Warszawa 2013

NAJEM I UŻYCZENIE EGZEMPLARZY UTWORU JAKO ODRĘBNE POLA EKSPLOATACJI

Jerzy Szczotka

Stan prawny na 1 lutego 2013 r. Orzecznictwo i bibliografi a według stanu na 31 sierpnia 2012 r.

Recenzent Prof. dr hab. Elżbieta Traple

Redakcja seriiJanusz BartaRyszard MarkiewiczAlicja Pollesch

Wydawca Monika Pawłowska

Redaktor prowadzący Joanna Cybulska

Opracowanie redakcyjneDagmara Wachna

Układ typografi cznyMarta Baranowska

© Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013

ISBN 978-83-264-4142-4ISSN 1897-4392

Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA

Redakcja Książek01-231 Warszawa, ul. Płocka 5atel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl

www.wolterskluwer.plksięgarnia internetowa www.profi nfo.pl

Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługującychim praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jejw internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.

SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na www.legalnakultura.pl

POLSKA IZBA KSI KI

Wykaz skrótów / 11Uwagi wstępne / 15

Część pierwszaNormatywne wyodrębnienie najmu i użyczenia egzemplarzy utworujako pól eksploatacji / 21

Rozdział IPrzesłanki i geneza wyodrębnienia najmu i użyczenia egzemplarzyutworu jako pól eksploatacji / 23

Pola eksploatacji utworu w zakresie autorskich prawmajątkowych / 23

1.

Wyodrębnienie najmu egzemplarzy utworu jako polaeksploatacji / 31

2.

Przesłanki wyodrębnienia / 312.1.Najem egzemplarzy utworu a wyczerpanie prawaautorskiego / 33

2.2.

Wyczerpanie prawa – geneza i charakterinstytucji / 33

2.2.1.

Wyczerpanie w prawie Unii Europejskiej / 412.2.2.Normatywne ujęcie instytucji wyczerpania i prawanajmu egzemplarzy utworu / 44

2.2.3.

Wyodrębnienie użyczenia egzemplarzy utworu jako polaeksploatacji / 50

3.

Przesłanki wyodrębnienia / 503.1.Prawo publicznego użyczania (public lending right) / 513.2.

Pojęcie i geneza instytucji / 513.2.1.Regulacja prawna / 533.2.2.

5

Spis treści

Rozdział IINajem i użyczenie egzemplarzy utworu w międzynarodowymprawie autorskim / 57

Wypożyczanie fonogramów i wideogramów – inicjatywyrozwiązania problemu / 57

1.

Wiążące Polskę umowy w dziedzinie prawa autorskiego / 632.Najem i użyczenie w Konwencji berneńskiej i Konwencjipowszechnej / 67

3.

Najem i użyczenie w Porozumieniu TRIPS / 734.Najem i użyczenie w Traktacie WIPO o prawieautorskim / 82

5.

Rozdział IIIDyrektywa 2006/115/WE w sprawie najmu i użyczenia / 89

Geneza i cele dyrektywy 2006/115/WE w sprawie najmui użyczenia / 89

1.

Treść dyrektywy 2006/115/WE / 972.Autorskie prawo najmu i użyczenia / 972.1.Ograniczenia autorskiego prawa publicznegoużyczenia / 109

2.2.

Przedmiot autorskiego prawa najmu i użyczenia / 1182.3.Podmiot autorskiego prawa najmu i użyczenia / 1252.4.Wynagrodzenie autorskie / 1292.5.

Zasady implementacji dyrektywy 2006/115/WE / 1333.Implementacja dyrektywy w zakresie prawa użyczenia. RaportKomisji Europejskiej / 137

4.

Rozdział IVNajem i użyczenie egzemplarzy utworu w polskich ustawacho prawie autorskim (zarys rozwoju) / 147

Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawieautorskim z 1926 r. / 147

1.

Autorskie prawa majątkowe na polu najmui użyczenia / 147

1.1.

Dozwolony użytek publiczny w zakresie najmui użyczenia / 152

1.2.

Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawieautorskim z 1952 r. / 155

2.

6

Spis treści

Autorskie prawa majątkowe na polu najmui użyczenia / 155

2.1.

Wypożyczanie egzemplarzy utworu / 1582.2.Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawieautorskim z 1994 r. – charakterystyka ogólna / 162

3.

Regulacja prawna najmu i użyczenia / 1623.1.Najem i dzierżawa – wersja pierwotna / 1623.1.1.Zmiany regulacji / 1723.1.2.

Pojęcie egzemplarza i oryginału utworu / 1803.2.Pojęcie egzemplarza utworu / 1803.2.1.Oryginał utworu jako jego egzemplarz / 1893.2.2.

Pojęcie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 1973.3.

Część drugaNajem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie autorskimz 1994 r. / 207

Rozdział VPodmiot autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzyutworu / 209

Twórca i współtwórcy utworu podmiotami autorskiego prawado najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 209

1.

Twórca utworu / 2091.1.Współtwórcy utworu / 2121.2.

Inny niż twórca podmiot autorskiego prawa do najmui użyczenia egzemplarzy utworu / 216

2.

Wydawca lub producent utworu zbiorowego / 2162.1.Pracodawca / 2172.2.Instytucja naukowa / 2252.3.Uczelnia / 2352.4.

Podmiot praw autorskich na polu najmu i użyczeniaegzemplarzy utworu audiowizualnego / 240

3.

Producent utworu audiowizualnego / 2403.1.Współtwórcy jako uprawnieni do wynagrodzenia z tytułunajmu egzemplarzy / 252

3.2.

7

Spis treści

Rozdział VIAutorskie prawo do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 261

Charakter i treść autorskiego prawa do najmu i użyczeniaegzemplarzy utworu / 261

1.

Autorskie prawo do korzystania z utworu na polu najmui użyczenia jego egzemplarzy / 263

2.

Treść autorskiego prawa do korzystania z utworu na polunajmu i użyczenia / 263

2.1.

Umowa najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jakoinstrument wykonywania uprawnienia autora / 268

2.2.

Status prawny autora jako wynajmującego w świetlekodeksu cywilnego / 270

2.3.

Autor jako strona umowy najmu egzemplarzyutworu / 270

2.3.1.

Prawa i obowiązki autora jako wynajmującegoegzemplarze utworu / 278

2.3.2.

Status prawny autora jako użyczającego w świetle kodeksucywilnego / 284

2.4.

Prawo do rozporządzania utworem na polu najmu i użyczeniajego egzemplarzy / 291

3.

Ustawowe zasady wykonywania prawa do rozporządzaniautworem na polu najmu i użyczenia / 291

3.1.

Umowy uprawniające do najmu i użyczeniaegzemplarzy utworu / 291

3.1.1.

Pactum de non cedendo / 2963.1.2.Ustawowy wymóg specyfikacji pól eksploatacjiutworu / 299

3.1.3.

Zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi na polu najmui użyczenia egzemplarzy utworu / 312

3.2.

Status prawny organizacji zbiorowegozarządzania / 312

3.2.1.

Stosunek prawny twórcy z organizacją zbiorowegozarządzania / 318

3.2.2.

Domniemanie uprawnienia organizacji zbiorowegozarządzania z art. 105 pr. aut. / 322

3.2.3.

Właściwa organizacja zbiorowego zarządzania napolu najmu egzemplarzy utworuaudiowizualnego / 328

3.2.4.

8

Spis treści

Rozporządzanie utworem audiowizualnym na polu najmujego egzemplarzy / 332

3.3.

Prawo do wynagrodzenia z tytułu najmu i użyczeniaegzemplarzy utworu / 334

4.

Pojęcie i charakter prawa do wynagrodzenia / 3344.1.Wykonywanie prawa do wynagrodzenia / 3424.2.

Zasady ogólne / 3424.2.1.Wykonywanie prawa do wynagrodzenia przezorganizację zbiorowego zarządzania / 345

4.2.2.

Dozwolony najem i użyczenie egzemplarzy utworu –ograniczenia praw autorskich / 355

5.

Istota dozwolonego użytku utworu w zakresie najmui użyczenia jego egzemplarzy / 355

5.1.

Dozwolony użytek publiczny w zakresie najmu egzemplarzyutworu / 361

5.2.

Dozwolony użytek publiczny w zakresie użyczeniaegzemplarzy utworu / 366

5.3.

Rozdział VIIDozwolone korzystanie z wynajętych i użyczonych egzemplarzyutworu / 376

Dozwolone korzystanie z utworu przy użyciu egzemplarzawynajętego i użyczonego / 376

1.

Podstawy dozwolonego korzystania z chronionegoutworu / 376

1.1.

Umowna modyfikacja przepisów o dozwolonym użytkuchronionych utworów / 378

1.2.

Przesłanki dozwolonego korzystania z chronionego utworuwedług art. 34 i 35 pr. aut. / 382

1.3.

Dozwolony użytek osobisty utworu utrwalonego naegzemplarzu wynajętym lub użyczonym / 386

2.

Pojęcie i zakres dozwolonego użytku osobistego / 3862.1.Pojęcie dozwolonego użytku osobistego / 3862.1.1.Zakres dozwolonego użytku osobistego / 3912.1.2.

Ustawowe ograniczenia dozwolonego użytku osobistegookreślonych kategorii utworów / 401

2.2.

Utwory architektonicznei architektoniczno-urbanistyczne / 401

2.2.1.

Elektroniczne bazy danych / 4022.2.2.

9

Spis treści

Programy komputerowe / 4142.2.3.Odpłatne zwielokrotnianie utworu dla własnego użytkuosobistego / 426

2.3.

Zwielokrotnienie utworu dla użytku osobistego w ramachdziałalności gospodarczej / 436

2.4.

Dozwolony użytek publiczny utworu utrwalonego naegzemplarzu wynajętym lub użyczonym / 437

3.

Pojęcie dozwolonego użytku publicznego / 4373.1.Treść dozwolonego użytku publicznego / 4393.2.

Status prawny najemcy egzemplarza utworu w świetle kodeksucywilnego / 450

4.

Najemca egzemplarza utworu / 4504.1.Prawa i obowiązki najemcy egzemplarza utworu / 4524.2.

Zapłata czynszu / 4524.2.1.Sposób używania egzemplarza i jego zwrot / 4544.2.2.Wady egzemplarza najętego / 4614.2.3.

Status prawny biorącego egzemplarz utworu w użyczeniew świetle kodeksu cywilnego / 466

5.

Osoba biorąca egzemplarz utworu w użyczenie / 4665.1.Prawa i obowiązki biorącego egzemplarz utworuw użyczenie / 467

5.2.

Podsumowanie / 473Źródła prawa / 491Orzecznictwo sądowe / 495Bibliografia / 507

Spis treści

Wykaz skrótów

Akty prawne

dyrektywa 2006/115/WE Parlamentu Europej-skiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w spra-

dyrektywa2006/115/WE

wie prawa najmu i użyczenia oraz niektórychpraw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresiewłasności intelektualnej, Dz. Urz. UE L 376z 27.12.2006, s. 28–35ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cy-wilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.

k.c.

ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks po-stępowania administracyjnego, tekst jedn.:Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.

k.p.a.

ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks po-stępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296z późn. zm.

k.p.c.

akt paryski konwencji berneńskiej o ochroniedzieł literackich i artystycznych sporządzony

Konwencja ber-neńska

w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., zał. do Dz. U.z 1990 r. Nr 82, poz. 474Konwencja powszechna o prawie autorskimzrewidowana w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., zał.do Dz. U. z 1978 r. Nr 8, poz. 28

Konwencja po-wszechna

ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy,tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94z późn. zm.

k.p.

11

Porozumienie w sprawie handlowych aspektówpraw własności intelektualnej (TRIPS – Trade

PorozumienieTRIPS

Related Aspects of Intellectual Property Rights),zał. 1C do Porozumienia ustanawiającegoŚwiatową Organizację Handlu (WTO), sporzą-dzonego w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r.,Dz. Urz. WE L 336 z 23.12.1994, s. 214–233,tekst polski zał. do Dz. U. 1996, nr 32, poz. 143ustawa z dnia 4 lutego 1996 r. o prawie autor-skim i prawach pokrewnych, tekst jedn.: Dz. U.z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.

pr. aut., także jakoustawa z 1994 r.

Traktat WIPO o prawie autorskim (WCT) spo-rządzony w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r.,

Traktat WCT

Dz. Urz. WE L 89 z 11.04.2000, s. 8–14, tekstpolski Dz. U. z 2005 r. Nr 3, poz. 12Traktat WIPO o wykonaniach artystycznychi fonogramach (WPPT) sporządzony w Genewie

Traktat WIPOo wykonaniachartystycznych dnia 20 grudnia 1996 r., Dz. Urz. WE L 89

z 11.04.2000, s. 15–23, tekst polski Dz. U.z 2004 r. Nr 41, poz. 375Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej(wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83z 30.03.2010, s. 47–403)

TFUE

Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską(wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321Ez 29.12.2006, s. 37–186)

TWE

ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie bazdanych, Dz. U. Nr 128, poz. 1402 z późn. zm.

u.o.b.d.

ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dzia-łalności gospodarczej, tekst jedn.: Dz. U.z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.

u.s.d.g.

ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkol-nictwie wyższym, tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r.poz. 572 z późn. zm.

u.s.w.

12

Wykaz skrótów

ustawa z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autor-skim, tekst jedn.: Dz. U. R.P. z 1935 r. Nr 36,poz. 260

ustawa z 1926 r.

ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autor-skim, Dz. U. Nr 34, poz. 234 z późn. zm.

ustawa z 1952 r.

Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne

European Court Reports (zbiór orzeczeń Trybu-nału Sprawiedliwości)

ECR

European Intellectual Property ReviewEIPR

Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht,Internationaler Teil

GRUR Int.

Kwartalnik Prawa PrywatnegoKPP

Monitor PolskiM.P.

Monitor PrawniczyMon. Praw.

Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyj-nego

ONSA

Orzecznictwo Sądów ApelacyjnychOSA

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba CywilnaOSNC

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba KarnaOSN-K

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karnai Izba Wojskowa

OSNKW

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy,Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych

OSNP

Orzecznictwo Sądów Polskich (1957–1989 –Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitra-żowych)

OSP

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego –seria A

OTK-A

Państwo i PrawoPiP

Przegląd Prawa HandlowegoPPH

Przegląd SądowyPS

13

Wykaz skrótów

Przegląd Ustawodawstwa GospodarczegoPUG

Revue Internationale du Droit d'AuteurRIDA

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagiellońskiegoPrace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej

ZNUJ PIPWI

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagiellońskiegoPrace z Prawa Własności Intelektualnej

ZNUJ PPWI

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu JagiellońskiegoPrace z Wynalazczości i Ochrony WłasnościIntelektualnej

ZNUJ PWOWI

Inne

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (do31 listopada 2009 r. – Trybunał SprawiedliwościWspólnot Europejskich)

ETS

Komisja Prawa AutorskiegoKPA

organizacja zbiorowego zarządzania prawamiautorskimi

ozz

Naczelny Sąd AdministracyjnyNSA

public lending right (prawo publicznego użycze-nia)

PLR

Sąd NajwyższySN

Trybunał Sprawiedliwości Unii EuropejskiejTS

World Intellectual Property Organization(Światowa Organizacja Własności Intelektual-nej)

WIPO

Wojewódzki Sąd AdministracyjnyWSA

video on demandVoD

14

Wykaz skrótów

Uwagi wstępne

Normatywne korzenie tematu niniejszego opracowania wyrastająz regulacji zawartej w art. 50 ustawy z dnia 4 lutego 1996 r. o prawieautorskim i prawach pokrewnych, określającej w sposób przykładowyodrębne pola eksploatacji utworu1. Dokładniej zaś chodzi o pkt 2 tegoprzepisu, gdzie polski ustawodawca wskazał „użyczenie lub najemoryginału albo egzemplarzy, na których utwór utrwalono”. Rozważaniapodjęte w pracy służą prezentacji właśnie tych dwóch wyraźnie wyod-rębnionych, szczególnych sposobów korzystania z utworu. Pola, o jakichmowa, umieszczono w obrębie szerszego obszaru eksploatacji, określo-nego przez legislatora jako „obrót oryginałem albo egzemplarzami, naktórych utwór utrwalono”. Konieczność precyzyjnego rozgraniczeniai zdefiniowania poszczególnych pól w tej przestrzeni wydaje się zrozu-miała i również znajduje swe odzwierciedlenie w treści opracowania.

Tytuł pracy nawiązuje bezpośrednio do powołanej wyżej regulacji.Pominięcie w nim określenia „oryginał” – występującego w przepisieart. 50 pkt 2 pr. aut. – jest posunięciem świadomym, zmierzającym douproszczenia formuły językowej nie tylko tytułu, lecz w konsekwencjitakże całości prezentowanej materii. Pozwala to usprawnić tok prowa-dzonych wywodów i zwiększyć ich przejrzystość, unikając równocześniekolizji z terminologią normatywną i nie powodując zawężenia zakresutematycznego badań. Dopuszczalność takiego zabiegu usprawiedliwiająracje merytoryczne, moim zdaniem trafna jest bowiem teza – uzasad-niana w treści pracy – że oryginał utworu jest także jego egzemplarzem.

Podjęty temat nie został dotychczas kompleksowo opracowanyw doktrynie prawa autorskiego, trudno też znaleźć liczne wypowiedziprzedstawicieli nauki dotyczące poszczególnych zagadnień mieszczącychsię w jego ramach. Okoliczności te sprawiają, że próba całościowego,

1 Tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.

15

monograficznego przedstawienia problematyki najmu i użyczenia eg-zemplarzy utworu jako odrębnych pól eksploatacji stanowi interesu-jące i raczej niełatwe wyzwanie badawcze.

Walorem tematu, w mojej opinii, jest jego klasyczny charakter,który może być dostrzegany i potwierdzony z dwóch różnych punktówwidzenia. Pierwszy wynika z odniesienia do tradycyjnych – wywodzą-cych się jeszcze z rzymskiego ius civile – instytucji prawa zobowiązań,jakimi są umowa najmu i użyczenia, funkcjonujące w wymiarze zarównoprawnym, jak i praktycznym przez stulecia i cieszące się do dziś niesłab-nącą popularnością.

Drugi punkt widzenia, ujawniający klasyczną jakość tematu zwią-zany jest natomiast z płaszczyzną samego prawa autorskiego. Niemożna zaprzeczyć, że najem i użyczenie egzemplarzy utworu, jako od-rębne normatywnie pola eksploatacji, są – w porównaniu nie tylko zewspomnianymi typami umów, lecz także z wieloma innymi odrębnymiformami eksploatacji dzieł – instytucjami stosunkowo „młodymi” w tejdziedzinie, choć ostatnio raczej nie zyskującymi na znaczeniu. Jednakżepostrzegając je z perspektywy dokonującej się w zasadzie permanentnie– za sprawą gwałtownie postępującego rozwoju techniki – rewolucjiprawa autorskiego, można już teraz formułować opinie o ich klasycznymcharakterze.

Optyka, którą wyżej wskazano, wyznacza dodatkowy – nie pomi-nięty w niniejszym opracowaniu – wymiar postrzegania najmu i uży-czenia egzemplarzy utworu. Chodzi o ujęcie dynamiczne tych instytucji,tj. oznaczanie ich kształtu i usytuowania, dokonywane bezpośredniow nurcie zachodzących – rewolucyjnie, jak wspomniano – zmiantechniki, a przez to i prawa. Jest to niezwykle interesujący aspekt tematu,znacznie poszerzający jego pole badawcze, bez którego – moim zdaniem– obraz problematyki objętej tytułem pracy nie byłby kompletny. Tauwaga stanowi równocześnie wskazanie przyczyny, dla której w pracypojawiają się dokładniejsze odniesienia do kwestii czasami nie w pełnilub nie tylko wprost dotyczących najmu i użyczenia, np. problematykizbiorowego zarządzania prawami autorskimi czy ustawowych granicdozwolonego użytku osobistego. Bardziej uważne analizy czynione sątakże w odniesieniu do zagadnień powiązanych z tematem pracy niew sposób wprawdzie wyłączny, lecz budzących szczególne zaintereso-wanie nauki i praktyki, np. niektórych innych niż twórca podmiotówprawa autorskiego (pracodawca, instytucja naukowa, uczelnia i przede

16

Uwagi wstępne

wszystkim producent oraz współtwórcy utworu audiowizualnego) czyteż ustawowego wymogu specyfikacji pól eksploatacji utworu.

Powyższe konstatacje uzupełnić trzeba uwagą, że wskazane odnie-sienie do instytucji uregulowanych obecnie w kodeksie cywilnym(umowa najmu i użyczenia) ma w niniejszej pracy zakres zarówno ilo-ściowo, jak i jakościowo ograniczony, limitowany przez cel, jakiemusłuży. Podkreślić bowiem jeszcze raz należy, że fundamentalny nurtrozważań prowadzony jest na płaszczyźnie prawa autorskiego i dotyczynajmu oraz użyczenia egzemplarzy utworu jako odrębnych pól eksplo-atacji dzieł. Nie jest zatem zamiarem autora – jako wykraczające pozaramy tematyczne pracy – dogłębne i wszechstronne omówienie wska-zanych typów umów w oparciu o ich kodeksową regulację.

W zarysowanym kontekście zwrócić także należy uwagę na złożo-ność jurydyczną materii objętej tematem – jej opracowanie nie jest łatweze względu na wspomnianą więź merytoryczną z dziedziną klasycznegoprawa cywilnego. Konieczna staje się zatem nie tylko odpowiedniaznajomość regulacji obowiązującej w tej dziedzinie, lecz także umiejęt-ność właściwej – odpowiedniej ze względu na specyfikę przedmiotuprawa autorskiego – interpretacji odnośnych unormowań.

W ramach uwag wstępnych do niniejszej pracy szczególnie istotneznaczenie ma zastrzeżenie, że prezentacja tematu – zgodnie z zamiaremautora – prowadzona będzie na gruncie polskiego prawa autorskiego.Nawiązania do legislacyjnych rozwiązań, osiągnięć nauki i judykaturyinnych państw mają incydentalny charakter i nie aspirują żadną miarądo uzyskania waloru prawnoporównawczego. W konsekwencji oznaczato koncentrację na dorobku polskiej doktryny i orzecznictwa jakopodstawowym materiale wspierającym prowadzone wywody. Przykładypochodzące z obcych ustawodawstw prawnoautorskich mają na celuuwypuklenie bądź też wzmocnienie tez i argumentów formułowanychna rodzimym gruncie normatywnym.

Powyższa uwaga nie może być oczywiście w pełni odniesiona doregulacji najmu i użyczenia egzemplarzy utworu w europejskim (dyrek-tywy) i międzynarodowym (konwencje) prawie autorskim. Odnotowaćjednak należy, że uważna prezentacja tych zagadnień nie służy przedewszystkim celom prawnoporównawczym, lecz pełni zróżnicowaną rolę– pozwala np. ukazać genezę rozwiązań polskich, określać zakres ichstosowania, wytyczać kierunek lub uzasadniać sposób ich interpretacji

17

Uwagi wstępne

lub nowelizacji, a ponadto ilustrować aktualne tendencje rozwoju prawaautorskiego.

Wyjaśnić należy, że ze względu na przejrzystość rozważań termin„twórca” zasadniczo zastrzeżony został w wypowiedziach autora niniej-szego opracowania wyłącznie na oznaczenie osoby, która stworzyładzieło, chyba że określone wywody – z uzasadnionych przyczyn – bu-dowane są na odmiennej terminologii normatywnej. Zaznaczyć bowiemtrzeba, że w ustawie o prawie autorskim pojęcie to nie ma jednoznacz-nego desygnatu i czasami odnoszone jest do każdego podmiotu autor-skich praw majątkowych. Natomiast pojęcie „autor” – niewystępującew obowiązującej ustawie – w prowadzonych rozważaniach przypisaneznaczeniowo zostaje do każdego podmiotu autorskich praw majątko-wych, w tym więc także do twórcy.

W pracy dominuje oczywiście formalno-dogmatyczna metodabadania zgromadzonego materiału, nierzadko w ujęciu historycznym,uzupełniona incydentalnie elementami prawnoporównawczymi,w sposób istotny wsparta dorobkiem teorii prawa i praktyki pochodzącejprzede wszystkim z orzecznictwa sądowego.

Struktura niniejszego opracowania została dobrana z zamiaremoptymalnego przedstawienia tematu zarówno z merytorycznegopunktu widzenia, jak i pod kątem sposobu jego prezentacji.

Racje merytoryczne zaważyły na kolejności rozpatrywanych zagad-nień – począwszy od przesłanek i genezy wyodrębnienia najmu i uży-czenia jako oddzielnych pól eksploatacji utworu (rozdz. I), poprzez ichobecność w międzynarodowych umowach z zakresu prawa autorskiego(rozdz. II), aż do szczególnej, dokładnej regulacji tych instytucjiw unijnej dyrektywie (rozdz. III). Ukazanie procesu normatywnegowyodrębniania najmu i użyczenia egzemplarzy utworu zamknięte jestprezentacją tej kwestii w ujęciu historycznym, odniesionym do polskiegoprawa autorskiego (rozdz. IV). Powyższe zagadnienia zostały objęteramami czterech pierwszych rozdziałów opracowania i aby ich meryto-ryczna więź była bardziej klarowna – powiązane w jedną, pierwszą częśćpracy, zatytułowaną „Normatywne wyodrębnienie najmu i użyczeniaegzemplarzy utworu jako pól eksploatacji”.

Część druga pracy poświęcona została – w zamiarze autora –kompleksowej i pogłębionej prezentacji regulacji prawnej najmui użyczenia egzemplarzy utworu w obowiązującej w naszym krajuustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Najważniejsze

18

Uwagi wstępne

z merytorycznego punktu widzenia aspekty tej prezentacji ujęte zostaływ trzy odrębne rozdziały – podmiot autorskiego prawa do najmui użyczenia egzemplarzy utworu (rozdz. V), charakter, treść i ogranicze-nia tego prawa (rozdz. VI) oraz szczególnie istotna z praktycznegopunktu widzenia problematyka dozwolonego korzystania z wynajętychi użyczonych egzemplarzy utworu (rozdz. VII).

Przedstawiony powyżej zarys struktury niniejszego opracowaniawymaga uzupełnienia trzema istotnymi uwagami.

Pierwsza to usprawiedliwienie zachowania ciągłości numeracjirozdziałów przy równoczesnym zastosowaniu podziału pracy na dwieczęści. Jest to posunięcie świadome autora, które ma na celu z jednejstrony uproszczenie struktury – podstawowy podział materii opartyzostał na rozdziałach i ich nieprzerwane oznaczenie kolejności wyznaczawłaściwy historycznie, merytorycznie i logicznie tok rozważań. Z drugiejstrony podział taki przyczynia się także do podkreślenia więzi, jakaistnieje pomiędzy wszystkimi cząstkowymi zagadnieniami składającymisię na jednorodną treść pracy. W tej optyce podział na dwie wspomnianewyżej części ma walor przede wszystkim, choć nie wyłącznie, formalny– służy mianowicie uwypukleniu podziału całości przedstawianej ma-terii na dwa podstawowe, istotne i rozdzielne merytorycznie bloki za-gadnień, których istnienie bez tego zabiegu mogłoby pozostać niecow cieniu. Ukazanie tej dychotomii wzbogaca moim zdaniem efektoznaczenia i identyfikacji obszaru badań.

Druga uwaga dotyczy podziału i usytuowania w odrębnych rozdzia-łach (VI i VII) problematyki ustawowych ograniczeń autorskiego prawado najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Argumentem broniącymzasadności tego zabiegu jest, w mojej opinii, wskazanie na odrębnośćmerytoryczną prezentowanych w obydwu rozdziałach zagadnień. Ma-teria, której poświęcony został rozdział VI (zatytułowany: „Autorskieprawo do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu”) obejmuje swymzakresem także problematykę ograniczeń praw autora, tj. kwestię do-zwolonego ustawowo najmu i użyczenia egzemplarzy chronionegoutworu. Natomiast w rozdziale VII – zgodnie z jego tytułem –umieszczono problematykę dozwolonego korzystania z utworu udo-stępnionego w drodze najmu lub użyczenia jego egzemplarza.

Trzecia uwaga wyjaśnia sposób włączenia w ramy strukturalnepracy tych regulacji prawnych z kodeksu cywilnego dotyczących umównajmu i użyczenia, które znaleźć mogą nie tylko teoretyczne zastosowa-nie na polu najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Decydującą w tej

19

Uwagi wstępne

kwestii rolę odegrała teza, że umowa najmu i użyczenia powinna byćpotraktowana jako instrument prawny wykonywania przez autoraswego uprawnienia do korzystania z utworu na omawianych polach.Przyjęcie tego stanowiska zadecydowało po pierwsze, o uznaniu zaistotne zagadnienia statusu prawnego autora jako wynajmującegoi użyczającego w świetle przepisów kodeksu cywilnego i jego włączeniudo tej części rozdziału 6, która dotyczy treści i wykonywania autorskiegoprawa do korzystania z utworu na polu najmu i użyczenia jego egzem-plarzy. Po drugie, jako ważna potraktowana została kwestia paralelna,tj. ustalenie – w świetle przepisów kodeksu cywilnego – statusu praw-nego najemcy egzemplarza utworu i osoby biorącej taki przedmiotw użyczenie. Kwalifikacja merytoryczna tego zagadnienia przesądziłao umieszczeniu go w rozdziale 7, poświęconym warunkom i zakresowidozwolonego korzystania z wynajętych i użyczonych egzemplarzyutworu.

20

Uwagi wstępne

Część pierwsza

Normatywnewyodrębnienie najmui użyczenia egzemplarzyutworu jako pól eksploatacji

Przesłanki i geneza wyodrębnienia najmu

i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól

eksploatacji

1. Pola eksploatacji utworu w zakresie autorskichpraw majątkowych

1. Elementem niezbędnym wprowadzenia do rozważań na wskaza-ny w tytule temat jest krótka prezentacja fundamentów merytorycznych,na których oparte będą prowadzone wywody, ze szczególnymuwzględnieniem pojęcia i znaczenia pól eksploatacji utworu. Ustalenia,o jakich tu mowa, poczynione zostaną w odniesieniu do rozwiązańi instytucji przyjętych w polskim prawie autorskim – tak jak zapowie-dziano to w uwagach wstępnych.

W kontynentalnym systemie prawa – także więc polskim – celemprawa autorskiego jest ochrona zarówno osobistych, jak i majątkowychinteresów związanych z powstaniem i eksploatacją utworu2. Tym

2 W anglosaskim systemie copyright znaczenie mają wyłącznie interesy majątkoweosoby niekoniecznie będącej twórcą; w tej kwestii szczególną rolę w amerykańskim prawieautorskim odgrywa instytucja works made for hire; zob. na ten temat B.H. Weil, B.F.Polansky, Copyright basics and consequences (w:) B.H. Weil, B.F. Polonsky (red.), Moderncopyright fundamentals, New York 1985, s. 9; M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer oncopyright, vol. 1, New York 1986, § 5.03; R.S. Talab, Commonsense copyright. A guide tothe new technologies, North Carolina and London 1986, s. 13; A. Kopff, Wpływ postęputechniki na prawo autorskie, ZNUJ PWOWI 1988, z. 48, s. 58 i n.; J. Sieńczyło-Chlabicz,Amerykańskie prawo autorskie, Białystok 1998, s. 20 i n., 71–72; M. Barczewski, Trakta-towa ochrona praw autorskich i praw pokrewnych, Warszawa 2007, s. 18. We wstępie doamerykańskiej ustawy z 1909 r. znalazła się deklaracja, że prawo autorskie nie jest„oparte na żadnym naturalnym prawie, jakie przysługiwałoby twórcy do swojego dzieła(...), lecz na gruncie opieki świadczonej przez państwo w zakresie popierania rozwoju

23

Rozdział I

ostatnim pojęciem określa się szczególny, zdefiniowany ustawowoprzejaw intelektualnej, twórczej w swym efekcie działalności człowieka(por. art. 1 pr. aut.). Interesy majątkowe, wokół których koncentrowaćsię będą właściwe wywody, wyrażają się w możliwości uzyskiwania –zasadniczo przez twórcę – korzyści materialnych, jako ekwiwalentu zaudostępnianie utworu osobom trzecim (odbiorcom).

Uznać należy, że polska ustawa z 1994 r. o prawie autorskimi prawach pokrewnych w zakresie konstrukcji podmiotowego prawaautorskiego przyjęła model dualistyczny3. Zakłada on możliwośći konieczność separacji oraz w konsekwencji – odrębną ochronę intere-sów osobistych i majątkowych twórcy, związanych z eksploatacjąutworu4.

techniki i sztuki” – za J. Lardner, Annals of law: the Betamax case, part 1, New Yorker1987, April 6, vol. 63, s. 66; zob. też M.C. Diedring, VCR home recording and title 17:does Congress have the answer to Sony Corp. of America v. Universal City Studios Inc.,Syracuse Law Review 1984, vol. 35, s. 812; A. Françon, Le droit d'auteur au-delà desfrontières: une comparaison des conceptions civilistes et de common law (wersja angielska),RIDA, Juillet 1991, nr 149, s. 10 i n.

3 Świadczy o tym wyraźne oddzielenie w obowiązującej ustawie definicji autorskichpraw osobistych (art. 16 pr. aut.) od majątkowych (art. 17 pr. aut.), dopuszczonaexpressis verbis możliwość zbycia i dziedziczenia tych drugich (art. 41 ust. 1 pr. aut.),czasowe ograniczenie ich trwania (art. 36 pr. aut.) oraz ustawowe przypadki ich powstanialub przejścia na rzecz innych osób niż twórca (art. 11 pr. aut. – pierwotnie uprawnionyproducent lub wydawca utworu zbiorowego, art. 12 pr. aut. – cessio legis na rzecz praco-dawcy, art. 70 ust. 1 pr. aut. – domniemanie cesji na rzecz producenta utworu audiowi-zualnego, art. 74 ust. 3 pr. aut. – pierwotnie uprawniony pracodawca pracownika tworzą-cego w ramach obowiązków pracowniczych program komputerowy). Tak J. Barta.R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz,E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Kraków 2005, s. 194; E. Traple(w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13, Prawo autorskie, Warszawa 2007,s. 117 i n.

