Na Targówku Kamienie Mówią...Przewodnik Po Miejscach Walk i ...

NA TARGÓWKU KAMIENIE MÓWIĄ...

***

PRZEWODNIK PO MIEJSCACH WALK I PAMIĘCI

WARSZAWA, 2008

OPRACOWANIE MERYTORYCZNEKatarzyna Utracka

ZDJĘCIA I MAPYZygmunt Walkowski

PROJEKT GRAFICZNY I SKŁADIreneusz Mitura

© Urząd Dzielnicy Targówek m.st. WarszawyWarszawa 2008

Zdjęcia lotnicze pochodzą ze zbiorów Zygmunta Walkowskiego (National Archives, College Park, Stany Zjednoczone)

3

WstęP

szanoWni PaństWo,

Staraniem środowiska żołnierzy VI Obwodu Praga Armii Krajowej i Urzędu Dzielnicy Targówek przygotowane zostało unikatowe wydawnictwo, które dziś oddajemy w Państwa ręce.

„Na Targówku kamienie mówią…” to publikacja poświęcona naszej najnowszej historii. Ile kamiennych pomników mijamy każdego dnia w drodze do pracy, na spacerze?Czy zastanawiamy się nad ich znaczeniem, nad tym o czym mówią? Kogo upamiętniają?

Dzięki przewodnikowi mamy okazję poznać część naszej tradycji zapisanej w zimnym głazie. „...Kamienie mówią” to opowieść o czasach II wojny światowej przedstawiona przez uczestników tamtych wydarzeń. „Naród, który traci pamięć, traci sumienie” pisał Zbigniew Herbert. Płynący czas zaciera litery wyryte w najtwardszym marmurze - pamięć pozwala je odtworzyć, przywrócić do życia.Dlatego pamiętajmy – to nasza powinność.

4

WstęP

Opracowanie pod tytułem „Na Targówku kamienie mówią...” jest przewodnikiem po miejscach pamięci narodowej. Zawiera adresy, fotografie obiektów i opisy wydarzeń, które zaważy-ły na losach mieszkańców. Dzięki wykorzystaniu bogatego zakresu materiałów źródłowych, przedstawiona została histo-ria społeczeństwa, które poniosło olbrzymie ofiary w walce o niepodległość.

Tutaj w 1939 roku broniona była Warszawa od strony pół-nocnej. Linia frontu przebiegała wśród osiedli mieszkaniowych od Pelcowizny do Utraty.

W czasie okupacji, wobec prześladowań i terroru niemieckiego, młodzież podjęła przygotowania do wystąpienia zbrojnego. Na Zaciszu powstały nawet tajne kursy szkoły podchorążych, kształcące dowódców konspiracyjnych oddziałów wojskowych. W ramach organizacji Armii Krajowej, na Bródnie i Targówku, przeszkolonych zostało ok. 1400 osób, następnie przydzielo-nych do plutonów bojowych i służb: sanitarnych, łączności, dywersji bojowej. Młodzież harcerska aktywnie uczestniczyła w małym sabotażu, w sieci wywiadu, w rozpowszechnianiu prasy podziemnej.

Wszelka działalność związana z odzyskaniem niepodległości spotykała się z prześladowaniami i bezwzględnym terrorem okupanta. Mówią o tym napisy na pomnikach: „rozstrzelani”, „powieszeni”, „zamordowani w Gestapo”, „zamęczeni w obo-zach koncentracyjnych”.

Gdy po kilkuletniej niewoli, pod Rembertowem pojawiły się czołgi rosyjskie, uznano, że to czas sprzyjający do pokonania zaborcy. W Warszawie zaczęło się powstanie.

Zgodnie z otrzymanym rozkazem, powstańcy prascy przystą-pili do opanowania strategicznie ważnych obiektów. Na Bródnie były to urządzenia węzła kolejowego i stacji Warszawa-Praga oraz most na Kanale Żerańskim. Na Targówku atakowano

ufortyfikowane budynki zarządu Cmentarza Bródnowskiego, stanowisko baterii przeciwlotniczej przy ul. Gilarskiej, obiekty szkoły przy ul. Mieszka I.

