Literaturoznawca i przedstawiciel postkolonializmu, Homi K. Bhabha, naszki-cował teorię narodu, którą chce „sforsować” tworzenie innych teorii w naukachspołecznych. Zarzuca mianowicie naukom społecznym, że niewystarczająco opi-sują one nation buildingll , tj. wyłącznie z perspektywy panującej elity wychowujągg -ąącej naród, aby był on homogeniczną jednością społeczną wyraźnie odgraniczoną od innych. Jego zdaniem nie można w ten sposób ujmować nawet sytuacji z XIXw., nie mówiąc już o dzisiejszej, w której globalizacja kwestionuje faktycznie ist-niejące stosunki sił, a miliony migrantów zaprzeczają wyobrażeniom o „homoge-niczności” i możliwości rozgraniczania.

Dla Bhabha każda nacja jest narażona na dyseminację. Narodowa tożsamość jest możliwa dziś tylko jako rezultat negocjacji, która odbywa się w trzeciej prze-strzeni – między starymi, narodowymi elitami a nowymi mniejszościami. Takaperspektywa jest niezmiernie istotna, nie tylko dla nauk społecznych.

Według Bhabha naród tworzący nację składa się „nie tylko ze zdarzeń histo-rycznych lub części patriotycznej politycznego organizmu. Ma także komplekso-wą, retoryczną strategię społecznego odniesienia”1. Tym samym podąża za kon-struktywistyczną pozycją, która utarła się w latach osiemdziesiątych w badaniachnauk społecznych. Ta pozycja traktuje nację esencjonalnie już nie jako istotę, lecz

Prof. GERHARDGG WD AWW GAA NERGG , adres do korespondencji: Goethe-Universität Frankfurt am Main, Insti-tut für Grundlagen der Gesellschaftswissenschaften, Grueneburgplatz 1, D-60323 Frankfurt/Main;e-mail: g.wagner@soz.uni-frankfurt.de

* Prezentowany tekst jest zaktualizowaną i poprawioną wersją artykułu G. Wagnera Nation,DissemiNation und Dritter Raum. Homi K. Bhabhas Beitrag zu einer Theorie kollektiver Identität(„Dialektik. Zeitschrift für Kulturphilosophie” 1 [2006], s. 181-193).

1 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, Tübingen: Stauffenburg 2000, s. 217.rr

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ WKŁAD HOMI K. BHABHA DO TEORII TOŻSAMOŚCI ZBIOROWEJ*

GERHARD WAGNERWWANGELIKA ZAHN

ROCZNIKIR NAUK SK POŁECZNYCHTom 4(40), numer 4 – 2012

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN20

jako produkt konstrukcji. W związku z tym intelektualiści wymieniają najpierwcechy, które mają być wspólne dla większej liczby ludzi, a potem próbują przeka-zać to wyobrażenie wspólnoty ludziom w nadziei, że będą się oni z tym identyfi-kować i w ten sposób powiedzie się integracja.

Jednak Bhabha nie podąża za tą pozycją bezkrytycznie, ponieważ jego zda-niem traktuje ona konstrukcję nacji zbyt jednostronnie. Porównuje tworzenie tożsamości narodowej z rozwijaniem indywidualnej tożsamości, jak została ona sformułowana w psychoanalizie m.in. przez Zygmunta Freuda i Jacques’a Lacana. Tak, jak w naszej psychice istnieją strefy niesamowitości, strefy, które pozostaną dla nas niedostępne i które określają nasze Ja poza naszą kontrolą – jego zdaniem– narodowa tożsamość opiera się na przymusowo nieudanej próbie zlokalizowa-nia tego, co obce i inne po drugiej stronie narodowej wspólnoty. Za Frantz Fanonprzyjmuje on wyobrażenie o „ukrytym zaburzeniu równowagi”2, aby w ten sposóbdać wyraz, że o narodowej tożsamości nie należy myśleć jako o efekcie „centrum”(co się najczęściej przyjmuje), którego znaczenia są emitowane na „peryferie”.Tożsamość narodu musi być raczej wymyślana przez tych, których tożsamości rozwijają się na marginesie. Na labilnych granicach domniemanej homogenicz-ności narodowej wspólnoty narracje narodowe doświadczają stałej reinterpretacjii nowej interpretacji, ponieważ w kompleksowej retorycznej strategii społecznego odniesienia spotykają się dwa przeciwne znaczenia.

„Ich roszczenie reprezentatywności prowadzi do kryzysu w procesie znacze-nia i dyskursywnego odniesienia nacji. Mamy wówczas do czynienia z kontrower-rrsyjnie pojmowanym terytorium, w którym lud nacji jest rozpatrywany z perspek-kktywy podwójnego czasu; ludzie są historycznymi »obiektami« nacjonalistycznejpedagogiki, która nadaje dyskursowi autorytetu, który polega na wyznaczonym lub ukonstytuowanym historycznym pochodzeniu w przeszłości; ludzie są jednak również »podmiotami« procesu znaczenia, który musi wymazać wszelką wcze-śniejszą lub pierwotną prezencję nacji-ludu, aby udowodnić nadzwyczajne, żywezasady narodu jako jednoczesności: jako znaku teraźniejszości, dzięki któremu życie narodu jest utrzymywane i powtarzane w procesie reprodukcji”3.

To podwójne znaczenie manifestuje się dla Bhabha w napiętym stosunku między znaczeniem narodu jako historycznej prezencji a priori, pedagogicznymobiektem, a narodem, który jest konstruowany w performatycznej narracyjnej hi-storii i jego artykulacyjnej teraźniejszości, charakteryzującej się powtórzeniamii tętnem narodowego znaku.

2 Tamże, s. 227.3 Tamże, s. 217.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 21

„Pedagogiczność opiera swój autorytet na tradycji narodu [...], która repre-zentuje wieczność powstałą w autoprodukcji. Performance ingeruje w suwerenny proces narodowej autoprodukcji w ten sposób, że rzuca cień między naród jako»obraz« i jego znaczenie jako znak różnicujący siebie samego, który odróżnia sięod drugiego, który jest na zewnątrz”4”” .

Bhabha podkreśla, że chodzi mu tutaj nie tylko o wskazanie na pluralizm. Chodzi raczej o uzupełnienie czegoś, czego brakuje w panującej narodowej narra-cji i co znajduje wyraz mimo wszelkich przeciwnych zamiarów. Pod tym wzglę-dem „przeciwne znaczenia” należy rozumieć jako „jedność”. Dopiero w swoim stosunku napięcia odzwierciedla się całość nacji. Jeśli znaczenia pozostaną bezdeplasowania przez coś innego, to krążą jako zwykły wizerunek nich samych, nie doznając zakotwiczenia.

„Suplementarna strategia przerywa sukcesywną seryjność historii form plura-listycznych i pluralizmu poprzez to, że zmienia radykalnie jej wymowę. W meta-forze, która przedstawia wspólnotę »wielu jako jednego«, jeden stanowi zarównotendencję, aby wprowadzić społeczeństwo w całość homogenicznie pustego cza-su, jak również powtórzenie owego pierwotnego minusa, mniej niż jeden, który włącza się wraz z metonimiczną, iteratywną doczesnością”5.

Za pomocą stworzonego przez Arnolda van Gennepa pojęcia „limalność”6

Bhabha przedstawia ten stosunek napięcia jako stan przejściowy. W oczywisty sposób projektuje na nację rozróżnienie Jacquesa Lacana między: moi i je. Prze-mawia za tym nie tylko fakt, że określa naród jako „podmiot narodowy”, lecztakże jego wskazówka, że strona pedagogiczna projektuje „obraz” tego podmiotu i przechodzi przy tym w „narcystyczne neurozy”7. Według Lacana moi jest for-rrmą zwrotną Ja (pierwotną) – jako taka jest jednak deficytowym podmiotem, po-nieważ jest podmiotem wyimaginowanym i hipotetycznym8. Tym pierwszym jest dlatego, ponieważ zyskuje swoją tożsamość przez obraz (imago), a tym drugim, tj.ohipotetycznym, ponieważ chodzi o obraz lustrzany (speku(( lum).