4 Konstrukcji dualistycznej przeciwstawiany jest model monistyczny operującyjednym podmiotowym prawem autorskim o mieszanych osobisto-majątkowychuprawnieniach. Na temat obydwu koncepcji oraz wykładni w tym kierunku przepisówustawy z 1952 r. – zob. m.in. S. Grzybowski (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagad-nienia prawa autorskiego, Warszawa 1973, s. 55, 66, 72–74, 108–109; A. Kopff (w:)S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego..., s. 119 i n.; A. Kopff,Wpływ postępu techniki..., s. 55 i n. oraz idem, Dzieło sztuk plastycznych i jego twórcaw świetle przepisów prawa autorskiego, ZNUJ Rozprawy i Studia 1961, t. 36, s. 102 i n.;M. Poźniak-Niedzielska, Autorstwo dzieła filmowego, Warszawa 1968, s. 210 i n.;M. Czajkowska-Dąbrowska, Rozpowszechnianie utworów przez radio, Warszawa 1981,s. 9 i n.; J. Barta, Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona, ZNUJ PWOWI 1991, z. 25,s. 102 i n. Powołani wyżej autorzy opowiedzieli się za konstrukcją dualistyczną. Zwolen-nikami monizmu w przedstawianej kwestii na gruncie ustawy z 1952 r. byli natomiast

24

Rozdział I. Przesłanki i geneza wyodrębnienia...

Zasadniczym, powszechnie zaakceptowanym instrumentemprawnym umożliwiającym zabezpieczenie i realizację interesów mająt-kowych twórcy utworu stało się cywilne prawo podmiotowe o charak-terze bezwzględnym (skuteczne erga omnes)5. Jak się wydaje, nie budzigeneralnych zastrzeżeń teza, że w ustawodawstwie polskim, zarównow regulacji obowiązującej obecnie, jak i w aktach poprzednich (ustawyz 1926 i 1952 r.) prawo podmiotowe autora odpowiada w swej konstruk-cji prawu własności6. W takiej sytuacji regułą jest, że sfera zabezpieczo-

J. Serda, Prawo autorskie do dzieła filmowego, Warszawa 1970, s. 94 i n.; J. Błeszyński,Tłumaczenie i jego twórca w polskim prawie autorskim, Warszawa 1973, s. 111 i n.;A. Jędrzejowska, Odpowiedzialność za naruszenie autorskich praw majątkowych i osobi-stych przez popełnienie plagiatu, ZNUJ PWOWI 1987, z. 44, s. 119. Ogólnie na ten tematzob. T. Grzeszak, Zakres prawa do filmu nabytego przez producenta ex lege, PPH 1993,nr 5, s. 1 i n.; A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim prawie wspólnotowym, ZNUJPWOWI 2002, z. 79, s. 144–145; M. Poźniak-Niedzielska (w:) M. Poźniak-Niedzielska(red.), J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu,Bydgoszcz–Warszawa–Lublin 2007, s. 44 i n.

5 Zob. S. Grzybowski (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawaautorskiego..., s. 36; generalnie w odniesieniu do praw własności intelektualnej –R. Skubisz (w:) R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A, Prawo własnościprzemysłowej, Warszawa 2012, s. 60–61.

6 Zob. S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937, s. 79;F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem i konwencja berneńska, Warszawa–Kra-ków–Lwów–Poznań 1926, s. 48 i n., który stwierdził, że „przez konstrukcję, opartą naprzedmiocie, reprezentującym wartość i przez bezpośredniość i bezwzględność mocy,prawo autorskie ma cechy prawa rzeczowego, a różni się od niego istotnie tylko rodzajemprzedmiotu. Dlatego może być uważane za prawo do rzeczowych podobne, a w szczegól-ności za prawo podobne do własności (o ile chodzi o pełne prawo autorskie)”. Tak teżS. Grzybowski, Prawo autorskie (w:) H. Konic (red.), Encyklopedja podręczna prawaprywatnego, t. 1, Warszawa 1931, s. 34–35, uznając, że prawo autora „jest skonstruowanemidentycznie, jak prawo właściciela, tzw. rzeczy zmysłowych. (...) prawo autorskie jestujęte (...) identycznie z konstrukcją prawa własności, jako całość wszelkich możliwychuprawnień: uprawnionemu wolno wszystko, co mu nie jest zakazanem”; E. Traple,Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw autorskich i obrotu nimi w dobiekryzysu prawa autorskiego, UJ Rozprawy habilitacyjne nr 179, Kraków 1990, s. 32 i n.,38 i n., 43 i n.; 133 i n.; eadem (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 121i n.; K. Grzybczyk, Dzieło reklamowe i jego twórca, Warszawa 1999, s. 150–153; J. Mar-cinkowska, Dozwolony użytek w prawie autorskim. Podstawowe zagadnienia, ZNUJ PIWI2004, z. 87, s. 109; Z. Okoń (w:) P. Podrecki (red.), Prawo internetu, Warszawa 2007,s. 394–395; J. Błeszyński, Glosa do uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – IzbaCywilna z dnia 25 listopada 2008 r. III CZP 57/2008, PUG 2009, nr 5, s. 16; E. Ferenc-Szy-dełko (w:) E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.Komentarz, Warszawa 2011, s. 146. Tak też – szerzej jednak, bo w odniesieniu generalniedo praw na dobrach niematerialnych – R. Skubisz, Prawo z rejestracji znaku towarowegoi jego ochrona. Studium z zakresu prawa polskiego na tle prawno-porównawczym, Lublin

25

1. Pola eksploatacji utworu w zakresie...