Ataki powstańcze załamały się jednak gdy Niemcy wprowa-dzili broń pancerną w postaci kolumny czołgów, które jeździły wzdłuż ulic św. Wincentego i Odrowąża, a po torach kolejo-wych przejeżdżał pociąg pancerny. Ostrzał z czołgów i pociągu pancernego oraz brak jakiegokolwiek wsparcia z zewnątrz, nie dawał powstańcom szansy na zwycięstwo.

Ponadto 2 sierpnia 1944r., żołnierze niemieccy dopuści-li się aktu ludobójstwa przez rozstrzelanie ok.100 osób na Cmentarzu Bródnowskim.

Wiele ofiar związanych było z przeprowadzonym od strony Targówka atakiem na niemieckie koszary przy ul. 11-go Listopada. W bohaterskim zrywie polegli młodzi chłopcy, żołnierze AK: bra-cia Kowalscy „Kozioł” i „Koziołek”, bracia Puchalscy „Atomek” i „Łotr” , harcerz Jurek Kantarski i wielu innych. Ci, którzy ocaleli organizowali przeprawy przez Wisłę do oddziałów AK walczących w Puszczy Kampinoskiej.

W ciągu sierpnia 1944 roku, wobec zbliżającego się frontu wschodniego, wysiedlano ludność z kolejnych dzielnic Pragi. Wtedy w egzekucji przy ulicy Odrowąża rozstrzelanych zostało 40 osób a dowódca oddziałów AK z Bródna kpt. piech. Zygmunt Pawlik ps.”Gawryło” został wywieziony do obozu koncentra-cyjnego, z którego nie wrócił.

Praskim żołnierzom Armii Krajowej poświęcony jest oka-zały pomnik w kwat. 22A na Cmentarzu Bródnowskim. Tutaj co rok z okazji rocznicy Powstania Warszawskiego odbywają się uroczystości i organizowany jest Apel Poległych przy asyście kompanii honorowej Wojska Polskiego, przy licznym udziale mieszkańców Pragi oraz przedstawicieli władz terenowych i organizacji społecznych.

PaMięĆ o BoHatERaCH niE zaGiniE

5

WstęP

Od początku lat 90-tych miejsca pamięci w Dzielnicy Targówek pozostają pod opieką władz samorządowych. Opieka dotyczy bieżącego porządkowania, remontów i ukwiecania tych obiektów a również dekorowania z okazji rocznic pań-stwowych wspólnie z przedstawicielami praskich organizacji kombatanckich.

Przewodnik po miejscach pamięci pod tytułem „Na Targówku kamienie mówią”, opracowany został z inicjatywy Zarządu Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy. Przez mieszkańców może być traktowany jako dokument tożsamości i dumy obywatel-skiej. Dla młodzieży może być podręcznikiem wiedzy o patrio-tyźmie i o tym jak kochać Polskę.

Zofia Stpiczyńska

przewodnicząca Komisji Miejsc Pamięci AK na Pradze

6

sPis oBiEktóW i W HoŁDziE

WaLCzĄCYM

1. ul. P. Wysockiego 8. Pomnik harcerzy „Sokół” walczą-cych w I wojnie światowej.

2. ul. P. Wysockiego 49. Pomnik Bitwy Warszawskiej 1920 roku.

3. ul. Kondratowicza 20. Tablica pamięci walk 20. Dywizji Piechoty.

4. ul. Kondratowicza 20. Pomnik żołnierzy – mieszkańców Bródna, Targówka i Zacisza – uczestników walk o wol-ność i niepodległość ojczyzny.

5. ul. Pospolita 22 (Osiedle Zacisze). Tablica upamiętnia-jąca miejsce szkolenia podchorążych Armii Krajowej.

6. ul. P. Wysockiego 8. Tablica pamięci poległych i zmar-łych harcerzy z 51. WDH.

7. ul. P. Wysockiego 11. Pomnik pamięci kolejarzy węzła kolejowego Warszawa-Praga.

ii oFiaRY tERRoRU niEMiECkiEGo

8. ul. Stojanowska 12/14. Miejsce martyrologii mieszkań-ców Targówka.

9. ul. Zabraniecka w rejonie wylotu ul. Utrata. Monolit upamiętniający miejsce zamordowania przez okupanta sześciuset Żydów.

10. ul. Toruńska róg Wysockiego (Osiedle Ustronie). Monolit pamięci powieszonych dziesięciu więźniów z Pawiaka.

11. ul. Suwalska 11. Pomnik upamiętniający ofiary egzekucji publicznej.

12. Rondo Żaba. Monolit w miejscu rozstrzelania siedem-nastu osób.

7

spis obiektów

III ŚLADY POWSTANIA WARSZAWSKIEGO

13. ul. P. Wysockiego róg Bartniczej. Pomnik „Reduta Bródnowska”.

14. ul.P.WysockiegorógBartniczej.Tablicaupamiętniającaakcjepowstańczeżołnierzy632. i641.ZgrupowaniaObwodu AK Praga.

15. ul.P.WysockiegoprzyTrasieToruńskiej.Monolitupa-miętniającymiejscerozstrzelaniadziewięciuPolaków.

16. ul.św.Wincentego44.Tablicaupamiętniającamiejscerozstrzelania siedemnastu Polaków.

17. ul. św. Wincentego róg Oszmiańskiej. SymbolicznamogiłarozstrzelanychPowstańców.

18. ul.Tykocińska27/35.TablicapamięciżołnierzyIIRejonuObwodu AK Praga.

19. ul. Tykocińska 32/34. Tablica upamiętniająca punktsanitarnyIIRejonuObwoduAKPraga.

20. ul.SpytkazMelsztynaprzytorachkolejowych(OsiedleZacisze).MonolitupamiętniającyzamordowanychprzezNiemcówdziesięciuPolaków.

21. ul.KsięciaZiemowita42.Monolitupamiętniającyroz-strzelanychtrzydziestujedenPolaków.

22. ul. Odrowąża przy Cmentarzu Żydowskim. Monolitupamiętniający miejsce rozstrzelania czterdziestuPolaków.

IV CMENTARZ BRÓDNOWSKI

1.Kwatera22A rz. I gr. 1. Pomnikpamięci poległychi zmarłychżołnierzy6-XXVIObwoduAKPragaorazpraskiejkompaniiDywersjiBojowej„DB-22”.

2.Kwatera93Cgr.26-27.MogiłasióstrMarii iJadwigiSnopkównychzamordowanychprzezagentagestapo.

3.Kwatera30Nrz.Vgr.15.MogiładwóchżołnierzyArmiiKrajowej,pracownikówtajnejdrukarnizamordowanychprzez gestapo.

4.Kwatera35Drz.IVgr.13-19.GróbzbiorowysiedmiużołnierzyArmiiKrajowej,pracownikówtajnejwytwórnimateriałówwybuchowych.

5.Kwatera36H rz. I gr.23.SymbolicznygróbJaninyRylskiejippłk.ZygmuntaRylskiego„Hańczy”.

6. Kwatera28Brz.IVgr.5-6.MogiłabraciCzesławaiNarcyzaKozłowskichpoległychwPowstaniuWarszawskim.

7.Kwatera73Arz. IIIgr.3-4.MogiłabraciZygmuntai PiotraLudwikaPuchalskichpoległychwPowstaniuWarszawskim.

8.Kwatera114Hrz.VIgr.2-5.PomnikrozstrzelanychprzezNiemcówwdniu2sierpnia1944roku.

9. Kwatera33Crz.Vgr.9-22.Mogiłydwudziestuośmiuczłonków Polskiej Partii Socjalistycznej poległychw Powstaniu Warszawskim.

10. Kwatera13Arz.IIgr.7.MogiłaksiędzaJózefaWoźniaka,kapelanaIRejonuObwoduAKPraga.

11. Kwatera45N.Pomnikwięźniówpolitycznychstraco-nychwlatach1944-1956.

9

WstęP

Liczne miejsca pamięci narodowej znajdujące się na terenie Dzielnicy Targówek mówią o bohaterskiej przeszłości dziel-nicy i jej mieszkańców. Pomniki i głazy pamięci przy ulicach i placach, tablice na budynkach i w kościołach, zbiorowe mogiły i pojedyncze groby powstańcze upamiętniają miejsca bohaterskiej walki o niepodległość ojczyzny. Mówią również o ponoszonych w związku z tym ofiarach.

W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku, gdy front zbliżał się do Warszawy, nastąpiła ogromna mobilizacja wśród mieszkańców Bródna i Targówka. Harcerze pełnili służbę na stacji kolejowej, gdzie opiekowali się rannymi żołnierzami przywożonymi z frontu. Młodzież masowo zgłaszała się do Armii Ochotniczej. Warsztaty kolejowe pracowały na pełnych obrotach. Remontowano tabor dla potrzeb pobliskiego frontu pod Radzyminem. Upamiętnia to wydarzenie stojący przy ulicy Wysockiego pomnik Bitwy Warszawskiej 1920 roku.

Wrzesień 1939 roku przyniósł krwawe walki w obronie sto-licy. Na Bródnie i Targówku walczyły między innymi oddzia-ły 20. Dywizji Piechoty płk. dypl. Wilhelma Lawicza-Liszki. Szczególnie zacięte boje toczył 1. Pułk „Obrony Pragi” i 79. Pułk Piechoty 20. Dywizji na „cyplu” północno-wschodnim cmentarzy bródnowskich. Obrońcy Pragi pod dowództwem gen. Juliusza Zulaufa zdołali utrzymać pozycje obronne do dnia kapitulacji Warszawy. Bohaterskie walki 20. Dywizji Piechoty upamiętnia tablica na budynku Ratusza Dzielnicy Targówek m.st.Warszawy.

Po zajęciu Warszawy okupant natychmiast przystąpił do organizowania niemieckiego aparatu administracyjnego i policyjnego opartego na bezwzględnym terrorze, który miał odstraszyć ludność polską od wszelkiej działalności niepodległościowej, kulturalnej, a nawet ekonomicznej. Z miesiąca na miesiąc na warszawskich ulicach nasilały się kontrole dokumentów, łapanki, podczas których docho-dziło do masowych aresztowań przypadkowych przechod-niów. Wywożono ich następnie na przymusowe roboty do Niemiec, bądź trafiali do obozów koncentracyjnych. Słupy ogłoszeniowe przynosiły nowe obwieszczenia o egzekucjach publicznych. Okupacja niemiecka odcisnęła krwawe pięt-

no również na mieszkańcach Bródna i Targówka. Świadczą o tym miejsca zbiorowych egzekucji przy ul. Wysockiego, Suwalskiej, Rondzie Żaba.

Upadek stolicy nie oznaczał rezygnacji z dalszej walki.Od pierwszych tygodni okupacji zaczęły spontanicznie

powstawać w całym kraju tajne organizacje podziemne. Tworzyły się struktury Polskiego Państwa Podziemnego, któ-re nie tylko organizowało opór wobec okupanta, ale przede wszystkim opiekowało się swymi obywatelami, wspierało taj-ną oświatę, prowadziło działalność informacyjną, kultural-ną i dokumentacyjną. Prowadzono szeroko zakrojone prace programowo-polityczne nad przyszłym kształtem ustrojowym państwa polskiego, stosunkami społecznymi i gospodarczymi, jak i miejscem Polski w powojennej Europie. Opracowywane były podstawowe akty prawne, projekty ustaw, reformy spo-łeczne i gospodarcze, tak aby odrodzone państwo mogło zacząć działać od razu po zakończeniu wojny. Na czele Polskiego Państwa Podziemnego stały władze na emigracji. Na terenie kraju najwyższą władzę sprawował Delegat Rządu RP na Kraj w randze wicepremiera. Kierował zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej. