Największy skarb na Pomorzu z epoki brązu

Na przełomie XIX i XX wieku, wobec szybko rosnących cen drewna ludność Pomorza coraz częściej sięgała po tani środek opałowy z okolicznych torfowisk. W 1901 roku, w trakcie wydobywania torfu  niedaleko wsi Wierzchowo, w pobliżu Jeziora Białego koło Szczecinka, miejscowi chłopi natrafili na spektakularny skarb z IV okresu epoki brązu, to jest sprzed około trzech tysięcy lat. Jego część przepadła po odkryciu, a do dzisiaj zachowało się 21 przedmiotow.

Informacje o skarbie w polskiej literaturze archeologicznej zaczęły pojawiać się  dopiero przed kilkoma laty, ale nigdzie dotąd, jak mi się wydaje, nie był on w Polsce w szczegółach pokazany. Należy on do zbiorów Musem für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie, z którym niektóre polskie placówki archeologiczne współpracuja już od lat 60-tych. W latach 1998-2000 stanowił część wystawy zatytułowanej "Europa w czasach Ulissesa", pokazanej kolejno w Kopenhadze, Bonn, Paryżu i w Atenach. W skład ekspozycji, w której pod patronatem Rady Europy wzięły udział 83 muzea i placówki naukowe z 23 krajów (w tym dwa z Polski), weszły najbardziej reprezentatywne dla dziedzictwa kulturowego Europy wyroby z epoki brązu.

Epoka ta, zaczynająca się 3000 lat p.n.e. na Krecie i kończąca się 500 lat p.n.e. w Skandynawii,  akcentuje prawdziwy początek cywilizacyjny Europy, kiedy rozpowszechniła się na konynencie metalurgia brązu, złota, srebra, produkcja wyrobow ze szkła i bursztynu - technologie wymuszające komunikację między odległymi społecznościami, rozwój transportu i handlu, a w końcu narodziny pisma linearnego.  Czas jest zaprezentować ten skarb miłośnikom historii Pomorza. Oto zdjęcie zaczerpnięte z wydanego w Paryżu w 1999 roku  katalogu wystawy:

 

1

Przedstawia ono kolejno następujące eksponaty: A - trzy lane zapinki płaskie, łączace poły płaszcza, składające się z dwóch płytek połączonych łukowatym kabłąkiem oraz z ruchomej szpili (dł. 17.5, 17.7 i 19.5 cm); B - dwie płytki ozdobne maskujace uzdę konia (śr. 10.3 i 10.4 cm); C - rękojeść  miecza typu Mörigen (dł. 11.1 cm); D - zapinka z kabłąkiem, zakończona czterema tarczkami spiralnymi (dł. 31.1 cm); E - grot oszczepu (dł. 16.6 cm); F - dwa lite naszyjniki z uszkami, zdobione poprzecznymi rowkami (śr. 19.1 i 15.9 cm); G - dwie płytki rombowe, stanowiące części zapinek; H - trzy płaskie naszyjniki kołnierzowate, składające się z czterech i pięciu płyt sierpowatych (śr. 13.7, 24.0 i 24.8 cm); I - róg wołowy (dł. 23 cm); J - naszyjnik płaski sierpowaty; K - zapinka z kabłąkiem rombowatym oraz osadzona na nim szpila, z dwiema tarczkami spiralnymi; L - uszkodzone dwie zapinki z kabłąkami rombowatymi i tarczkami spiralnymi; M - uszkodzona spiralna bransoleta taśmowa. 

Znakomity jest stan zachowania eksponatów (mimo uszkodzeń technicznych), w tym zwłaszcza rogu krowiego, co zawdzięczamy środowisku wodnemu, bagnistemu, a później torfowemu, w ktorym złożony został skarb. Warto jeszcze na innej fotografii przybliżyć szczegóły wykonania i zdobienia jednego z naszyjnikow, które wzbudzają podziw dla kunsztu rzemieślniczego i artystycznego wykonawcy sprzed trzech tysięcy lat.

Przypatrzmy się miejscu okrycia tego znaleziska. Badając metodami paleohydrografii rejon Jeziora Białego doszedłem do wniosku, że torfowisko w którym znaleziono skarb było przed trzema tysiącami lat dnem nieistniejacego już dzisiaj jeziora. Początki jego zanikania wiążą się z melioracją okolicznych gruntow ornych i łąk, przeprowadzoną prawdopodobnie pod koniec XVIII wieku. Obniżył się wówczas poziom wód gruntowych w małej zlewni tego jeziora i jego poziom lustra wody, a samo jezioro zaczęło zarastać. Jego "śmierć" ekologiczna nastąpiła na początku lat 80-tych XIX wieku, kiedy to przekopano rów, odprowadzający jego wody do niżej położonego Jeziora Białego, a jego dno zmeliorowano. 

Przeprowadzona w pierwszej połowie XX wieku melioracja tak zwanych Malechowskich Błot i skanalizowanie ujścia Gwdy z Jeziora Smolęsko spowodowała obniżenie lustra wody w tym jeziorze i w Jeziorze Białym o około 1.5 m.  Odtwarzając morfologię terenów znaleziska  sprzed trzech tysięcy lat można przyjąć hipotezę, że skarb złożono w nieistniejacym już małym jeziorze, a dzisiejsze Jeziora Białe i Smolęsko były wtedy jednym wielkim jeziorem, z wyspą, która dzisiaj jest lądem oddzielającym te dwa jeziora. Tereny te przedstawia poniższa mapa (źródło: Geoportal.pl).

2

Omawiany skarb, którego rangę oceniono bardzo wysoko w skali cywilizacji europejskiej  epoki brązu, nie mogł być moim zdaniem złożony do przypadkowego, na przykład 'po drodze' mijanego jeziora. Ukształtowanie tego terenu oraz wartość skarbu wyraźnie wskazują, że mogło to być miejsce ogniskujące życie znaczącego plemienia. Wydaje się prawdopodobne, że istniała tam osada (zaznaczona podłużnym owalem) oraz miejsce kultu religijnego na Górze Smoląskiej, 162.6 m n.p.m. Proszę zwrocić uwagę na niewiarygodną symetrię stoków wzgórza, a także na regularność  profilu plaskowyża "osady", wskazujące na ich częściowe uformowanie przez człowieka. Na szczyt tej góry wiodła prawdopodobnie droga, z kierunku zaznaczonego kreską. Profil góry wzdłuż kreski zawiera pewne nienaturalne wgłębienie, które moim zdaniem wskazuje, że była to wykonana przez człowieka, szeroka na około 20 metrow niecka, sugerująca iż tędy przebiegała droga wejściowa na szczyt i że była to droga trzykrotnie szersza, niz zwykła droga. Zejście z osady do jeziora, w którym złożono skarb jako dar wotywny, czyli do świętego jeziora (mającego pod dnem własne źródło) zaznaczyłem kreską. 

Nie chcąc łamać konwencji blogu, która sugeruje zwięzłą formę postów, tym kontekstem geograficznym kończę pierwszą część artykułu o skarbie z Wierzchowa. W drugiej spróbuję przedstawić tło historyczne tego najsławniejszego pomorskiego skarbu z epoki brązu.

(C) 18.12.2010 prapomorze.blogspot.com

3