brali udzia³ w ¿yciu spo³ecznoœci lokalnej;• nawi¹zywali kontakty i wspó³pracowali z organizacjami spo³ecznymi i instytucjami

publicznymi;• uczestniczyli w obywatelskich kampaniach i dzia³aniach oraz korzystali z ró¿nych form

komunikowania siê w sprawach publicznych;• budowali swoje poczucie wartoœci i sprawstwa w ¿yciu spo³ecznym oraz zaufanie do

innych.

* Za³¹cznik nr 4 do rozporz¹dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r.


Treœci nauczania i oczekiwane osi¹gniêcia uczniów

III. TREŒCI NAUCZANIAI OCZEKIWANE OSI¥GNIÊCIA UCZNIÓW

Poni¿ej przedstawiamy tematy wszystkich zajêæ okreœlonych programemKOSS wraz z krótkimi streszczeniami ich zawartoœci. S¹ to tytu³y rozdzia³ówi lekcji wystêpuj¹ce w rozszerzonej wersji podrêcznika KOSS – ró¿nice miêdzywersj¹ podstawow¹ i rozszerzon¹ zaznaczyliœmy kursyw¹. Uzupe³niaj¹ je stan-dardy osi¹gniêæ uczniów w zakresie wiedzy i umiejêtnoœci jej zastosowania,wymieniane po ka¿dym rozdziale tematycznym. Kolejnoœæ rozdzia³ów nie jestidentyczna z kolejnoœci¹ 31 modu³ów tematycznych w podstawie programo-wej kszta³cenia ogólnego – w kilku przypadkach autorzy programu dokonalipewnych przesuniêæ, by zachowaæ ci¹g³oœæ wyk³adu i spójnoœæ koncepcji. Abyu³atwiæ nauczycielom realizacjê programu, na koñcu rozdzia³u zamieszczamyzestawienie pokazuj¹ce, na których lekcjach KOSS mog¹ byæ realizowane po-szczególne wymagania podstawy programowej (zarówno w wersji podstawo-wej, jak i rozszerzonej podrêcznika).

CZÊŒÆ 1

ROZDZIA£ I. PODSTAWOWE UMIEJÊTNOŒCI OBYWATELSKIE

1. Jak zdobywaæ informacje i jak z nich korzystaæ?Rzetelna i obiektywna informacja jest potrzebna wszystkim obywatelom. Przydatna

przy realizacji ka¿dej inicjatywy obywatelskiej pomaga w podjêciu trafnej decyzji czy roz-wi¹zywaniu konfliktów; istotna jest te¿ przy ustalaniu i egzekwowaniu praw. Uczniowiepodczas tych zajêæ ucz¹ siê nie tylko korzystaæ z ró¿nych Ÿróde³ informacji, krytycznieje analizowaæ oraz oceniaæ ich wiarygodnoœæ i przydatnoœæ z punktu widzenia w³asnychpotrzeb, ale te¿ æwicz¹ umiejêtnoœæ odró¿niania elementów informacyjnych od perswa-zyjnych, co pozwala im nie ulegaæ manipulacji oraz propagandowym i reklamowymprzekazom nadawanym za poœrednictwem mass mediów.

2. O porozumiewaniu siê i nieporozumieniachSkuteczne porozumiewanie siê to podstawa stosunków miêdzyludzkich. Wymaga

z jednej strony umiejêtnoœci przekazywania w³asnych pogl¹dów czy uczuæ, z drugiej –w³aœciwego odbierania i interpretowania komunikatów wysy³anych przez innych. Ucznio-wie podczas zajêæ analizuj¹ przeszkody utrudniaj¹ce skuteczne porozumiewanie siê, do-skonal¹ takie umiejêtnoœci, jak: nawi¹zywanie kontaktu, uwa¿ne s³uchanie, zadawaniepytañ, rozumienie i interpretowanie przekazów. Jednoczeœnie ucz¹ siê argumentowaæ,uzasadniaæ i wyra¿aæ w³asne stanowisko, poznaj¹ równie¿ zasady dobrej dyskusji.



3. Bez wspó³pracy ani rusz!¯ycie spo³eczne toczy siê w grupach mniejszych, takich jak dru¿yna harcerska czy

klasa, oraz wiêkszych, jak stowarzyszenie czy partia polityczna. Grupy ró¿ni¹ siê miêdzysob¹ sposobem ich powstawania (grupy naturalne i dobrowolne), stopniem sformalizo-wania (grupy formalne i nieformalne), celami czy sposobami dzia³ania. Uczniowie poznaj¹cechy ró¿nych grup, analizuj¹ typowe role grupowe („szefa”, „buntownika”, „eksperta”,„b³azna” itp.) oraz zastanawiaj¹ siê, co utrudnia, a co u³atwia wspó³pracê w grupie.Dowiaduj¹ siê te¿, ¿e dobra wspó³praca nie zawsze oznacza aprobatê wszystkiego, cosiê dzieje w grupie – æwicz¹ m.in. sposoby odmawiania, wysuwania innych propozycji.Poniewa¿ umiejêtnoœæ nawi¹zywania wspó³pracy jest bardzo istotna dla powodzenia ini-cjatyw obywatelskich, uczniowie podczas zajêæ dowiaduj¹ siê, jak pozyskaæ sojusznikówi zaanga¿owaæ ich w planowane dzia³ania. Æwicz¹ przekonuj¹ce prezentowanie w³as-nych pomys³ów i promowanie ich – bez tych umiejêtnoœci nie sposób wyobraziæ sobiedemokracji.

4. Trudne decyzjeKa¿dego dnia podejmujemy mniej lub bardziej istotne decyzje. Czêœæ z nich dotyczy

naszego ¿ycia, wiele jednak – dzia³ania grup, do których nale¿ymy. Uczniowie podczaszajêæ ucz¹ siê rozpoznawaæ sytuacje wymagaj¹ce podjêcia decyzji, precyzowaæ cele, którechc¹ osi¹gn¹æ, okreœlaæ wartoœci, którym powinna odpowiadaæ decyzja, oraz poszukiwaæró¿nych sposobów rozwi¹zania problemu, oceniaæ ich pozytywne i negatywne skutki,podejmowaæ optymalne decyzje w trudnych sytuacjach. Poznaj¹ metodê drzewa decyzyj-nego, któr¹ mo¿na stosowaæ tak¿e przy rozwi¹zywaniu problemów ze sfery ¿ycia publicz-nego. Dowiaduj¹ siê te¿, jak mo¿na podejmowaæ decyzje w sprawach grupy (konsensus,g³osowanie i decyzja lidera).

5. Negocjacje zamiast k³ótniSytuacja, w której realizacja interesów kilku (dwu lub wiêcej) stron jest trudna albo

niemo¿liwa, prowadzi do konfliktu. W zbiorowoœci (grupie nieformalnej, spo³ecznoœcilokalnej czy w pañstwie), która chce rz¹dziæ siê zasadami demokracji, ró¿ne grupy maj¹prawo do prezentowania i promocji w³asnych interesów, co powoduje, ¿e konflikt stajesiê nieuniknionym i naturalnym elementem ¿ycia publicznego. Uczniowie poznaj¹ ró¿nestrategie zachowañ w sytuacjach konfliktowych i æwicz¹ umiejêtnoœci niezbêdne do roz-wi¹zywania sporów za pomoc¹ negocjacji, a nie przez dominacjê b¹dŸ uleganie.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• okreœliæ, z jakich Ÿróde³ informacji w konkretnych sytuacjach nale¿y korzystaæ;• wskazaæ opinie i fakty w wypowiedziach dotycz¹cych ¿ycia publicznego;• wys³uchaæ opinii rozmówcy i streœciæ jej najwa¿niejsze w¹tki;• sformu³owaæ w³asn¹ opiniê w wybranej sprawie i poprzeæ j¹ argumentami;• wzi¹æ konstruktywny udzia³ w dyskusji i zebraniu (klasowym, szkolnym);• przedstawiæ zasady wspólnego dzia³ania i zastosowaæ je w realizacji projektu uczniow-

skiego;• omówiæ zasady wspó³pracy w grupie (zilustrowaæ to przyk³adami);



• wskazaæ na przyk³adach z ¿ycia, literatury i filmu, jakie mog¹ byæ grupy i role grupowe;• przedstawiæ kilka najwa¿niejszych zasad pozyskiwania sojuszników do realizacji w³as-

nych przedsiêwziêæ;• zdystansowaæ siê od grupy lub przeciwstawiæ siê jej w sytuacji, w której nie chce

zaaprobowaæ konkretnych zachowañ czy decyzji;• wskazaæ sytuacje zwi¹zane z ¿yciem publicznym wymagaj¹ce podjêcia decyzji; okreœliæ

ró¿ne warianty rozwi¹zania oraz oceniæ ich wady i zalety;• opisaæ i zastosowaæ podstawowe sposoby podejmowania decyzji w sprawach doty-

cz¹cych grupy (na lekcji lub w realnej sytuacji);• rozpoznaæ stanowiska stron konfliktu i wskazaæ mo¿liwe sposoby jego rozwi¹zania;• zastosowaæ wybrany sposób rozwi¹zania konfliktu (na lekcji lub w realnej sytuacji).

ROZDZIA£ II. CZ£OWIEK W SPO£ECZEÑSTWIE

1. Cz³owiek – istota spo³ecznaDo najg³êbszych i najwa¿niejszych potrzeb cz³owieka nale¿y budowanie wiêzi z in-

nymi, poczynaj¹c od zwi¹zków z najbli¿szymi, rodzin¹, przyjació³mi, a¿ po uczestnictwow najwiêkszych wspólnotach i organizacjach. Spo³eczna natura cz³owieka sprawia, ¿eczêsto jest on gotów zrezygnowaæ z realizacji swych potrzeb w imiê dobra grupy, do któ-rej nale¿y (spo³ecznoœci lokalnej, narodu i pañstwa). Na zajêciach uczniowie zapoznaj¹ siêz podstawowymi kategoriami socjologicznymi, takimi jak: jednostka, zbiorowoœæ, wspól-nota, grupa, wiêŸ spo³eczna, rola spo³eczna, spo³eczeñstwo. Przygl¹daj¹ siê te¿ rodziniejako najwa¿niejszej grupie spo³ecznej – poznaj¹ jej funkcje, historiê oraz wspó³czesnymodel.

2. Regu³y gry spo³ecznej¯ycie spo³eczne, niezale¿nie od tego, jak du¿o swobody pozostawia obywatelom, rz¹-

dzi siê pewnymi regu³ami i normami zakorzenionymi w tradycji i zwyczaju albo wynikaj¹-cymi z zasad moralnych czy prawa. Komu s¹ potrzebne takie normy (m.in. wzajemnoœæ,zaufanie i odpowiedzialnoœæ), w jaki sposób reguluj¹ one zachowania jednostek i grup,czy i jak mo¿na je zmieniaæ – oto g³ówne pytania, na które uczniowie poszukaj¹ odpowie-dzi przy okazji samodzielnego konstruowania kodeksu postêpowania na lekcjach wiedzyo spo³eczeñstwie. Podczas zajêæ uczniowie dowiaduj¹ siê tak¿e, dlaczego zaufanie jesttak wa¿ne w ¿yciu spo³ecznym, komu ufaj¹ wspó³czeœni Polacy i dlaczego w pañstwach,w których poziom zaufania jest niski, ¿ycie okazuje siê trudniejsze. Poznaj¹ te¿ rodzajetolerancji, jej znaczenie i granice, æwicz¹ umiejêtnoœæ reagowania w sytuacjach, kiedy np.jedna osoba oœmiesza lub obra¿a drug¹.

3. Obowi¹zek i odpowiedzialnoœæUczestnicz¹c w ¿yciu spo³ecznym, przyjmujemy liczne zobowi¹zania. Niektóre s¹ re-

zultatem naszych decyzji, inne wynikaj¹ z norm obowi¹zuj¹cych w danej zbiorowoœci,praw, obyczajów, ról spo³ecznych, zasad etycznych czy religijnych itp. Kiedy podejmujemyjakieœ zobowi¹zanie, bierzemy odpowiedzialnoœæ za jego wykonanie. Dotyczy to zarównoobietnicy danej przyjacielowi, jak i obowi¹zków uczniowskich czy obywatelskich. Podczas



lekcji uczniowie analizuj¹ Ÿród³a obowi¹zków oraz wp³yw, jaki wywieraj¹ one na ¿yciecodzienne.

W wersji podstawowej lekcja „Obowi¹zek i odpowiedzialnoœæ” nie jest realizowana.Wybrane treœci nauczania – znaczenie odpowiedzialnoœci jako normy wspó³¿ycia miêdzyludŸmi oraz obowi¹zki wynikaj¹ce z ról spo³ecznych, w jakich wystêpujemy na co dzieñ –zosta³y w³¹czone do lekcji „Regu³y gry spo³ecznej”.

4. Szko³a jako wspólnotaSzko³a jest czêœci¹ spo³ecznoœci lokalnej i powinna korzystaæ z jej zasobów – ludzi,

miejsc, instytucji – a równoczeœnie w³¹czaæ siê w ¿ycie swojej wspólnoty. Uczniowiedowiaduj¹ siê, jakie uprawnienia dotycz¹ce prowadzenia placówek oœwiatowych maj¹w³adze samorz¹dowe i w jaki sposób s¹ one realizowane w ich szkole. Zastanawiaj¹ siê,kto jeszcze mo¿e byæ zainteresowany dzia³aniem szko³y, i poznaj¹ trzech najwa¿niejszychcz³onków spo³ecznoœci szkolnej (uczniowie, rodzice i nauczyciele). Uczniowie dowiaduj¹siê tak¿e, kto za co odpowiada w szkole. Podczas zajêæ uczniowie analizuj¹ zakres i formydzia³ania samorz¹du oraz jego miejsce wœród innych organów funkcjonuj¹cych w szkole.Szukaj¹ pomys³ów na jego efektywne dzia³anie. Lekcja uœwiadamia te¿ – na podsta-wie dokumentów prawa miêdzynarodowego, polskiego prawa oœwiatowego oraz innychŸróde³, w tym statutów i regulaminów szkolnych – jakie prawa i wolnoœci przys³uguj¹uczniom.

5. Jak ¿yj¹ Polacy?Podczas zajêæ uczniowie poznaj¹ strukturê spo³eczn¹ polskiego spo³eczeñstwa, do-

wiaduj¹ siê, co to jest klasa, warstwa, rozwarstwienie spo³eczne. Na podstawie ró¿nychŸróde³ informacji diagnozuj¹ i opisuj¹ najwa¿niejsze problemy Polaków. Przygl¹daj¹ siête¿ swojej spo³ecznoœci lokalnej, a szczególnie m³odym ludziom, by – w ramach projektu– rozpoznaæ i rozwi¹zywaæ wybrane problemy.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ, jak¹ rolê odgrywaj¹ w ludzkim ¿yciu wiêzi spo³eczne;• podaæ przyk³ady zbiorowoœci, grup, spo³ecznoœci i wspólnot;• wyjaœniæ – na przyk³adach – jak tworz¹ siê podzia³y na „swoich” i „obcych”;• podaæ mo¿liwe sposoby przeciwstawiania siê nietolerancji;• rozpoznaæ role spo³eczne, w których wystêpuje, oraz okreœliæ – na wybranych przy-

k³adach – zwi¹zane z nimi oczekiwania;• scharakteryzowaæ na przyk³adach rodzinê i grupê rówieœnicz¹ jako ma³e grupy;• wymieniæ rodzaje i Ÿród³a norm oraz zilustrowaæ je przyk³adami;• rozpoznaæ sytuacje ³amania norm i przewidzieæ skutki takiego postêpowania;• wyjaœniæ znaczenie wzajemnoœci i zaufania w relacjach miêdzyludzkich;• wyjaœniæ, dlaczego ¿ycie spo³eczne nie mog³oby siê toczyæ bez poczucia odpowie-

dzialnoœci i wywi¹zywania siê z obowi¹zków przez poszczególnych obywateli;



• wskazaæ w ¿yciu szkolnym decyzje, które mog¹ podejmowaæ sami uczniowie, oraz te,które musz¹ byæ podejmowane przez dyrektora, radê pedagogiczn¹ czy poszczegól-nych nauczycieli;

• scharakteryzowaæ ¿ycie szkolnej spo³ecznoœci oraz wyjaœniæ, na czym polega prze-strzeganie praw ucznia;

• przedstawiæ cele i kompetencje samorz¹du uczniowskiego i odnieœæ je do dzia³aniasamorz¹du w jego szkole;

• wyjaœniæ, w jaki sposób w jego szkole wybierane s¹ w³adze samorz¹du, oraz oceniæ,na ile wybory te s¹ autentyczne i demokratyczne;

• scharakteryzowaæ wybrane warstwy spo³eczne, grupy zawodowe i style ¿ycia;• samodzielnie wyszukiwaæ i interpretowaæ informacje dotycz¹ce perspektyw ¿yciowych

m³odych Polaków;• rozpoznaæ i zaprezentowaæ problemy dotycz¹ce m³odych ludzi w ich œrodowisku

lokalnym i wskazaæ mo¿liwe ich rozwi¹zania.

ROZDZIA£ III. SAMORZ¥D LOKALNY

1. Moja gmina i mój samorz¹dPo reformie samorz¹dowej z 1990 roku gmina, która w PRL-u by³a tylko jednostk¹

podzia³u terytorialnego pañstwa, sta³a siê wyposa¿on¹ w osobowoœæ prawn¹ wspólnot¹ludzi zamieszkuj¹cych wyodrêbniony obszar. We wspó³czesnej Polsce dzia³ania w³adz sa-morz¹dowych s¹ wysoko oceniane przez obywateli, a równoczeœnie stanowi¹ wype³nieniekonstytucyjnych zasad pomocniczoœci i decentralizacji pañstwa. Na zajêciach uczniowiezapoznaj¹ siê ze struktur¹ samorz¹du terytorialnego oraz ucz¹ siê o zadaniach w³adzgminnych, powiatowych i wojewódzkich. Przygl¹daj¹ siê równie¿ swojej gminie jako„ma³ej ojczyŸnie”, czyli przestrzeni sk³adaj¹cej siê z miejsc bliskich i dobrze znanych. Za-jêcia maj¹ zachêciæ do pog³êbiania wiêzi z miejscem, w którym ¿yj¹; uczniowie m.in.opracowuj¹ folder promuj¹cy swoj¹ gminê.

2. Jakie s¹ zadania samorz¹du gminnego?To, jak wygl¹da nasze ¿ycie codzienne (np. dojazd do szko³y czy pracy, czystoœæ ulic

i œrodowiska, miejsca rozrywki i rekreacji), w du¿ej mierze zale¿y od tego, jak funkcjonujesamorz¹d w gminie. Podczas zajêæ uczniowie dowiaduj¹ siê, jak dzia³a gmina – co stanowijej maj¹tek, za co jest odpowiedzialny samorz¹d gminy, jakie zadania realizuje. Poznaj¹zadania w³asne i zlecone samorz¹du oraz przygotowuj¹ siê do przeprowadzenia wœródmieszkañców swojej miejscowoœci badania ankietowego, pomagaj¹cego oceniæ sposóbrealizowania tych zadañ przez w³adze gminy.

3. Z wizyt¹ w urzêdzie gminyEdukacja obywatelska nie mo¿e sprowadzaæ siê jedynie do przekazywania informacji

na temat pañstwa czy samorz¹du. Musi obejmowaæ tak¿e rzeczy bardziej przyziemne– choæby rozwijaæ umiejêtnoœci przydatne podczas za³atwiania konkretnych spraw ¿y-ciowych w urzêdach. Lekcja zapoznaje uczniów z zadaniami, których realizacj¹ zajmujesiê urz¹d gminy (poszczególne jego wydzia³y), oraz z obowi¹zkami urzêdników wobec



obywateli. Uczniowie maj¹ te¿ okazjê „przeæwiczyæ” wizytê w urzêdzie – przedstawiamypropozycjê gry planszowej, obrazuj¹cej zmagania obywatela z urzêdnicz¹ biurokracj¹...

4. Kto rz¹dzi w gminie?Mieszkañcy gminy maj¹ prawo do bezpoœredniego i wy³¹cznego rozstrzygania o jej

sprawach, w tym do decydowania o sk³adzie rady gminy (b¹dŸ rady miejskiej), a tak¿eo wyborze wójta, burmistrza lub prezydenta miasta jako najwa¿niejszych organów w³adzylokalnej. Podczas zajêæ uczniowie zapoznaj¹ siê z organami gminy, ich kompetencjamioraz ze sposobem wy³aniania rady gminy. Dowiaduj¹ siê te¿, na czym polega pracaradnych, dlaczego warto kontrolowaæ dzia³ania wybranych przedstawicieli gminy i jak torobiæ.

5. Przed wyborami samorz¹dowymiZajêcia dotycz¹ wyborów do rad gmin i powiatów oraz do sejmików wojewódzkich,

a tak¿e przedstawiaj¹ znaczenie kampanii wyborczej oraz zasady powstawania progra-mów wyborczych. Uczniowie opracowuj¹ miniprogramy wyborcze zwi¹zane z potrze-bami i mo¿liwoœciami swojej gminy (ewentualnie powiatu lub województwa), zapoznaj¹siê z dokumentami (m.in. oœwiadczeniami, listami podpisów), z którymi mog¹ zetkn¹æsiê przy okazji wyborów. Zastanawiaj¹ siê te¿, co nale¿y braæ pod uwagê przy wybieraniureprezentantów gminy.

W wersji podstawowej lekcja „Przed wyborami samorz¹dowymi” nie jest realizowana.Wybrane treœci nauczania – sposób wybierania w³adz gmin oraz samorz¹du powiatowegoi wojewódzkiego – zosta³y w³¹czone do lekcji „Kto rz¹dzi w gminie?”.

6. Jedna gmina, wiele problemówW obrêbie wspólnoty samorz¹dowej istniej¹ grupy obywateli o ró¿nych potrzebach

czy oczekiwaniach. Jest to zjawisko ca³kowicie naturalne i powszechne. Ró¿nice nie mu-sz¹ koniecznie prowadziæ do ostrych konfliktów. Spory mog¹ byæ bowiem rozstrzyganew drodze publicznej debaty czy negocjacji. Obywatele mog¹ te¿ wp³ywaæ na decyzjew³adz samorz¹dowych poprzez listy i petycje do przedstawicieli tych w³adz, braæ udzia³w referendach oraz dzia³aæ poprzez bardziej drastyczne formy nacisku: pikiety, wiece,demonstracje. Uczniowie poznaj¹ ró¿ne sposoby wp³ywania na decyzje w³adz samorz¹-dowych, zastanawiaj¹ siê te¿, co w ich gminie warto zmieniæ i co oni, m³odzi obywatele,mog¹ zrobiæ w tej sprawie.

W wersji podstawowej lekcja „Jedna gmina, wiele problemów” nie jest realizowana.Wybrane treœci nauczania – pisanie listu w sprawie publicznej – zosta³y w³¹czone do lekcji„Z wizyt¹ w urzêdzie gminy”.

7. Jak rada gminy podejmuje decyzje o bud¿ecie?Tematem zajêæ jest jedno z najwa¿niejszych zadañ rady gminy – uchwalenie bud¿etu.

Na tym przyk³adzie uczniowie bêd¹ mogli zapoznaæ siê nie tylko z typow¹ struktur¹dochodów i wydatków polskiej gminy, ale te¿ ze sposobem podejmowania decyzji przezradê gminy. Lekcja ilustruje równie¿ zakres kompetencji poszczególnych komisji oraz osóbtworz¹cych radê. Ponadto zachêca do przyjrzenia siê polityce bud¿etowej w³asnej gminypod k¹tem pozyskiwania funduszy unijnych – uczniowie sprawdzaj¹, jakie projekty czydzia³ania w ich okolicy s¹ finansowane przez Uniê Europejsk¹.



W wersji podstawowej lekcja „Jak rada gminy podejmuje decyzje o bud¿ecie?” nie jestrealizowana. Wybrane treœci z lekcji – podejmowanie decyzji w sprawie bud¿etu – zosta³yw³¹czone do lekcji „Jakie s¹ zadania samorz¹du gminnego?”.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• uzasadniæ potrzebê samorz¹dnoœci w pañstwie demokratycznym, podaæ przyk³ady

dzia³ania samorz¹dów zawodowych i samorz¹dów mieszkañców;• wyjaœniæ, co to jest samorz¹d terytorialny;• wyjaœniæ, co to jest zasada pomocniczoœci, i podaæ przyk³ad jej zastosowania;• wyjaœniæ – w odniesieniu do przyk³adu z ¿ycia w³asnego regionu i miejscowoœci – na

czym polega zasada decentralizacji;• podaæ podstawowe informacje o swoim s¹siedztwie (œrodowisku lokalnym, wsi, osie-

dlu) i zlokalizowaæ je na mapie;• opisaæ cechy szczególne swego regionu, jego walory i problemy, wymieniæ najwa¿-

niejsze wydarzenia i znane postaci z jego dziejów;• przygotowaæ plakat, folder, stronê internetow¹ promuj¹ce gminê, okolicê lub region;• podaæ przyk³ady ponadgminnych w³adz samorz¹dowych oraz wyjaœniæ, jak s¹ wybie-

rane;• porównaæ – na wybranym przyk³adzie – zakres dzia³ania samorz¹du wojewódzkiego

i wojewody;• wymieniæ kilka przyk³adów zadañ realizowanych przez w³adze w³asnej gminy;• podaæ, gdzie mieszcz¹ siê urzêdy gminy i powiatu, oraz przyk³ady spraw, które mo¿na

tam za³atwiæ;• nawi¹zaæ kontakt z lokalnymi instytucjami samorz¹dowymi i organizacjami pozarz¹-

dowymi oraz podj¹æ wspó³pracê z jedn¹ w nich (w miarê swoich mo¿liwoœci);• napisaæ krótki list w wybranej sprawie publicznej;• wype³niæ proste formularze urzêdowe;• opisaæ sposób przeprowadzania wyborów do rad gmin i powiatów oraz sejmiku

samorz¹dowego;• podaæ sposoby wp³ywania obywateli na decyzje w³adz samorz¹dowych ró¿nych szcze-

bli;• wyjaœniæ, co to jest bud¿et gminy, oraz podaæ przyk³ady dochodów i wydatków;• opisaæ, jak podejmowane s¹ decyzje w sprawie bud¿etu.

ROZDZIA£ IV. ZASADY DEMOKRACJI

1. Ró¿ne oblicza pañstwaPañstwa ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ przede wszystkim zasadami sprawowania w³adzy,

form¹ rz¹dów oraz ustrojem ekonomicznym. Na lekcji uczniowie dowiaduj¹ siê, jakie s¹Ÿród³a w³adzy, co to jest pañstwo i jakie pe³ni funkcje. Poznaj¹ zasady funkcjonowania



pañstwa demokratycznego i porównuj¹ je z tymi, które obowi¹zuj¹ w pañstwach totali-tarnych i autorytarnych. Zastanawiaj¹ siê, jak ustrój wp³ywa na ¿ycie codzienne obywateli.

2. Demokracja – co to takiego?Wspó³czesna demokracja opiera siê na wspó³istnieniu kilku fundamentalnych idei:

rz¹du ograniczonego, pañstwa prawa i ochrony uprawnieñ jednostek. Ta specyficznaforma demokracji jest nazywana demokracj¹ konstytucyjn¹ lub liberaln¹. Na zajêciachuczniowie dowiaduj¹ siê, jak rozró¿niaæ podstawowe odmiany demokracji – np. demo-kracjê bezpoœredni¹ i przedstawicielsk¹, demokracjê wyborcz¹ i liberaln¹. Poznaj¹ zasadywiêkszoœci, pluralizmu i poszanowania praw mniejszoœci. Zastanawiaj¹ siê te¿, jak¹ rolêw demokratycznym pañstwie odgrywaj¹ prawa cz³owieka.

3. Demokratyczne sporyWolnoœæ, ochrona ¿ycia ludzkiego, sprawiedliwoœæ, równoœæ, jawnoœæ, praworz¹d-

noœæ to podstawowe wartoœci demokratyczne. Niekiedy przestrzeganie jednej wartoœciodbywa siê kosztem drugiej, na przyk³ad zachowanie zasady równoœci bywa sprzecznez zasad¹ wolnoœci. Od sposobu rozwi¹zywania takich sytuacji konfliktowych zale¿y w du-¿ej mierze trwa³oœæ demokracji. Na zajêciach uczniowie dowiaduj¹ siê, co to jest kompro-mis i jak siê go osi¹ga w demokratycznym pañstwie. Zastanawiaj¹ siê tak¿e, czy istniej¹granice wolnoœci s³owa. Problem jest rozwa¿any na przyk³adzie hipotetycznego sporu„rodziców” z „muzykami rockowymi”.

4. Krótka historia d³ugiej drogiWola wiêkszoœci wyra¿ana w g³osowaniu, podzia³ w³adzy, odebranie wiêkszoœci prawa

decydowania o prawach i wolnoœciach, s¹d konstytucyjny mog¹cy uniewa¿niæ ustawyuchwalone przez parlament jako sprzeczne z konstytucj¹, powszechne prawo wyborcze– wszystko to uwa¿amy dziœ za oczywiste, choæ przecie¿ wcale takie nie by³o u pocz¹tkówhistorii demokracji. Lekcja jest poœwiêcona momentom prze³omowym w dziejach demo-kracji i myœlicielom, którzy wnieœli wielki wk³ad do teorii i praktyki demokracji. Uczniowieanalizuj¹ wydarzenia najwa¿niejsze dla rozwoju demokracji, próbuj¹ te¿ odpowiedzieæna trudne pytania z nimi zwi¹zane oraz zastanawiaj¹ siê nad ciekaw¹ form¹ prezentacjidziejów demokracji.

5. Polskie tradycje demokratyczneWspó³czesna demokracja odwo³uje siê do wzorów wywodz¹cych siê z przesz³oœci – ze

staro¿ytnoœci, z czasów œredniowiecza, odrodzenia, oœwiecenia i z XIX wieku. Dziedzictwoto obejmuje tak¿e polskie tradycje uczestnictwa obywateli w ¿yciu politycznym krajuoraz egzekwowania przez nich praw i swobód obywatelskich. Uczniowie przypominaj¹sobie historiê polskiej demokracji i najwa¿niejsze dla jej rozwoju procesy i wydarzenia.Porównuj¹ te¿ demokracjê szlacheck¹ ze wspó³czesn¹ demokracj¹ przedstawicielsk¹.

W wersji podstawowej lekcja „Polskie tradycje demokratyczne” nie jest realizowana.Wybrane treœci nauczania – polskie tradycje demokracji – zosta³y w³¹czone do lekcji„Krótka historia d³ugiej drogi”.

6. Najlepszy ustrój – demokracja?Winston Churchill powiedzia³: „Demokracja jest najgorsz¹ form¹ rz¹dów, ale nic lep-

szego nie wymyœlono”. Uczniowie podczas zajêæ rozwa¿aj¹ zalety i wady ustroju demo-



kratycznego oraz zastanawiaj¹ siê, czy Polska jest krajem w pe³ni demokratycznym. Maj¹temu s³u¿yæ analiza materia³ów Ÿród³owych, w tym wyników badañ, w których Polacyoceniali funkcjonowanie ustroju demokratycznego w naszym kraju, oraz debata klasowana temat stanu polskiej demokracji.

W wersji podstawowej lekcja „Najlepszy ustrój – demokracja?” nie jest realizowana.Wybrane treœci nauczania – zalety i s³aboœci demokracji – zosta³y w³¹czone do lekcji„Demokratyczne spory”.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyt³umaczyæ, czym jest pañstwo i jakie s¹ jego g³ówne funkcje;• wyjaœniæ, czym jest w³adza pañstwowa;• wskazaæ ró¿nice w sytuacji obywatela w ustroju demokratycznym, autorytarnym i to-

talitarnym;• przedstawiæ najwa¿niejsze sposoby rozumienia pojêcia „demokracja”;• wskazaæ i omówiæ ró¿nice miêdzy demokracj¹ bezpoœredni¹ i przedstawicielsk¹ oraz

wiêkszoœciow¹ i konstytucyjn¹ (liberaln¹);• wyjaœniæ zasady: wiêkszoœci, pluralizmu i poszanowania praw mniejszoœci w pañstwie

demokratycznym;• wyjaœniæ znaczenie praw cz³owieka we wspó³czesnej demokracji;• wskazaæ najwa¿niejsze tradycje demokracji (antyczna, europejska, amerykañska, pol-

ska);• wyjaœniæ, czym siê ró¿ni¹ i jak¹ rolê odgrywaj¹ w ¿yciu publicznym kompromis i kon-

sensus;• wymieniæ najwa¿niejsze wartoœci demokratyczne i wskazaæ przyk³ady konfliktów tych

wartoœci;• sformu³owaæ i zestawiæ argumenty „za” i „przeciw” ograniczaniu wolnoœci s³owa;• wskazaæ i zilustrowaæ przyk³adami zalety i s³aboœci ustroju demokratycznego;• wskazaæ – na przyk³adzie Polski – przyk³ady ³amania zasad demokracji.

ROZDZIA£ V. AKTYWNOŒÆ OBYWATELSKA

1. Obywatel – kto to taki?Bycie obywatelem pañstwa oznacza posiadanie okreœlonych praw i obowi¹zków,

w tym prawa do uczestniczenia w wyborze osób sprawuj¹cych w³adzê w pañstwie.Jednak rzeczywisty wp³yw na przebieg spraw zale¿y przede wszystkim od postawy oby-watelskiej ka¿dego z nas, czyli poczucia odpowiedzialnoœci za pañstwo rozumiane jakodobro wspólne. Na zajêciach uczniowie nie tylko dowiaduj¹ siê, jak zostaje siê obywa-telem w sensie formalnym, ale te¿ zastanawiaj¹ siê, jakie cechy i umiejêtnoœci powinienposiadaæ dobry obywatel i jaki po¿ytek przynosi zaanga¿owanie siê w sprawy publiczne.



2. Obywatelskie drogi PolakówW czasach zaborów, II Rzeczypospolitej, podczas okupacji i po wojnie Polacy two-

rzyli wiele stowarzyszeñ, wspólnot, zwi¹zków, mniej lub bardziej sformalizowanych grupobywatelskich. By³y one nastawione zarówno na tworzenie systemu politycznego i gospo-darczego, jak i na walkê z wrogiem zewnêtrznym czy obronê przed narzuconym systemempolitycznym. Uczniowie dowiaduj¹ siê, ¿e demokracja funkcjonuje nie tylko poprzez regu-lacje prawne oraz dzia³alnoœæ w³adz, s¹dów i administracji, ale tak¿e poprzez aktywnoœæobywateli i ich postawy, w tym – postawy opozycyjne wobec niedemokratycznej w³adzy.Poznaj¹ utrwalone w XX-wiecznej historii Polski wzory aktywnoœci obywatelskiej.

W wersji podstawowej lekcja „Obywatelskie drogi Polaków” nie jest realizowana.Natomiast kwestia aktywnoœci, polegaj¹cej na odwo³aniu siê do historii oraz wspó³czes-noœci i wykazaniu znaczenia postaw i cnót obywatelskich, zosta³a wprowadzona do lekcji„Obywatel – kto to taki?”.

3. Jak obywatele uczestnicz¹ w ¿yciu publicznym?Podstaw¹ demokracji jest uczestnictwo obywateli w ¿yciu publicznym. Mo¿e ono wy-

ra¿aæ siê poprzez udzia³ w wyborach, sprawowanie w³adzy na wszystkich szczeblach,poparcie dla dzia³añ rz¹dz¹cych lub ró¿ne formy protestu, indywidualne tworzenie spo-³eczeñstwa obywatelskiego (np. zak³adanie stowarzyszeñ), dzia³ania jednorazowe i d³u-gofalowe, lokalne i obejmuj¹ce ca³e spo³eczeñstwo. Wielu ludzi jednak uwa¿a, ¿e nie mawp³ywu na to, co siê wokó³ nich dzieje – uczniowie dowiaduj¹ siê, dlaczego tak jest, orazmaj¹ okazjê przekonaæ siê, jak wiele mog¹ zdzia³aæ obywatele na poziomie lokalnym,krajowym, europejskim i globalnym.

4. Stowarzyszenie, czyli razem raŸniejStowarzyszenia s¹ wa¿nym elementem ¿ycia publicznego – to od nich w du¿ym stop-

niu zale¿y jego jakoœæ. Wolnoœæ stowarzyszania siê pozwala ludziom zorganizowaæ siê narzecz wspólnego dzia³ania, a tak¿e po prostu poznaæ siê i zaprzyjaŸniæ. Stowarzyszenie tomiejsce, w którym doskonali siê umiejêtnoœci i kszta³tuje postawy obywatelskie. Uczniowiedowiaduj¹ siê, jakie warunki trzeba spe³niæ, by za³o¿yæ stowarzyszenie, i zapoznaj¹ siêz formami dzia³ania wybranych stowarzyszeñ. Poznaj¹ tak¿e cele zak³adania zwi¹zkówzawodowych, ich podstawowe zadania i sposoby dzia³ania.

5. Marsz na wybory!W demokracji przedstawicielskiej udzia³ w wyborach to jedno z podstawowych praw

i obowi¹zków obywatelskich. Wybory to nie tylko sposób selekcji kandydatów, ale te¿narzêdzie kontroli nad osobami pe³ni¹cymi wa¿ne funkcje publiczne. Na lekcji uczniowiedowiaduj¹ siê, na czym polega bierne i czynne prawo wyborcze, oraz poznaj¹ procedurêg³osowania w wyborach powszechnych. Zastanawiaj¹ siê tak¿e, dlaczego tak wielu Pola-ków nie uczestniczy w wyborach i w jaki sposób mo¿na próbowaæ zwiêkszyæ frekwencjêwyborcz¹.

6. Opinia, z któr¹ trzeba siê liczyæOpinia publiczna to wyra¿one publicznie pogl¹dy znacz¹cej czêœci obywateli w kon-

kretnych sprawach publicznych. W demokracji opinia publiczna w du¿ym stopniu wp³ywana decyzje podejmowane przez rz¹dz¹cych, mo¿e nawet doprowadziæ do odsuniêcia ich



od w³adzy. Wiedzê o pogl¹dach obywateli czerpiemy miêdzy innymi z badañ opinii pu-blicznej, takich jak sonda¿e, sondy uliczne i telefoniczne, a tak¿e z g³osów ujawniaj¹cychsiê w debacie publicznej (np. artyku³y prasowe, listy do redakcji). Uczniowie zastanawiaj¹siê, dlaczego opinia publiczna odgrywa w demokracji tak wielk¹ rolê, poznaj¹ metodybadania pogl¹dów obywateli oraz sposoby ich graficznej prezentacji.

7. Œrodki masowego przekazu – czwarta w³adza?Œrodki masowego przekazu uznaje siê czêsto za jeden z filarów demokracji. Oprócz

podstawowej roli, jak¹ jest informowanie spo³eczeñstwa, maj¹ one tak¿e inne zadania –wp³ywaj¹ na opiniê publiczn¹, zwiêkszaj¹ mo¿liwoœci kontrolowania instytucji i osób pe³-ni¹cych funkcje publiczne. Dziêki pluralizmowi mediów obywatele mog¹ uzyskaæ wszech-stronn¹ informacjê na dany temat. Wymaga to jednak umiejêtnoœci sprawnego porusza-nia siê w „g¹szczu” wiadomoœci. Na lekcji uczniowie porównuj¹ informacje na ten samtemat zawarte w ró¿nych gazetach, próbuj¹ oceniaæ ich wiarygodnoœæ i odró¿niaæ in-formacje o faktach od opinii i komentarzy. Ponadto zapoznaj¹ siê z ró¿nymi technikamiperswazyjnymi stosowanymi przez twórców reklam, analizuj¹ przyk³ady reklam i ucz¹ siêich krytycznego odbioru.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ, jak w sensie formalnym stajemy siê obywatelami (prawo ziemi, prawo krwi,

nadanie obywatelstwa);• podaæ przyk³ady uprawnieñ i obowi¹zków wynikaj¹cych z obywatelstwa polskiego;• przedstawiaæ cechy dobrego obywatela oraz wskazaæ na przyk³adzie konkretnych

postaci (historycznych lub wspó³czesnych) znaczenie postaw i cnót obywatelskich;• wymieniæ podmioty ¿ycia publicznego (np. obywatele, zrzeszenia, media, partie i po-

litycy, w³adza, instytucje publiczne, biznes itp.) oraz wskazaæ na przyk³adzie, jak zesob¹ wspó³dzia³aj¹ i konkuruj¹ w ¿yciu publicznym;

• wymieniæ i scharakteryzowaæ formy uczestniczenia obywateli w ¿yciu publicznym;• wyjaœniæ na przyk³adach, jak obywatele mog¹ wywieraæ wp³yw na decyzje w³adz (na

poziomie lokalnym, krajowym, europejskim i globalnym);• wyjaœniæ, co to jest stowarzyszenie oraz kto i po co mo¿e je za³o¿yæ;• podaæ przyk³ady organizacji pozarz¹dowych i spo³ecznych (lokalnych i ogólnopol-

skich) oraz wyjaœniæ ich znaczenie dla obywateli;• wymieniæ najwa¿niejsze zwi¹zki zawodowe dzia³aj¹ce w Polsce;• opracowaæ projekt uczniowski dotycz¹cy rozwi¹zania jednego z problemów spo³ecz-

noœci szkolnej lub lokalnej i w miarê mo¿liwoœci go zrealizowaæ;• scharakteryzowaæ cele i formy dzia³ania zwi¹zków zawodowych;• wyjaœniæ, dlaczego obywatele powinni uczestniczyæ w wyborach lokalnych, krajowych

i europejskich;• wymieniæ zasady demokratycznych wyborów i stosowaæ je w g³osowaniu w szkole;• krytycznie analizowaæ ulotki, has³a i spoty wyborcze;



• wyjaœniæ, co to jest opinia publiczna, i okreœliæ (na przyk³adzie), jak¹ rolê odgrywaw pañstwie demokratycznym;

• odczytaæ i interpretowaæ wyniki wybranego sonda¿u opinii publicznej;• przedstawiæ rolê œrodków masowego przekazu w pañstwie demokratycznym;• wyjaœniæ, sk¹d siê bierze selektywnoœæ i stronniczoœæ przekazu oraz jak siê przed ni¹

broniæ;• odró¿niæ komentarz od informacji;• wyszukaæ i porównaæ konkretne informacje przedstawiane w ró¿nych mediach;• scharakteryzowaæ specyfikê przekazu zawartego w reklamie oraz dokonaæ jego kry-

tycznej analizy.

ROZDZIA£ VI. NARÓD I PATRIOTYZM

1. Naród i pañstwoPowstanie wspólnoty narodowej jest jednym z najbardziej znacz¹cych przejawów

¿ycia zbiorowego. Zajêcia pokazuj¹, jakie czynniki (np. wiêŸ jêzykowa, terytorialna i kultu-rowa) wp³ywaj¹ na kszta³towanie siê to¿samoœci narodowej. Uczniowie rozwa¿aj¹ tak¿e,czym siê ró¿ni narodowoœæ od obywatelstwa i jakie mo¿e to rodziæ konsekwencje. Przy-gl¹daj¹ siê Polakom na emigracji – dowiaduj¹ siê, czym jest Polonia, i poznaj¹ najwiêkszejej skupiska na œwiecie. Poszukuj¹ Ÿróde³ stereotypów narodowych oraz zastanawiaj¹ siê,jak utrudniaj¹ one relacje miêdzy przedstawicielami ró¿nych narodów.

2. Mniejszoœci narodowe w PolsceUczniowie dowiaduj¹ siê, czym s¹ – w œwietle polskiego prawa – mniejszoœci naro-

dowe i etniczne, oraz poznaj¹ grupy narodowoœciowe zamieszkuj¹ce Polskê. Dyskutuj¹o regulacjach prawnych i codziennym stosunku do mniejszoœci narodowych. Prze³amy-wanie stereotypów i kszta³towanie postawy szacunku wobec mniejszoœci narodowych torównie¿ wa¿ne w¹tki lekcji. Uczniowie zastanawiaj¹ siê tak¿e nad wk³adem, jaki wnios³ymniejszoœci narodowe do dziedzictwa kulturowego ich regionu i Polski, oraz przygotowuj¹siê do realizacji projektu zak³adaj¹cego pog³êbienie wiedzy na temat jednej z mniejszoœcimieszkaj¹cych w ich okolicy.

3. Co to znaczy byæ patriot¹?„Ojczyzna moja wolna, wolna, wiêc zrzucam z ramion p³aszcz Konrada” – pisa³ po-

eta po odzyskaniu niepodleg³oœci przez Polskê w 1918 roku. Czy znaczy to jednak, ¿eniepodleg³oœæ zwalnia z patriotyzmu i okazywania szacunku ojczyŸnie i jej symbolom?Zajêcia zachêcaj¹ do zastanowienia siê nad tym, czym dzisiaj jest i czym powinien byæ pa-triotyzm. Ponadto uczniowie dowiaduj¹ siê, czym ró¿ni¹ siê od patriotyzmu nacjonalizmi szowinizm. Lekcja ma te¿ u³atwiæ uczniom zrozumienie, czym s¹ wspólnoty kulturowe:lokalne (ma³a ojczyzna) oraz regionalne, i zachêciæ ich do szukania œladów to¿samoœciregionalnej w swoim otoczeniu.

4. Cieñ Zag³adyMieszkaj¹cy w Europie ¯ydzi czêsto w przesz³oœci budzili wrogoœæ, stawali siê te¿

ofiarami przeœladowañ i pogromów. Zag³ada ¯ydów podczas II wojny œwiatowej dobitnie



œwiadczy o tym, jak przera¿aj¹ce mog¹ byæ skutki antysemityzmu i nienawiœci miêdzynarodami. Podczas zajêæ uczniowie nie tylko dowiaduj¹ siê o tragicznym losie ¯ydóww czasie wojny, ale tak¿e zastanawiaj¹ siê, dlaczego dosz³o do Holokaustu. Lekcja po-zwala im zrozumieæ, czemu skrajny nacjonalizm mo¿e nadal byæ groŸny – s³u¿y temu nietylko ocena antysemityzmu, uczniowie poznaj¹ tak¿e wybrane przyk³ady zbrodni przeciwludzkoœci dokonanych przez szowinistów w XX i XXI wieku (np. w by³ej Jugos³awii).

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ, co dla niego znaczy byæ Polakiem (lub cz³onkiem innej wspólnoty narodo-

wej);• wskazaæ ró¿nice miêdzy obywatelstwem a narodowoœci¹;• wskazaæ na przyk³adach wielonarodow¹ tradycjê Polski;• wymieniæ mniejszoœci narodowe, grupy etniczne oraz grupy imigrantów ¿yj¹ce obec-

nie w Polsce;• wymieniæ prawa przys³uguj¹ce mniejszoœciom narodowym;• na podstawie samodzielnie zebranych informacji scharakteryzowaæ i zaprezentowaæ

wybran¹ grupê etniczn¹ (jej jêzyk, kulturê, historiê);• wyjaœniæ, co to jest Polonia, oraz wskazaæ miejsca jej najwiêkszych skupisk na œwiecie;• wymieniæ przyk³ady podtrzymywania przez œrodowiska polonijne wiêzi z ojczyzn¹;• porównaæ – na podstawie wiêzi odczuwanych przez siebie – znaczenie dla ludzi

wielkiej i ma³ej ojczyzny;• wyjaœniæ na przyk³adach, czym jest patriotyzm; porównaæ patriotyzm z nacjonalizmem

i szowinizmem;• podaæ przyk³ady postawy patriotycznej we wspó³czesnym œwiecie;• wskazaæ – na przyk³adzie Holokaustu i innych zbrodni przeciw ludzkoœci – konse-

kwencje skrajnego nacjonalizmu;• wskazaæ na przyk³adach (wspó³czesnych i historycznych) i wyjaœniæ, w jaki sposób

stereotypy i uprzedzenia utrudniaj¹ relacje miêdzy narodami.

CZÊŒÆ 2

ROZDZIA£ VII. USTRÓJ DEMOKRATYCZNY W POLSCE

1. Rola konstytucji w pañstwieNajwa¿niejszym aktem prawnym w demokratycznym pañstwie jest konstytucja,

zwana te¿ ustaw¹ zasadnicz¹. Mo¿e mieæ formê jednego, zwartego dokumentu lub byæzbiorem praw pisanych i niepisanych. Konstytucja okreœla przede wszystkim kompetencjeg³ównych organów w³adzy publicznej w Polsce, definiuje ich wzajemne relacje, opisujetak¿e zakres praw, wolnoœci i obowi¹zków obywateli. Na zajêciach uczniowie poznaj¹



najwa¿niejsze funkcje konstytucji, zapoznaj¹ siê równie¿ z Konstytucj¹ RP i ucz¹ z niejkorzystaæ.

2. Zasady ustroju PolskiUstrój Polski, podobnie jak ka¿dego demokratycznego pañstwa prawa, opiera siê na

szeregu fundamentalnych zasad konstytucyjnych: suwerennoœci narodu, rz¹dach prawa,pluralizmie, trójpodziale w³adz (w³adza ustawodawcza, wykonawcza i s¹downicza). Pod-czas zajêæ uczniowie znajduj¹ te zasady w Konstytucji RP, analizuj¹ ich znaczenie orazwyszukuj¹ przyk³ady realizacji w ¿yciu publicznym – zapoznaj¹ siê tak¿e z konstytucyj-nymi zapisami dotycz¹cymi praw i wolnoœci cz³owieka i obywatela.

3. Prawo i rz¹dy prawaW demokratycznym pañstwie w³adze nie stoj¹ ponad prawem, lecz s¹ mu podporz¹d-

kowane. Wœród wszystkich zasad reguluj¹cych ¿ycie spo³eczne normy prawne maj¹ cha-rakter szczególny. S¹ ustanawiane przez organy pañstwa i usankcjonowane przymusempañstwowym. Prawo chroni obywateli przed samowol¹ w³adz, a spo³eczeñstwo przedsamowol¹ jednostek. Zajêcia przedstawiaj¹ podstawowe zasady obowi¹zuj¹ce w prawo-dawstwie demokratycznego pañstwa prawnego oraz ukazuj¹, jak prawo reguluje stosunkimiêdzy ró¿nymi podmiotami – obywatelami, instytucjami i organami w³adzy. Wyszukuj¹i analizuj¹ tak¿e prawa i wolnoœci zagwarantowane w Konstytucji RP.

4. Na scenie politycznejJedn¹ z najwa¿niejszych zasad konstytucyjnych w pañstwie demokratycznym jest re-

gu³a pluralizmu politycznego, oznaczaj¹ca w praktyce nieskrêpowane dzia³anie partiipolitycznych. Partie polityczne to organizacje, których celem jest wp³ywanie na sprawypañstwa, dlatego d¹¿¹ one do zdobycia lub utrzymania w³adzy. Podczas zajêæ ucznio-wie ucz¹ siê odró¿niaæ system dwupartyjny od wielopartyjnego, poznaj¹ system partyjnyw Polsce oraz porównuj¹ go z systemami w innych krajach. Analizuj¹ wspó³czesn¹ polsk¹scenê polityczn¹ – poznaj¹ ugrupowania obecne w Sejmie i ich czo³owych polityków.Dowiaduj¹ siê, dlaczego rz¹d tworzy czêsto koalicja kilku partii politycznych oraz jak¹ rolêw pañstwie demokratycznym odgrywa opozycja. Podczas zajêæ uczniowie uœwiadamiaj¹sobie tak¿e, ¿e scena polityczna nie jest wolna od ró¿nych nieprawid³owoœci (np. populi-zmu, mediokracji czy korupcji). Poznaj¹ zjawisko korupcji, jej przyczyny i skutki, oraz ucz¹siê, jak jej przeciwdzia³aæ we w³asnym œrodowisku.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ, co to znaczy, ¿e konstytucja jest najwy¿szym aktem prawnym w Rzeczypo-

spolitej Polskiej;• wymieniæ i omówiæ najwa¿niejsze zasady ustroju Polski: suwerennoœæ narodu, podzia³

w³adzy, rz¹dy prawa, pluralizm;• omówiæ, korzystaj¹c z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, podstawowe prawa i wol-

noœci w niej zapisane;• wyt³umaczyæ, co to jest norma prawna i czym siê ró¿ni od innego rodzaju norm;



• wyjaœniæ, co to jest system dwupartyjny i wielopartyjny, wskazaæ ró¿nice miêdzy nimioraz podaæ przyk³ad pañstwa, w którym funkcjonuje ka¿dy z tych systemów;

• wymieniæ partie polityczne obecne w Sejmie;• wskazaæ partie, które tworz¹ koalicjê rz¹dz¹c¹, oraz te, które pozostaj¹ w opozycji;• wyszukaæ w œrodkach masowego przekazu i zanalizowaæ przyk³ad patologii ¿ycia

publicznego w Polsce.

ROZDZIA£ VIII. PARLAMENT, PREZYDENT, RZ¥D I S¥DY

1. Jak dzia³a parlament?Parlament jest najwa¿niejsz¹ instytucj¹ demokratycznego pañstwa, jako ¿e zasiadaj¹

w nim reprezentanci obywateli, poprzez których realizowana jest zasada suwerennoœcinarodu. Na zajêciach uczniowie zapoznaj¹ siê ze sposobem, w jaki w Polsce wybieranis¹ pos³owie i senatorowie, ucz¹ siê tak¿e rozró¿niaæ ordynacjê proporcjonaln¹ i wiêk-szoœciow¹. Dowiaduj¹ siê równie¿, w jaki sposób funkcjonuje parlament, jakie s¹ jegow³adze i zasady organizacji pracy. S¹ informowani o tym, na czym polega inicjatywa usta-wodawcza i komu przys³uguje, oraz poznaj¹ drogê, jak¹ musi przebyæ projekt ustawy,zanim stanie siê obowi¹zuj¹cym prawem. Bior¹ udzia³ w symulacji uchwalania ustawyi przygotowuj¹ krótkie wyst¹pienie sejmowe w wybranej sprawie.

2. Prezydent i rz¹d, czyli w³adza wykonawcza w PolsceOrganami w³adzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Polskiej s¹ prezydent i rz¹d. Pre-

zydent jest najwy¿szym przedstawicielem RP i gwarantem ci¹g³oœci w³adzy pañstwowej.Rz¹d prowadzi politykê wewnêtrzn¹ i zewnêtrzn¹ oraz kieruje administracj¹ rz¹dow¹.Systemy sprawowania w³adzy w pañstwach demokratycznych ró¿ni¹ siê w zale¿noœci odroli prezydenta i parlamentu (system prezydencki, parlamentarny lub mieszany). Ucznio-wie poznaj¹ zasady wyboru i g³ówne uprawnienia prezydenta oraz sposób powo³ywaniarz¹du i jego kompetencje, a nastêpnie wyszukuj¹ przyk³ady ich dzia³ania.

3. Administrowaæ, czyli zarz¹dzaæRz¹d nie jest w stanie bezpoœrednio zarz¹dzaæ wszystkimi sprawami pañstwa – po-

maga mu w tym aparat wykonawczy zwany administracj¹ publiczn¹. Podczas zajêæuczniowie poznaj¹ strukturê administracji rz¹dowej, dowiaduj¹ siê, jakie cechy powi-nien posiadaæ jej pracownik – urzêdnik oraz po co powo³ano w Polsce s³u¿bê cywiln¹,a tak¿e na przyk³adzie charakteryzuj¹ i analizuj¹ decyzjê administracyjn¹.

4. Wymierzaj¹c sprawiedliwoœæJednym z filarów demokracji jest niezale¿na w³adza s¹downicza. Uczniowie dowiaduj¹

siê, jakie s¹ zasady dzia³ania s¹dów (niezawis³oœæ i dwuinstancyjnoœæ), poznaj¹ sposóbich dzia³ania i hierarchiê. Wa¿n¹ rolê w wymiarze sprawiedliwoœci odgrywaj¹ prokuraturai policja, które zapewniaj¹ obywatelom bezpieczeñstwo i stoj¹ na stra¿y przestrzeganiaprawa. Obok s¹dów powszechnych istniej¹ tak¿e specjalne organy kontroluj¹ce dzia³aniaw³adz pañstwowych: Trybuna³ Konstytucyjny, Trybuna³ Stanu, Naczelny S¹d Administra-



cyjny i Najwy¿sza Izba Kontroli. Dzia³a tak¿e Rzecznik Praw Obywatelskich, który stoi nastra¿y praw i wolnoœci obywateli.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ, jakie organy sprawuj¹ w³adzê w Polsce;• wymieniæ i scharakteryzowaæ zasady demokratycznych wyborów;• omówiæ, jak w Polsce wybiera siê prezydenta oraz parlament;• przedstawiæ zadania i zasady funkcjonowania polskiego parlamentu;• wyjaœniæ, jak powstaj¹ w Polsce ustawy;• przygotowaæ i zaprezentowaæ krótkie wyst¹pienie sejmowe w wybranej sprawie;• przedstawiæ najwa¿niejsze uprawnienia i zadania prezydenta RP;• wyszukaæ w œrodkach masowego przekazu informacje o dzia³aniach urzêduj¹cego

prezydenta;• wyjaœniæ, jak powo³ywany i odwo³ywany jest rz¹d RP;• wymieniæ najwa¿niejsze zadania rz¹du oraz wyszukaæ zadania wybranych ministerstw;• podaæ nazwisko aktualnie urzêduj¹cego premiera, wyszukaæ nazwiska ministrów;• wymieniæ zadania administracji rz¹dowej i podaæ przyk³ady jej dzia³añ;• wyjaœniæ, co to jest s³u¿ba cywilna i jakimi zasadami powinien siê kierowaæ urzêdnik

pañstwowy;• wymieniæ organy stoj¹ce na stra¿y prawa w RP i okreœliæ ich zadania;• wyjaœniæ zasady niezawis³oœci i dwuinstancyjnoœci s¹dów powszechnych;• wyjaœniæ, w jaki sposób Trybuna³ Konstytucyjny kontroluje zgodnoœæ prawa z konsty-

tucj¹;• wyjaœniæ, czym zajmuje siê Trybuna³ Stanu;• okreœliæ, do jakich instytucji stoj¹cych na stra¿y prawa nale¿y siê zwróciæ w wybranych

sprawach.

ROZDZIA£ IX. POLSKA W ŒWIECIE, POLSKA W EUROPIE

1. Silna Polska w œwieciePo upadku komunizmu Polska przesta³a byæ czêœci¹ sk³adow¹ bloku komunistycznego,

podporz¹dkowan¹ Zwi¹zkowi Radzieckiemu, sta³a siê niezale¿nym podmiotem politykieuropejskiej i œwiatowej. Na zajêciach uczniowie zastanawiaj¹ siê, jakie jest miejsce Polskiwe wspó³czesnym œwiecie, w Europie oraz w relacjach z bli¿szymi i dalszymi s¹siadami.Poznaj¹ cele polityki zagranicznej i dowiaduj¹ siê, czym zajmuj¹ siê ambasady i konsulaty.Uczniowie analizuj¹ tak¿e stosunki Polski z UE i Stanami Zjednoczonymi oraz naszymis¹siadami. Samodzielnie wyszukuj¹ i analizuj¹ informacje o relacjach Polski z wybranymkrajem.

2. NATO, czyli nasi sojusznicyPodpisanie traktatu brukselskiego w 1948 roku umo¿liwi³o stworzenie NATO – wspól-

nego systemu obronnego chroni¹cego przed ideologicznym i militarnym zagro¿eniem



ze strony obozu komunistycznego. Upadek komunizmu postawi³ przed Sojuszem Pó³-nocnoatlantyckim zadanie zdefiniowania na nowo celów organizacji. Wydarzeniem prze-³omowym by³o przyjêcie nowych cz³onków, a zarazem dawnych sygnatariuszy Uk³aduWarszawskiego – Polski, Wêgier i Czech. Podczas zajêæ uczniowie charakteryzuj¹ poli-tykê obronn¹ Polski, poznaj¹ cele i sposoby dzia³ania NATO. Dowiaduj¹ siê te¿, jak¹ rolêw NATO odgrywa Polska i w jakie jego dzia³ania jesteœmy zaanga¿owani. Przygotowuj¹tak¿e wypowiedŸ zespo³ow¹ na temat udzia³u polskich ¿o³nierzy w misjach pokojowych.

3. Wspólna Europa – jak i po co?Unia Europejska zak³ada g³êbok¹ integracjê ekonomiczn¹ i polityczn¹ wszystkich

pañstw cz³onkowskich. W ostatnich latach do Unii przyst¹pi³o wiele nowych krajów –postawi³o to przed ni¹ nowe wyzwania oraz wywo³a³o debatê na temat przysz³oœci zjed-noczonej Europy. Uczniowie poznaj¹ proces integracji europejskiej z jego najwa¿niejszymietapami wyznaczanymi przez cztery kolejne dokumenty (traktaty rzymskie, traktaty z Ma-astricht, Nicei i Lizbony). Dowiaduj¹ siê, jak s¹ realizowane w UE zasady pomocniczoœcii solidarnoœci. Maj¹ te¿ okazjê przyjrzeæ siê ró¿nym koncepcjom funkcjonowania UE orazjej dalszego rozszerzania, mog¹ rozwa¿yæ „za” i „przeciw” oraz wyraziæ w³asn¹ opiniê naten temat.

4. Instytucje Unii EuropejskiejProces podejmowania decyzji, który dotyczy kilkudziesiêciu pañstw, nie jest ³atwy.

Zajmuj¹ siê tym najwa¿niejsze instytucje Unii: Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej,Parlament Europejski, Komisja Europejska, w których zasiadaj¹ przedstawiciele poszcze-gólnych krajów cz³onkowskich. Uczniowie poznaj¹ najwa¿niejsze zadania przez nie reali-zowane oraz poszukuj¹ przyk³adów ich decyzji i dzia³añ. Dowiaduj¹ siê tak¿e, sk¹d bior¹siê pieni¹dze w unijnym bud¿ecie i w jaki sposób s¹ wydawane, miêdzy innymi na politykêregionaln¹ Unii.

5. Polacy – obywatele Unii EuropejskiejPolska przyst¹pi³a do Unii Europejskiej w 2004 roku – po kilku latach mo¿emy ju¿ oce-

niæ, na ile cz³onkostwo zmieni³o ¿ycie regionów, miast, wsi oraz ka¿dego z nas. Uczniowiepodczas zajêæ poznaj¹ polityczne, spo³eczne i ekonomiczne tego skutki. Wyszukuj¹ infor-macje na temat œrodków unijnych, z których korzysta nasze pañstwo. Sprawdzaj¹, w jakisposób i na co s¹ wydawane œrodki unijne w ich gminie i regionie. Dowiaduj¹ siê tak¿e,co dla nich samych oznacza – i mo¿e w przysz³oœci oznaczaæ – bycie obywatelem UniiEuropejskiej.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• scharakteryzowaæ miejsce Polski we wspó³czesnym œwiecie;• wyjaœniæ, czym jest suwerennoœæ, i pokazaæ na przyk³adach, jak wspó³czeœnie jest ona

ograniczana;• przedstawiæ najwa¿niejsze cele i kierunki polskiej polityki zagranicznej (stosunki z pañ-

stwami Unii Europejskiej i Stanami Zjednoczonymi, relacje z s¹siadami);



• wymieniæ operacjê militarn¹ i misjê pokojow¹, w których Polska wziê³a lub bierzeudzia³;

• przedstawiæ relacje Polski z wybranym pañstwem na podstawie samodzielnie zebra-nych informacji;

• wyjaœniæ, czym siê zajmuj¹ ambasady i konsulaty;• scharakteryzowaæ politykê obronn¹ Polski;• okreœliæ cele i sposoby dzia³ania NATO oraz scharakteryzowaæ nasze cz³onkostwo

w NATO;• uzasadniæ na przyk³adach znaczenie i potrzebê wspó³pracy Polski z innymi krajami;• przedstawiæ g³ówne cele integracji europejskiej;• wymieniæ i opisaæ najwa¿niejsze etapy integracji europejskiej (traktaty rzymskie, trak-

taty z Maastricht, Nicei i Lizbony);• wyjaœniæ, czym zajmuj¹ siê najwa¿niejsze instytucje Unii Europejskiej: Rada Europejska,

Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski i Komisja Europejska;• wyjaœniæ, jak w Unii Europejskiej realizowane s¹ zasady pomocniczoœci i solidarnoœci;• wyjaœniæ, sk¹d pochodz¹ œrodki finansowe w unijnym bud¿ecie i na co s¹ przezna-

czane;• wskazaæ na mapie cz³onków Unii Europejskiej;• zaprezentowaæ i uzasadniæ swoj¹ opiniê (odwo³uj¹c siê do konkretnych przyk³adów)

na temat dalszej integracji europejskiej;• przedstawiæ prawa i obowi¹zki wynikaj¹ce z posiadania obywatelstwa Unii Europej-

skiej;• wyszukaæ informacje na temat korzystania ze œrodków unijnych przez polskich oby-

wateli, przedsiêbiorstwa i instytucje, z uwzglêdnieniem swojej gminy i regionu;• sformu³owaæ i uzasadniæ w³asne zdanie (odwo³uj¹c siê do przyk³adów) na temat

korzyœci, jakie niesie ze sob¹ cz³onkostwo w Unii Europejskiej.

ROZDZIA£ X. JEDEN ŒWIAT, WIELE PROBLEMÓW

1. Narody ZjednoczoneIdea miêdzynarodowej wspó³pracy na rzecz pokoju i bezpieczeñstwa zmaterializowa³a

siê w 1948 roku wraz z powstaniem ONZ. Choæ organizacja ta nie zrealizowa³a dokoñca pok³adanych w niej nadziei, to odgrywa du¿¹ rolê w rozwi¹zywaniu problemówzbiorowego bezpieczeñstwa i tworzeniu prawa miêdzynarodowego. Uczniowie poznaj¹organy, cele i sposoby dzia³ania Organizacji Narodów Zjednoczonych. Podaj¹ przyk³ady jejzaanga¿owania w pomoc uchodŸcom oraz poznaj¹ polsk¹ politykê wobec ludzi, którzyopuszczaj¹ swój kraj ze wzglêdu na przeœladowania.

2. Kraje bogate, kraje biedneWe wspó³czesnym œwiecie istnieje g³êbokie napiêcie, okreœlane jako konflikt Pó³nocy

i Po³udnia, wynikaj¹ce z ogromnych dysproporcji w poziomie zamo¿noœci i rozwoju. Co-raz bardziej powszechna staje siê œwiadomoœæ, ¿e rozwi¹zanie problemów biedy, g³odu,



analfabetyzmu i niskiej jakoœci ¿ycia wielkiej liczby mieszkañców naszej planety wymagaogromnego wysi³ku wspólnoty miêdzynarodowej. Na zajêciach uczniowie poznaj¹ pro-blemy, z jakimi borykaj¹ siê mieszkañcy krajów Trzeciego Œwiata, staraj¹ siê zrozumieæ ichperspektywê oraz oczekiwania wobec pañstw wysoko rozwiniêtych. Zastanawiaj¹ siê, jakprzeciwdzia³aæ narastaj¹cym we wspó³czesnym œwiecie ró¿nicom cywilizacyjnym oraz cosami mog¹ zrobiæ, by wesprzeæ najubo¿sze kraje.

3. Niespokojny œwiatChoæ wspólnota miêdzynarodowa podejmuje wiele wysi³ków na rzecz pokoju, to

œwiat pozostaje wci¹¿ bardzo niespokojnym miejscem. Konflikty wybuchaj¹ z bardzo ró¿-nych przyczyn: politycznych, narodowoœciowych, religijnych, rasowych, ekonomicznych,kulturowych. Znakiem naszych czasów sta³ siê terroryzm – zamachy na niewinnych ludzidokonywane na ulicach, lotniskach, w teatrach, biurowcach, szko³ach. Na lekcji ucznio-wie analizuj¹ przebieg i próby rozwi¹zania wybranego konfliktu. Poznaj¹ sposoby walkiz terroryzmem stosowane we wspó³czesnym œwiecie i zastanawiaj¹ siê nad ich ograni-czeniami.

4. Globalizacja, czyli nawzajem od siebie zale¿ymyWraz z rozwojem gospodarki œwiatowej, a tak¿e z postêpem technicznym, który zwie-

lokrotni³ ludzkie mo¿liwoœci w dziedzinie przep³ywu informacji, staliœmy siê sobie bli¿si,ale i bardziej od siebie zale¿ni. Wydarzenia rozgrywaj¹ce siê gdzieœ daleko – np. kry-zys finansowy w Stanach Zjednoczonych czy konflikt na Bliskim Wschodzie – nierzadkowp³ywaj¹ na nasze ¿ycie. Poniewa¿ jesteœmy od siebie coraz bardziej zale¿ni, musimy byæte¿ bardziej odpowiedzialni. Na zajêciach uczniowie analizuj¹ korzyœci i niebezpieczeñ-stwa zwi¹zane z globalizacj¹, dyskutuj¹ o wyzwaniach, jakie stoj¹ przed wspó³czesnymœwiatem, zastanawiaj¹ siê, jak wspólnota miêdzynarodowa mo¿e rozwi¹zywaæ problemyglobalne, a przede wszystkim jak oni sami mog¹ siê do tego przyczyniæ przez swojecodzienne – odpowiedzialne i racjonalne – zachowania.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ, czym zajmuj¹ siê ONZ, jej najwa¿niejsze organy (Zgromadzenie Ogólne,

Rada Bezpieczeñstwa, Sekretarz Generalny) i inne wybrane organizacje miêdzynaro-dowe;

• wyjaœniæ, kim s¹ imigranci i uchodŸcy, oraz oceniæ na przyk³adach ich sytuacjê wewspó³czesnym œwiecie;

• porównaæ – odwo³uj¹c siê do przyk³adów – sytuacjê w krajach globalnego Po³udniai globalnej Pó³nocy;

• wyjaœniæ, na czym polega wspó³zale¿noœæ „bogatej Pó³nocy” i „biednego Po³udnia”,i podaæ jej konkretny przyk³ad;

• okreœliæ, w jaki sposób wspólnota miêdzynarodowa mo¿e pomagaæ krajom ubogimi gospodarczo zacofanym;

• wyjaœniæ, co to jest pomoc humanitarna, podaæ przyk³ady i uzasadniæ jej potrzebê;• zaanga¿owaæ siê (na miarê swoich mo¿liwoœci) w pomoc humanitarn¹ (np. poprzez

udzia³ w akcjach Polskiej Akcji Humanitarnej);



• wskazaæ na mapie miejsca najpowa¿niejszych konfliktów miêdzynarodowych;• wyjaœniæ, co to jest terroryzm, i wskazaæ najwa¿niejsze sposoby walki z nim;• omówiæ przebieg wybranego konfliktu oraz zaproponowaæ w³asny sposób na jego

rozwi¹zanie;• uzasadniæ, dlaczego dzia³anie na rzecz pokoju i bezpieczeñstwa jest podstawowym

zadaniem wspólnoty miêdzynarodowej, opieraj¹c siê na aktualnych przyk³adach kon-fliktów miêdzynarodowych;

• wyjaœniæ, odwo³uj¹c siê do przyk³adów, na czym polega globalizacja w sferze kultury,gospodarki i polityki; oceniæ jej skutki;

• wyjaœniæ, jak nasze codzienne zachowania mog¹ wp³ywaæ na ¿ycie innych ludzi naœwiecie (np. oszczêdzanie wody i energii, przemyœlane zakupy), oraz podj¹æ decyzjêo zmianie wybranych nawyków.

ROZDZIA£ XI. CZ£OWIEK W GOSPODARCE RYNKOWEJ

1. Jak dzia³a cz³owiek przedsiêbiorczy?Praca i przedsiêbiorczoœæ pomagaj¹ wspó³czesnym obywatelom w zaspokajaniu po-

trzeb ekonomicznych. Cz³owiek przedsiêbiorczy zna i stosuje w praktyce zasady organi-zacji pracy – przed ka¿dym dzia³aniem ustala jego cele, planuje i dzieli zadania, opraco-wuje harmonogram; po realizacji zaœ ocenia efekty, by wyci¹gn¹æ wnioski na przysz³oœæ.Uczniowie nie tylko poznaj¹ cechy i umiejêtnoœci cz³owieka przedsiêbiorczego, ale maj¹te¿ okazjê æwiczyæ je, wykonuj¹c konkretne zadania i planuj¹c przedsiêwziêcia spo³eczne,które te kompetencje rozwijaj¹.

2. O racjonalnym gospodarowaniuGospodarstwa domowe, prywatne przedsiêbiorstwa i pañstwo to trzy najwa¿niejsze

typy podmiotów gospodarczych. To ich decyzje dotycz¹ce wytwarzania i/lub zakupu dóbroraz us³ug kszta³tuj¹ ¿ycie gospodarcze ka¿dego kraju i jego obywateli. Dzia³alnoœæ tychtrzech typów podmiotów jest ze sob¹ œciœle powi¹zana, tworz¹c tzw. obieg okrê¿nydóbr, us³ug i p³atnoœci. Uczniowie wyszukuj¹ przyk³ady racjonalnego i nieracjonalnegogospodarowania w swoim otoczeniu, kraju i na œwiecie oraz ucz¹ siê stosowaæ zasadyracjonalnoœci w zarz¹dzaniu w³asnymi zasobami.

3. Rynek, czyli w poszukiwaniu równowagiRynek to miejsce spotkania sprzedawców i kupuj¹cych, gdzie kszta³tuje siê cena da-

nego produktu. Uczniowie poznaj¹ zasady funkcjonowania gospodarki rynkowej, dowia-duj¹ siê, jak dzia³a prawo poda¿y i popytu, poznaj¹ ró¿ne rodzaje rynków. Ucz¹ siê, naczym polega konkurencja, co to s¹ praktyki monopolistyczne, a tak¿e zastanawiaj¹ siê,jakie czynniki wp³ywaj¹ na wielkoœæ poda¿y i popytu. Analizuj¹ te¿, jak¹ rolê we wspó³-czesnej gospodarce rynkowej odgrywa konsument – to w³aœnie jego decyzje kszta³tuj¹poda¿, a zatem sposób wykorzystania dostêpnych zasobów. Producenci staraj¹ siê jednaknie tylko zaspokajaæ potrzeby konsumentów, ale tak¿e je tworzyæ. Na lekcji uczniowiedowiaduj¹ siê, jakie prawa maj¹ konsumenci i w jaki sposób mog¹ ich broniæ.



4. W œwiecie pieni¹dzaLekcja wyjaœnia, dlaczego ludzie u¿ywaj¹ pieni¹dza jako œrodka u³atwiaj¹cego wy-

mianê. Przedstawia rodzaje pieni¹dza i pokazuje jego kluczow¹ rolê w gospodarce ryn-kowej. Zajêcia prezentuj¹ funkcje realizowane przez bank centralny i banki komercyjnew gospodarce, ukazuj¹c tak¿e wybrane problemy zwi¹zane z kryzysem bankowo-finanso-wym. Uczniowie poznaj¹ równie¿ najwa¿niejsze operacje bankowe, w tym: przyjmowaniewk³adów oszczêdnoœciowych i lokat terminowych, prowadzenie rachunków bankowych,udzielanie kredytów. Ucz¹ siê porównywaæ oferty ró¿nych banków.

5. Gospodarka i pañstwoNawet w gospodarce rynkowej pañstwo okazuje siê niezbêdne. To ono tworzy prawne

warunki gospodarowania, utrzymuje wa¿ne instytucje publiczne (np. s¹dy, wojsko), do-starcza dobra publiczne (np. edukacjê), pomaga biednym i bezrobotnym, organizujesystem ubezpieczeñ spo³ecznych. Uczniowie poznaj¹ cele polityki gospodarczej pañstwaoraz zasady tworzenia jego bud¿etu. Dowiaduj¹ siê, jakie podatki p³ac¹ Polacy i polskiefirmy. Zajêcia te to tak¿e okazja, by poznaæ pojêcia przydatne do analizy wzrostu gospo-darczego pañstwa (produkt narodowy brutto, inflacja, recesja). Uczniowie oceniaj¹, jakidystans dzieli nasz kraj od najbogatszych pañstw œwiata, oraz zastanawiaj¹ siê, czy udasiê go zmniejszyæ.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ na przyk³adach z ¿ycia w³asnej rodziny, miejscowoœci i ca³ego kraju, w jaki

sposób praca i przedsiêbiorczoœæ pomagaj¹ w zaspokajaniu potrzeb ekonomicznych;• przedstawiæ cechy i umiejêtnoœci cz³owieka przedsiêbiorczego;• braæ udzia³ w przedsiêwziêciach spo³ecznych, które pozwalaj¹ rozwin¹æ postawê

przedsiêbiorczoœci;• zastosowaæ w praktyce podstawowe zasady organizacji pracy (ustalenie celu, plano-

wanie, podzia³ zadañ, harmonogram, ocena efektów);• przedstawiæ podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, przedsiêbiorstwa, pañ-

stwo) i zwi¹zki miêdzy nimi;• podaæ przyk³ady racjonalnego i nieracjonalnego gospodarowania;• zastosowaæ zasady racjonalnego gospodarowania w odniesieniu do w³asnych zaso-

bów (np. czasu, pieniêdzy);• scharakteryzowaæ gospodarkê rynkow¹ – wskazaæ i objaœniæ jej podstawowe zasady,

tj. prywatn¹ w³asnoœæ, swobodê gospodarowania, konkurencjê, d¹¿enie do zysku,przedsiêbiorczoœæ;

• wyjaœniæ dzia³anie prawa poda¿y i popytu oraz ceny jako regulatora rynku;• zanalizowaæ rynek wybranego produktu i wybranej us³ugi;• wyjaœniæ, na czym polega wolna konkurencja na rynku oraz dlaczego w praktyce

czêsto jest ona niedoskona³a;• wyjaœniæ, jakie prawa maj¹ konsumenci i jak mog¹ ich dochodziæ;• przedstawiæ na przyk³adach funkcje i formy pieni¹dza w gospodarce rynkowej;



• wyjaœniæ, czym zajmuj¹ siê: bank centralny, banki komercyjne, gie³da papierów war-toœciowych;

• znaleŸæ i porównaæ oferty ró¿nych banków (konta, lokaty, kredyty, fundusze inwesty-cyjne);

• wyjaœniæ, na czym polega oszczêdzanie i inwestowanie;• wyjaœniæ terminy: produkt krajowy brutto, wzrost gospodarczy, inflacja, recesja;• interpretowaæ dane statystyczne dotycz¹ce PKB, wzrostu gospodarczego, inflacji i re-

cesji;• wymieniæ najwa¿niejsze dochody i wydatki pañstwa;• wyjaœniæ, co to jest bud¿et pañstwa;• przedstawiæ g³ówne rodzaje podatków w Polsce (PIT, VAT, CIT);• uzasadniæ, dlaczego gospodarka wspó³czesnego pañstwa nie mo¿e funkcjonowaæ

bez podatków;• obliczyæ wysokoœæ podatku PIT na podstawie konkretnych danych.

ROZDZIA£ XII. EKONOMIA W TWOIM ¯YCIU

1. Domowa gospodarka, czyli jak u³o¿yæ bud¿et?Gospodarstwa domowe z jednej strony s¹ g³ównym podmiotem dostarczaj¹cym za-

sobów pracy, a z drugiej – najwa¿niejszym motorem konsumpcji. Na lekcji uczniowieanalizuj¹ dochody i wydatki gospodarstw domowych oraz ucz¹ siê sporz¹dzaæ ich bu-d¿ety. Dowiaduj¹ siê, w jaki sposób gospodarstwa mog¹ równowa¿yæ swój bud¿et (np.ograniczaj¹c wydatki lub bior¹c kredyt). Poznaj¹ zasady opracowywania bud¿etu na przy-k³adzie konkretnego przedsiêwziêcia z ¿ycia klasy, szko³y i spo³ecznoœci lokalnej. Ucz¹ siête¿, jak byæ roztropnymi konsumentami.

2. Zak³adamy firmê, czyli ABC przedsiêbiorstwaRozwój gospodarczy Polski zale¿y przede wszystkim od indywidualnej przedsiêbior-

czoœci. Zabawa edukacyjna w tworzenie firmy uczy uwzglêdniania ró¿nych czynnikówprzy podejmowaniu decyzji ekonomicznych: mo¿liwoœci kapita³owych, zasobów ludz-kich, dostêpnoœci i cen surowców, potencjalnego popytu na dobra czy us³ugi. Uczniowiedowiaduj¹ siê, jak dzia³aj¹ ma³e i du¿e firmy, na czym polega marketing, ucz¹ siê obliczaæprzychód, koszty, dochód i zysk. Lekcja zawiera tak¿e podstawowe informacje o prawachi obowi¹zkach pracownika.

3. Pomyœlmy o przysz³oœciWybór szko³y i kierunku dalszego kszta³cenia to decyzja, która wywiera ogromny

wp³yw na ¿ycie ka¿dego m³odego cz³owieka. Wprawdzie trudno przewidzieæ wszystkietrendy na rynku pracy, jednak mo¿na za³o¿yæ, ¿e kilka rzeczy bêdzie zawsze wysoko cenio-nych: solidne wykszta³cenie, umiejêtnoœci praktyczne (np. obs³uga komputera), znajomoœæjêzyków, umiejêtnoœæ wspó³pracy, pasja itp. Uczniowie planuj¹ swoj¹ karierê edukacyjn¹i zawodow¹, szukaj¹c równowagi miêdzy swoimi zainteresowaniami i predyspozycjamia mo¿liwoœciami.



4. Jak znaleŸæ pracê?W gospodarce rynkowej popyt na si³ê robocz¹ jest zwykle mniejszy ni¿ poda¿ –

oznacza to, ¿e pewna liczba osób nie znajdzie zatrudnienia. Uczniowie podczas zajêæporównuj¹ bezrobocie w ró¿nych krajach, analizuj¹ jego przyczyny oraz dowiaduj¹ siê,jak rz¹dy staraj¹ siê mu przeciwdzia³aæ. Zastanawiaj¹ siê te¿, jakie s¹ najbardziej efektywnesposoby poszukiwania pracy, ucz¹ siê pisaæ ¿yciorys i list motywacyjny. Dowiaduj¹ siê, czybêd¹c osobami niepe³noletnimi, mog¹ pracowaæ, a tak¿e jakie prawa przys³uguj¹ im jakopracownikom.

5. O etyce i prawie w gospodarceSzara strefa, czyli niezarejestrowane i nieopodatkowane dzia³ania gospodarcze oraz

inne przestêpstwa gospodarcze, to problem niemal wszystkich krajów. Obni¿a dochodybud¿etu pañstwa i innych podmiotów gospodarczych, demoralizuje pracodawców i pra-cowników, psuje rynek. Przyk³adami zjawisk negatywnych zwi¹zanych z szar¹ stref¹ s¹korupcja gospodarcza czy piracki rynek programów komputerowych, ksi¹¿ek i podróbekznanych marek. Podczas zajêæ uczniowie rozwa¿aj¹ etyczne aspekty dzia³alnoœci gospo-darczej, w tym podstawowe zasady, którymi powinni siê kierowaæ przedsiêbiorcy orazpracownicy.

Wiadomoœci i umiejêtnoœciUczeñ powinien umieæ:• wyjaœniæ na przyk³adach, jak funkcjonuje gospodarstwo domowe;• wymieniæ g³ówne dochody i wydatki gospodarstwa domowego;• u³o¿yæ bud¿et gospodarstwa domowego;• przygotowaæ bud¿et konkretnego przedsiêwziêcia z ¿ycia ucznia, klasy, szko³y; roz-

wa¿yæ wydatki oraz wskazaæ Ÿród³a ich finansowania;• wyjaœniæ, na czym polega prowadzenie indywidualnej dzia³alnoœci gospodarczej;• wyjaœniæ, jak dzia³a przedsiêbiorstwo;• obliczyæ na prostym przyk³adzie przychód, koszty, dochód i zysk przedsiêbiorstwa;• wskazaæ g³ówne elementy dzia³añ marketingowych (produkt, cena, miejsce, promo-

cja) i wyjaœniæ na przyk³adach ich znaczenie dla przedsiêbiorstwa i konsumentów;• przedstawiæ g³ówne prawa i obowi¹zki pracownika;• wyjaœniæ, czemu s³u¿¹ ubezpieczenia spo³eczne i zdrowotne;• rozpoznaæ w³asne preferencje i predyspozycje dotycz¹ce dalszego kszta³cenia siê;• zaplanowaæ swoj¹ dalsz¹ edukacjê (w tym wybór szko³y ponadgimnazjalnej);• wyszukiwaæ informacje o mo¿liwoœciach zatrudnienia na lokalnym, regionalnym i kra-

jowym rynku pracy (urzêdy pracy, og³oszenia, internet);• sporz¹dziæ ¿yciorys i list motywacyjny;• wskazaæ g³ówne przyczyny bezrobocia w swojej miejscowoœci, regionie i Polsce; oceniæ

jego skutki;• przedstawiæ zasady etyczne, którymi powinni siê kierowaæ pracownicy i pracodawcy;• wyjaœniæ, na czym polega spo³eczna odpowiedzialnoœæ biznesu;• podaæ przyk³ady zjawisk z szarej strefy w gospodarce;• oceniæ zjawiska z szarej strefy gospodarki – wyt³umaczyæ, sk¹d siê bierze szara strefa

w gospodarce, oraz wskazaæ jej zagro¿enia dla gospodarki.



NA JAKICH LEKCJACH KOSS MOG¥ BYÆ REALIZOWANEPOSZCZEGÓLNE WYMAGANIA PODSTAWY PROGRAMOWEJ?

Poni¿sze zestawienie odnosi siê – w przypadku czêœci 1 podrêcznika – do wersji roz-szerzonej i podstawowej, w przypadku czêœci 2 – tylko do wersji rozszerzonej (wersjapodstawowa w przygotowaniu). Kursyw¹ zaznaczamy uwagi, które odnosz¹ siê do wersjipodstawowej i rozszerzonej, czcionk¹ pogrubion¹ – tylko te dotycz¹ce wersji podstawo-wej, pozosta³e – wersji rozszerzonej.

CZÊŒÆ 1

ROZDZIA£ I. PODSTAWOWE UMIEJÊTNOŒCI OBYWATELSKIE1. Jak zdobywaæ informacje i jak z nich korzystaæ? (1.1, 6.3)2. O porozumiewaniu siê i nieporozumieniach (1.1)3. Bez wspó³pracy ani rusz! (1.1, 1.3, 1.4, 2.1)4. Trudne decyzje (1.2)5. Negocjacje zamiast k³ótni (1.2, 1.3)

ROZDZIA£ II. CZ£OWIEK W SPO£ECZEÑSTWIE1. Cz³owiek – istota spo³eczna (2.1, 2.4, 2.5, 3.1)2. Regu³y gry spo³ecznej (2.2, 2.4, 2.5)3. Obowi¹zek i odpowiedzialnoœæ (2.2, 2.4)4. Szko³a jako wspólnota (2.1, 2.3)5. Jak ¿yj¹ Polacy? (3.1, 3.2, 3.3)

ROZDZIA£ III. SAMORZ¥D LOKALNY1. Moja gmina i mój samorz¹d (16.1, 16.2, 17.1, 18.1, 18.2, 18.3)2. Jakie s¹ zadania samorz¹du gminnego? (17.2, 17.3, 17.4)3. Z wizyt¹ w urzêdzie gminy (17.2, 17.4, 17.5, 17.6, 18.1, 18.2)4. Kto rz¹dzi w gminie? (17.3, 17.4, 18.1)5. Przed wyborami samorz¹dowymi (7.1, 7.2, 7.3, 7.4, 17.3, 18.1)6. Jedna gmina, wiele problemów (16.2, 17.5)7. Jak rada gminy podejmuje decyzje o bud¿ecie? (17.3)

ROZDZIA£ IV. ZASADY DEMOKRACJI1. Ró¿ne oblicza pañstwa (10.1, 10.2)2. Demokracja – co to takiego? (10.3, 10.5, 10.6)3. Demokratyczne spory (10.6, 10.7)4. Krótka historia d³ugiej drogi (10.4)5. Polskie tradycje demokratyczne (10.4)6. Najlepszy ustrój – demokracja? (10.7)



ROZDZIA£ V. AKTYWNOŒÆ OBYWATELSKA1. Obywatel – kto to taki? (4.1,4.2, 4.3)2. Obywatelskie drogi Polaków (4.3, 5.2)3. Jak obywatele uczestnicz¹ w ¿yciu publicznym? (5.1, 5.2, 5.4, 5.5)4. Stowarzyszenie, czyli razem raŸniej (5.3, 5.4)5. Marsz na wybory! (7.1, 7.2, 7.3, 7.4)6. Opinia, z któr¹ trzeba siê liczyæ (6.1, 6.4)7. Œrodki masowego przekazu – czwarta w³adza? (6.1, 6.2, 6.3)

ROZDZIA£ VI. NARÓD I PATRIOTYZM1. Naród i pañstwo (8.1, 8.4, 9.5)2. Mniejszoœci narodowe w Polsce (8.2, 8.3, 9.5)3. Co to znaczy byæ patriot¹? (9.1, 9.2, 9.3, 9.5)4. Cieñ Zag³ady (9.4, 9.5)

CZÊŒÆ 2

ROZDZIA£ VII. USTRÓJ DEMOKRATYCZNY W POLSCE1. Rola konstytucji w pañstwie (11.1)2. Zasady ustroju Polski (11.2)3. Prawo i rz¹dy prawa (11.2, 11.3)4. Na scenie politycznej (11.4, 12.1, 12.2, 12.3)

ROZDZIA£ VIII. PARLAMENT, PREZYDENT, RZ¥D I S¥DY1. Jak dzia³a parlament? (12.1, 13.1, 13.2)2. Prezydent i rz¹d, czyli w³adza wykonawcza w Polsce (14.1, 14.2, 14.3)3. Administrowaæ, czyli zarz¹dzaæ (14.3, 14.4)4. Wymierzaj¹c sprawiedliwoœæ (15.1, 15.2)

ROZDZIA£ IX. POLSKA W ŒWIECIE, POLSKA W EUROPIE1. Silna Polska w œwiecie (19.1, 19.3, 19.4)2. NATO, czyli nasi sojusznicy (19.1, 19.2)3. Wspólna Europa — jak i po co? (20.1, 20.3, 20.5)4. Instytucje Unii Europejskiej (20.2, 20.4)5. Polacy — obywatele Unii Europejskiej (21.1, 21.2, 21.3)

ROZDZIA£ X. JEDEN ŒWIAT, WIELE PROBLEMÓW1. Narody Zjednoczone (22.1, 22.2, 23.5)2. Kraje bogate, kraje biedne (23.1, 23.2)3. Niespokojny œwiat (22.2, 23.5, 23.6)4. Globalizacja, czyli nawzajem od siebie zale¿ymy (23.1, 23.2, 23.3, 23.4)



ROZDZIA£ XI. CZ£OWIEK W GOSPODARCE RYNKOWEJ1. Jak dzia³a cz³owiek przedsiêbiorczy? (24.1, 24.2, 24.3)2. O racjonalnym gospodarowaniu (25.1, 25.2)3. Rynek, czyli w poszukiwaniu równowagi (25.3, 25.4, 26.4)4. W œwiecie pieni¹dza (25.2, 27.1, 27.2, 27.3)5. Gospodarka i pañstwo (28.1, 28.2, 28.3)

ROZDZIA£ XII. EKONOMIA W TWOIM ¯YCIU1. Domowa gospodarka, czyli jak u³o¿yæ bud¿et? (25.2, 26.1, 26.2, 26.3)2. Zak³adamy firmê, czyli ABC przedsiêbiorstwa (24.3, 29.1, 29.2, 29.3)3. Pomyœlmy o przysz³oœci (24.3, 30.1)4. Jak znaleŸæ pracê? (29.4, 30.2, 30.3, 30.4)5. O etyce i prawie w gospodarce (31.1, 31.2, 31.3)


Procedury osi¹gania szczegó³owych celów edukacyjnych

IV. PROCEDURY OSI¥GANIASZCZEGÓ£OWYCH CELÓW EDUKACYJNYCH

Ta czêœæ programu zawiera wskazówki, jak skutecznie i w atrakcyjny dla gim-nazjalistów sposób uczyæ wiedzy o spo³eczeñstwie wed³ug programu KOSS.Przedstawia zasady organizacji pracy na lekcji, strukturê materia³ów dydak-tycznych, dodatkowe pomoce dydaktyczne oraz wybrane metody motywuj¹ceuczniów do nauki, w tym metodê projektu.

Za³o¿eniem programu KOSS jest nie tylko wyposa¿enie uczniów w wiedzê dotycz¹c¹¿ycia spo³ecznego, politycznego i gospodarczego Polski, ale przede wszystkim praktyczneprzygotowanie m³odego cz³owieka do aktywnoœci w spo³eczeñstwie obywatelskim i w de-mokratycznym pañstwie prawa. Zajêcia (w tym materia³y dydaktyczne i proponowanew podrêczniku metody) zosta³y wiêc tak skonstruowane, by wyposa¿yæ uczniów w umie-jêtnoœci wykorzystywania posiadanych wiadomoœci, tak podczas edukacji szkolnej, jaki w przysz³oœci. Poruszane zagadnienia, problemy proponowane do rozwi¹zania oraz te-maty dyskusji maj¹ te¿ wykszta³ciæ i utrwalaæ u uczniów wzorce zachowañ i postawywspó³pracy z innymi, które sprzyjaj¹ odpowiedzialnemu funkcjonowaniu we wspó³czes-nym œwiecie.

Sformu³owane w programie KOSS cele edukacyjne i wychowawcze stawiaj¹ przed na-uczycielem trudne zadanie – uczyæ tak, aby wiedza i umiejêtnoœci zdobyte w szkole by³yprzydatne w œrodowisku pozaszkolnym oraz inspirowa³y uczniów do aktywnoœci obywa-telskiej i zainteresowania ¿yciem publicznym. W ujêciu autorów kszta³tuje to postawêodpowiedzialnoœci za w³asne otoczenie i przygotowuje do bycia dobrym obywatelem.

W osi¹gniêciu tych celów programu pomog¹ nauczycielowi: podstawowa wiedzao uczeniu siê przez doœwiadczenie, dobra organizacja zajêæ, wykorzystanie ró¿norod-nych form prezentacji materia³u dydaktycznego, stworzenie w klasie warunków (nie tylkofizycznych) sprzyjaj¹cych uczeniu siê, znajomoœæ aktywizuj¹cych metod nauczania i umie-jêtnoœæ ich zastosowania, w tym zw³aszcza metody projektu, a wreszcie stosowanie zasadoceniania kszta³tuj¹cego (patrz: rozdzia³ V).

UCZENIE SIÊ PRZEZ DOŒWIADCZENIENajbardziej efektywne uczenie siê to takie, które jest oparte na konkretnym doœwiad-

czeniu. Stwarza ono naturalne warunki do zdobywania wiedzy i umiejêtnoœci oraz u³atwiawykorzystanie ich w przysz³oœci.

W procesie uczenia siê przez doœwiadczenie uczniowie:• odwo³uj¹ siê do swoich doœwiadczeñ, zarówno tych wczeœniejszych, jak i nabywanych

podczas zajêæ;• oceniaj¹ w³asne doœwiadczenia i wyrabiaj¹ sobie w³asne zdanie;• analizuj¹ sposób, w jaki siê ucz¹;



• s¹ otwarci na kolejne doœwiadczenia i planuj¹, w jaki sposób wykorzystaj¹ zdobytewiadomoœci i umiejêtnoœci.

ORGANIZACJA ZAJÊÆ KOSS

a. Organizacja miejscaKonstrukcja zajêæ wed³ug programu KOSS zak³ada niekiedy rezygnacjê z tradycyjnegosposobu nauczania – wiele zadañ jest realizowanych w parach i grupach. Prowadzoneczêsto dyskusje i debaty wymagaj¹ inaczej zorganizowanej przestrzeni, uczniowieprzemieszczaj¹ siê z miejsca na miejsce – czasami siedz¹ przy swoich stolikach, in-nym razem w kilkuosobowych zespo³ach, a niekiedy w krêgu. Wa¿ne jest zatem, byprzed zajêciami nauczyciel zastanowi³ siê nad najlepszym uk³adem ³awek w klasie,przygotowa³ niezbêdne materia³y i pomoce dydaktyczne oraz miejsce do ekspozycjiprac uczniowskich (np. plakatów opracowanych przez zespo³y), tak by w trakcie zajêænie traciæ czasu na organizowanie przestrzeni.

b. Materia³y Ÿród³owe i pomoce naukowePublikacje:— „KOSS. Podrêcznik i æwiczenia” (wersja rozszerzona) – 2 tomy (CEO, Wydawnictwo

Civitas, Warszawa 2009 i 2010);— „KOSS podstawowy. Podrêcznik i æwiczenia” – 1 tom (CEO, Wydawnictwo Civitas,

Warszawa 2010), 2 tom – w przygotowaniu;— „KOSS. Scenariusze lekcji” – cz. 1 i 2 (CEO, Wydawnictwo Civitas, Warszawa 2009

i 2010);— „Jak oceniaæ uczniów? Wskazówki dla nauczycieli” (CEO, Wydawnictwo Civitas,

Warszawa 2010);— „KOSS. Zadania i krzy¿ówki” (CEO, Wydawnictwo Civitas, Warszawa 2010);— „KOSS. Zeszyt æwiczeñ” – cz. 1 i 2 (CEO, Wydawnictwo Civitas, Warszawa 2009

i 2010);— teksty Ÿród³owe;— fragmenty ró¿nych dokumentów, ustaw, relacji prasowych, telewizyjnych i radiowych;— Konstytucja RP z 1997 roku.

c. Serwis internetowy KOSS dla uczniów i nauczycieli (www.ceo.org.pl/koss) z roz-budowanym dzia³em KOSS online.

d. Pomoce i sprzêt dydaktyczny— folie edukacyjne KOSS;— mapy œcienne: Polski, Europy i œwiata;— plakaty i tablice pogl¹dowe;— aktualne i archiwalne numery gazet;— rzutnik do foliogramów;— sala komputerowa z dostêpem do internetu (proponujemy, by – w miarê mo¿li-

woœci – niektóre zajêcia prowadziæ z wykorzystaniem internetu i wybranych pro-gramów komputerowych);

— flamastry, arkusze papieru, flipcharty, karteczki post-it, taœma papierowa, no¿yczkiitp. (w scenariuszach zajêæ dla nauczycieli przed ka¿d¹ lekcj¹ wymieniamy ko-nieczne pomoce dydaktyczne).



e. Rola nauczycielaAutorzy programu KOSS zak³adaj¹, ¿e nauczyciel nie bêdzie biernym odtwórc¹ pro-gramu, lecz raczej jego wspó³autorem. Nauczyciel powinien zatem samodzielnie przy-gotowaæ w³asny rozk³ad planowanych zajêæ i odpowiedni zestaw scenariuszy lekcjiKOSS (w razie potrzeby zmodyfikowanych) oraz dodatkowych pomocy dydaktycznych.Konieczne jest tak¿e wczeœniejsze zaplanowanie dzia³añ edukacyjnych prowadzonychw oparciu o spo³ecznoœæ lokaln¹ i instytucje w niej istniej¹ce – w³adze gminne, organi-zacje rz¹dowe i pozarz¹dowe oraz konkretne osoby, z którymi nauczyciel i uczniowiemog¹ nawi¹zaæ kontakt.

Opracowuj¹c w³asn¹ wersjê programu KOSS, nauczyciel powinien uwzglêdniæ spe-cyfikê szko³y, w której uczy, konkretnej klasy, a tak¿e potrzeby oraz mo¿liwoœci uczniów.Modyfikacje musz¹ uwzglêdniaæ cechy klasy – liczbê uczniów, poziom bezpieczeñstwa,mo¿liwoœci wspó³pracy, klimat klasy. Nauczyciel powinien tak¿e – w miarê mo¿noœci –staraæ siê indywidualizowaæ zadania stawiane poszczególnym uczniom, dopasowuj¹c jedo ich zainteresowañ oraz mo¿liwoœci intelektualnych, a tak¿e uwzglêdniaj¹c ich mocnei s³abe strony w kontaktach spo³ecznych.

Program zak³ada, ¿e nauczyciel przestaje byæ wy³¹cznie „dostawc¹ informacji” i „kon-trolerem wiedzy uczniów”, staje siê zaœ organizatorem doœwiadczeñ uczniów w warun-kach otwartej wymiany pogl¹dów. Odchodzi czêsto od formu³y pracy z ca³¹ klas¹ narzecz samodzielnej pracy uczniów w ma³ych zespo³ach lub w parach, a tak¿e projektówuczniowskich realizowanych indywidualnie b¹dŸ grupowo w szkole i poza szko³¹ (np. naterenie ca³ej gminy, w spo³ecznoœci lokalnej, na osiedlu itp.).

Nauczyciel powinien wspieraæ i doceniaæ propozycje zg³aszane przez uczniów. Za-dania, które z w³asnej inicjatywy uczniowie bior¹ na siebie, s¹ szczególnie wartoœciowez punktu widzenia celów wychowawczych, kszta³c¹cych i poznawczych.

Wskazane jest, aby nauczyciel, poza odpowiednim wykszta³ceniem akademickim (stu-dia historyczne, politologiczne, prawne itp.), mia³ tak¿e przygotowanie dydaktyczne, uzy-skane np. na kursach ucz¹cych stosowania aktywnych metod nauczania. Takie kursy odroku 1994 prowadzi CEO, a od roku 1995 – tak¿e inne instytucje, w tym zw³aszcza oœrodkidoskonalenia nauczycieli.

ORGANIZACJA MATERIA£U DYDAKTYCZNEGO

„KOSS. Podrêcznik i æwiczenia” sk³ada siê z dwóch czêœci. Ka¿da z nich ma tak¹ sam¹konstrukcjê – szeœæ rozdzia³ów odpowiadaj¹cych wymaganiom ogólnym podstawy pro-gramowej kszta³cenia ogólnego. Ka¿dy rozdzia³ sk³ada siê z kilku jednostek tematycznych,z których ka¿da zawiera:• pytania problemowe (zamieszczone bezpoœrednio pod tytu³em lekcji);• teksty z najwa¿niejszymi wiadomoœciami na dany temat (materia³y oznaczone sym-

bolem „kosa”);



• æwiczenia i zadania dla uczniów, zachêcaj¹ce do pracy zespo³owej, samodzielnegomyœlenia oraz krytycznej analizy przypadków, materia³ów Ÿród³owych itp.;

• kontrowersyjne problemy i pytania bez jednoznacznych rozwi¹zañ i odpowiedzi,oznaczone symbolem „Hamleta”;

• wskazówki i miniporadniki „Dobre rady”;• ciekawe informacje dodatkowe w ramkach ze strza³k¹;• ilustracje rysunkowe i zdjêcia;• schematy, wykresy i tabele u³atwiaj¹ce zrozumienie omawianych zagadnieñ;• odes³ania do serwisu internetowego dla uczniów KOSS online, który umo¿liwia po-

g³êbienie wiedzy i umiejêtnoœci zawartych w podrêczniku;• rubrykê „Wa¿ne s³owa” zbieraj¹c¹ pojêcia i terminy z lekcji (uczniowie powinni je

zrozumieæ i nauczyæ siê ich u¿ywaæ, nie musz¹ natomiast uczyæ siê na pamiêæ definicjitych pojêæ).

Ponadto po ka¿dym rozdziale tematycznym zamieszczamy listê wiadomoœci i umie-jêtnoœci, które powinni posiadaæ uczniowie, co pozwala im samym sprawdziæ, czego siênauczyli, i powtórzyæ ten materia³ oraz te umiejêtnoœci, których jeszcze nie opanowali.

Integraln¹ czêœæ programu stanowi¹ zamieszczone w podrêczniku:• „Projektowniki” (po ka¿dym rozdziale) zawieraj¹ce pomys³y na projekty odnosz¹ce siê

do danego dzia³u, wskazówki dla uczniów oraz przyk³ady podobnych przedsiêwziêæuczniowskich, realizowanych m.in. w programach edukacyjnych CEO;

• „Projekt dla ka¿dego” – krótki poradnik dla uczniów i nauczycieli, jak zaplanowaæi zrealizowaæ projekt na lekcjach wiedzy o spo³eczeñstwie;

• s³owniczek zawieraj¹cy oko³o 100 podstawowych terminów;• praktyczne poradniki dla m³odych obywateli, dotycz¹ce prowadzenia zebrañ, dyskusji

i wyborów (w klasie i szkole);• krótkie omówienia najczêœciej proponowanych w programie KOSS sposobów pracy

na lekcji.

Dla uczniów i nauczycieli realizuj¹cych program KOSS przygotowaliœmy serwis interne-towy KOSS online. Znajduje siê tam bogaty zestaw materia³ów dla uczniów, umo¿liwiaj¹cypog³êbienie wiedzy uzyskiwanej w oparciu o publikacjê „KOSS. Podrêcznik i æwiczenia”(czêœæ 1 i 2) oraz poszerzenie wiadomoœci i umiejêtnoœci w zakresie wykraczaj¹cym pozawymogi podstawy programowej. Proponowane w KOSS online æwiczenia i zadania rów-noczeœnie pomagaj¹ uczniom uzyskaæ umiejêtnoœci zaawansowanego korzystania z kom-putera i internetu. Z KOSS online uczniowie mog¹ korzystaæ sami (w szkole i w domu)lub pod kierunkiem nauczyciela.

Taka zró¿nicowana forma prezentacji materia³ów dydaktycznych u³atwia przyswoje-nie wa¿nych treœci i umiejêtnoœci, a równoczeœnie zachêca uczniów do samodzielnegostudiowania podrêcznika oraz materia³ów zawartych w serwisie internetowym. W³¹czeniepropozycji æwiczeñ i innych dzia³añ edukacyjnych w treœæ lekcji umo¿liwia nauczycielomprowadzenie zajêæ w sposób aktywizuj¹cy uczniów. Nauczyciel mo¿e tak¿e dokonywaæ



wyboru aktywnoœci, które odpowiadaj¹ bardziej jemu, jak równie¿ potrzebom edukacyj-nym uczniów konkretnej klasy.

AKTYWIZUJ¥CE METODY NAUCZANIA

Proponowane w programie KOSS sposoby pracy s¹ dalekie od suchego przekazuabstrakcyjnych wiadomoœci; anga¿uj¹ uczniów emocjonalnie, budz¹ ich zainteresowanieoraz motywacjê, ucz¹ samodzielnego myœlenia i dzia³ania. Twórcy programu zak³adaj¹, ¿enauczyciele bêd¹ wykorzystywaæ w pracy ró¿norodne, wzajemnie dope³niaj¹ce siê metodydydaktyczne. Obok metod aktywizuj¹cych zachêcaj¹ do stosowania tradycyjnych metoddydaktycznych – prezentacji, miniwyk³adów, rozmowy nauczaj¹cej czy pamiêciowegoopanowania fragmentów materia³u z podrêcznika.

Uczniowie mog¹ na zajêciach pracowaæ indywidualnie, w parach, w kilkuosobowychgrupach, proponujemy tak¿e zadania i projekty, które bêdzie realizowaæ wspólnie ca³aklasa. Opisane w programie metody i techniki pracy o charakterze otwartym u³atwiaj¹indywidualizacjê nauczania – zarówno podczas lekcji, jak i poza szko³¹ (projekty); ucznio-wie mog¹ realizowaæ je we w³asnym tempie oraz nadawaæ im w³asny kszta³t, zgodnie zeswoimi predyspozycjami i mo¿liwoœciami.

Stosowane w programie KOSS (tak podczas zajêæ, jak i przy realizacji projektówedukacyjnych) metody i techniki aktywizuj¹ce uczniów to miêdzy innymi:• praca w grupach;• symulacje;• gry sytuacyjne: odgrywanie ról;• socjodramy, inscenizacje;• dyskusje i debaty;• rozwi¹zywanie problemów;• burza mózgów;• wywiady;• kwestionariusze, quizy;• analiza dokumentów Ÿród³owych, w tym dokumentów prawnych;• analiza przypadku;• podejmowanie decyzji metod¹ „drzewa decyzyjnego”;• analiza SWOT;• analiza argumentów „za” i „przeciw”;• nauka pisania petycji, skarg, wniosków i innych „dokumentów obywatelskich”;• gry i zabawy edukacyjne;• praca w terenie (wycieczki, wizyty w urzêdach itp.);• teczki (porfolio) i wystawy;• metody audiowizualne;



• projekt indywidualny i grupowy (ta metoda, ze wzglêdu na swoj¹ szczególn¹ rolêw kszta³ceniu, zosta³a wyodrêbniona i opisana bardziej szczegó³owo w ostatniej czêœcirozdzia³u).

Poni¿ej przedstawiamy krótkie opisy wybranych metod.

Praca w grupachNauczyciel mo¿e zdecydowaæ o sk³adzie zespo³ów, pozwoliæ, by sami uczniowie po-

dzielili siê na grupy, b¹dŸ te¿ przeprowadziæ losowanie. Najczêœciej wszystkie grupy wy-konuj¹ to samo zadanie, ale zdarza siê i tak, ¿e ka¿dy z zespo³ów ma coœ innego dozrobienia – wtedy konieczne jest podzielenie siê rezultatami pracy z kolegami z innychgrup. Gdy grupa jest wiêksza, a zadanie bardziej skomplikowane, warto wybraæ liderazespo³u oraz sekretarza dbaj¹cego o utrwalenie efektów pracy.

Podczas zajêæ KOSS uczniowie czêsto pracuj¹ w parach, ma³ych b¹dŸ wiêkszych ze-spo³ach – w³aœciwie ka¿da jednostka lekcyjna zak³ada taki sposób pracy.

Burza mózgówBurza mózgów (ang. brainstorm) to metoda grupowego poszukiwania rozwi¹zañ

problemu, wymagaj¹ca twórczego myœlenia wszystkich cz³onków zespo³u – w krótkimczasie powstaje zwykle wiele ró¿nych, czêsto oryginalnych pomys³ów. Nauczyciel musiklarownie przedstawiæ uczniom problem, który maj¹ rozwi¹zaæ, oraz poinformowaæ icho zasadach burzy mózgów.

Burza mózgów dzieli siê na fazê zbierania pomys³ów oraz fazê ich selekcji. Podczaspierwszej ka¿dy ma prawo zg³aszaæ pomys³y, wszystkie s¹ zapisywane, nawet te najbar-dziej nierealne (mo¿na to zrobiæ za pomoc¹ karteczek samoprzylepnych – „mówi¹cejœciany”, „dywanu pomys³ów”). Nastêpnie wspólnie odrzucamy koncepcje ca³kowicie nie-mo¿liwe do realizacji oraz grupujemy podobne do siebie. Staramy siê wybraæ lub stworzyæjedno rozwi¹zanie, które bêdzie ³¹czyæ mocne punkty wszystkich zaproponowanych. Mo-¿emy te¿ zaproponowaæ g³osowanie na najlepsze z rozwi¹zañ. Polecamy tê metodê jakourozmaicenie pracy w grupie, gdy¿ umo¿liwia ona zaanga¿owanie wszystkich cz³onkówzespo³u w poszukiwanie wspólnego rozwi¹zania.

Zasady burzy mózgów1. Dbamy o to, by uczestnicy sesji czuli siê komfortowo i bezpiecznie (wybieramy spo-

kojne pomieszczenie, siadamy w kole lub przy owalnym stole, staramy siê stworzyæprzyjazn¹, nieformaln¹ atmosferê).

2. Problem formu³ujemy w sposób otwarty. U¿ywamy pytañ zaczynaj¹cych siê od „jak”i „co”, a nie „czy”.

3. Wybieramy moderatora (mo¿e to byæ nauczyciel), który bêdzie czuwaæ nad przestrze-ganiem zasad.

4. Nie komentujemy ani nie oceniamy zaproponowanych pomys³ów.5. Zapisujemy wszystkie pomys³y w kolejnoœci zg³aszania.6. Pozwalamy na podchwytywanie i rozwijanie ju¿ zaproponowanych rozwi¹zañ.7. Pilnujemy czasu wyznaczonego na zbieranie pomys³ów.



Na zajêciach KOSS uczniowie czêsto zaczynaj¹ lekcjê od burzy mózgów – pomaga imto m.in. lepiej zrozumieæ temat lekcji oraz przypomnieæ sobie ju¿ posiadane wiadomoœci.

Odgrywanie rólMetoda ta pozwala uczniom wejœæ w role uczestników ¿ycia publicznego. U³atwia

zrozumienie ich postaw i zachowañ oraz – co równie wa¿ne – pozwala przeæwiczyæ pro-cedury i regu³y postêpowania w sytuacjach spo³ecznych. Stosowanie tej metody prowadzido rozwijania zainteresowañ uczniów przez doœwiadczenie i prze¿ywanie.

Uczniowie, wchodz¹c w role wyznaczone przez nauczycieli lub wybrane samodzielnie,æwicz¹ takie umiejêtnoœci jak: negocjowanie, podejmowanie decyzji, wyra¿anie w³asnejopinii i emocji czy komunikacja.

Zanim przyst¹pi¹ do odgrywania ról, powinni zapoznaæ siê z sytuacj¹/problemem, po-znaæ swoje role i scenariusz, przygotowaæ rekwizyty. Po zakoñczeniu uczestnicy powinnimieæ czas na opowiedzenie w formie swobodnej dyskusji, jak siê czuli, odgrywaj¹c rolê.Ka¿d¹ dramê obserwuj¹ uczniowie niebior¹cy w niej udzia³u – zapisuj¹ swoje spostrze-¿enia na przygotowanej karcie obserwacji.

Odgrywanie ról mo¿e byæ pomocne, jeœli w klasie dojdzie do sytuacji konfliktowej.Wejœcie w rolê drugiej osoby pozwoli uczniom lepiej zrozumieæ motywacje kolegów.Metodê tê mo¿na wykorzystaæ równie¿ podczas przygotowywania prezentacji projektu –ciekawa inscenizacja niejednokrotnie lepiej przekazuje wa¿ne treœci ni¿ d³ugi wyk³ad czynawet prezentacja multimedialna. Na przyk³ad podczas lekcji o bud¿ecie gminy uczniowiewcielaj¹ siê w role cz³onków poszczególnych komisji rady gminy i podejmuj¹ decyzjedotycz¹ce wydatków na poszczególne dzia³ania.

DyskusjaDyskusja jest metod¹ nauczania polegaj¹c¹ na wymianie zdañ miêdzy uczestnikami,

niezale¿nie od tego, czy wypowiadane kwestie stanowi¹ ich w³asne pogl¹dy czy te¿ odwo-³uj¹ siê do opinii innych osób. Dyskusja stanie siê prawdziwa tylko wtedy, gdy omawianakwestia bêdzie wystarczaj¹co kontrowersyjna i wzbudzaj¹ca zainteresowanie. Warunkiemdobrej dyskusji jest przede wszystkim trafne sformu³owanie tematu: nie mo¿e byæ zbyttrudny, nie mo¿e odwo³ywaæ siê do nowych wiadomoœci ani zawieraæ niezrozumia³ychpojêæ i okreœleñ. Temat nie powinien byæ te¿ zbyt ³atwy, gdy¿ daje siê szybko i jednoznacz-nie rozstrzygn¹æ. Wszyscy uczestnicy dyskusji musz¹ siê do niej przygotowaæ – mo¿na tozrobiæ w czasie lekcji lub poleciæ uczniom zebranie potrzebnych informacji i sformu-³owanie argumentów w domu. Ka¿da dyskusja musi siê zakoñczyæ podsumowaniem,stanowi¹cym krótkie omówienie rezultatów i sposobu jej prowadzenia. W podsumowa-niu i ogólnej ocenie ka¿dej dyskusji mo¿na wykorzystaæ nastêpuj¹ce pytania: „Co nale¿yulepszyæ w kolejnej debacie?”, „Jakie argumenty by³y najbardziej przekonuj¹ce?”, „Czyktoœ zosta³ przekonany i zmieni³ swoje zdanie?”, „Jakie nowe, ciekawe pogl¹dy us³ysza-³eœ/us³ysza³aœ po raz pierwszy?”.

Dyskusja panelowaW dyskusji panelowej temat jest publicznie omawiany przez wyznaczon¹ grupê, czyli

„panel”, któr¹ kieruje osoba zwana moderatorem. Grupa wczeœniej przygotowuje siêdo dyskusji i ustala, co ma byæ powiedziane. Po¿¹dane jest, aby paneliœci prezentowaliodmienne pogl¹dy. Moderator na ogó³ wie, co panelista ma do powiedzenia, i kieruje



wypowiedziami jak dyrygent orkiestr¹. Po wypowiedziach panelistów jest czas na g³osys³uchaczy. Mog¹ zadawaæ pytania panelistom i komentowaæ ich pogl¹dy, a tak¿e prezen-towaæ swój punkt widzenia. Moderator udziela g³osu publicznoœci i panelistom. Potempodsumowuje krótko, co zosta³o powiedziane, dodaj¹c swój komentarz.

Dyskusja plenarnaJest to swobodna dyskusja w grupie od kilkunastu do kilkudziesiêciu osób. Prowa-

dz¹cy otwiera dyskusjê, przedstawia jej plan, zachêca do zabierania g³osu, czuwa nadczasem wypowiedzi, przypomina o kulturze dyskutowania, wyznacza kolejne etapy dys-kusji, podsumowuj¹c to, co zosta³o powiedziane. Dyskusja plenarna nie powinna trwaæd³u¿ej ni¿ 45 minut.

Dyskusja nieformalnaW dyskusji nieformalnej bior¹ udzia³ wszyscy na równych prawach. Rola prowadz¹-

cego jest ograniczona, inicjuje tylko dyskusjê, a nastêpnie trzyma siê z boku. Prowadz¹cypowinien byæ dobrym obserwatorem, aby rozumieæ, co siê dzieje w grupie podczasdyskusji. Dyskusja nieformalna jest wykorzystywana do dzielenia siê informacjami orazprezentacji nowych stylów myœlenia i pogl¹dów.

AkwariumCharakterystyczne dla tego rodzaju dyskusji jest to, ¿e kilkoro uczestników siedzi

w krêgu, prowadz¹c rozmowê na wybrany temat. Pozosta³e osoby s¹ obserwatoramii siedz¹ wokó³ nich. Analizuj¹ przebieg dyskusji pod k¹tem doboru i skutecznoœci ar-gumentacji, respektowania zasad regulaminowych oraz ogólnego przebiegu rozmowy.Celami tej metody s¹ przede wszystkim wzajemne uczenie siê i doskonalenie umiejêtnoœciargumentowania.

Dyskusja sokratejskaTo intelektualna rozmowa, która koncentruje siê na wybranym tekœcie, eseju, raporcie,

wierszu czy filmie wideo. Uczestnicy zapoznaj¹ siê z materia³em Ÿród³owym i podejmuj¹dyskusjê, by dojœæ do prawdy – to, co niejasne, wyjaœniæ, znaleŸæ przyczyny zjawiska czyuzasadnienie czyjegoœ postêpowania.

MetaplanCelami tej metody s¹ analiza problemu i poszukiwanie rozwi¹zania. Metaplan to gra-

ficzny zapis dyskusji prowadzonej w grupie (lub w kilku równolegle pracuj¹cych grupach).Nauczyciel przedstawia problem, który bêdzie przedmiotem dyskusji, i przygotowuje ma-teria³y potrzebne do wykonania plakatów. Konieczne bêd¹ du¿e arkusze papieru, wyciêtez kolorowego papieru figury geometryczne (ko³a, prostok¹ty) oraz chmurki, koloroweflamastry, taœma samoprzylepna, klej. W czasie wyznaczonym przez nauczyciela grupauczniów zastanawia siê nad wybranym problemem i wykonuje plakat bêd¹cy zapisemich wniosków, wype³niaj¹c przygotowane wczeœniej figury i chmurki oraz umieszczaj¹c jew odpowiednim miejscu.

W trakcie dyskusji uczniowie mog¹ podejœæ do planszy i zapisaæ w odpowiednich(jeszcze niewype³nionych) polach swoje spostrze¿enia. Mog¹ te¿ porz¹dkowaæ treœæ pla-katu, przesuwaj¹c pola umieszczone przez kolegów. Na zakoñczenie wszystkie zg³oszone



i zapisane na plakatach wnioski uczniowskie mo¿na jeszcze raz, ju¿ na forum, przedysku-towaæ, by wyeliminowaæ sprzecznoœci. Taka forma dyskusji umo¿liwia wypowiedzenie siêwszystkim uczniom, nawet tym najbardziej nieœmia³ym, a plakat jest efektem kreatywnejpracy ca³ego zespo³u lub ca³ej klasy.

Debata „za” i „przeciw”Ten rodzaj debaty stosujemy, gdy chcemy, aby uczniowie spojrzeli na ten sam problem

z dwóch ró¿nych punktów widzenia, wspólnie go przeanalizowali, a nastêpnie podjêlidecyzjê. Taka forma dyskusji rozwija umiejêtnoœci logicznego myœlenia i argumentowa-nia, rozwi¹zywania problemów, poszukiwania i porz¹dkowania informacji, weryfikowa-nia w³asnych, czêsto powierzchownych pogl¹dów itp. Nauczyciel wybiera temat i okreœlazasady debaty, pomaga uczniom przygotowaæ siê do niej, dzieli uczestników na zwo-lenników i przeciwników tezy. W trakcie dyskusji s³ucha uwa¿nie wypowiedzi uczniów,nie komentuj¹c ich. Debatuj¹ce strony przedstawiaj¹ w³asne argumenty. O tym, czyjeargumenty okaza³y siê bardziej przekonuj¹ce, decyduj¹ obserwatorzy (na podstawie kartyobserwacji) lub s³uchacze (metod¹ g³osowania). Debata „za” i „przeciw” powinna byækierowana przez moderatorów. Do ich zadañ nale¿¹ otwieranie dyskusji, przydzielaniei odbieranie g³osu w razie przekroczenia limitu czasu, czuwanie nad kultur¹ dyskusji.

Analiza SWOTTo rodzaj techniki analitycznej, która jako metoda aktywizuj¹ca doskonale nadaje siê

do wykorzystania w aktywnoœci lokalnej. Pozwala zastanowiæ siê nad konkretn¹ sytuacj¹w naszej miejscowoœci. S³u¿y te¿ okreœleniu problemów pojawiaj¹cych siê w œrodowisku,w którym ¿yjemy, wskazuj¹c jednoczeœnie mo¿liwe ich rozwi¹zania. Wybieraj¹c tê metodêpracy z uczniami, zachêcamy ich do zdefiniowania silnych i s³abych stron w ich otoczeniu,a nastêpnie do poszukiwania mo¿liwoœci rozwoju oraz zagro¿eñ, jakie mog¹ wyst¹piæ.

Mo¿na pos³u¿yæ siê schematem:

silne strony szanse, mo¿liwoœci

s³abe strony zagro¿enia

Rozwi¹zywanie problemówMetoda ta uczy znajdowania optymalnych rozwi¹zañ skomplikowanych zagadnieñ

¿ycia publicznego. Sk³ada siê z trzech faz:1. Diagnoza problemu. Co siê sta³o? Dlaczego? Kto jest weñ uwik³any? Komu mo¿e

zale¿eæ na jego rozwi¹zaniu? Jakich informacji mi brakuje i gdzie mo¿na je uzyskaæ?



2. Poszukiwanie rozwi¹zania problemu. Jakie s¹ sposoby jego rozwik³ania? Jakie s¹ ichwady i zalety? Jakie szanse i zagro¿enia ze sob¹ nios¹?

3. Wybór rozwi¹zania. Które rozwi¹zanie jest najlepsze ze wzglêdu na przyjête wartoœci(np. sprawiedliwoœæ) oraz inne kryteria (np. niski koszt lub prostotê)? Jakie trudnoœcimog¹ siê pojawiæ przy jego realizacji? Jak powinny wygl¹daæ kolejne kroki przy wpro-wadzaniu go w ¿ycie? Kto lub co mo¿e je utrudniæ lub uniemo¿liwiæ? Na kogo mo¿naliczyæ jako na sojusznika?

Symulacje i gry symulacyjneNa lekcjach KOSS uczniowie czêsto naœladuj¹ rzeczywistoœæ w celu zdobycia doœwiad-

czeñ zbli¿onych do tych w œwiecie realnym. Symulacje s¹ wykorzystywane w edukacjimiêdzy innymi do zademonstrowania typowych relacji spo³ecznych. Mog¹ dotyczyæ pro-cesu podejmowania decyzji, rozwi¹zywania nieporozumieñ miêdzy ludŸmi, rozwijaniastrategii czy te¿ negocjacji.

Przed przyst¹pieniem do symulacji nale¿y siê upewniæ, ¿e uczniowie maj¹ odpowied-ni¹ wiedzê potrzebn¹ do analizy symulowanego procesu oraz ¿e s¹ gotowi do aktywnegow niej udzia³u. Nale¿y okreœliæ cele symulacji, przedstawiæ zakres tematu, przygotowaædodatkowe teksty, które zaanga¿uj¹ grupê we wstêpne poszukiwania, pozwol¹ poczuæ„klimat” relacji miêdzy ludŸmi charakterystyczny dla okreœlonych zdarzeñ oraz dostarcz¹uczniom podstawowy zasób pojêæ. Obowi¹zkami prowadz¹cego s¹ przygotowanie mate-ria³ów z opisem sytuacji i ról oraz zakreœlenie ram sytuacji. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e symulacjama na celu dok³adne odwzorowanie danego zdarzenia lub procesu. St¹d te¿ koniecznejest precyzyjne opracowanie zasad i scenariusza. Uczestnikom nie wolno wykraczaæ pozapowsta³e w ten sposób ramy – ca³¹ pomys³owoœæ i aktywnoœæ musz¹ wykorzystaæ nawypracowanie najlepszego ich zdaniem rozwi¹zania w obrêbie narzuconych ograniczeñ,a nie na ich obchodzenie czy ³amanie.

W symulacji najwa¿niejsze jest podsumowanie. Na podstawie doœwiadczeñ nabytychw czasie symulacji oraz zachowania innych uczestnicy maj¹ mo¿liwoœæ porównañ i analizytego, co siê zdarzy³o. Mo¿e siê to odbywaæ na forum, mo¿na te¿ zachêciæ uczniów dopracy w mniejszych grupach.

Oto kilka pytañ do podsumowania: Jakie problemy i konflikty pojawi³y siê w trakciesymulacji? Jakie rozwi¹zania zrodzi³y siê w trakcie æwiczenia? Na jakie trudnoœci natra-filiœcie w trakcie æwiczenia? Co zrobilibyœcie inaczej, gdyby symulacjê przeprowadzonojeszcze raz? Czy uleg³y zmianie wasze pogl¹dy na rzeczywistoœæ?

Studium przypadkuTa metoda nauczania polega na analizowaniu konkretnych zdarzeñ, dziêki czemu

³atwiej zrozumieæ wszystkie zjawiska podobne do analizowanego. Jej g³ówn¹ zalet¹ jestumo¿liwienie uczniom podejmowania decyzji na podstawie krytycznej analizy danych.Maj¹ okazjê przyjrzeæ siê realnym (a nie „ksi¹¿kowym”) przyk³adom dzia³añ innych lu-dzi i wyci¹gn¹æ z nich wnioski istotne dla siebie. Studium przypadku kszta³tuje takieumiejêtnoœci, jak: krytyczna analiza informacji, prezentacja w³asnych opinii, praca zespo-³owa.



W ka¿dym studium przypadku nastêpuje:1. Diagnoza sytuacji – na podstawie otrzymanego od nauczyciela albo samodzielnie

wyszukanego opisu konkretnego zdarzenia (procesu) uczniowie odpowiadaj¹ na py-tania: Co siê zdarzy³o? Jakie by³y tego przyczyny? Jaki problem pojawia siê w zwi¹zkuz tym zdarzeniem? Jakie konflikty pojawiaj¹ siê w zdarzeniu? Dlaczego ktoœ post¹pi³(czu³ siê) w okreœlony sposób?

2. Poszukiwanie rozwi¹zañ – uczniowie szukaj¹ odpowiedzi na pytania: Jakie s¹ sposobyrozwi¹zania konfliktu? Jakie kryteria powinno siê przyj¹æ, by podj¹æ najlepsz¹ decyzjê?Jak¹ decyzjê ty byœ podj¹³ (podjê³a)? Jakie wa¿ne dla ciebie wartoœci s¹ w³¹czonew konflikt?

3. Przewidywanie nastêpstw – uczniowie analizuj¹ wszystkie propozycje rozwi¹zaniaproblemu, odpowiadaj¹c na pytania: Jakie mog¹ byæ nastêpstwa poszczególnych roz-wi¹zañ? Które z nich s¹ pozytywne, a które negatywne? Jakie mog¹ byæ nastêpstwadecyzji uznanej przez ciebie za najlepsz¹, bior¹c pod uwagê ró¿ne aspekty problemu(np. dobra realizacja zadania, stosunki z innymi osobami, wp³yw na œrodowisko na-turalne)? Które z tych nastêpstw s¹ zgodne z wa¿nymi dla ciebie wartoœciami, a którepozostaj¹ z nimi w konflikcie? Jak zareagujesz na ten konflikt?

4. Dyskusja nad proponowanymi rozwi¹zaniami – uczniowie prezentuj¹ rezultaty prze-prowadzonej przez siebie analizy, przedstawiaj¹ argumenty i wymieniaj¹ opinie.

5. Przeniesienie wniosków na sytuacje w œwiecie realnym – uczniowie odpowiadaj¹ nanastêpuj¹ce pytania: Jakie widzisz podobieñstwo opisanego wydarzenia do sytuacji,któr¹ znasz ze swojego ¿ycia? Jakie wnioski z analizy przypadku mog¹ byæ przydatnedla twoich dzia³añ w sytuacjach, z którymi stykasz siê bezpoœrednio?

PortfolioPortfolio, czyli teczka, to prosta i uniwersalna metoda realizowana na zajêciach szkol-

nych i podczas projektów edukacyjnych. W sk³ad portfolio mog¹ wchodziæ materia³yŸród³owe: notatki i artyku³y prasowe dotycz¹ce analizowanego zagadnienia, graficzneprzedstawienia problemów, fotografie, rysunki, dowcipy rysunkowe (zarówno wyciêtez gazety, jak i narysowane przez ucznia), notatki z lektur, aforyzmy, wa¿ne myœli, frag-menty aktów prawnych, esej napisany przez ucznia, przedstawiaj¹cy Ÿród³a analizowa-nego problemu, bibliografia zawieraj¹ca spis wszystkich Ÿróde³ (w tym tak¿e ustnych)wykorzystanych w teczce, p³yta z nagraniem, notatki ucznia z lektur, spis wszystkichmateria³ów z teczki z krótkimi uzasadnieniami ich doboru.

Wykorzystanie teczki tematycznej mo¿e byæ œwietnym pomys³em na realizacjê projektuedukacyjnego w³aœciwie po ka¿dym rozdziale. Autor teczki mo¿e np. poprowadziæ zajêcialub zrobiæ wystawê poœwiêcon¹ jakiemuœ zagadnieniu.

Analiza materia³u Ÿród³owegoMetoda ta nie nale¿y do naj³atwiejszych, ale ma ogromn¹ wartoœæ. Jej celem jest

nie tylko rozwijanie umiejêtnoœci czytania ze zrozumieniem trudnych tekstów, np. praw-nych, ale tak¿e zdolnoœci do samodzielnego poszukiwania informacji niezbêdnych przyza³atwianiu spraw w doros³ym ¿yciu. Korzystaj¹c z artyku³ów prasowych i zapoznaj¹csiê z danymi statystycznymi, uczniowie æwicz¹ umiejêtnoœci wyszukiwania i selekcji in-formacji oraz ich krytycznej analizy. Dowiaduj¹ siê tak¿e, jak oceniaæ ich wiarygodnoœæ.



Podczas lektury Ÿróde³ historycznych analizuj¹ kontekst historyczny – zastanawiaj¹ siê nadspecyfik¹ epoki, sytuacj¹ polityczn¹, w której dany tekst powsta³, kim by³ jego autor itp.

Listy obywatelskie, pisma urzêdoweNauka pisania listów i pism urzêdowych przyda siê ka¿demu obywatelowi. Ka¿dy po-

winien umieæ sporz¹dziæ ¿yciorys, napisaæ list motywacyjny, sformu³owaæ podanie, skargê,wniosek, list do redakcji itp. Na lekcjach KOSS uczniowie æwicz¹ ich pisanie, zwracaj¹cuwagê z jednej strony na zachowanie w³aœciwej formy, a z drugiej – na umiejêtnoœæjasnego i krótkiego przedstawienia sprawy. I tak np. w lekcji o administracji publicz-nej prosimy o napisanie odwo³ania od decyzji administracyjnej, a na zajêciach na tematposzukiwania pracy – o sporz¹dzenie swojego ¿yciorysu i listu motywacyjnego.

METODA PROJEKTU JAKO STA£Y ELEMENT EDUKACJI

Zgodnie z za³o¿eniami nowej podstawy programowej na III etapie edukacyjnym„oko³o 20 proc. treœci nauczania powinno byæ realizowane w formie uczniowskiegoprojektu edukacyjnego. (...) Wskazane jest, by ka¿dy uczeñ uczestniczy³ w co najmniejjednym projekcie w ka¿dym roku nauczania przedmiotu”*.

Autorzy programu KOSS od pocz¹tku rekomendowali metodê projektu uczniow-skiego, poniewa¿ w du¿ym stopniu anga¿uje i kszta³ci wa¿ne obywatelskie kompeten-cje uczniów. Zapisy w nowej podstawie sk³oni³y autorów do usystematyzowania tegosposobu nauczania, wyodrêbnienia go spoœród innych metod aktywizuj¹cych oraz szcze-gó³owego przygotowania uczniów i nauczycieli do stosowania tej metody w edukacjiobywatelskiej.

W rezultacie projekt edukacyjny towarzyszy ka¿demu z 12 rozdzia³ów (w I i II to-mie) podrêcznika KOSS. Po ka¿dym z nich znajduje siê „Projektownik” ze wskazówkamidotycz¹cymi realizacji projektów: od czego zacz¹æ, jak wybraæ temat, jak zaplanowaæi realizowaæ kolejne dzia³ania, jak¹ formê prezentacji wybraæ itp. Zosta³y w nim równie¿przedstawione propozycje projektów – zarówno projekty wiêksze, wymagaj¹ce wiêcejczasu i wysi³ku, jak te¿ krótkie projekty dla ma³ych grup. Z myœl¹ o uczniach na koñcupodrêcznika zosta³ zamieszczony dodatek poœwiêcony ogólnie metodzie projektu.

O projekcieProjekt to przedsiêwziêcie edukacyjne, w którym uczeñ:• zdobywa wiedzê i umiejêtnoœci zwi¹zane z przedmiotem projektu;• wybiera zagadnienie, problem lub dzia³anie zgodnie ze swoimi zainteresowaniami

i za³o¿onymi celami projektu;• poszukuje sposobów zbadania lub rozwi¹zania problemu oraz skutecznego przepro-

wadzenia za³o¿onego w projekcie dzia³ania;• organizuje w³asn¹ pracê i wspó³pracuje z innymi realizatorami projektu.

* Za³¹cznik nr 4 do rozporz¹dzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r.



Projekt opiera siê na pracy zespo³owej, choæ poszczególne zadania mog¹ byæ wyko-nywane indywidualnie. Koordynowany jest przez nauczyciela, ale to uczniowie s¹ odpo-wiedzialni za swoj¹ pracê. Projekty powinny odpowiadaæ zainteresowaniom ucz¹cych siê,a zarazem s¹ doskona³ym sposobem zwiêkszenia ich motywacji. Samodzielnoœæ decyzji,œwiadomoœæ szczególnej roli i wagi zadañ do wykonania oraz mo¿liwoœæ decydowaniao sposobie ich realizacji powoduj¹, ¿e w³aœciwie nie trzeba uczniów dodatkowo zachêcaædo pracy. Jeœli zaakceptuj¹ projekt i powa¿nie potraktuj¹ zaproponowany im „kontrakt”,to uzyskaj¹ poczucie podmiotowego traktowania i autorstwa. Jeœli dobrze zrozumiej¹cele i bêd¹ uwa¿aæ je za w³asne, to poczuj¹ siê odpowiedzialni za efekt koñcowy.

Najlepsze rezultaty osi¹ga siê wówczas, gdy zarówno nauczyciel, jak i uczniowies¹ przekonani o wartoœci i u¿ytecznoœci gromadzonej wiedzy, umiejêtnoœci, materia³ów.Dobrze zaprojektowane dzia³ania powinny dawaæ uczniom pewnoœæ, ¿e rodzice, spo³ecz-noœæ lokalna oraz spo³eczeñstwo jako ca³oœæ uwa¿aj¹ je za wa¿ne i cenne.

Projekt jest te¿ szans¹ na wykorzystanie zasobów lokalnych – aktywizacjê otoczeniaszko³y, w³¹czenie do wspó³pracy administracji publicznej, instytucji i organizacji, przed-siêbiorców, rodziców itp.

Metoda wymaga od nauczyciela szczególnego zaanga¿owania, wczeœniejszego przy-gotowania zadañ, dobrej organizacji dzia³añ zespo³ów zadaniowych, czuwania nad ichprac¹ oraz udzielania pomocy przy opracowywaniu projektu i jego prezentacji.

Etapy projektu

I. Wprowadzenie.To przygotowanie do realizacji projektu, czyli stworzenie sytuacji ucz¹cej, w którejuczniowie pytaj¹, poszukuj¹ odpowiedzi i odpowiadaj¹. Skutecznoœæ projektu jakometody nauczania zale¿y przede wszystkim od tego, jak¹ sytuacjê ucz¹c¹ stworzynauczyciel – powinien on wykorzystaæ rzeczywiste doœwiadczenie uczniów: szkolne,rodzinne, dotycz¹ce wspólnoty lokalnej czy grupy rówieœniczej. Uczniowie, postawieniw bliskiej im sytuacji ucz¹cej, nie tylko s¹ w stanie zadawaæ pytania i szukaæ na nieodpowiedzi, definiowaæ problemy i je rozwi¹zywaæ, ale tak¿e analizuj¹ i wyci¹gaj¹wnioski.• Zadania nauczyciela: przygotowanie uczniów do pracy metod¹ projektu (opraco-

wanie instrukcji projektu, przedstawienie zasad), ukazanie uczniom wybranych za-gadnieñ (np. przypomnienie tematów i problemów omawianych w danym dzialetematycznym KOSS).

• Zadania ucznia: zapoznanie siê z instrukcj¹ projektu, przypomnienie omawianychzagadnieñ i problemów.

II. Wybór problemu i formy dzia³ania.• Zadania nauczyciela: podzia³ na zespo³y lub pomoc w ich organizacji, koordyno-

wanie procesu podejmowania decyzji dotycz¹cej wyboru tematu (np. g³osowanie,moderowanie dyskusji itp.).

• Zadania ucznia: wybór jednego tematu z zaproponowanych przez nauczyciela lubzaproponowanie w³asnego, organizacja zespo³ów.

III. Zaplanowanie pracy nad projektem i prezentacji koñcowej.Aby praca nad realizacj¹ projektu przebiega³a sprawnie, wa¿ne jest precyzyjne usta-



lenie zasad wspó³pracy i sposobu oceniania; im wczeœniej uczniowie poznaj¹ zasady,wed³ug których ich wysi³ki bêd¹ oceniane, tym lepiej bêd¹ wiedzieæ, w jakim kierunkumaj¹ zmierzaæ, i tym skuteczniej bêd¹ dzia³aæ.• Zadania nauczyciela: opracowanie i zaproponowanie uczniom kryteriów oceny

projektu (w dalszej czêœci zamieszczamy propozycje oceniania projektu), usta-lenie terminów konsultacji (jeœli projekt jest krótki, wystarczy jedno spotkanie),systematyczna ocena (monitoring) realizacji tego etapu.

• Zadania ucznia: ustalenie celów projektu, opracowanie planu dzia³añ, podzia³na grupy zadaniowe (co, kto, jak i kiedy robi), przygotowanie harmonogramu,gromadzenie informacji o w³asnych zasobach (czyli „co mamy?”), zastanawianiesiê nad potencjalnymi sojusznikami, ustalenie formy prezentacji koñcowej, za-poznanie siê z kryteriami oceniania (ewentualnie zaproponowanie dodatkowychkryteriów).

• Wspólne zadania nauczyciela i ucznia: przygotowanie kontraktu, który zobowi¹-zuje uczniów do wykonania zadañ, a nauczyciela – do konsultacji w trakcie reali-zacji projektu i oceny zgodnie z za³o¿onymi kryteriami oceny.

IV. Realizacja zaplanowanych dzia³añ.Na tym etapie uczniowie doœwiadczaj¹ autentycznego dzia³ania, dotycz¹cego b¹dŸto sprawdzenia za³o¿onej hipotezy, b¹dŸ realizacji jakiegoœ konkretnego zadania.Nauczyciel zwykle dyskretnie wspiera i kieruje pracami uczniów, doradza i obserwuje.Wówczas najlepiej poznaje m³odzie¿, mo¿e ³atwiej zdiagnozowaæ jej potrzeby, poznaæzainteresowania, mocne i s³abe strony, mo¿liwoœci i talenty.• Zadania nauczyciela: kierowanie pracami uczniów, doradzanie, obserwowanie,

czasem pe³nienie funkcji eksperta, systematyczne monitorowanie przebiegu pracnad realizacj¹ projektu.

• Zadania ucznia: systematyczne gromadzenie informacji na temat wybranego za-gadnienia, selekcja i analiza zebranych informacji, wyci¹ganie wniosków, szukanierozwi¹zañ, prowadzenie dzia³añ zmierzaj¹cych do rozwi¹zania problemów. Pro-wadzenie dokumentacji dzia³añ – fotografie, raporty, minipodsumowania itp.

V. Publiczna prezentacja oraz podsumowanie.To wa¿ny etap, jeœli nie najwa¿niejszy, w którym jest czas na refleksjê nad tym, co siêwydarzy³o. Mo¿na mówiæ o sukcesie metody projektu wtedy, gdy uczestnicy precyzuj¹,jak to doœwiadczenie wykorzystaj¹ w przysz³oœci.• Zadania nauczyciela: wsparcie uczniów w organizacji prezentacji, ocena efektów,

czyli koñcowego produktu projektu, ocena procesu, jaki mia³ miejsce podczasrealizacji projektu.

• Zadania ucznia: samoocena udzia³u w projekcie, informacja zwrotna do wszyst-kich grup zadaniowych, analiza b³êdów i wyci¹gniêcie wniosków na przysz³oœæ.

Praca metod¹ projektu przynosi wiele korzyœci uczniom. Ucz¹ siê na ka¿dym jegoetapie: pocz¹wszy od wyboru tematu, poprzez planowanie, dzia³anie, prezentacjê, a¿ poewaluacjê dzia³añ. Stosowanie tej metody:



• wspiera rozwój spo³eczny i osobisty ucznia;• umo¿liwia integracjê wiedzy i umiejêtnoœci z ró¿nych dziedzin;• daje szansê na rozwój indywidualnych zainteresowañ, uzdolnieñ i potrzeb ucznia.

Jak oceniaæ projekt?Wbrew pozorom ocena projektu nie stanowi koñcowego etapu pracy – im wczeœniej

uczniowie poznaj¹ zasady, wed³ug których ich wysi³ki bêd¹ oceniane, tym lepiej bêd¹wiedzieæ, w jakim kierunku maj¹ zmierzaæ, i tym skuteczniej bêd¹ dzia³aæ. Uczniowiepowinni znaæ wszystkie te kryteria ju¿ od etapu planowania pracy, a jeszcze lepiej, gdysami uczestnicz¹ w ich ustalaniu.

Aby kryteria oceniania sta³y siê drogowskazem, musz¹ byæ konkretne i powinnyuwzglêdniaæ to, na czym naprawdê nam zale¿y – np. „na ile nasz projekt dociera domieszkañców”, „czy ³awki w parku s¹ pomalowane” albo „czy w urzêdzie gminy do-stêpne s¹ nasze ulotki o zasadach przejrzystoœci” i „czy s¹ jasno napisane”. Oczywiœciewarto tak¿e sformu³owaæ kryteria – wskazówki dotycz¹ce samej prezentacji (np. „liczbawidzów”, „oryginalna forma zaproszenia”, „interesuj¹ca merytorycznie prezentacja pro-blemu”), ale nie s¹ one kluczowe.

Nale¿y staraæ siê obserwowaæ poczynania grupy (lub – co mo¿e okazaæ siê trudniejsze– ucznia) od pierwszego do ostatniego etapu realizacji projektu. Aby systematyzowaæpracê zwi¹zan¹ z ocenianiem umiejêtnoœci, nauczyciel mo¿e przygotowaæ nastêpuj¹cyarkusz oceny, oznaczaj¹c umownymi znakami (np. stosuj¹c „+” i „–” , normaln¹ szkoln¹skalê ocen itp.) postêpy uczniów na poszczególnych etapach realizacji projektu.

ARKUSZ OCENY (przyk³ad)

Grupa: � � � � � � � � � � � � � � � � � � � Temat projektu: � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

Termin prezentacji: � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

Etap realizacji projektu Umiejêtnoœci Ocena

I. Wybór problemu i formydzia³ania

II. Zaplanowanie pracy nad pro-jektem i prezentacji koñco-wej

• precyzyjne sformu³owanie tematu

• jasne okreœlenie celów projektu

III. Realizacja zaplanowanychdzia³añ

• selekcja informacji• krytyczna ocena informacji• „przetwarzanie” informacji – nada-

wanie im nowej formy



IV. Prezentacja i podsumowanie • wybór adekwatnej do projektu for-my prezentacji

• wykorzystanie czasu prezentacji (or-ganizacja)

• zainteresowanie innych uczniów• sposób mówienia (akcent, precyzja

wypowiedzi itp.)• sposób opracowania materia³ów wi-

zualnych

V. Praca w grupie • udzielanie sobie informacji• podejmowanie decyzji• s³uchanie siê nawzajem• rozwi¹zywanie konfliktów• zaanga¿owanie innych w pracê; sa-

moocena postêpów w pracy

Wa¿ne jest, aby w proces oceniania projektów w³¹czyæ samych uczniów. Mo¿e to mieædwojak¹ postaæ:• samooceny – ka¿da grupa powinna podczas swoich spotkañ poœwiêciæ nieco czasu

na samoocenê, której celem jest usprawnienie pracy zespo³owej. Uczniowie mog¹np. odpowiedzieæ sobie na nastêpuj¹ce pytania: „Czy realizujemy przyjête zadaniaw terminie?”, „Z którym zadaniem s¹ najwiêksze trudnoœci?”, „Co mo¿na zrobiæ,aby je pokonaæ?”, „Czy wszyscy czuj¹ siê w³¹czeni do pracy grupy?”, „Co nale¿a³obyw tej pracy usprawniæ?”. Po zakoñczeniu pracy nad projektem uczeñ mo¿e wystawiæocenê sam sobie oraz ca³ej swojej grupie. W przypadku projektu dzia³ania lokalnegoocena taka powinna byæ bardziej rozbudowana. Z kolei gdy projekt ma charakterzespo³owy, najlepiej jest, by ocenê przeprowadziæ dwuetapowo: najpierw poprosiæuczniów o indywidualne odpowiedzi na pytania sformu³owane przez nauczyciela lubca³¹ klasê, a nastêpnie o wspólne wype³nienie takiej karty;

• w³¹czenia uczniów w ocenê projektów prezentowanych przez innych – mo¿e tobyæ ca³a klasa lub wybrane jury (np. po jednej osobie z ka¿dej grupy). W drugimprzypadku uczniowie powinni opuœciæ jury w trakcie prezentacji projektu przez ichgrupê i podobnie jak pozostali wzi¹æ aktywny udzia³ w prezentacji. Nauczyciel musirozstrzygn¹æ, czy ocena dokonana przez uczniów jest wi¹¿¹ca dla niego, czy te¿ np.rezerwuje sobie mo¿liwoœæ wp³ywania na ostateczny stopieñ (np. przyznaj¹c sobieprawo obni¿enia lub podwy¿szenia oceny o pó³ stopnia).

W zwi¹zku z tym, ¿e realizowane na zajêciach KOSS projekty s¹ œciœle zwi¹zanetematycznie z okreœlonymi podstaw¹ programow¹ treœciami nauczania danego dzia³utematycznego, warto sprawdziæ wiedzê uczniów nabyt¹ w trakcie i po realizacji projektów.Ocena ta powinna obejmowaæ: 1) ocenê wiadomoœci nabytych przez dan¹ grupê ucznióww trakcie realizacji projektu oraz 2) ocenê wiedzy uczniów po prezentacjach wszystkich



projektów (tu mo¿na zastosowaæ bardziej tradycyjne metody oceniania, takie jak testy czyodpowiedzi pisemne na pytania otwarte).

METODY MOTYWUJ¥CE UCZNIA

Osi¹ganiu celów programu KOSS sprzyja tak¿e stworzenie przez nauczyciela takichwarunków w klasie, które wzmacniaj¹ poczucie w³asnej wartoœci uczniów, zwiêkszaj¹ ichzaanga¿owanie i samodzielnoœæ, zachêcaj¹ do wspó³dzia³ania w grupie. Oprócz metodprzedstawionych powy¿ej i wykorzystywanych w podrêczniku oraz scenariuszach KOSSzachêcamy do stosowania na zajêciach wiedzy o spo³eczeñstwie tak¿e innych form pracyaktywizuj¹cych uczniów. Maj¹ one wiele zalet:• pozwalaj¹ na zwiêkszenie tempa pracy z uczniami uzdolnionymi, a tak¿e s³abszymi;• sprzyjaj¹ odpowiedzialnoœci i samodzielnoœci;• ograniczaj¹ niepo¿¹dane zachowania uczniów;• zwiêkszaj¹ chêæ do nauki i satysfakcjê z w³asnej pracy;• pomagaj¹ sprawnie prowadziæ zajêcia.

Poni¿ej prezentujemy has³owo wybrane formy pracy. Szczegó³y mo¿na znaleŸæ w pu-blikacji „Duch klasy. Jak motywowaæ uczniów do nauki?” Merilla Harmina (Warszawa2008, Civitas).

METODY MOTYWUJ¥CE UCZNIÓW DO NAUKINAUCZANIE1. Jak mobilizowaæ uczniów? • szybkie tempo

• nauczanie warstwami (spiralny uk³admateria³u)

• ró¿norodnoœæ kontrolowana2. Jak zaanga¿owaæ uczniów? • runda bez przymusu

• jedno pytanie – wszyscy pisz¹ odpo-wiedŸ

• zdania podsumowuj¹ce• g³osowanie• „zapytaj kole¿ankê/kolegê”• wymiana w parach• powtarzanie chórem• uwa¿ne s³uchanie wyk³adu• „wys³uchaj i zapisz”• o¿ywienie dyskusji• g³oœne myœlenie



MOTYWOWANIE3. Jak zwiêkszaæ poczucie pewnoœci sie-bie?

• sentencje wzmacniaj¹ce wiarê ucz-niów w siebie

• amortyzowanie – upewnianie, ¿e ka¿-dy ma prawo do b³êdu

4. Jak zachêcaæ bez nagród? • komunikat „doceniam to”• komunikat „jestem z tob¹”• pochwa³y i nagrody dla wszystkich• prawdziwy zachwyt• budowanie ducha klasy

5. Jak podnosiæ poprzeczkê? • nauka jako wyzwanie• wysokie oczekiwania• mobilizowanie ducha klasy

ORGANIZACJA PRACY6. Jak rozpoczynaæ lekcjê? • co dzisiaj robimy?

• zadanie na dobry pocz¹tek• intryguj¹ce pytanie

7. Jak koñczyæ lekcjê? • „dobrze, ¿e..., ale nastêpnym razem...”• karty dla uczniów „co myœlê/co czujê”

8. Jak uczyæ wspó³pracy? • czytanie w parach• zadania w grupach, zamiana grup• prezentacje grupowe• najlepsze rozwi¹zanie – debata kla-

sowa• zadania d³ugoterminowe – projekt

9. Jak najlepiej wykorzystaæ czas? • kolejnoœæ mówców• zasada „s³uchajcie uwa¿nie, powiem

to tylko raz”• klasowi „korepetytorzy”• „przeæwiczmy to jeszcze raz”

ZADANIA DOMOWE, SPRAWDZIANY, OCENY10. Jak zadawaæ prace domowe? • praca domowa z mo¿liwoœci¹ wyboru

• sprawdzanie pracy domowej w gru-pach

• „opowiedz, co zrobi³eœ/zrobi³aœ”



11. Jak sprawdzaæ wiadomoœci i oceniaæ? • teczka – portfolio ucznia• wa¿niejsza jest wiedza ni¿ ocena• karta z wynikami ucznia

JAK UCZYÆ RZECZY WA¯NYCH?12. Jak powtarzaæ i utrwalaæ wiedzê? • nauka w parach

• powtórka „moim zdaniem”• twórcze sprawozdania i mapy myœ-

lowe13. Jak uczyæ samodzielnego myœlenia? • „uporz¹dkuj”

• „podziel na kategorie”• czym siê ró¿ni¹, w czym s¹ podobne• streszczenia• „spróbuj przewidzieæ”• jak mo¿na wyt³umaczyæ?• „rozwi¹¿ problem”• burza mózgów

14. Jak wyjœæ poza fakty i szczegó³y? • co jest naprawdê wa¿ne?• jakie to ma dla nas znaczenie?• zadania praktyczne• „co wiem, czego jeszcze chcê siê do-

wiedzieæ”• zestawienie kluczowych pojêæ


Sposoby oceniania – zasady i narzêdzia

V. SPOSOBY OCENIANIA – ZASADY I NARZÊDZIA

Autorzy programu KOSS zak³adaj¹, ¿e proces oceniania powinien:• byæ integraln¹ czêœci¹ procesu nauczania i pomóc nauczycielowi osi¹gn¹æ

zamierzone cele;• dostarczyæ nauczycielowi informacji na temat efektywnoœci w³asnej pracy,

skutecznoœci poszczególnych metod pracy i æwiczeñ czy przydatnoœci dydak-tycznej konkretnych pomocy (np. schematów, stron internetowych, wzorówpism urzêdowych);

• umo¿liwiæ diagnozê kompetencji uczniów, dostarczyæ informacji o postê-pach i wynikach pracy poszczególnych uczniów oraz klasy jako ca³oœci;

• dostarczyæ uczniom (i ich rodzicom) informacji zwrotnej o pracy, trudno-œciach, „mocnych stronach” uczniów;

• zwiêkszyæ motywacjê uczniów do nauki, a tak¿e do anga¿owania siê w dzia-³anie obywatelskie w dostêpnym dla nich zakresie;

• umo¿liwiæ wystawienie ocen przewidzianych rozporz¹dzeniem w sprawieklasyfikowania i promowania uczniów.

Ocena osi¹gniêæ uczniów musi mieæ trojaki charakter – nauczyciel KOSS powiniensprawdzaæ pracê klasy i jej efekty na bie¿¹co, a tak¿e po zrealizowaniu materia³u zawar-tego w kolejnych dzia³ach programu oraz na zakoñczenie semestru i roku szkolnego.Zdaniem autorów nale¿y jednak przyk³adaæ znacznie wiêksz¹ wagê do bie¿¹cej ocenypracy ucznia w czasie kolejnych zajêæ (tak¿e oceny pracy domowej) ni¿ do semestralnychtestów i sprawdzianów. Wartoœæ diagnostyczna i klasyfikacyjna tego rodzaju „miêkkiejoceny” jest na lekcjach z zakresu edukacji obywatelskiej du¿o wy¿sza. Warto tak¿e dbaæo to, by ocenianie nie zaburza³o samego procesu nauczania – ma ono pe³niæ funkcjêpomocnicz¹, a nie przeszkadzaæ w procesie nauczania.

Autorzy programu proponuj¹ wprowadzenie – obok tradycyjnego oceniania sumuj¹-cego (nauczyciel wystawia ocenê w ramach kilkustopniowej skali liczbowej) – ocenianiakszta³tuj¹cego, które umo¿liwia przekazanie uczniowi (i jego rodzicom) pe³niejszej i bar-dziej precyzyjnej informacji na temat sposobu oraz efektów pracy, postêpów i trudnoœciucznia. Taka ocena, nazywana kszta³tuj¹c¹, wspiera równoczeœnie proces nauczania, u³a-twia bowiem uczniowi zrozumienie celu zajêæ i oczekiwanych osi¹gniêæ oraz kryteriów,wed³ug których jego praca bêdzie oceniana, a w konsekwencji zwiêksza jego samodziel-noœæ i poczucie odpowiedzialnoœci za w³asn¹ naukê (wiêcej o ocenianiu kszta³tuj¹cympiszemy poni¿ej).

Ocenianie powinno byæ œciœle powi¹zane z procesem nauczania, choæby dlatego, ¿euczniowie najczêœciej ucz¹ siê w³aœnie tego, za co s¹ oceniani. Podstawowym za³o¿eniemprogramu KOSS jest przekazywanie wiedzy w powi¹zaniu z kszta³ceniem praktycznych



umiejêtnoœci i kszta³towaniem cnót obywatelskich oraz postaw etycznych. Wszystkie teelementy musz¹ byæ brane pod uwagê przy ocenianiu. Trzeba tu wyjaœniæ, ¿e prezen-towane w dalszej czêœci programu metody, kryteria i narzêdzia oceniania umo¿liwiaj¹sprawdzanie wiedzy i umiejêtnoœci, nie odnosz¹ siê jednak do postaw uczniów. Nauczy-ciel realizuj¹cy program KOSS nie powinien oceniaæ ich bezpoœrednio – tak pojêta edukacjaobywatelska ma w Polsce z³¹ tradycjê. Jego zadaniem jest raczej stworzenie warunków,w których postawy zaanga¿owania, odpowiedzialnoœci, otwartoœci czy wra¿liwoœci napotrzeby innych mog¹ siê rozwijaæ i byæ poddawane refleksji. S³u¿¹ temu miêdzy innymi:• umieszczenie wœród priorytetów oceniania samego procesu uczenia siê, tzn. tego, jak

przebiega praca ucznia – w przeciwieñstwie do oceniania wy³¹cznie jej ostatecznegoefektu;

• oparcie ocen na jasnych kryteriach, co pozwala uczniowi wzi¹æ odpowiedzialnoœæ zaw³asn¹ pracê, a tak¿e umo¿liwia samoocenê; wskazane jest przy tym, by uczniowiemieli mo¿liwoœæ zapoznania siê z tymi kryteriami przed podjêciem pracy, a nie dopieropo jej wykonaniu;

• docenianie postêpów, jakie robi¹ uczniowie, niezale¿nie od tego, czy s¹ one imponu-j¹ce, czy skromne – o ile wynikaj¹ z rzeczywistego wysi³ku ucznia;

• docenianie wysi³ków wk³adanych we wspó³pracê i zachêcanie uczniów do wzajem-nego pomagania sobie w pracy – w parach, zespo³ach i na forum ca³ej klasy; pomaga-j¹c swoim kole¿ankom i kolegom, uczniowie sami siê ucz¹, porz¹dkuj¹ i strukturalizuj¹swoj¹ wiedzê;

• omawianie æwiczeñ i zadañ, w trakcie których uczniowie maj¹ okazjê do refleksjinad w³asnym sposobem uczenia siê; poœwiêcanie uwagi emocjom towarzysz¹cym ichpracy, relacjom z innymi uczniami;

• proponowanie indywidualnych i grupowych zadañ, dziêki którym uczniowie samo-dzielnie przechodz¹ etapy poszukiwania, selekcji i krytycznej analizy informacji, uogól-niania oraz czytelnego dla innych zapisywania wyników swoich badañ;

• przekazywanie na bie¿¹co w³asnych obserwacji na temat uczestnictwa poszczegól-nych uczniów w zajêciach;

• zachêcanie uczniów do samooceny, w wyniku której lepiej poznaj¹ siebie, swoje mo¿-liwoœci i obszary wymagaj¹ce rozwoju (poczucie w³asnej wartoœci oparte na realnymogl¹dzie swojej osoby);

• dawanie przyk³adu (modelowanie) – np. ujawnianie uczniom w³asnego zaanga¿o-wania w sprawy publiczne, demonstrowanie sposobów uczenia siê, jakie stosujesam nauczyciel; „modelowaniu” s³u¿y tak¿e ukazywanie przyk³adów dzia³ania innychludzi: dzia³aczy demokratycznych, obroñców praw cz³owieka, osób podejmuj¹cychkonstruktywn¹ dzia³alnoœæ obywatelsk¹ we wspólnocie lokalnej itp.;

• inicjowanie dyskusji umo¿liwiaj¹cych uczniom formu³owanie w³asnych pogl¹dów i ichmodyfikacjê;

• formu³owanie zadañ i sposobów dzia³ania na miarê mo¿liwoœci uczniów – zarównopodczas zajêæ lekcyjnych, dzia³ania w samorz¹dzie klasowym i szkolnym, jak i projek-tów pozaszkolnych;

• uczynienie ze œrodowiska lokalnego przedmiotu zainteresowania uczniów; konstru-owanie zadañ pog³êbiaj¹cych wiêŸ ze wspólnot¹ lokaln¹;



• wspieranie inicjatyw i pomys³ów zg³aszanych samodzielnie przez uczniów.

Autorzy programu KOSS uwa¿aj¹, ¿e nauczyciel powinien oceniaæ tak¿e udzia³ uczniaw zajêciach – jego aktywnoœæ na lekcji, sposób komunikowania siê z kolegami i kole¿an-kami, gotowoœæ do wspó³pracy i przyjmowania odpowiedzialnoœci, przestrzeganie regu³wymiany pogl¹dów i innych norm obowi¹zuj¹cych na lekcjach. Ten aspekt oceny niemo¿e przes³aniaæ innych, bardziej merytorycznych kryteriów, nie powinien jednak byæ –zw³aszcza w edukacji obywatelskiej – pomijany. Kluczowe jest przy tym, by uczniowie odpocz¹tku zajêæ mieli szansê zapoznaæ siê z obowi¹zuj¹cymi regu³ami – dlatego te¿ najednej z pierwszych lekcji ca³a klasa wspólnie z nauczycielem opracowuje „minikodeks”.Wspó³tworzenie takiego zestawu regu³ przez uczniów zwiêksza znacznie prawdopo-dobieñstwo ich przestrzegania. Zasady przyjête przez uczniów i zaakceptowane przeznauczyciela mog¹ równoczeœnie stanowiæ punkt odniesienia dla kryteriów oceny udzia³uw zajêciach.

JAK OCENIAÆ OSI¥GNIÊCIA UCZNIÓW – WSKAZÓWKI I PRZYK£ADY

Nauczyciel edukacji obywatelskiej powinien pamiêtaæ, ¿e oceniaj¹c ucznia, musi braæpod uwagê ró¿ne aspekty. Zdaniem autorów programu KOSS nale¿y uwzglêdniaæ czteryg³ówne elementy:• merytoryczne wiadomoœci i sposób ich wykorzystania;• umiejêtnoœci kluczowe z punktu widzenia edukacji obywatelskiej;• sposób uczestniczenia w zajêciach;• aktywnoœæ ucznia poza lekcjami.

Tabela zamieszczona poni¿ej ukazuje, co wchodzi w sk³ad wymienionych obszarów.Jest to jedynie propozycja, któr¹ nauczyciel mo¿e uzupe³niæ lub zmodyfikowaæ, dosto-sowuj¹c do w³asnych potrzeb. Nale¿y przy tym pamiêtaæ, ¿e pierwsze dwa obszary od-powiadaj¹ wymaganiom szczegó³owym zawartym w podstawie programowej do wiedzyo spo³eczeñstwie.

Ró¿nym elementom podlegaj¹cym ostatecznej ocenie mo¿na oczywiœcie przypisaæró¿n¹ wagê – nauczyciel musi sam zdecydowaæ, na co chce po³o¿yæ najwiêkszy nacisk.Wa¿ne jest, by pozostawa³o to w zgodzie z programem wychowawczym szko³y, a przedewszystkim, by uczniowie zostali poinformowani o tym, co i w jakim zakresie bêdziewp³ywaæ na ich koñcow¹ ocenê z edukacji obywatelskiej (np. czy projekty pozalekcyjnebêd¹ brane pod uwagê).



Obszar Jakie g³ówne elementyobejmuje?

Jak to sprawdziæ?– przyk³ady narzêdzi

Wiedza i jej stosowanie • przyswojenie podstawo-wych wiadomoœci i pojêæokreœlonych wymaganiamiszczegó³owymi zawartymiw podstawie programowej

• dostrzeganie relacji i zwi¹z-ków przyczynowo-skut-kowych miêdzy faktamii procesami

• stosowanie zdobytych wia-domoœci do interpretacjiaktualnych wydarzeñ z ¿y-cia szko³y, spo³ecznoœcilokalnej i innych obszarów¿ycia publicznego

• zbieranie, uogólnianie, po-równywanie wiadomo-œci i wyci¹ganie w³asnychwniosków

• prace pisemne• testy, sprawdziany• æwiczenia s³ownikowe• wypowiedzi ustne (w tym

merytoryczny wk³ad w dys-kusje, debaty, symulacje)

• interpretacja tekstu praso-wego, prawnego itp.

• teczki, projekty, wystawy

Umiejêtnoœciobywatelskie

• przygotowanie i wyg³osze-nie wyst¹pienia

• udzia³ w dyskusji publicznej• wyra¿anie w³asnego zdania

i formu³owanie argumen-tów na jego rzecz w formiepisemnej i ustnej

• s³uchanie i branie poduwagê opinii innych

• zdobywanie informacji o ¿y-ciu publicznym i korzystaniez nich

• odró¿nianie opinii od fak-tów

• planowanie dzia³ania, po-dzia³ zadañ itp.

• wspó³praca w zespole• rozwi¹zywanie problemów• za³atwianie prostych spraw

(np. w szkole, urzêdziegminy)

• dyskusje i debaty klasowe• symulacje i inscenizacje

(np. kampania wyborcza)• poszukiwanie i analiza in-

formacji na zadany temat• pisanie listów i petycji

w sprawach publicznych• teczki, projekty, wystawy• dzia³anie na rzecz szko³y

lub spo³ecznoœci lokalnejitp.



Uczestnictwow zajêciach

• sumiennoœæ• systematycznoœæ• aktywny udzia³ w lekcji• wspó³praca z kolegami• wykonywanie poleceñ na-

uczyciela• przestrzeganie regu³ obo-

wi¹zuj¹cych na lekcjachedukacji obywatelskiej

• stopieñ przygotowania dolekcji

• odrabianie zadañ domo-wych

• poziom zaanga¿owaniaw pracê na lekcji, w tymnp. udzia³ w dyskusjach,zg³aszanie w³asnych po-mys³ów æwiczeñ, tematówdyskusji

• sposób komunikowania siêi wspó³pracy z kolegamiw czasie prac zespo³owychitp.

Aktywnoœæ pozalekcyjna Dodatkowe prace wykonywane w czasie pozaszkolnym, dobro-wolne dzia³ania na rzecz innych, udzia³ w konkursach wiedzyo spo³eczeñstwie itp.

Osi¹gniêcia uczniów mo¿na badaæ w sposób tradycyjny za pomoc¹ testów, spraw-dzianów (zawieraj¹cych tak¿e pytania otwarte), prac pisemnych i wypowiedzi ustnych.W przypadku prezentowanego tu programu te sposoby oceniania, które s¹ oparte nasprawdzaniu, jakie informacje uczniowie potrafi¹ odtworzyæ, nie wystarcz¹ – chodzi prze-cie¿ o sprawdzenie, jakie zmiany zasz³y w wiedzy i umiejêtnoœciach ucznia (a mo¿e nawetw postawach), to zaœ, jak wiadomo, jest znacznie trudniej zmierzyæ. Ocenianie w ramachprogramu KOSS, podobnie jak samo nauczanie, powinno odnosiæ siê do takich umie-jêtnoœci i wiadomoœci uczniów, które s¹ wa¿ne z punktu widzenia ich funkcjonowaniaw rolach obywateli, w tym: zg³aszania inicjatyw, zdolnoœci rozpoznawania problemów dorozwi¹zania, anga¿owania siê w debatê publiczn¹, organizowania wspólnego dzia³aniaitp. Oznacza to, ¿e zarówno narzêdzia, jak i kryteria oceny musz¹ byæ bogatsze i bardziejwszechstronne ni¿ tradycyjnie stosowane.

OCENIANIE KSZTA£TUJ¥CE

Ocenianie kszta³tuj¹ce (OK) to sposób nauczania, który jest nastawiony przede wszyst-kim na pomoc uczniowi w uczeniu siê – motywuje i anga¿uje, pozwala mu na bie¿¹coœledziæ w³asne postêpy w nauce, sprzyja wziêciu przez uczniów odpowiedzialnoœci zaswoj¹ naukê. OK to tak¿e swego rodzaju „skrzynka narzêdzi” pomagaj¹cych nauczycie-lowi w nauczaniu – czêœæ z nich od dawna jest stosowana w polskiej szkole, czêsto jednakw sposób niepe³ny. Centrum Edukacji Obywatelskiej od kilku lat promuje OK w polskichszko³ach poprzez publikacje, szkolenia, materia³y edukacyjne. Autorzy programu KOSSzachêcaj¹ tak¿e do wykorzystywania zasad OK w przygotowywaniu i prowadzeniu zajêæ



edukacji obywatelskiej. Poni¿ej prezentujemy podstawowe narzêdzia OK. Wiêcej infor-macji na temat oceniania kszta³tuj¹cego oraz przyk³ady lekcji KOSS z wykorzystaniem OKmo¿na znaleŸæ na stronie www.ceo.org.pl/koss/koss_dla_nauczycieli.

Podstawowe narzêdzia oceniania kszta³tuj¹cego (OK)

I. Cele lekcji• Wyznaczaj¹ kierunek, do którego zmierzamy (nauczyciele i uczniowie) – to

po¿¹dane efekty lekcji w postaci nabywanych wiadomoœci i umiejêtnoœci.• Nale¿y formu³owaæ ich tyle, ile rzeczywiœcie jesteœmy w stanie zrealizowaæ

podczas jednostki lekcyjnej.• Powinny byæ powi¹zane z treœciami nauczania zapisanymi w podstawie progra-

mowej ka¿dego przedmiotu, warto jednak za ka¿dym razem – uk³adaj¹c celelekcji – zastanowiæ siê, co z tego, czego uczymy, bêdzie przydatne i niezbêdne.

II. Sformu³owanie celów w jêzyku zrozumia³ym dla ucznia• Uczniowie powinni wiedzieæ, w jakim kierunku zmierzaj¹ – nie wystarczy wiêc

zapoznaæ ich z tematem lekcji, lecz nale¿y te¿, w jêzyku dla nich zrozumia³ym,wyjaœniæ, co zamierzacie wspólnie osi¹gn¹æ podczas zajêæ.

• Znajomoœæ celów mobilizuje uczniów, sk³ania do wziêcia odpowiedzialnoœci zaich realizacjê.

• Nie wystarczy podaæ celów uczniom, trzeba jeszcze sprawdziæ, czy zosta³y onezrealizowane (przydatna mo¿e siê okazaæ metoda zdañ podsumowuj¹cych:„Nauczy³em siê, ¿e...”, „Dziœ zrozumia³am, ¿e...”).

III. Kryteria oceniania – NaCoBeZU• Nauczyciel powinien na zajêciach informowaæ uczniów, na co bêdzie zwraca³

uwagê przy ocenianiu (NaCoBeZU).• NaCoBeZU powinno dotyczyæ konkretnej lekcji; okreœlane jest te¿ przed kla-

sówk¹ i prac¹ domow¹.• NaCoBeZU mo¿e formu³owaæ nauczyciel, warto te¿ zaanga¿owaæ w to

uczniów (np. przy opracowywaniu klasówki).• Uczniowie wiedz¹ nie tylko, czego maj¹ siê nauczyæ, ale tak¿e – w jaki sposób.

IV. Powi¹zanie z wiedz¹ nabyt¹ przez uczniów wczeœniej• Nauczyciel, wprowadzaj¹c nowy temat, powinien na pocz¹tku zastanowiæ siê,

z czym skojarzyæ now¹ wiedzê.• Przy wprowadzeniu mog¹ byæ przydatne sformu³owania: „Kilka dni temu uczy-

liœmy siê o..., a teraz bêdziemy zajmowaæ siê czymœ podobnym, czyli...”; „To,o czym chcia³am wam dziœ opowiedzieæ, jest bardzo podobne do...”; „Dzisiajzajmiemy siê przeciwieñstwem tego, o czym mówiliœmy...”; „Pos³uchajcie, czyz czymœ wam siê to ju¿ nie kojarzy...”.

• Takie powi¹zania warto przywo³aæ nie tylko na pocz¹tku lekcji, ale te¿ mo¿nakorzystaæ z nich przez ca³y czas omawiania nowego tematu.

• Taki sposób t³umaczenia nowych zagadnieñ daje uczniowi poczucie bezpie-czeñstwa. Uczeñ myœli: „Ten nowy temat jest zwi¹zany z rzeczami, które ju¿znam i rozumiem, wiêc powinienem daæ radê”.



V. Pytanie kluczowe• Dobre pytanie „robi” lekcjê – nauczyciel na pocz¹tku zajêæ zadaje pytanie

kluczowe, s³ucha odpowiedzi uczniów, zapowiada, ¿e pe³niejsz¹ odpowiedŸna pytanie uczniowie uzyskaj¹ pod koniec omawiania tematu; podczas lek-cji nawi¹zuje do niego („Czy ju¿ umiemy odpowiedzieæ na nasze pytanie?”),a na koniec, gdy ma ju¿ wszystkie œrodki do rozwi¹zania problemu, razemz uczniami pracuje nad odpowiedzi¹.

• Nale¿y odró¿niæ pytania otwarte, których nauczyciel zadaje podczas ka¿dejlekcji wiele, od pytania kluczowego, które zwykle jest jedno.

VI. Zastosowanie samooceny i oceny kole¿eñskiej• Wa¿ne jest, by uczeñ potrafi³ oceniæ, ile siê ju¿ nauczy³, a jak bardzo musi

jeszcze popracowaæ, aby osi¹gn¹æ wyznaczony cel – stosowanie samoocenysprawia, ¿e staje siê on bardziej samodzielny w procesie uczenia siê, odpowie-dzialny za swoj¹ naukê, rozumie, czego siê uczy i po co.

• Samoocena mo¿e byæ gromadzona w postaci teczki (portfolio) dokumentuj¹cejpracê ucznia w okreœlonym czasie lub w ramach poszczególnych dzia³ów.

• Samoocena powinna zawieraæ, jak ka¿da informacja zwrotna, nastêpuj¹ceelementy:a) co ju¿ umiem;b) nad czym muszê jeszcze popracowaæ;c) co powinienem/powinnam zmieniæ w swoim sposobie uczenia siê;d) co powinienem/powinnam postanowiæ w tej sprawie.

• Samoocena mo¿e dotyczyæ pracy pisemnej, ale tak¿e wypowiedzi ustnej (np.technika zdañ podsumowuj¹cych, „kosz i walizka”, technika oceniania trud-noœci, metoda œwiate³).

• Ocena kole¿eñska to sytuacja, w której uczeñ odgrywa rolê nauczyciela, recen-zuje pracê kolegi czy kole¿anki i daje im wskazówki.

• Dziêki ocenie kole¿eñskiej uczeñ natychmiast po zrobieniu æwiczenia mo¿e uzy-skaæ informacjê zwrotn¹ (np. przy wymianie w parach), mo¿e te¿ bezzw³ocznieprzyst¹piæ do poprawy oceny.

• Warianty oceny kole¿eñskiej: sprawdzanie æwiczeñ (np. w parach), komentarzdo pracy, wypowiedzi, przedstawianie idealnego rozwi¹zania, a nawet spraw-dzanie klasówek.

• Tak w przypadku samooceny, jak i oceny kole¿eñskiej trzeba wspólnie ustaliækryteria oceniania i nauczyæ uczniów udzielania informacji zwrotnej.

VII. Zadawanie pytañ i uzyskiwanie odpowiedzi• Podczas ka¿dej lekcji zadajemy uczniom wiele pytañ – OK zwraca uwagê na

to, by nie by³y to wy³¹cznie pytania krótkie, zamkniête, sprawdzaj¹ce jedyniewiedzê, niewymagaj¹ce namys³u; chodzi o pytania pobudzaj¹ce do myœlenia.

• Warto poczekaæ na odpowiedŸ ucznia, nawet jeœli to oznacza d³u¿sz¹ ciszêw klasie – dziêki temu wiêksza liczba uczniów dotrze do w³aœciwej odpowiedzi,wypowiedzi bêd¹ bardziej zró¿nicowane, mniej aktywni lub pracuj¹cy wolniejuczniowie tak¿e bêd¹ mogli siê w³¹czyæ.



• Aby zachêciæ uczniów do poszukiwania odpowiedzi, mo¿na zaproponowaæ imrozmowê w parach na temat postawionego pytania.

• Warto wykorzystywaæ b³êdne odpowiedzi do dalszego poszukiwania rozwi¹-zañ.

VIII. Sposoby przekazywania uczniom informacji zwrotnej• Informacja zwrotna to forma ustnego lub pisemnego komentarza, który na-

uczyciel przekazuje uczniom, by pokazaæ im, na jakim s¹ etapie.• Taka informacja powinna zawieraæ: a) wyszczególnienie i docenienie dobrych

elementów pracy ucznia; b) odnotowanie tego, co wymaga poprawy; c) wska-zówki, jak poprawiæ pracê; d) wskazówki, jak uczeñ powinien pracowaæ dalej.

• Dobra i pe³na informacja zwrotna to sygna³ dla ucznia, ¿e nauczyciel w niegowierzy, ¿e go akceptuje i ¿e zale¿y mu na wspó³pracy w procesie uczenia siê.

IX. Podsumowanie lekcji• To taki moment w czasie lekcji, w którym sprawdzamy, czy postawione cele

zosta³y osi¹gniête i czy znaleŸliœmy odpowiedŸ na pytanie kluczowe.• Najczêœciej wykorzystuje siê technikê zdañ podsumowuj¹cych.

X. Zadanie domowe• Zadanie domowe to zadanie powi¹zane z przeprowadzon¹ lekcj¹ – aby ucznio-

wie mogli w³aœciwie je wykonaæ, powinni otrzymaæ informacje od nauczyciela,na co bêdzie zwraca³ uwagê przy ocenianiu (NaCoBeZU do zadania domo-wego).

• Trzeba pamiêtaæ, by praca domowa uczy³a tego samego, ale inaczej.


Narzêdzia oceny – przyk³ady

VI. NARZÊDZIA OCENY – PRZYK£ADY

Centrum Edukacji Obywatelskiej opracowa³o narzêdzia oceny do wszystkichdzia³ów programu. Poni¿ej prezentujemy wybrane przyk³ady z publikacji „Jakoceniaæ uczniów? Wskazówki dla nauczycieli”.

Jak oceniaæ uczniów na zajêciach KOSS?

Program KOSS zosta³ opracowany tak, ¿e wiele lekcji zawiera æwiczenia sprawdzaj¹cezwi¹zane z zagadnieniami poruszanymi na lekcji – s¹ to narzêdzia oceny wbudowanew podrêcznik dla uczniów i konspekty zajêæ (scenariusze dla nauczycieli). Tego rodzajuæwiczenia zamieszczamy tak¿e w serwisie internetowym KOSS online i odsy³amy do nichprzy kolejnych tematach w podrêczniku.

Niezale¿nie od prostych zadañ sprawdzaj¹cych przedmiotem oceny mo¿na uczyniætak¿e udzia³ uczniów w g³ównym æwiczeniu, wokó³ którego jest skonstruowana lekcja:symulacji, debacie, grze sytuacyjnej, projekcie edukacyjnym itp. Jak oceniaæ tego rodzajuaktywnoœæ uczniowsk¹, pisaliœmy w poprzednim rozdziale.

Trzecia kategoria narzêdzi oceny uczniów na zajêciach KOSS to specjalnie przygo-towane zestawy zadañ sprawdzaj¹cych, towarzysz¹ce poszczególnym rozdzia³om pro-gramu – autorzy programu opracowali zestawy zró¿nicowanych æwiczeñ sprawdzaj¹cychdo wszystkich dzia³ów.

Poni¿ej prezentujemy wybrane przyk³ady takich zadañ, w niektórych przypadkachwraz z propozycjami kryteriów oceny. Pozwalaj¹ one uczniom zapoznaæ siê z oczeki-waniami nauczyciela, a nauczycielom u³atwiaj¹ zobiektywizowanie oceny. Wiêcej zadañzamieszczamy w publikacjach: „Jak oceniaæ uczniów? Wskazówki dla nauczycieli” i „KOSS.Zeszyt æwiczeñ” przeznaczonej dla uczniów oraz na stronie www.ceo.org.pl/koss.

ROZDZIA£ I: PODSTAWOWE UMIEJÊTNOŒCI OBYWATELSKIESKUTECZNE POROZUMIEWANIE SIÊ W RÓ¯NYCH SYTUACJACH, PREZENTOWANIEW£ASNEGO STANOWISKA ORAZ UWZGLÊDNIANIE POGL¥DÓW INNYCH LUDZI –ODGRYWANIE RÓL

Zapoznajcie siê z zamieszczon¹ poni¿ej historyjk¹. Waszym zadaniem bêdzie wcieliæsiê w role uczestników przedstawionego sporu i sformu³owaæ argumenty ka¿dej ze stron.Nastêpnie niech ka¿dy zastanowi siê, co s¹dzi o tej sprawie, i przedstawi swoj¹ opiniê.

Zbliza sie Dzien Wiosny. Dyrekcja szkoły podstawowej zdecydowała, ze uczniowiespedza ten dzien na terenie szkoły, i zleciła nauczycielom przygotowanie programu.



Tymczasem uczniowie jednej ze starszych klas zgłosili, ze chcieliby samodzielnieprzygotowac program-niespodzianke pod hasłem „Szok-Szkoła”. Bedzie to happe-ning z udziałem wszystkich uczniow i nauczycieli. Dyrektor postanowił poradzic sienauczycieli, co ma zrobic. Nauczyciel fizyki jest zdania, ze nauczyciele powinni nadzo-rowac prace uczniow, a pani od polskiego, ze nie nalezy ingerowac w przygotowania.Wymien po trzy argumenty, ktore moga wysunac fizyk i polonistka.

Fizyk mówi: Uwa¿am, ¿e...po pierwsze

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

po drugie

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

po trzecie� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

Polonistka mówi: Uwa¿am, ¿e...po pierwsze

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

po drugie

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

po trzecie� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

A jakie jest twoje zdanie w tej sprawie? Spróbuj je uzasadniæ.

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

� � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � � �

Proponowane kryteria oceny• Czy uczeñ zdo³a³ sformu³owaæ prawdopodobn¹ argumentacjê uczestników sporu?• Czy jasno i przekonuj¹co wyrazi³ ich stanowiska?• Czy umia³ dobrze uzasadniæ swoj¹ opiniê w tej sprawie?• Czy sposób wypowiedzi jest dostosowany do jej celu i kontekstu?• Czy wypowiedŸ nie zawiera b³êdów jêzykowych?

ROZDZIA£ II: CZ£OWIEK W SPO£ECZEÑSTWIE

PREZENTOWANIE W£ASNEGO STANOWISKA – WYPOWIED� PISEMNA

„Samorz¹d uczniowski to fikcja – czy zgadzasz siê z tym stwierdzeniem?”. Przedstawswoj¹ opiniê w tej sprawie, odwo³uj¹c siê do obowi¹zuj¹cych dokumentów prawnychdotycz¹cych funkcjonowania samorz¹du. Podaj co najmniej trzy argumenty przekonuj¹ce



odbiorców do zaprezentowanego przez ciebie stanowiska oraz dwa przyk³ady z ¿yciawaszej spo³ecznoœci szkolnej.

Proponowane kryteria ocenyTak¹ wypowiedŸ mo¿na uznaæ za bardzo dobr¹, gdy:• Autor zajmuje jasne stanowisko; uwzglêdnia inne punkty widzenia, ale nie zmienia

pogl¹dów w trakcie wywodu.• Wykazuje dog³êbne zrozumienie problemu, skupia siê na tych jego aspektach, które

s¹ najwa¿niejsze z punktu widzenia celu wypowiedzi.• Przedstawia przekonuj¹ce argumenty na rzecz swego stanowiska. Prezentuje zwyk-

le wiêcej ni¿ jeden argument. Nie odwo³uje siê wy³¹cznie do argumentów naturyemocjonalnej.

• Rozwa¿a ewentualne kontrargumenty, co jednak nie zaciemnia jego wywodu.• Informacji i argumentów jest dostatecznie du¿o, by na ich podstawie odbiorca móg³

uznaæ prezentowany punkt widzenia za uzasadniony i/lub by³ w stanie podj¹æ roz-s¹dn¹ decyzjê.

Praca jest s³aba, gdy:• Autor niejasno prezentuje swój punkt widzenia, zmienia go w trakcie wypowiedzi.• S³abo rozumie problem, pomija wa¿ne jego aspekty.• Nie odwo³uje siê do argumentów przemyœlanych, racjonalnych, lecz emocjonalnych

(np. „Uczniowie naszej szko³y maj¹ dosyæ g³upich rz¹dów grupki uczniów...”).• Argumenty s¹ w¹t³e, prymitywne lub trudne do zrozumienia.• Czytelnik nie rozumie, do jakiego stanowiska próbuje go przekonaæ autor, lub nie

czuje siê do niego przekonany.

ROZDZIA£ III: SAMORZ¥D LOKALNYSAMOOCENA UCZNIA – KOSS ONLINE

Przeczytaj uwa¿nie listê zadañ samorz¹du lokalnego. Które z zadañ realizuje gmina,a które powiat lub województwo? Uzupe³nij tabelkê, korzystaj¹c z zamieszczonego podni¹ klucza odpowiedzi.

Czym siê zajmuje? GMINA POWIAT WOJEWÓDZTWODrogi • drogi gminne • drogi powiatowe • drogi wojewódzkieEdukacja • przedszkola

• � � � � � � � � � � � � � � � �

• kluby m³odzie¿owe

• � � � � � � � � � � � � � � � �

• szko³y podstawowespecjalne

• poradnie psycho-logiczno-pedago-giczne

• oœrodki doskonale-nia nauczycieli

• � � � � � � � � � � � � � � � �

• zawodowe szko³ywy¿sze

Zdrowie • poradnie i przy-chodnie gminne

• szpitale ogólne(rejonowe)

• szpitale specjalis-tyczne



Pomoc spo³eczna • pomoc socjalna dlamieszkañców gminy

• domy opieki spo-³ecznej

• specjalistyczne po-radnictwo

• � � � � � � � � � � � � � � � �

Przeciwdzia³anie bez-robociu

• roboty publiczneitp.

• powiatowy urz¹dpracy

• wojewódzki urz¹dpracy

Kultura • biblioteki, muzeagminne,� � � � � � � � � � � � � � � �

• biblioteki i muzeapowiatowe

• � � � � � � � � � � � � � � � �

• muzea, bibliotekii teatry o znaczeniuregionalnym

Gospodarka wodna • zaopatrzeniew wodê

• gospodarka wodnana terenie powiatu

• gospodarka wodnaw regionie, melio-racja, utrzymanieurz¹dzeñ wodnych

Ochrona œrodowiska • � � � � � � � � � � � � � � � � ,usuwanie odpadówna terenie gminy

• usuwanie niebez-piecznych odpadów

Komunikacja • lokalny transportw gminie

• komunikacja w ob-rêbie powiatu i kilkupowiatów – koordy-nacja

• komunikacja w ob-rêbie województwai s¹siaduj¹cych wo-jewództw – koordy-nacja

Bezpieczeñstwo • � � � � � � � � � � � � � � � � • zachowanie po-rz¹dku publicznegoi bezpieczeñstwazbiorowego na tere-nie powiatu

Klêski ¿ywio³owe • zwalczanie klêsk¿ywio³owych naterenie gminy

• zwalczanie klêsk¿ywio³owych naterenie powiatu lubkilku gmin

Inne • budownictwo ko-munalne

• usuwanie nieczysto-œci

• utrzymanie parkówi zieleni miejskiej

• � � � � � � � � � � � � � � � �

• rejestracja pojazdów• � � � � � � � � � � � � � � � �

• przygotowanie stra-tegii rozwoju re-gionu

• � � � � � � � � � � � � � � � �

Do pustych komórek tabeli wprowadŸ prawid³ow¹ odpowiedŸ, wpisuj¹c liczby z prze-dzia³u 1–11.1. szko³y ponadgimnazjalne2. teatry3. szko³y podstawowe i gimnazja4. ochrona œrodowiska



5. szko³y policealne6. pomoc spo³eczna o zasiêgu regionalnym7. wydawanie prawa jazdy8. zachowanie porz¹dku publicznego i bezpieczeñstwa zbiorowego w gminie9. promowanie województwa

10. dostarczanie energii cieplnej11. domy kultury.

ROZDZIA£ IV: ZASADY DEMOKRACJI

WYKORZYSTANIE WIEDZY NA TEMAT ¯YCIA PUBLICZNEGO– DOPASOWANIE POJÊÆ DO DEFINICJI

WyobraŸ sobie, ¿e jesteœ redaktorem ma³ego s³ownika pojêæ z zakresu edukacji oby-watelskiej. W wyniku awarii komputera pomiesza³y siê has³a i ich objaœnienia. Dopasujhas³a do ich rozwiniêæ.

A. demokracja przedstawicielskaB. demokracja liberalnaC. demokracja wiêkszoœciowaD. demokracja bezpoœrednia

ustrój demokratyczny, w którym ka¿d¹ decyzjê obywatele podejmuj¹ bezpoœrednioustrój demokratyczny, w którym decyzjê podejmuj¹ wybrani przedstawicieleustrój demokratyczny, w którym decyzje s¹ podejmowane zgodnie z wol¹ wiêkszoœciustrój demokratyczny, w którym decyzje s¹ podejmowane zgodnie z wol¹ wiêkszoœciprzy zachowaniu praw mniejszoœci.

ROZDZIA£ V: AKTYWNOŒÆ OBYWATELSKA

WYKORZYSTANIE WIEDZY NA TEMAT ¯YCIA PUBLICZNEGO– ÆWICZENIE S£OWNIKOWE

1. Zadanie w formie klasówki:U³ó¿ s³owniczek pojêæ do tematu „Opinia publiczna i reklama”. S³ownik powinienzawieraæ co najmniej szeœæ hase³, w tym obowi¹zkowo has³a: œrodki masowego prze-kazu, opinia publiczna, reklama. Objaœnienia sformu³uj tak, by by³y one zrozumia³edla uczniów m³odszych od ciebie.

2. Zadanie w formie pracy domowej:U³ó¿ s³owniczek pojêæ do tematu „Opinia publiczna i reklama”. S³ownik powinienzawieraæ co najmniej szeœæ hase³, w tym obowi¹zkowo has³a: œrodki masowego prze-kazu, opinia publiczna, reklama. Objaœnienia sformu³uj tak, by by³y one zrozumia³edla uczniów m³odszych od ciebie. Zadbaj o stronê graficzn¹ s³ownika (np. wyko-rzystuj¹c ilustracje, wykonuj¹c oryginaln¹ ok³adkê) i podaj Ÿród³a, z których korzy-



sta³eœ/korzysta³aœ, poszukuj¹c wyjaœnieñ do wybranych hase³ (obok s³owników czyencyklopedii mog¹ to byæ równie¿ rozmowy, np. z rodzicami).

Proponowane kryteria oceny• Czy objaœnienia hase³ zawieraj¹ wszystkie istotne elementy danego pojêcia?• Czy jêzyk opisu umo¿liwia zrozumienie danego pojêcia przez uczniów ni¿szych klas?• Czy s³owniczek zawiera jakieœ dodatkowe elementy, np. w postaci ilustracji?• Czy autor podaje Ÿród³a ewentualnych cytatów? (w przypadku zad. 2)• Czy s³ownik jest wykonany estetycznie?

ROZDZIA£ VI: NARÓD I PATRIOTYZM

POSZUKIWANIE, SELEKCJA I PRZETWARZANIE INFORMACJI, WSPÓ£DZIA£ANIEW ZESPOLE – PORTFOLIO

Zadaniem uczniów bêdzie zebranie i opracowanie ró¿nego rodzaju materia³ów najeden z podanych tematów, a nastêpnie przedstawienie ich w postaci interaktywnej wy-stawy.

1. Mniejszoœci narodowe w Polsce.2. ¯ydzi w moim regionie.3. Wspó³czeœni patrioci.

Wystawa interaktywna powinna umo¿liwiaæ zwiedzaj¹cym aktywny odbiór oraz anga-¿owaæ ich emocjonalnie. Mo¿na na przyk³ad umieœciæ przy poszczególnych eksponatachlub kilku tematycznie powi¹zanych zdjêciach d³ugopisy, kartki i koperty (albo pude³ka)przeznaczone na wypowiedzi zwiedzaj¹cych. Trzeba jednak umieæ zachêciæ odbiorcówdo takiego dialogu – dobrym pomys³em s¹ konkretne, powi¹zane z poszczególnymi eks-ponatami (czy czêœciami wystawy) pytania albo proœby o komentarze. Tak¹ wystawê wartozakoñczyæ ekspozycj¹ wybranych wypowiedzi uczniów oraz analiz¹ ich ogólnej wymowy.

Proponowane kryteria ocenyPoni¿ej przedstawiamy przyk³adowe kryteria oceny wystawy interaktywnej, przy za-

³o¿eniu, ¿e nauczyciel ocenia zarówno efekt pracy grupy, jak i wk³ad poszczególnychuczniów (ocena ogólna jest wówczas œredni¹, najlepiej wa¿on¹, obu ocen).

Kryteria oceny pracy zespo³u – przyk³ad:• Koncepcja wystawy – czy dobrze wyra¿a temat, czy jest oryginalna i mo¿e zaintere-

sowaæ widzów? (0–6 pkt)• Dobór eksponatów – ile ich zgromadzono i czy jasny jest ich zwi¹zek z tematem

wystawy? (0–10 pkt)• Sposób prezentacji eksponatów – czy zosta³y w przemyœlany sposób opisane i w³aœci-

wie zaprezentowane? (0–8 pkt)• Interaktywnoœæ – czy wystawa daje widzom mo¿liwoœæ aktywnego uczestnictwa i re-

agowania na ogl¹dane eksponaty i czy zachêca do tego? (0–10 pkt)



• Rezultaty wystawy – czy uda³o siê w interesuj¹cy sposób opracowaæ i zaprezentowaæwypowiedzi oraz rysunki zwiedzaj¹cych? (0–6 pkt)

Kryteria oceny pracy poszczególnych uczniów:• Czy uczeñ aktywnie uczestniczy³ w wypracowywaniu ogólnej koncepcji wystawy?

(0–5 pkt)• Jaki by³ jego wk³ad w zebranie eksponatów? (0–10 pkt)• Czy bra³ udzia³ w pracy nad rozmieszczeniem eksponatów i innych elementów wy-

stawy? (0–10 pkt)• W jakim stopniu przyczyni³ siê do tego, ¿e wystawa ma charakter interaktywny? Jakie

pomys³y zg³osi³? (0–10 pkt)• Jaki by³ jego wk³ad w opracowanie efektów wystawy – np. komentarzy zwiedzaj¹cych?

(0–5 pkt)

Jeœli wystawa bêdzie realizowana przez kilkuosobowe zespo³y, to bardzo prawdopo-dobne jest, ¿e uczniowie podziel¹ siê zadaniami – jedni zajm¹ siê np. podpisywaniemeksponatów, a inni bêd¹ je wieszaæ na œcianach czy stela¿ach. Wtedy sposób punkto-wania nale¿y dopasowaæ do podzia³u zadañ, tak aby ka¿dy uczeñ móg³, potencjalnie,zdobyæ tyle samo punktów.

ROZDZIA£ VII: USTRÓJ DEMOKRATYCZNY W POLSCE

ROZWI¥ZYWANIE W SPOSÓB TWÓRCZY PROBLEMÓW, FORMU£OWANIE WNIO-SKÓW OPARTYCH NA OBSERWACJACH EMPIRYCZNYCH – PISANIE PROJEKTUUSTROJU

Odwiedzi³a ciê delegacja Horolalików, ludu ¿yj¹cego na jednej z planet s¹siedniejgalaktyki. Horolalikowie dowiedzieli siê, ¿e ludzie s¹ doœæ biegli w sztuce tworzenia sta-bilnych ustrojów pañstwowych – dlatego w³aœnie chcieliby, byœ pomóg³ im w skonstru-owaniu ich systemu w³adzy. Jako ojciec za³o¿yciel republiki Horolalików przekazujesz imgarœæ wskazówek pozwalaj¹cych na stworzenie demokratycznego, dobrze funkcjonuj¹-cego i sprawiedliwego pañstwa.

Zadbaj o to, by w twoim projekcie ustroju republiki Horolalików znalaz³a siê odpo-wiedŸ na nastêpuj¹ce pytania:1. Jaki organ w³adzy powinien zajmowaæ siê stanowieniem prawa i w jaki sposób ma

byæ wybierany?2. Czy obywatele republiki Horolalików powinni mieæ jakieœ prawa, których w³adza nie

mo¿e naruszyæ?3. Kto powinien byæ odpowiedzialny za bie¿¹ce zarz¹dzanie republik¹ i realizacjê uchwa-

lonych praw? W jaki sposób ma byæ wybierany?4. Jak powinna wygl¹daæ administracja republiki? Komu bêd¹ podporz¹dkowani urzêd-

nicy? Narysuj schemat wszystkich w³adz w republice.5. Kto powinien kontrolowaæ pracê w³adz i urzêdników?6. Jakie organy maj¹ staæ na stra¿y prawa?



Jeœli chcesz, mo¿esz zamiast wskazówek napisaæ dla nich konstytucjê, wtedy twojeuwagi powinny mieæ bardziej sformalizowany charakter (np. „1. W³adza zwierzchniaw pañstwie nale¿y do ludu Horolalików”). Mo¿esz tak¿e zilustrowaæ swój projekt ustroju,rysuj¹c mapê republiki Horolalików, portrety jej obywateli, plan stolicy, w której bêd¹zlokalizowane siedziby najwy¿szych urzêdów republiki, itp.

Proponowane kryteria oceny• Czy konstytucja zawiera wszystkie elementy wymienione w instrukcji do zadania?• Czy zasady konstytucyjne s¹ ze sob¹ spójne?• Czy zosta³y jasno sformu³owane?• Czy ustawa zasadnicza republiki Horolalików zawiera podstawowe zasady demokracji

konstytucyjnej?• Czy dokument ten zawiera zapis o prawach i wolnoœciach?• Czy styl i jêzyk zapisów jest adekwatny do charakteru tego dokumentu?

ROZDZIA£ VIII: PARLAMENT, PREZYDENT, RZ¥D I S¥DY

WYKORZYSTANIE WIEDZY O CHARAKTERZE NAUKOWYM DO ROZWI¥ZYWA-NIA W SPOSÓB TWÓRCZY PROBLEMÓW ORAZ FORMU£OWANIA WNIOSKÓW,SYMULACJA

Nauczyciel ocenia udzia³ uczniów w symulacji wed³ug kryteriów przedstawionychw rozdziale wstêpnym. Sugerujemy nastêpuj¹ce modyfikacje przebiegu zajêæ, u³atwiaj¹cewystawienie uczniom ocen.1. Przed zajêciami nauczyciel powinien przygotowaæ materia³y pomocnicze, które u³at-

wi¹ „rz¹dowi” szybkie opracowanie projektu ustawy. Ustawa ta powinna byæ krótka(nie wiêcej ni¿ 5 punktów) i ma dotyczyæ sprawy mo¿liwie konkretnej oraz niewyma-gaj¹cej specjalistycznej wiedzy (np. zmiana wieku pozwalaj¹cego na zawarcie ma³-¿eñstwa czy zasady promowania uczniów, zmiana czasu trwania s³u¿by wojskowej).Warto te¿ pokazaæ uczniom choæby fragment ustawy uchwalonej przez parlament –bêdzie im ³atwiej skonstruowaæ swój projekt.

2. Konieczne jest wprowadzenie wyraŸnych ograniczeñ czasowych – przygotowanie pro-jektu nie powinno trwaæ d³u¿ej ni¿ 10–15 minut (to samo dotyczy opracowania opiniiprzez komisje sejmowe oraz kolejnych faz procesu legislacyjnego).

3. Podobnie jak w innych symulacjach warto przede wszystkim oceniæ tych, którzy mielido odegrania istotne role, dbaj¹c o to, by w trakcie nastêpnych symulacji stworzyætak¿e innym uczniom szansê bardziej aktywnego uczestnictwa.

4. Warto tak¿e urozmaiciæ przebieg symulacji w taki sposób, by wszyscy uczniowiemogli ca³y czas w niej uczestniczyæ, a nie byæ jedynie widzami. Na przyk³ad w czasie,gdy rz¹d pracuje nad projektem ustawy, senatorowie i pos³owie maj¹ za zadaniezapoznaæ siê z informacjami dotycz¹cymi problemu, który przygotowywana ustawama rozstrzygn¹æ. Nastêpnie reprezentanci rz¹du mog¹ przedstawiaæ swój projektustawy w komisjach sejmowych i odpowiadaæ na uwagi i zarzuty zg³aszane przezpos³ów.



Proponowane kryteria oceny• Merytoryczne przygotowanie siê do odegrania danej roli:

a) zapoznanie siê z informacjami dotycz¹cymi odgrywanej sytuacji;b) w³aœciwe wykorzystanie wiedzy na temat kompetencji poszczególnych organów

w³adzy;c) umiejêtnoœæ odtworzenia w czasie symulacji najwa¿niejszych elementów proce-

dury uchwalania ustawy;d) stosowanie siê do procedur i wymogów danej sytuacji (np. poprawne stosowanie

zasad regulaminu sejmowego przez ucznia odgrywaj¹cego rolê marsza³ka Sejmu).• Przekonuj¹ce wejœcie w rolê:

a) zachowanie zgodne z regu³ami gry symulacyjnej;b) u¿ywanie stylu wypowiedzi i argumentów, którymi powinna siê pos³ugiwaæ od-

grywana postaæ;c) wspó³praca z innymi uczestnikami gry symulacyjnej.

Mo¿na uzupe³niæ ten zestaw o kryteria oceny do konkretnych ról odgrywanych przezuczniów, np. marsza³ka Sejmu.

ROZDZIA£ IX: POLSKA W ŒWIECIE, POLSKA W EUROPIE

WYSZUKIWANIE INFORMACJI Z RÓ¯NYCH �RÓDE£ – PRACA Z MAP¥

Przyjrzyj siê uwa¿nie mapiei wska¿:• pañstwa nale¿¹ce do Unii Eu-

ropejskiej• oficjalnych kandydatów do UE• kraje strefy euro• kraje nale¿¹ce do EFTA (Eu-

ropejskie Stowarzyszenie Wol-nego Handlu)

• kraje strefy Schengen.Wykorzystaj informacje zawar-

te w obu podrêcznikach oraz nastronie KOSS online:www.ceo.org.pl/koss/online.

ROZDZIA£ X: JEDEN ŒWIAT, WIELE PROBLEMÓW

WYKORZYSTANIE WIEDZY DO IDENTYFIKOWANIA I ROZWI¥ZYWANIA W SPO-SÓB TWÓRCZY PROBLEMÓW, WSPÓ£DZIA£ANIE W ZESPOLE, BUDOWANIE WIÊZIMIÊDZYLUDZKICH ZE SPO£ECZNOŒCI¥ GLOBALN¥ – DZIA£ANIE PROJEKTOWE

Coraz wiêcej organizacji pozarz¹dowych niesie pomoc humanitarn¹ lub rozwojow¹mieszkañcom krajów ubogich (ich listê znajdziecie w podrêczniku w æwiczeniu „Polacypomagaj¹ – mo¿esz i ty!”). Wybierzcie spoœród nich jedn¹ i zgromadŸcie jak najwiêcej in-formacji na temat jej dzia³alnoœci. SprawdŸcie, jakie akcje organizuje, i pomyœlcie, w które



z nich mo¿ecie (i chcecie) siê zaanga¿owaæ. ZnajdŸcie szczegó³owe wskazówki, co mo¿e-cie zrobiæ. Zastanówcie siê, jak zachêciæ do w³¹czenia siê w akcjê innych uczniów szko³y,mieszkañców waszej miejscowoœci lub cz³onków spo³ecznoœci internetowej, do którejnale¿ycie. Zorganizujcie dzia³ania (zgodnie z metod¹ projektu) i zakoñczcie je publiczn¹prezentacj¹ efektów waszej pracy.

Proponowane kryteria ocenyPrzed przyst¹pieniem do realizacji projektu uczniowie powinni uzyskaæ szczegó³owe

wskazówki (tzw. instrukcja projektu) oraz poznaæ zasady oceniania.1. Ocena powinna uwzglêdniaæ zarówno indywidualn¹ pracê ucznia, jak i pracê w ze-

spole (zgodnie z kryteriami proponowanymi w programie nauczania na i w publikacji„Jak oceniaæ uczniów?”).

2. Ocena mo¿e odbywaæ siê etapami, np. po ka¿dym tygodniu pracy nad projektem.Warto w ni¹ w³¹czyæ samych uczniów (poprzez ocenê pracy grupy oraz samoocenêw³asnego zaanga¿owania w jej dzia³ania). Taka samoocena pozwoli uczniom m.in. namonitorowanie postêpów w pracy nad projektem, weryfikacjê b³êdów, wprowadzenieusprawnieñ do dzia³ania zespo³owego.

3. Systematyczne monitorowanie przez nauczyciela przebiegu prac zespo³u nad projek-tem pozwoli na koñcow¹ ocenê projektu – w tym wypadku powinny byæ jej poddanepraca grupy, indywidualna praca uczniów oraz publiczna prezentacja rezultatów pro-jektu.

ROZDZIA£ XI: CZ£OWIEK W GOSPODARCE RYNKOWEJ

WYKORZYSTANIE WIEDZY NA TEMAT ¯YCIA PUBLICZNEGO, WYKORZYSTANIENARZÊDZI ANALIZY I WNIOSKOWANIA (W TYM MATEMATYKI) W ¯YCIU CODZIEN-NYM — OBLICZENIA

Pos³uguj¹c siê zamieszczonymi poni¿ej danymi, obliczcie podatek dochodowy, któryzap³ac¹ nastêpuj¹ce osoby:Jan Nale¿yty (dozorca): dochód roczny – 10 000 z³Jolanta Obowi¹zkowa (nauczycielka): dochód roczny – 20 000 z³Elwira Konieczna (projektantka mody): dochód roczny – 40 000 z³Adam Konieczny (przedsiêbiorca): dochód roczny – 87 000 z³

W obliczeniach wykorzystajcie obowi¹zuj¹ce w bie¿¹cym roku dane o podstawie opo-datkowania. SprawdŸcie te¿, ile wyniesie podatek dochodowy ma³¿eñstwa Koniecznych,jeœli skorzystaj¹ z mo¿liwoœci wspólnego opodatkowania.

ROZDZIA£ XII: EKONOMIA W TWOIM ¯YCIU

POS£UGIWANIE SIÊ NOWOCZESNYMI TECHNOLOGIAMI INFORMACYJNO-KOMU-NIKACYJNYMI, WYSZUKIWANIE INFORMACJI, WYKORZYSTANIE NARZÊDZI ANA-LIZY (W TYM MATEMATYKI) W ¯YCIU CODZIENNYM – PLANOWANIE BUD¯ETU

Pracuj¹c w kilkuosobowych zespo³ach, spróbujcie opracowaæ bud¿et wycieczki kla-sowej do Warszawy, Krakowa lub w góry. Koszt wyjazdu jednego ucznia nie mo¿e prze-



kroczyæ 350 z³otych. Zdecydujcie i zaprezentujcie w arkuszu kalkulacyjnym EXCEL (lubinnym):— jaki œrodek transportu wybierzecie;— jak d³ugo bêdzie trwa³a wycieczka;— gdzie bêdziecie nocowaæ;— gdzie bêdziecie siê ¿ywiæ;— co chcecie zwiedziæ.

Ustalaj¹c koszty wycieczki, pos³ugujcie siê realnymi danymi (sprawdzonymi za pomoc¹internetu lub dziêki kontaktowi z odpowiednimi instytucjami).

Proponowane kryteria oceny• Czy uczniowie zgromadzili wszystkie informacje konieczne do organizacji wycieczki?• Czy uczniowie uwzglêdnili wszystkie koszty wycieczki: transportu, noclegów, wy¿y-

wienia, ewentualnych biletów do muzeów itp.?• Czy uczniowie prawid³owo wykorzystali arkusz kalkulacyjny: czy obliczenia siê zga-

dzaj¹, czy skorzystali z formu³ kalkulacyjnych?• Czy przedstawiony w arkuszu kalkulacyjnym bud¿et jest przejrzysty (jasne s¹ zapro-

ponowane koszty, podzia³ na kategorie kosztów, koszt jednostki itp.)?• Czy zaproponowany bud¿et jest racjonalny (zgodny z realnymi kosztami, koszt wy-

jazdu 1 osoby nie przekracza 350 z³otych itp.)?

UwagiW ocenê warto w³¹czyæ uczniów — mog¹ oni porównaæ opracowane bud¿ety i wy-

braæ ten, który nie tylko jest racjonalny, ale tak¿e przynosi najwiêksze korzyœci uczestnikomwycieczki.


Opinie o programie i podrêczniku KOSS

VII. OPINIE O PROGRAMIE I PODRÊCZNIKU KOSS

Poni¿ej przedstawiamy fragmenty opinii o programie i podrêczniku KOSS.

OPINIE O PROGRAMIE KOSS (1996)

Program Kszta³cenie Obywatelskie w Szkole Samorz¹dowej przygotowany przez Cen-trum Edukacji Obywatelskiej oceniam jako wyj¹tkowo interesuj¹cy i – zw³aszcza na tledoœæ powszechnego w Polsce lekcewa¿enia regu³ demokracji i edukacji do demokracji –znakomity pod wzglêdem merytorycznym.(...)

I tak, po pierwsze, trzeba podkreœliæ zarówno przydatnoœæ, jak dobre merytorycz-nie opracowanie problematyki samorz¹du lokalnego, która jest wyj¹tkowo s³abo znanaw doros³ym spo³eczeñstwie, nawet wœród radnych gminnych i powiatowych. Projekt na-uczania tej problematyki ma charakter nie tylko teoretyczny, bo o tym, ¿e samorz¹d tow³adza w rêkach spo³eczeñstwa, mo¿na mówiæ bez koñca, ale przede wszystkim prak-tyczny, kiedy to mianowicie proponuje siê zbudowanie bud¿etu gminy lub te¿ praktycznieanalizuje prace komisji rady gminy. (...)

Po drugie, program Kszta³cenie Obywatelskie w Szkole Samorz¹dowej przy tej i przyinnych okazjach lub tematach podkreœla rolê polskich tradycji spo³ecznych i politycznych,a tak¿e rolê patriotyzmu i wyobraŸni narodowej. Naturalnie m³odzie¿ teoretycznie jestuczona w szko³ach postaw patriotycznych, ale obecnie jest to sprowadzone do bana³u,który czêsto mo¿e mieæ skutki odwrotne do zamierzonych. (...)

Po trzecie, propozycja nauczania „zasad demokracji” jest skonstruowana nie tylkobardzo dobrze, dlatego ¿e pokazane s¹ podstawowe mechanizmy funkcjonowania spo-³eczeñstwa demokratycznego, ale tak¿e dlatego, ¿e program Kszta³cenie Obywatelskiew Szkole Samorz¹dowej zawiera tematy prezentuj¹ce rozmaite w¹tpliwoœci dotycz¹cedemokracji i jej funkcjonowania i daleki jest od idealizowania demokracji (...).

prof. dr hab. Marcin Król, dziekan Wydzia³u Stosowanych Nauk Spo³ecznych i ResocjalizacjiUniwersytetu Warszawskiego

S¹ trzy podstawowe zalety programu przygotowanego przez CEO.Po pierwsze: autorzy programu odwo³uj¹ siê do aktywnych metod pracy uczniów (de-

baty, dyskusje, symulacje itd.). Tego rodzaju metody sprzyjaj¹ g³êbszemu zaanga¿owaniuuczniów, a przy tym s³u¿¹ bardziej partnerskim relacjom uczeñ – nauczyciel.

Po drugie: nacisk pada na te metody, które przyczyniaj¹ siê do wspó³pracy samychuczniów. Wyniki ich pracy (np. portfolia), jak rozumiem, zale¿¹ od umiejêtnoœci wspól-nego dzia³ania. Sprzyja to z jednej strony integracji klasy, grupy kole¿eñskiej, z drugiej nadrodze praktycznej pozwala uœwiadomiæ uczniom, czym s¹ i na czym polegaj¹ umiejêt-



noœci obywatelskie. Te same cnoty, które maj¹ o¿ywiæ wspólne przedsiêwziêcia w klasie,„obowi¹zuj¹” przecie¿ w normalnym ¿yciu zbiorowym.

Po trzecie: bardzo wysoko oceniam sam program zajêæ. (...)

dr hab. Pawe³ Œpiewak, wyk³adowca Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego

Zgodnie ze wspó³czesnymi wymogami dydaktyki oraz spo³ecznymi potrzebami pro-gram du¿y nacisk k³adzie na kszta³cenie umiejêtnoœci (m.in. komunikacji spo³ecznej, pro-cedur demokratycznych i tych, które przydatne s¹ w ¿yciu zawodowym) oraz postaw. Nauwagê zas³uguje przede wszystkim przywrócenie do dydaktyki szkolnej pojêcia „cnotyobywatelskiej”, nawi¹zuj¹ce m.in. do najlepszych tradycji antyku czy okresu dawnej Rze-czypospolitej. (...)

Wspomniany wy¿ej interdyscyplinarny charakter przedmiotu WOS stanowi wyzwanienie tylko dla autorów programów nauczania, ale tak¿e, a mo¿e przede wszystkim, dlarealizuj¹cych go nauczycieli. Dlatego te¿ niezwykle wa¿ne jest, aby programy te zawiera³yw miarê szczegó³owy opis proponowanych metod nauczania i czynnoœci nauczyciela.

Jerzy Siñczak, nauczyciel WOS i historii w Gimnazjum i Liceum Jezuitów w Gdyni,wczeœniej doradca metodyczny w Gdañsku

OPINIE O PODRÊCZNIKU KOSSZGODNYM Z NOW¥ PODSTAW¥ PROGRAMOW¥ (2009)

Jest to jeden z najlepszych podrêczników, dziêki niemu mo¿na rzeczywiœcie nauczyægimnazjalistów jak praktykowaæ demokracjê.

prof. dr hab. Roman Backer, Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu

Podzielam opiniê prof. dr. hab. R. Backera, ¿e jest to jeden z najlepszych podrêcznikówdo wiedzy o spo³eczeñstwie do gimnazjum. Jednoczeœnie nale¿y stwierdziæ, ¿e – obserwu-j¹c wydawnictwa dydaktyczne CEO od kilkunastu lat – s¹ one coraz lepsze pod wzglêdemdydaktycznym, aktualne pod wzglêdem wiedzy naukowej i materia³u rzeczowego.

dr Marek Simlat, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Nale¿y stwierdziæ, ¿e przed³o¿ony do recenzji podrêcznik spe³nia warunki okreœlonew rozporz¹dzeniu w sprawie dopuszczania do u¿ytku szkolnego programów wychowaniaprzedszkolnego, programów nauczania i podrêczników. Ksi¹¿ka zas³uguje na szczególn¹uwagê z wielu wzglêdów.

Po pierwsze, sposób przekazu dostosowany zosta³ do kompetencji g³ównego odbiorcyksi¹¿ki – ucznia gimnazjum. Autorzy wprowadzaj¹ bowiem m³odego cz³owieka w sekretyfunkcjonowania spo³eczeñstwa, pañstwa, meandry polityki oraz zagadki samorz¹dnoœcii obywatelstwa, czyni¹c to w sposób klarowny, zrozumia³y. O jasnoœci wywodu œwiadczy



miêdzy innymi to, ¿e wszelkie pojêcia czy terminy Autorzy t³umacz¹ zwiêŸle i przystêpniezarazem. Styl, jakim napisano podrêcznik, cechuje przede wszystkim jasnoœæ, jak te¿prostota. (...)

Druga sprawa wi¹¿e siê z kompozycj¹ podrêcznika. Autorzy zadbali o zachowanie po-rz¹dku w jego budowie. Treœci w nim zawarte ³¹cz¹ siê w oparciu o ró¿ne kryteria logiczne.(...) Poszczególne jednostki podrêcznika ³¹cz¹ siê w spójn¹ ca³oœæ znaczeniow¹, wyni-kaj¹ z siebie, odsy³aj¹ do wiadomoœci i umiejêtnoœci ju¿ przez ucznia posiadanych. Innasprawa, ¿e ka¿da jednostka tematyczna poprzedzona jest akapitem analitycznie przed-stawiaj¹cym problemy i tezy, jakie bêd¹ rozwijane i rozpatrywane w dalszych etapachwywodu. Recenzowany podrêcznik posiada wiêc skrupulatnie przemyœlan¹ koncepcjê.

Po trzecie, ksi¹¿ka umo¿liwia uczniowi samodzielne obserwacje œwiata, inspiruje dotych obserwacji i wskazuje mo¿liwoœci ich interpretowania. Do aktywnoœci pobudzaj¹miêdzy innymi licznie wskazywane przyk³ady projektów oraz prac indywidualnych i ze-spo³owych, które wykonywali rówieœnicy uczniów w innych szko³ach w minionych latach,jak równie¿ zró¿nicowane metody pracy na lekcjach oraz proponowane œrodki dydak-tyczne. Autorzy zadbali przy tym o bogat¹ obudowê podrêcznika – materia³y dostêpnena stronach internetowych (odsy³acze do wartoœciowych stron WWW), serwis zawiera-j¹cy dodatkowe æwiczenia i informacje, umo¿liwiaj¹ce uczniom kontakt z ró¿norakimitekstami i zachêcaj¹ce do g³êbszej refleksji nad tematem. Wszystko to sprawia, ¿e wiado-moœci zaprezentowane w podrêczniku nie tylko integruj¹ ró¿ne dziedziny wiedzy o œwieciei cz³owieku, uwidaczniaj¹ korelacjê ró¿nych dyscyplin, ale te¿ wskazuj¹ na ich zwi¹zekz rzeczywistoœci¹ bezpoœrednio dotycz¹c¹ ucznia jako obywatela, Polaka, Europejczyka,cz³onka spo³ecznoœci lokalnej. W moim przekonaniu podrêcznik pe³ni zatem nie tylkofunkcjê poznawcz¹, badawcz¹ i samokszta³ceniow¹, ale te¿, o ile nie przede wszystkim,wychowawcz¹ – wychowuje bowiem do ¿ycia wœród innych i z innymi.

Po czwarte wreszcie, na uwagê zas³uguje bogata i estetyczna szata graficzna. In-teresuj¹ce rozwi¹zania edytorskie: licznie wystêpuj¹ce barwne ilustracje, zastosowanakolorystyka (w obrêbie rozdzia³ów) oraz ró¿ne sposoby prezentowania danych statystycz-nych, uwydatniania wa¿nych treœci, zapewne wspomog¹ proces dydaktyczny i oka¿¹ siênieocenion¹ pomoc¹ w pracy dla m¹drego, nieszablonowego nauczyciela, który z pasj¹wykonuje swój zawód, otwartego na innowacje i lubi¹cego wyzwania.

Podrêcznik wyró¿nia siê spoœród dostêpnych na rynku ksi¹¿ek do nauczania wiedzyo spo³eczeñstwie, cieszy siê sporym zainteresowaniem uczniów i nauczycieli.

dr Jaros³aw Pacu³a, Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach

CENTRUM EDUKACJI OBYWATELSKIEJ

Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej (CEO) dzia³a od 1994 roku. Jest organizacj¹ po¿ytku publicznego. Opra-cowuje i wydaje podrêczniki, scenariusze zajêæ i materia³y metodyczne dla nauczycieli. Prowadzi niepubliczn¹placówkê doskonalenia nauczycieli oferuj¹c¹ kursy i szkolenia dla nauczycieli, dyrektorów i rad pedagogicznych.

Wybrane programy CEOKonkurs Wiedzy Obywatelskiej i Ekonomicznej – organizowany od kilku lat przez CEO dla gimnazjalistów.Konkurs rozwija wiedzê i umiejêtnoœci obywatelskie, uczy rozumienia zjawisk ekonomicznych, a tak¿e zachêca dosamodzielnego analizowania ¿ycia publicznego. Ostatnia edycja obejmowa³a piêæ województw: ³ódzkie, ma³opol-skie, mazowieckie, pomorskie oraz warmiñsko-mazurskie.

Edukacja obywatelska w szko³ach œrednich (EPiO) – program i podrêczniki do nauczania w szko³ach ponad-gimnazjalnych: „Z demokracj¹ na ty”, „Przewodnik m³odego obywatela” i „Przewodnik maturzysty”.

Z ekonomi¹ na ty – program i podrêcznik do nauczania podstaw przedsiêbiorczoœci w szko³ach ponadgimnazjal-nych. Zawiera tematy z zakresu praktycznej edukacji ekonomicznej i projekty uczniowskie.

Szko³a z klas¹ – program dla szkó³, które chc¹: skutecznie uczyæ i sprawiedliwie oceniaæ, rozwijaæ w uczniachmyœlenie i odpowiedzialnoœæ spo³eczn¹, pomagaæ im uwierzyæ w siebie oraz dobrze przygotowywaæ do przysz³oœci.Tytu³ „Szko³y z klas¹” otrzyma³o ponad 5000 szkó³. Program obejmuje projekty: Akademia Szko³y z klas¹, Nauczycielz klas¹, Uczniowie z klas¹, Szko³a myœlenia. Akcja prowadzona przez CEO wspólnie z „Gazet¹ Wyborcz¹” orazPolsko-Amerykañsk¹ Fundacj¹ Wolnoœci.

Samorz¹d uczniowski – program dla uczniów i nauczycieli zainteresowanych rozwijaniem w swoich szko³achsamorz¹dnoœci uczniowskiej. Uczniowie poznaj¹ zasady dzia³ania samorz¹du oraz dowiaduj¹ siê, jak efektywniedzia³aæ w szkole i poza ni¹. W programie odbywaj¹ siê szkolenia dla uczniów i nauczycieli – opiekunów SU.

M³odzi g³osuj¹ – prowadzony przez CEO od 1995 roku projekt umo¿liwia niepe³noletnim obywatelom udzia³w g³osowaniu. Uczniowie organizuj¹ w swoich szko³ach m³odzie¿owe wybory prezydenckie, parlamentarne i sa-morz¹dowe, wybory do Parlamentu Europejskiego oraz referenda. Wyniki g³osowania publikowane s¹ w mediach.Dot¹d w akcji wziê³o udzia³ prawie 3 miliony polskich uczniów.

Aktywni z natury – m³odzi ludzie dzia³aj¹ na rzecz ochrony zasobów naturalnych i zrównowa¿onego rozwojuswoich miejscowoœci. Zachêcaj¹ mieszkañców do anga¿owania siê w projekty promuj¹ce bogactwo przyrodniczei kulturowe ma³ych ojczyzn, np. przez wyznaczanie tras turystycznych.

Patrz i zmieniaj – uczniowie ogl¹daj¹ filmy dokumentalne i dziêki nim poznaj¹ wyzwania, wobec których stoiwspó³czesny œwiat. Dowiaduj¹ siê, w jaki sposób ich codzienne decyzje wp³ywaj¹ na ¿ycie ludzi w innych regionachœwiata. Upowszechniaj¹ tê wiedzê, organizuj¹c m.in. szkolne kluby filmowe. CEO przygotowuje zestaw filmóworaz scenariusze zajêæ i materia³y pomocnicze dla nauczycieli.

M³odzi przedsiêbiorczy – uczniowie gimnazjów poznaj¹ zasady dzia³ania firmy oraz zarz¹dzania finansamiosobistymi, a potem realizuj¹ interaktywne projekty. Program obejmuje tak¿e szkolenia i wsparcie dla nauczycieli.Jest dofinansowywany ze œrodków NBP.

Œlady przesz³oœci – uczniowie adoptuj¹ zabytki – uczniowie szukaj¹ w swoich miejscowoœciach œladów prze-sz³oœci, zapomnianych zabytków i miejsc, a nastêpnie podejmuj¹ siê opieki nad nimi. Wspó³pracuj¹c z lokalnymiw³adzami i instytucjami kultury, przywracaj¹ je spo³ecznej pamiêci, zabiegaj¹ o renowacjê, przypominaj¹ o ludziachi wydarzeniach z nimi zwi¹zanych.

Literacki atlas Polski – uczniowie gromadz¹ informacje dotycz¹ce literackiego dziedzictwa ich miejscowoœcii regionu. Odnalezione œwiadectwa s¹ zamieszczane na internetowej mapie Polski. Program jest prowadzonywspólnie z Instytutem Ksi¹¿ki w Krakowie.

Filmoteka szkolna. Akcja! – projekt Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej i CEO. Przygotowuje uczniów gimnazjówi szkó³ ponadgimnazjalnych do obcowania z dzie³em filmowym, rozwija ich aktywnoœæ twórcz¹ i pomaga odkryæw³asne pasje. W ramach projektu CEO upowszechnia Filmotekê Szkoln¹ w szko³ach, organizuje szkolenia dlanauczycieli i uczniów oraz zachêca m³odzie¿ do samodzielnej pracy z kamer¹.

Wiêcej informacji o aktualnych programach CEO na: www.ceo.org.pl

Narodowej – za jego opracowanie CEO otrzyma³o odznakê ... · jednak w naszej publikacji nie...

Documents

Transcript of Narodowej – za jego opracowanie CEO otrzyma³o odznakê ... · jednak w naszej publikacji nie...