Tożsamość według Lacana jest możliwa do zrealizowania tylko poprzez odnie-sienie do „innego”. I tym innym jest dla Lacana język. W stadium lustra dzieckopo raz pierwszy zyskuje wyobrażenie o sobie samym. Ze względu na przedwcze-

4 Tamże, s. 220.5 Tamże, s. 231.6 Tamże, s. 219-221; A. v a n G e n n e p, The Rites of Passage, London: Routledge & Kegan

Paul 1960.7 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 223.rr8 J. L a c a n, Das Spiegelstadium all ls Bill ldner der Ichfunktion wie sie uns in der psychoanall lytill -

schen Erfahrung erscheint, w: t e n ż e, Schriften I, Olten: Walter 1973.II

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN22

sny poród nie jest jeszcze w stanie kontrolować motorycznie swojego ciała. Obrazlustrzany przekazuje dziecku iluzję jego całości, której w rzeczywistości jeszcze nie posiada. Przyswojenie obrazu lustrzanego między 6 a 18 miesiącem życiadziecka jest według Lacana tym momentem, w którym dziecko po raz pierwszykonstytuuje siebie samo jako podmiot, w odgraniczeniu od świata zewnętrznego. Jego z własnej perspektywy rozczłonkowane części ciała zostają złożone w całośćw obrazie lustrzanym. Obraz lustrzany funkcjonuje dla dziecka jako signans, któ-ry zastępuje signatum, podmiot, w momencie uświadomienia własnej tożsamości. Przecież dziecko nabywa zdolności do samoidentyfikacji w ten sposób, że od tejpory jest uwięzione w „niewyczerpanej kwadraturze sprawdzania siebie (réco(( lell -ments du moi)”9. Jego iluzoryczny własny obraz, polegający na uzupełnieniu, któ-re tworzy całościową strukturę rozczłonkowanego ciała, jest naznaczony błędem.Potrzebuje potwierdzenia przez innych, aby móc utrzymać tę iluzję, ponieważ to,co wyimaginowane jest podobne do spojrzenia narcyza w wodę. Nie jest możliwe nic poza połączeniem fragmentarycznych części ciała. Moi, które ze względu na zwrotną strukturę samego siebie jest „obiektem”10, pozostaje wyimaginowanym,swoim własnym obrazem, reprodukcyjnym narcystycznym podmiotem. Aby staćsię je, czyli według Lacana właściwym podmiotem, musi przełamać się zwrot-ny obieg i zostać włączony Inny. Pierwszy signans, je, za pomocą którego dziec-ko uzasadnia swoją tożsamość, służy za symboliczną matrycę, na której dziecko umiejscawia siebie w świecie stosunków społecznych. Od tego czasu „symbolicz-ny porządek” mowy nadaje strukturę jego myśleniu i działaniu.

W „Lacańskim schemacie wyimaginowanego”, które jest podstawą moi – i o którym wspomina oczywiście w innym miejscu11 – Bhabha rozpoznaje prze-ważającą, ale możliwą do pokonania zasadę konstrukcji narodowej tożsamości,którą nauki społeczne nieprzypadkowo trafnie opisują. Rzeczywiście istnieją znane koncepcje, do których pojęciowości odnosi się właśnie krytyka Bhabha.Np. według Jana Assmanna, zbiorowa tożsamość konstruuje się w ten sposób,że człowiek „imaginuje własny obraz” zbiorowości12. Koncepcja Assmanna jest także godna rozważenia, ponieważ opisuje szczegółowo tę imaginację – takżez uwzględnieniem narodu. Assmann podąża za naukowo-społecznym mainstre-

9 Tamże, s. 67.10 J. L a c a n, Eine materialistische Definition des Bewusstseinsphänomens, w: t e n ż e, Das

Ich in der Theorie Freuds und in der Technik der Psychoanalysell . Das Seminar, Buch II (1954–1955), Olten: Walter 1980, s. 67.

11 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 113.rr12 J. A s s m a n n, Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in

frühen Hochkulturen, München: Beck 2000, s. 18.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 23

amem13 i pojmuje konstrukcję tożsamości jako proces narracji, w którym intelek-kktualiści opowiadają „ugruntowane historie”, „aby rozjaśnić teraźniejszość poczy-nając od pochodzenia”14. Określa narrację „mitami”, które niezależnie od tego,czy są „fikcyjne, czy faktyczne” mają rozwijać siłę, „formującą własny obraz i ini-cjującą działania”15.

Do opowiadania mitów potrzeba pamięci zbiorowej, która przekazuje wspo-mnienia o możliwych początkach. Okoliczność, że tylko jednostki posiadają neurony pamięci, nie oznacza, że nie może istnieć pamięć zbiorowa. Już Mau-rice Halbwachs twierdził, że na każdą indywidualną pamięć ma wpływ pamięćzbiorowa, która zawiera wspólne wspomnienia i którą można pojąć jako fakt spo-łeczny w rozumieniu Emile Durkheima16. Jak np. język jako fakt społeczny regu-luje mowę, tak pamięć zbiorowa reguluje wspomnienia jednostek. I tak, jak język składa się ze znaków, tak pamięć zbiorowa składa się ze znaków pamięci w rozu-mieniu wspólnych wspomnień o zdarzeniach i osobach z przeszłości.

Podążając za Halbwachsem, Assmann podkreśla, że zbiorowa pamięć ma dwawymiary17. Jeśli wspomnienia są przekazywane przez ustną komunikację, to cho-dzi o „pamięć komunikatywną”, która powstaje wraz z komunikującymi i prze-nosi się, obejmując maksymalnie trzy pokolenia. Znaki pamięci, które ją tworzą,są „płynne”18. Natomiast jeśli wspomnienia są przekazywane przez symbole, tochodzi o „pamięć kulturową”, która może obejmować cały szereg pokoleń i może przetrwać. Znaki pamięci, które ją tworzą, są „stałe”. Ta zdolność nawiązuje doutrwalania komunikatów, do której człowiek był kiedyś zmuszony z powodu syla-bizowania sytuacji komunikacyjnej, która ustaliła się podczas przenoszenia prze-słania na dalekie odległości19. Żeby poleganie na sztuce pamięci posłańców nie było konieczne, zaczęto tworzyć symbole, z pismem włącznie, które pozwalały wysyłać i odbierać komunikaty. Stała forma symboli nie tylko odbiorcy umożli-wiała wielokrotne odczytywanie wiadomości, lecz udostępniała ją także innym, często także po upływie wieków.

13 M. S. S o m e r s, The narrative construction of identity: a relational and network approachl , „Theory and Society” 23 (1994); H.C. W h i t e, Identity and Control. A Structural Theory of Social lAction, Princeton: Princeton University Press 1992.

14 J. A s s m a n n, Das kulturelle Gedächtnis, s. 52.15 Tamże, s. 52, 75-76, 79-80; G. Hosking, G. Schöpflin (red.), Myths and Nationhood, Newdd

York: Routledge 1997.YY16 M. H a l b w a c h s, Das Gedächtnis und seine sozialen Bedingungen, Frankfurt am Main:

Suhrkamp 1985.17 J. A s s m a n n, Das kulturelle Gedächtnis, s. 48-56.18 Tamże, s. 59.19 Tamże, s. 21-23.

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN24

W taki sam sposób można symbolizować także wspomnienia, które w tej sta-łej formie stanowią pamięć kulturową. Pamięć kulturowa pozostaje więc „jedno-cześnie w czasie trwania i poza nim”; jej znaki pamięci „są podobne do drewnia-nych tratw, które powoli unosi woda tak, że mogą dotrzeć z jednego brzegu nadrugi; mimo to poruszają się ciągle i nie zatrzymują się”20.

W związku z tym naród może mieć zarówno pamięć komunikatywną, jak również kulturową. Można pozwolić dziadkom i rodzicom opowiadać sobie hi-storie, i można czytać książki o historii i powieści historyczne lub odwiedzaćmuzea. Jedno i drugie służy integracji, ale kulturowa pamięć jest ważniejsza dla przetrwania narodu. Podczas gdy pamięć komunikatywna pozwala tylko na akt „biograficznego wspomnienia”, pamięć kulturowa umożliwia akty „ugruntowa-nego wspomnienia”, za pomocą których „zostaje zbudowana tożsamość zbiorowa i utrzymywana przez pokolenia”21. W tym celu intelektualiści wybierają spośród znaków pamięci takie, które wiążą się z możliwym początkiem w przeszłości,z którego punktu widzenia można pojąć teraźniejszość. Integrują oni te znaki pa-mięci w ugruntowaną historię, którą następnie przekazują narodowi.

Eric Hobsbawm mówi, w myśl powyższego stwierdzenia, o wynalezionychtradycjach: „they normally attempt to establish continuity with a suitable histo-ric past”22. Tak, jak wyrosłe tradycje, tak wymyślone tradycje powinny stworzyć wiarę w niezmienność jednego z istniejących kiedyś porządków:

„The object and characteristic of ‚traditions’, including invented ones, is in-variance. [...] the peculiarity of ‘invented’ traditions is that the continuity with it islargely factitious”23.

Pytanie, dlaczego z biegiem stuleci nie każda koncepcja generuje inną trady-cję, aby wyobrażenie zbiorowej tożsamości stało się całkowicie dowolne, znajdujeswoją odpowiedź we wskazaniu na ową tradycję koncepcji, w której kryje się każ-de wynalezienie tradycji24. I tak zostały samodzielnie skonstruowane dziewiętna-stowieczne „nacje narodowościowe”, które miały obejmować całość danego na-

20 M. H a l b w a c h s, Das Gedächtnis und seine sozialen Bedingungen, s. 380-381.21 J. A s s m a n n, Das kulturelle Gedächtnis, s. 51-52, 139.22 E. H o b s b a w m, Introduction: inventing traditions, w: The Invention of Tradition, red.

E. Hobsbawm, T. Ranger, Cambridge: Cambridge University Press 1983, s. 1.23 Tamże, s. 2.24 A. S u t e r, Nationalstaat und die „Tradition von Erfindung” Vergll leichende Überlegungen,

„Geschichte und Gesellschaft” 25 (1999).

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 25

rodu, w rekursie na wcześniejsze „nacje szlacheckie”, do których należała tylko panująca, politycznie reprezentowana warstwa25.

Odnoszono się przy tym do koncepcji, które formułowano często już w śre-dniowieczu. Już wówczas w większości z nich znaki pamięci były wybrane i zin-tegrowane w ugruntowanych historiach, za pomocą których „narodowe ruchyw XIX wieku złożyły się w procesie »intelektualnego modelowania« na swój nowy projekt porządku narodowego”26. Te znaki pamięci, które podobnie do drewnianych tratw miały być powoli spławiane z prądem wody, można pojmowaćwedług Fernanda Braudela longue duréell jako „stabilne elementy nieskończonegołańcucha pokoleń”27. Rainer C. Baum zaprzecza także tezie konwergencji teorety-ków modernizacji i konstatuje: [...] there is no convergence toward a cross-culturally homogenizing world. Inste-ad, there seems to be invariance in the patterns that were developed in distinct forms during the historical and early modern stages of development”28.

Tak, jak w określonych strukturach geometrycznych są wzory, które pozostają niezmienne przy transformacjach, tak i w społecznych wytworach powinny ist-nieć jakieś niezmienne formuły. Te wzory nie poddają się przemianie społeczneji pozwalają od jednej koncepcji do kolejnej, „to grasp an identity as it passes thro-ugh one mutation after another”29.

Ocena Bhabha dotycząca naukowo-społecznego mainstreamu, a tym samympanujących procesów konstruowania narodowej tożsamości jest więc logiczna.Intelektualiści imaginują własny obraz swojej nacji, który w rzeczywistości jest obrazem lustrzanym o tyle, o ile powołują się oni przy tym na wyimaginowaneprzez ich praojców obrazy samych siebie. Wynalezienie tradycji, które – jak roz-poznaje Bhabha – „opiera się na historycznym początku konstytuowanym w prze-szłości”, pozostaje stale w tradycji wynalezienia, która w tym zakresie reprezentu-je „wieczność, powstałą przez samodzielne wytworzenie”. Przetrwa więc zmiany

25 H. S c h u l z e, Staat und Nation in der europäischen Geschichte, München: Beck 1999,s. 117-118.

26 A. S u t e r, Nationalstaatll , s. 482.27 F. B r a u d e l, Geschichte und Sozialwissenschaften – Die „longue durée”, w: Geschichte

und Soziologie, red. H.-U. Wehler, Köln: Kiepenheuer & Witsch 1972, s. 194.28 R. C. B a u m, Authority and identity: the invariance hypothesis II, „Zeitschrift für SozioloII -

gie” 6 (1977), s. 367.29 Te n ż e, Authority codes: the invariance hypothesis, „Zeitschrift für Soziologie” 6 (1977),

s. 7.

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN26

czasu jako znak pamięci, który daje wyraz pochodzeniu w pamięci kulturowejjako nieprzemienny wzór30rr .

Dla Bhabha ten mainstream jest niebezpieczny politycznie właśnie dlatego, że odpowiednio opisuje panujące procesy konstrukcyjne i nadaje się z tego powodu do naukowej legitymizacji pochodzącej z XIX w. logiki konstrukcyjnej i sprzy-jających jej stosunków władzy. Według Bhabha, jest to jednak fatalne, ponieważ ta logika implikuje stare wyobrażenie Johanna Gottfrieda Herdera, że nacja jest wewnątrz homogeniczna i na zewnątrz zamknięta.

Wydaje się, że Bhabha w tym miejscu rzecz nieco upraszcza. Bez wątpienia,wymysł własnej tradycji łączy się z dystynkcją wobec innej tradycji. Integracyj-nych starań nie można oddzielić od zamykających. Chodzi jednak o proporcje obumomentów, co nieraz dowodziła historia. Istniały bowiem dwie podstawowe kon-stelacje. Jeśli istniało państwo, z którym naród mógł się identyfikować, to intelek-kktualiści mogli skonstruować nację jako wspólnotę woli. Do nacji należał ten, ktoprzyznawał się do państwowego suwerennego narodu. Mity, opowiadane w ra-mach wymyślenia tradycji, były we właściwym sensie „ugruntowane”; w świetleprzeszłości dowodziły teraźniejszości jako „koniecznej i niezmiennej”31. Jeśli na-tomiast nie istniało państwo, z którym naród mógł się identyfikować, to intelek-kktualiści byli zmuszeni konstruować nację jako wspólnotę kulturową i wspólnotę pochodzenia. Do narodu należał ten, kto dzielił wiarę w cechy kulturowe lub et-niczne, które powinny być wspólne narodowi, i kto angażował się w „utęsknionepaństwo”. Mity, opowiadane w ramach wymyślania tradycji, były „kontraprezen-cyjne”; w świetle przeszłości wskazywały na deficyty w teraźniejszości i dążyłydo jej pokonania32.

W czystej formie nie było ani pierwszej, ani drugiej konstelacji. Ale przecieżrozróżnia się typ nacji obywateli państwa od typów nacji kulturowej i etnicznej33. Na Zachodzie Europy bardziej charakterystyczny był typ państwowo-obywatel-ski, podczas gdy na Wschodzie przebiły się typy kulturowe i etniczne, ponieważ nie było tam państwowych ram, w których narody mogły się rozpoznawać34. Jest ewidentne, że typ państwowo-obywatelski lepiej daje sobie radę z heterogeniczno-ścią i otwartością. Szwajcaria odznacza się kulturową różnorodnością, ale nawet w kulturowo homogenicznej, porewolucyjnej Francji, Niemiec mógł zostać mini-

30 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 217, 220.rr31 J. A s s m a n n, Das kulturelle Gedächtnis, s. 79.32 Tamże.33 R. M. L e p s i u s, Nation und Nationalismus in Deutschlandll , w:dd Nationalismus in der Welt

von heute, red. H. A. Winkler, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1982.34 H. S c h u l z e, Staat und Nation, s. 171.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 27

strem spraw zagranicznych. Natomiast typ kulturowy, a szczególnie typ etniczny,jaki rozwinął się w Niemczech i Polsce, spełnia wyobrażenia o homogeniczności i zamkniętości, które Herder przyjął za podstawę swojego romantycznego pojęcianarodu.

Herder wystąpił pod koniec XVIII w. przeciw uniwersalizmowi oświeceniai zakładał istnienie różnych nacji, które uważał za równoprawne narody, każdyz własną kulturą i pochodzeniem: „każda nacja ma swoje centrum szczęśliwo-ści w sobie jak każda kula swój punkt ciężkości”35. Herder posłużył się jednak tą metaforą także po to, aby opisać nacje jako zbiór homogenicznych jednostek, za-mykających się na zewnątrz. Uzasadnienie tego wywodził z ludzkiej natury, która powinna być oparta na homogeniczności:

„Zazdroszczę wszystkiego, co jest jeszcze identyczne z moją naturą, co możezostać w niej zasymilowane, dążę do tego, przyswajam sobie; poza tym dobra na-tura uzbroiła mnie w nieczułość, zimno i ślepotę; może stać się nawet pogardą i obrzydzeniem – ale ma tylko na celu, aby odrzucać mnie do mnie samego, zado-walać mnie w centrum, które mnie nosi”36.

Naturalne dążenie do homogeniczności można, według Herdera, zaobserwo-wać zawsze i wszędzie. Bronił się przed zbywaniem tego słowami: „Uprzedzenia! Chamstwo! Ograniczony nacjonalizm!”.

„Uprzedzenie jest dobre w swoim czasie: ponieważ uszczęśliwia. Tłoczy na-rody do ich centralnych punktów, umacnia je jako plemiona, pozwala rozkwitać w ich naturze, czyni bardziej żarliwymi, a więc także szczęśliwszymi w ich skłon-nościach i celach. Najbardziej niewiedząca nacja, mająca najwięcej uprzedzeń,jest w takim rozważaniu często pierwsza: epoka obcych wędrówek na życzeniei zagranicznych pielgrzymek nadziei jest już chorobą, nadęciem, niezdrową peł-nią, karą śmierci!”37.

Bhabha tymczasem określa pojęcie nacji głównie za pomocą przymiotni-ka „zachodni”38. W ten sposób zrównuje bezceremonialnie nacje państwa oby-watelskiego z nacjami kulturowymi i etnicznymi, co najpewniej wynika z jegoglobalnej perspektywy postkolonialnego literaturoznawcy. Z drugiej strony, tojest właśnie ta perspektywa, która pozwala mu określać nierozpoznane w nauko-wo-społecznym mainstreamie problemy. Rzeczywiście, w czasach globalizacji

35 J. G. H e r d e r, Auch eine Philosophie der Geschichte zur Bildung der Menschheitll , w: t e n ż e, Schriften zu Philosophie, Literatur, Kunst und Altertum 1774–1787, Frankfurt am Main: Deutscher 77Klassiker Verlag 1994, s. 39.

36 Tamże.37 Tamże, s. 39-40.38 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 208.rr

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN28

nie można przemilczeć, że miliony migrantów dyskredytują nie tylko herderskie wyobrażenie o homogeniczności i zamkniętości, lecz także ubezwłasnowolnienienarodu do wiecznego pedagogicznego obiektu. To „własne doświadczenie migra-cyjne” motywowało Bhabha do poświęcenia się pytaniu o warunki aktualnej kon-strukcji narodowej tożsamości włączającej mniejszości39.

Jako postkolonialnemu teoretykowi znającemu się na demaskowaniu stosun-ków władzy, Bhabha musi wydać się podejrzane, że narodowa tożsamość jest konstruowana przez intelektualistów, którzy na podstawie swojego wykształce-nia dysponują nie tylko uprzywilejowanym dostępem do kulturowej pamięci, lecztakże są powołani jako „pełnomocnicy wiedzy”40”” , co może nastąpić tylko dzięki posiadaczom politycznej władzy. Naprzeciw temu mobilizuje „teoretyczne zaan-gażowanie” tych, którzy są wykluczeni z władzy41yy . Myśli o konfrontacji przed-stawicieli pedagogicznej ortodoksji i heretyków. W rzeczywistości to dyskurs na temat pojmowania nacji jako wycinka pola politycznego (tą koncepcję „pola sił” stworzył Pierre Bourdieu), w którym „fundamentalne idee (idées-forces) funkcjoss -nują jako siła mobilizująca”, co oznacza, że walczy się o mity42yy . Bhahba widzi topodobnie, ale idzie jeszcze dalej: „[...] narodowe kontr-rr historie, które stale dają przemawiać – rzeczywistym i poj-mowanym – totalizującym granicom narodu, zacierają, zaburzają te ideologicznesposoby postępowania, które utrzymują esencjalistyczne tożsamości przez »wy-myślone wspólnoty«”43”” .

Według Bhabha, w dyskursie widoczne są dwa przeciwne stanowiska, w któ-rych konfrontacji chodzi nie tylko o zastąpienie starych mitów w myśl ugrunto-wanych historii, lecz raczej o zastąpienie wszystkich mitów (ponieważ są esencja-listyczne) na rzecz emancypacyjnych narracji (wyraźnie w nadziei, że będą one także rozwijały siły inicjujące działania). Bhabha przeciwstawia wyczerpującą się w moi pedagogiczną stronę narodowego podmiotu stronie performance, która ma w ten sposób posuwać naprzód konstrukcję narodowego podmiotu w myśl je, abyto, co inne, przełamało samozwrotne koło.

„Granica, która wyznacza narodową tożsamość, przerywa autowytwarzający czas narodowej produkcji i rozsadza znaczenie narodu jako homogenicznej grupy. Problem nie polega tylko na narodowym »byciu sobą« w przeciwieństwie do bycia

39 Tamże, s. 207.40 J. A s s m a n n, Das kulturelle Gedächtnis, s. 54.41 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 29.rr42 P. B o u r d i e u, Das politische Feld. Zur Kritik der poll litischen Vernunft, Konstanz: UVK

2001, s. 51.43 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 222.rr

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 29

innym z innej nacji. Mamy do czynienia z nacją podzieloną w sobie, w której wy-raźnie wyraża się heterogeniczność jej ludności. Nacja podzielona w sobie, którazostała oddalona od swojego autowytwarzania, stanie się liminalną przestrzenią, konstytuującą znaczenie, która jest nacechowana wewnętrznie przez dyskursmniejszości, przez heterogeniczne prehistorie rywalizujących narodów, antago-nistycznych autorytetów i naładowanych napięciem lokalizacji kulturalnych róż-nic”44”” .

Podczas gdy przymiotnik „pedagogiczny” wyraża ubezwłasnowolnienie na-rodu do obiektu pouczenia, który musi się zadowolić narodowym autoportretem,narzucanym mu przez pełnomocników wiedzy w imieniu politycznych posiada-czy władzy, to przymiotnik „performatywny” rehabilituje naród jako właściwy narodowy podmiot, który sam konstruuje swoją tożsamość, formułując i legitymi-zując swoją własną narrację. W ten sposób konstrukcja narodowej tożsamości jest demokratyzowana. Ale to nie ma oznaczać, że intelektualiści nie odgrywają już żadnej roli. Bhabha sam dostarcza wzór koniecznego, teoretycznego zaangażowa-nia. Jak jednak pokazuje na przykładzie „ludzi Algierii”, którzy bronią się przed polityką kolonialną, i na przykładzie brytyjskich „kobiet górników”, walczącychprzeciw neoliberalnej polityce „Maggie” Thatcher, zasadniczo każdy naród jest zdolny do takiego zaangażowania.

Jego zdaniem szczególnie ważne są przy tym mniejszości. Jako primum mo-vens powinny rozłożyć panujące narodowe mity i jednocześnie pokonać swoją własną, partykularną pozycję, aby sformułować nową narodową narrację. Według Bhabha ta narracja może rzeczywiście powstać tylko w trakcie podwójnej detroni-zacji. Pokazuje to za pomocą wspomnianych dwóch przykładów.

Algierczycy zwalczyli kolonializm, nie mogli jednak pozbyć się kulturalnego wpływu Francuzów, więc ostatecznie zrezygnowali także ze swojej własnej trady-cji, która służyła im jako oparcie w czasie kolonializmu45.

Kobiety-robotnice strajkowały przeciw thatcheryzmowi, ale przemawiały donich obietnice, które dawał on kobietom, więc ostatecznie odłożyły swoje trady-cyjne wyobrażenie o rodzinie i wspólnocie.

„Transformacyjna wartość zmiany polega tutaj na nowej artykulacji – lub tłu-maczeniu – elementów, które nie są ani jednym (z jednością klasy robotniczej jako punktem wyjścia), ani drugim (polityka płci), lecz czymś kolejnym obok nich, cokwestionuje pojęcia i terytoria obu. Tutaj odbywa się rozprawa między płcią a kla-

44 Tamże, s. 220-221.45 Tamże, s. 53, 57.

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN30

są, w której każda formacja napotyka na zdeklasowane, zróżnicowane granice ichgrupowej reprezentacji i miejsc wyrazu”46”” .

Tak samo dobrze mogą mieć miejsce negocjacje między mniejszościami a po-litycznymi wykonawcami władzy, którzy dotychczas określali pedagogicznie na-rodową tożsamość. Bhabha nie pojmuje tej podwójnej detronizacji dialektyczniew myśl usuwania przeciwieństwa. Zastępuje raczej „»trzeciość« w strukturzedialektycznego myślenia”, o której wie, że została wymyślona przez marksistęFrederica Jamesona jako „trzecia przestrzeń”47”” , przez wyobrażenie „negocjacji(negotiation(( )”, której celem jest szczególna „artykulacja antagonistycznych lubzaprzeczających sobie elementów” obu momentów.

„Za pomocą pojęcia negocjacji próbuję skierować uwagę na strukturę iteracji,która określa formę ruchów politycznych, które próbują wyartykułować antagoni-styczne (antagonistic(( ) i zaprzeczające sobie (c oppositiona(( l) elementy bez zbawczej racjonalności zniesienia lub transcendencji”48”” .

Bhabha odnosi się tutaj ewidentnie do pojęcia Jacquesa Derrida – différance. Musi to czynić, ponieważ w przeciwnym razie ta „artykulacja” byłaby możliwatylko w pedagogicznym sensie, ale nie w myśl zamierzonej przez niego perfor-mance.

Jak pokazał Derrida w kontynuacji swojej krytyki filozofii języka Ferdinanda de Saussures’a49 nie daje przy iteracji znaku gwarancji, że zachowa on swoje zna-czenie. Wprawdzie musi istnieć minimalna pozostałość (restance minima(( lell ), abyeznak mógł w ogóle zostać powtórzony. Jednak błędem jest domniemywać w nim„permanencję” lub „substancję”, której nie dotykałaby zmiana czasu50. Iteracja prowadzi do czasowego zróżnicowania znaku sama z siebie – do différance – któ-ra powoduje „przesunięcie znaczenia”:

„Czas i miejsce innego razu (the other time) pracują i zmieniają juże at once, a równocześnie pierwszy raz, pierwsze uderzenie i at once”51.

Jeśli dotyczy to znaku mowy, to ze względu na strukturalne powinowactwomiędzy mową a pamięcią kulturową musi to obowiązywać także odnośnie do znaków pamięci, zintegrowanych w panujących narodowych mitach, które podob-nie jak drewniane tratwy mają spływać w dół wraz z wodą. Fakt, że się poruszają,oznacza bowiem tylko tyle, że przetrwały w czasie, ale nie, że pozostały przy tym

46 Tamże, s. 42.47 Tamże, s. 325, 331.48 Tamże, s. 38-39.49 J. D e r r i d a, Grammatologie, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1983.50 Te n ż e, Limited Inc., Wien: Passagen 2001, s. 88.51 Tamże, s. 103.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 31

„pozaczasowe” i same w sobie identyczne52. Podczas gdy dla strony pedagogicz-nej żadne długie rozciągnięcie komunikacji nie zmienia znaczenia znaku pamięci, Bhabha podąża za koncepcją Derridy différance, która nadaje znaczenia znakowi poprzez czystą artykulację i dba o to, „aby znaczenie i symbole kultury nie były od samego początku jednolite i ustalone i aby ten sam znak mógł być od nowa do-wiedziony, tłumaczony, rehistoryzowany i czytany”53.

Derrida pozwala przejść pojęciu différance w pojęcie dissémination, aby okreś-lić proces sylabizowania, który przesuwa znaczenie jego punktu wyjścia na inne tory54. Jest więc logiczne, że Bhabha nadaje tytuł „DisemiNacja” swojej pracy ar-rrgumentującej, że mniejszości jako „agenci nowego” mają artykułować panującynarodowy mit55. W związku z tym, że ta artykulacja może się zdarzyć tylko na tle własnego mitu, znajduje ona ujście także w tym sylabizowaniu. Elementy, które są antagonistami elementów panującego narodowego mitu lub im zaprzeczają, są za-pisanymi w pamięci narodowej mniejszości znakami pamięci, które wymuszonaartykulacja również prowadzi przez konfrontacje do przesunięć znaczenia.

Według Bhabha ta artykulacja jest konieczna, ponieważ mity mniejszości są czymś innym, co przełamuje samozwrotne koło narodowego moi i umożliwiastworzenie tej nowej narracji, przy której pomocy powstaje tożsamość narodowa w sensie je. Artykulacja ta, także sylabizująca własne mity, umożliwia, że mówcymniejszości zgodnie z intencją nie muszą natychmiast dystansować swojej pozy-cji, co jednak de facto już czynią w swoich wypowiedziach.

Jak pokazał Derrida, zawsze może zachodzić różnica między intencją a wyra-żeniem, choćby dlatego, że jest warunkiem możliwości komunikacji, żeby mówca jako mówca dystansował się od swoich wypowiedzi. Coś wyrazić oznacza prze-cież umieścić coś na zewnątrz. Tylko w swojej absence indywidualnych intencji mówcy i jego pozycji w czasoprzestrzeni i kulturze słowa mogą stać się powta-rzalnymi znakami, mowa społecznym faktem56. Tak samo jak znak mowy jest mało identyczny z sobą samym, tak samo podmiot, który wyraża swoją wypo-wiedź, jest mało identyczny z podmiotem tego wyrażenia. Bez tej absence byłobynie do pomyślenia owe późniejsze zdystansowanie własnej pozycji, którą Bhabha ilustruje na przykładzie Algierczyków i robotnic.

52 M. H a l b w a c h s, Das Gedächtnis und seine sozialen Bedingungen, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1985, s. 381.

53 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 57.rr54 J. D e r r i d a, Dissemination, Wien: Passagen 1995.55 H. K. Bhabha (red.), Nation and Narration, London: Routledge 1990, s. 291-322; t e n ż e, Die

Verortung der Kultur, s. 207rr -253.56 J. D e r r i d a, Limited Inc., s. 80-85.

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN32

Jeśli Bhabha mówi o stronie performatywnej, to odbywa się to zawsze na tlefilozofii Derridy, której „duchowi” i „mądrości” zawdzięcza prawie tyle samo, co swojemu „własnemu doświadczeniu migracji”, które pozwoliło mu przeżyć ową „chwilę rozproszenia ludzi”, która „w narodach innych stanie się czasem zbiera-nia”57. Dla niego, którego teoretyczne zaangażowanie dotyczy tej strony, wskaza-nie Derridy na „dysjunkcję między podmiotem wypowiedzi (énoncé(( ) a podmio-tem wyrażenia (enunciation(( )” ma szczególne znaczenie, ponieważ ma pozwolićmowie mniejszości na absencję (absence(( ) swojego własnego „kulturowego pozye -cjonowania” i wstępowanie z własnymi wypowiedziami w negocjacje z pedago-giczną stroną58ąą . Przedstawiciele tej strony są zasadniczo zdolni do absencjonowa-nia ich kulturowego pozycjonowania. W każdym razie nie mogą zapobiec, aby ich mit został włączony do negocjacji, w której – jak już słyszeliśmy – „każda forma-cja napotyka deplasowane, zróżnicowane granice swojej grupowej reprezentacjii miejsc wyrażania”59.

Tym samym negocjacja ta zaznacza w rzeczywistości trzecią przestrzeń, któranie jest jednym (z jednością mniejszości jako punktem wyjściowym) ani drugim(naród w sensie moi), lecz czymś pomiędzy nimi: mianowicie miejscem, w któ-rym odbywa się konstrukcja narodowej tożsamości w myśl je: „Aby wyprodu-kować znaczenie konieczne jest, aby te dwa miejsca zostały wprawione w ruch,podczas którego przebiegną przez trzecią przestrzeń”60.

Bhabha mówi, jak już wspomniano, razem z Fanonem także o „miejscu ukry-tego zaburzenia równowagi, w której znajduje się naród”, więc znajdując sięw „ruchu wahadłowym”, dotyka obu biegunów, aby je wyartykułować61. Efek-kktem jest owo podwójne rozproszenie, które otwiera szansę sformułowania nowej narodowej narracji. Ponieważ to „pojawianie się trzeciej przestrzeni wyrażenia”kwestionuje bardzo słusznie panujący „pogląd na historyczną tożsamość kultu-ry jako zhomogenizowanej, ujednoliconej siły, która pobiera swoją autentycznośćz pierwotnej przeszłości i była utrzymywana przy życiu w narodowej tradycji na-rodu”62.

Rzeczywiście nie chodzi już w tej negocjacji o wynalezienie tradycji, którejdomniemane, niezmienne elementy mają zmylić, co do swojej samodzielnie wy-tworzonej wieczności poprzez to, co samodzielnie wytworzone. Według Bhabha

57 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 207.rr58 Tamże, s. 55.59 Tamże, s. 42.60 Tamże, s. 55.61 Tamże, s. 53-54, 227-230.62 Tamże, s. 56.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 33

wynalezienie tradycji jest przede wszystkim fikcją, ponieważ dla niego narracja narodu jest tym, co konsekwentnie niegotowe, co się rozwinie nie tylko w nie-określoną przyszłość, lecz także w nieokreśloną przeszłość. Wraz z tradycją zo-stało wynalezione spojrzenie na przeszłość, pozwalające rozpoznać domniema-ny rozwój. W rzeczywistości wynalezienie tradycji nawiązuje jednak do założeń, które tylko rzekomo stanowią stałe stany faktyczne. Założenia psychoanalityczneBhabha podkreślają natomiast to, co obce, co niesamowite, co nie jest zintegrowa-ne w panującym poglądzie, a jednak ciągle toruje sobie swoją drogę do narodowejnarracji, a jej pojawienie się nie podlega kontroli. Nie tylko przyszłość, lecz takżeprzeszłość jest ciągle przed nami, jak argumentuje Bhabha z psychoanalitycznejperspektywy, ponieważ nowa artykulacja i zmiana znaczenia na marginesach na-rodowej wspólnoty zmusza, aby stale od nowa gruntować tradycję.

Oczywiście Bhabha rozpoznawał jak najbardziej funkcję, którą przypisuje się tradycji przy konstrukcji tożsamości narodowej nacji w XIX w., gdy zauważa, że „[...] nowoczesna terytorialność narodowa jest reprezentowana w archaistycznej,atawistycznej doczesności tradycjonalizmu. Przestrzenna różnica powraca jakoczasowa równowaga i przekształca terytorium w tradycję, naród w jedność”63.

Inaczej niż nacja szlachecka, nacja narodowa ma być wielką solidarną wspól-notą64ąą . Jej członkowie nigdy nie poznają większości innych, których spotkają lubo których tylko usłyszą, ale w głowie każdego z nich istnieje jednak wyobrażenieich wspólnoty, więc są nawet gotowi w razie potrzeby poświęcić swoje życie zatę tylko „wyobrażoną wspólnotę”65. Będzie to możliwe, ponieważ przy pomocy modernizacji zwykłych uwspólnotowień, jak rodzina i kościół z ich wyrosłymi tradycjami, coraz mniej udaje się wygenerować uczucia przynależności. Naród jest „duchową rodziną”66. „Wypełnia pustkę, powstałą po wykorzenieniu wspólnot i rodzin, i przenosi tę stratę w język metafory. Jak można rozpoznać z etymologii słowa, ta metafora przenosi znaczenie domu i przynależności ponad [...] owymioddaleniami i kulturalnymi różnicami, które obejmują wynalezioną wspólnotę narodu nacji”67.

63 Tamże, s. 222.64 E. R e n a n, Was ist eine Nation? Vortrag in der Sorbonne am 11. März 1882, w: Grenzfälle.

Über neuen und alten Nationalismus, red. M. Jeismann, H. Ritter, Leipzig: Reclam 1993, s. 309.65 B. A n d e r s o n, Die Erfindung der Nation. Zur Karriere eines folgenreiches Konzeptsl ,

Frankfurt am Main–New York: Campus 1996, s. 16.YY66 E. R e n a n, Was ist eine Nation?, s. 307.67 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 208.rr

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN34

Tak bardzo różniły się ilościowo od opierających się na wyrosłych tradycjachnacjach szlacheckich, że nacje narodowe nie mogły najwyraźniej zrezygnować z tradycji, dlatego musiały jakieś wynaleźć.

„They are responses to novel situations which take the form of reference to old situations, or which establish their own past by quasi-obligatory repetition. It is the contrast between the constant change and innovation of the modern world and the attempt to structure at least some parts of social life within it as unchangingand invariant, that makes the ‘invention of tradition’ so interesting”68.

Miała temu położyć kres perspektywa, która bierze swój początek od mniej-szości:

„Przy tworzeniu narodu jako narracji istnieje rozłam między kontynuistycz-ną, akumulacyjną doczesnością pedagogów a powtarzalną, rekursywną strategią permormance”69.

Zamiast wymyślania rzekomo niezmiennej tradycji, mniejszości powinny tak długo artykułować antagonistyczne lub zaprzeczające sobie wzajemnie elementy panujących i uciskanych mitów, aż ich znaczenia przesuną się wzajemnie:

„Język krytyki jest nie dlatego efektywny, że utrzymuje podział stanowisk panów i parobków [...] na wszystkie czasy, lecz jest właśnie efektywny dlatego, że przekracza przeciwstawne terytoria i otwiera przestrzeń przekładu: mówiącobrazowo, zmienia miejsce hybrydowości, w którym konstrukcja politycznegoobiektu, który jest nowy, nie jest ani jednym, ani drugim, zgodnie z naszymi po-litycznymi oczekiwaniami oddala przymusowo dotychczasowe formy poznaniapolitycznych momentów”70.

Przez tę trzecią przestrzeń przepływa inna doczesność, która nie napina teraź-niejszości w kontynuacyjność między przeszłością a przyszłością, lecz pojmujeją jako „moment przejścia” do czegoś zupełnie nowego71o . To przejście, wedługBhabha, dokonuje się od narodowego moi do narodowego je. Dlatego naszkicowu-je narodowy podmiot w jego limitowości, co jest oczywiście tylko jednym przy-kładem istniejącej, nie tylko w czasie globalizacji, heterogeniczności i otwartościspołecznych jednostek. „Dopiero, gdy zrozumiemy, że wszystkie kulturowe wy-powiedzi i systemy są konstruowane w tej sprzecznej i ambiwalentnej przestrze-ni wyrazu, pojmiemy stopniowo, dlaczego hierarchiczne roszczenia o inherentną oryginalność lub »czystość« kultur nie są możliwe do utrzymania, a mianowicie

68 E. H o b s b a w m, Introduction: inventing traditions, s. 2.69 H. K. B h a b h a, Die Verortung der Kultur, s. 218.rr70 Tamże, s. 38.71 Tamże, s. 335.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 35

już zanim sięgnęliśmy do empiryczno-historycznych przykładów, demonstrują-ąących ich hybrydyczność”72.

Pod względem empiryczno-historycznym istnieje w rzeczywistości cała peł-nia przykładów, popierających teorię Bhabha73a .

Gdy jest sformułowana narodowa narracja, to naród musi ją legitymować.Odbywa się to przez performance. Bhabha nawiązuje tutaj do teorii aktu mowyJohna L. Austina i Johna R. Searle’a, którzy stworzyli pojęcie „performatywów”i których przypuszczalnie recypuje on przez okulary Derridy, poddające tę teo-rię wnikliwej krytyce74e . W odróżnieniu od konstatywnych wyrażeń, za pomocą których wypowiada się jakieś twierdzenie, które może być prawdziwe lub fałszy-we, za pomocą wyrażeń performatywnych dokonuje się działanie, które może sięudać lub nie75e . Na przykład ktoś, kto mówi przed urzędem stanu cywilnego: „Tak,chcę...”, ten wyraża obietnicę temu, z kim się pobiera. Tak, jak oznacza łacińskieperformera, wywodzi coś, przekształca coś w czyn: uzasadnia małżeństwo. Ana-logicznie Bhabha wyobraża sobie, że wielu różnych członków narodu za pomocą performatywnych wyrażeń uzasadnia prawdziwy narodowy podmiot w sensie je.

Już według Ernesta Renana, który w 1882 r. przedłożył wpływową teorię na-rodu, „wyraźnie wypowiedziane życzenie, aby kontynuować wspólne życie” – można to sformułować w następujący sposób: „Tak, nadal chcę należeć do nacji” – „konstytutywne dla narodu, którego egzystencja ma zależeć od takiego codzien-nego plebiscytu”76. Ponadto w podobny sposób, bazując na obietnicy po opubliko-waniu przez Austina How to do Things with Words, interpretował myśl umowy77.

72 Tamże, s. 57.73 U. H a n n e r z, The world in creoll lisation, „Africa” 57 (1987); J. N e d e r v e e n P i e t e r s e,

Der Melange-Effekt. Gll lobalisierung im Plural, w: Perspektiven der Weltgesellschaftll , red. U. Beck, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1998; D. H o e r d e r, Transkulturelle Lebensformen. Menschen inlokalen – (post-)nationalen – globalen Welten, „Sozial.Geschichte” 20 (2005).

74 J. L. A u s t i n, How to do Things with Words. The William Jones Lectures Delivered at Har-vard University in 1955, Cambridge, Mass.: Harvard University Press 1962; J. R. S e a r l e, SpeechActs, Cambridge: Cambridge University Press 1969; t e n ż e, Reiterating the differences: a reply tollDerrida, „Glyph” 2 (1977); J. D e r r i d a, Limited Inc.; M. F r a n k, Was ist Neostrukturalismus?, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1983; t e n ż e, Die Entropie der Sprache. Überlegungen zur DebatteSearle-Derrida, w: Das Sagbare und das Unsagbare. Studien zur deutsch-französischen Herme-neutik und Texttheorie, red. Manfred Frank, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1989.

75 J. L. A u s t i n, How to do Things with Words, s. 5-6.76 E. R e n a n, Was ist eine Nation?, s. 309.77 R. S a m e k, Performative utterances and the concept of contract, „Australasian Journal of

Philosophy” 43 (1965); G. Pa r r y, Performative utterances and obligation in Hobbes, „Philosophi-cal Quarterly” 17 (1967).

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN36

To nie przypadek, że Bhabha odnosi się do Renana, i to od początku. W swo-im Nation and Narration szuka nie tylko bezpośredniego nawiązania do Renana,gdy chodzi o kwestię, czym jest naród, lecz gardzi prowadzonym od tego cza-su naukowo-społecznym dyskursem w ten sposób, że publikuje po Renanie tylko teksty autorek i autorów, którzy nie zyskali sławy w tym dyskursie78. Po upływie wieku chciałby zacząć od nowa. Renan daje mu o tyle odpowiednią podstawę, żezdefiniował pojęcie nacji bez odniesienia do kulturowej i etnicznej wspólnoty, abyugruntować ją tylko i wyłącznie na woli. W ten sposób chciał ingerować w spo-ry między Niemcami a Francją o Alzację i Lotaryngię. Kulturowo czy etnicz-nie nie można było tutaj niczego rozstrzygnąć, lecz tylko przez wolę można było uzasadnić przynależność tego hybrydowego regionu do francuskiej nacji. Bhabha jest w podobnej sytuacji: wielu różnych członków narodu nie można zintegrowaćwskazując na jakieś obiektywne wspólnoty, lecz tylko przez ich subiektywną wolę. Jest, czego Bhabha nie tematyzuje, w nacjach obywatelsko-państwowychwystarczająco dużo spraw, które uwiarygodniają jego żądania – nawet jeśli niew szczególnie oryginalny sposób.

Nawet jeśli jego wywody dotyczące Renana są mocno tajemnicze, to wedługBhabha jest to przecież „codzienny plebiscyt, stanowiący performatywny dys-kurs narodu”, który tak formułuje: „Narodowy podmiot jest wytwarzany w tym miejscu, w którym cyrkuluje codzienny plebiscyt [...] w wielkiej narracji woli”79. Członkowie narodu nie zatwierdzają swoim plebiscytem obrazu, który narzucają im pełnomocnicy wiedzy, lecz zgadzają się na sformułowaną przez siebie i dlate-go „wielką” narracją w heterogenicznym i otwartym dyskursie, która jest wpraw-dzie także wymysłem, ale – jak już widzieliśmy – nie jest wynalezieniem tradycji,a także nie pozostaje już w tradycji wymysłów.

Bhabha zilustrował odbywające się w trzeciej przestrzeni procesy negocjacji i tłumaczenia w pełni literalnych tekstów. Zaniedbał przy tym, niestety, wymiary socjologiczne. Jego wskazanie na Richarda Rorty’ego, który miał twierdzić, że solidarność musi zostać złożona z małych kawałków80, jest wprawdzie zrozumiałe(przede wszystkim w swoim podobieństwie do małych kawałków tekstów, za po-mocą których na przykład liryk Derek Walcott opisuje Karaiby jako hybrydową postkolonialną przestrzeń), ale w ten sposób nie do końca można wyjaśnić po-wstanie „wielkiej solidarnej wspólnoty”81, która ma także przedstawiać nową na-

78 H. K. Bhabha (red.), Nation and Narration, 1990.79 Te n ż e, Die Verortung der Kultur, s. 239.rr80 Tamże, s. 351.81 E. R e n a n, Was ist eine Nation?, s. 308.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 37

cję, włączając mniejszości. Aby powstała taka solidarna wspólnota, konieczne są wspólne losy polityczne. Przy takich założeniach, teoria Bhabha jest oczywiściewymowna, jak np. pokazuje analiza sytuacji Polski82.

Z języka niemieckiego przełożył Grzegorz Adamczyk

BIBLIOGRAFIA

ANDERSON B., Die Erfindung der Nation. Zur Karriere eines folgenreiches Konzeptsl , Frank-furt am Main, New York: Campus 1966.YY

ASSMANN J., Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen, München: Beck 2000.

AUSTIN L. J., How to do Things with Words. The William Jones Lectures Delivered at Har-rrvard University in 1955, Cambridge: Harvard University Press 1962.

BAUM C. R., Authority and identity: the invariance hypothesis II, „Zeitschrift für SozioloII -gie” 6 (1977), s. 349-369.

BAUM C. R., Authority codes: the invariance hypothesis, „Zeitschrift für Soziologie” 6 (1977), s. 5-28.

BHABHA K. H. (red.), Nation and Narration, London: Routledge 1990.BHABHA K. H., Die Verortung der Kultur, Tübingen: Stauffenburg 2000.BHABHA K. H., The Location of Culture, London–New York: Routledge 1994.YYBOURDIEU P., Das politische Feld. Zur Kritik der poll litischen Vernunft, Konstanz: UVK

2001.BRAUDEL F., Geschichte und Sozialwissenschaften – Die „ll longue durée”, w: Geschichte

und Soziologie, red. H.-U. Wehler, Köln: Kiepenheuer & Witsch 1972, s. 189-215.DERRIDA J., Dissemination, Wien: Passagen 1995.DERRIDA J., Grammatologie, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1983.DERRIDA J., Limited Inc., Wien: Passagen 2001.FRANK M.,K Die Entropie der Sprache. Überlegungen zur Debatte Searle-Derrida, w: Das

Sagbare und das Unsagbare. Studien zur deutsch-französischen Hermeneutik und Text-theorie, red. M. Frank, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1989, s. 491-560.

FRANK M.,K Was ist Neostrukturalismus?, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1983.GENNEP VAN A., The Rites of Passage, London: Routledge & Kegan Paul 1960.HALBWACHSWW M., Das Gedächtnis und seine sozialen Bedingungen, Frankfurt am Main:

Suhrkamp 1985.

82 G. W a g n e r, Two nations in the third space. Postcolonial theory and the Pol lish revolution, w: Communicating in the Third Space, red. K. Ikas, G. Wagner, New York: Routledge 2009.YY

GERHARD WAGNERWW , ANGELIKA ZAHN38

HANNERZ U., The world in creoll lisation, „Africa” 57 (1987), s. 546-559.HERDER G. J.,R Auch eine Philosophie der Geschichte zur Bildung der Menschheitll , w: t e n -

ż e, Schriften zu Philosophie, Literatur, Kunst und Altertum 1774–1787, Frankfurt am Main: Deutscher Klassiker Verlag 1994, s. 9-107.

HOBSBAWAA M E., Introduction: inventing traditions, w: The Invention of Tradition, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, Cambridge: Cambridge University Press 1983, s. 1-14.

HOERDER D., R Transkulturelle Lebensformen. Menschen in lokalen – (post-)nationalen – glo-balen Welten, „Sozial Geschichte” 20 (2005), s. 11-29.

Hosking G., Schöpflin G. (red.), Myths and Nationhood, Newdd York: Routledge 1997.YYLACAN J., Das Spiegelstadium all ls Bill ldner der Ichfunktion wie sie uns in der psychoanall lytill -

schen Erfahrung erscheint, w: t e n ż e, Schriften I, Olten: Walter 1973, s. 61II -70.LACAN J., Eine materialistische Definition des Bewusstseinsphänomens, w: t e n ż e, Das

Ich in der Theorie Freuds und in der Technik der Psychoanalysell . Das Seminar, Buch II(1954–1955), Olten: Walter 1980, s. 55-71.

LEPSIUS M. R., Nation und Nationalismus in Deutschlandll , w: dd Nationalismus in der Welt von heute, red. H. A. Winkler, Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1982, s. 12-27.

NEDERVEEN P. J., Der Melange-Effekt. Gll lobalisierung im Plural, w: Perspektiven der Welt-gesellschaftll , red. U. Beck, Frankfurt am Main: Suhrkamp 1998, s. 87-124.

Parry G., Performative utterances and obligation in Hobbes, „Philosophical Quarterly” 17(1967), s. 246-252.

RENAN E., Was ist eine Nation? Vortrag in der Sorbonne am 11. März 1882, w: Grenzfälle. Über neuen und alten Nationalismus, red. M. Jeismann, H. Ritter, Leipzig: Reclam 1993, s. 290-311.

SAMEK R.,K Performative utterances and the concept of contract, „Australasian Journal of Philosophy” 43 (1965), s. 196-210.

SAUSSURE DE F., Grundfragen der allgemeinen Sprachwissenschaftl , Berlin: de Gruyter 1967.

SCHULZE H., Staat und Nation in der europäischen Geschichte, München: Beck 1999.SEARLE R. J., Reiterating the differences: a reply to Derridall , „Glyph” 2 (1977),

s. 198-208.SEARLE R. J., Speech Acts, Cambridge: Cambridge University Press 1969.SOJA W. E., Thirdspace. Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Placesll ,

Cambridge, Mass.: Blackwell 1996.SOMERS S. M., The narrative construction of identity: a relationall l and network approachl ,

„Theory and Society” 23(1994), s. 605-649.SUTER A.,R Nationalstaat und die „Tradition von Erfindung”. Vergll leichende Überlegungen,

„Geschichte und Gesellschaft” 25 (1999), s. 480-503.WAGNER G., R Nation, DissemiNation und Dritter Raum. Homi K. Bhabhas Beitrag zu einer

Theorie kollektiver Identität, „Dialektik. Zeitschrift für Kulturphilosophie” 1 (2006),s. 181-193.

NACJA, DYSEMINACJA I TRZECIA PRZESTRZEŃ 39

WAGNER G.,R Two nations in the third space. Postcolonial theory and the Pol lish revolution,w: Communicating in the Third Space, red. K. Ikas, G. Wagner, New York: RoutledgeYY2009, s. 169-192.

WHITE C. H., Identity and Control. A Structural Theory of Social l Actionl , Princeton: Prince-ton University Press 1992.

NATION, DISSEMINATION AND THIRD SPACECONTRIBUTION OF HOMI K. BHABHASINTO THE THEORY RR OF COLLECTIVE IDENTITY

S u m m a r y

The authors present the concept of Homi K. Bhabha, literature expert and representative of post-colonialism, and its contribution into the theory of collective identity. In fact, Bhabhabelieves that each nation is exposed to dissemination. Nowadays, national identity is only possible as a result of negotiations taking place in the third space between old national elites and new minorities. Thus, onemay claim that Bhabhatakes a constructivist standpoint which became consolidated in the 1980s inthe research into social sciences, which means that the nation is essentially treated not as the essencebut as a product of construction. Yet, Bhabhadoes not follow that standpoint uncritically, because in YYhis opinion, it treats the construction of a nation in an excessively unilateral manner. He comparesthe process involving creation of national identity to development of individual identity as defined in psychoanalysis. Indeed, Bhabha’s psychoanalytical assumptions emphasise what is strange, what is remarkable, what is not integrated in the prevailing opinion, but what is continuously threading its way towards national narration, yet its appearance is not controllable. Not only is the future ahead of us, but so is the past, as claims Bhabhafrom the psychoanalytical perspective, because new articula-tion and the shift of meaning on the margins of national community forcecontinuous re-establishment of traditions.

Słowa kluczowe: naród, dyseminacja, tożsamość, Homi K. Bhabha.Key words: nation, dissemination, identity, Homi K. Bhabha.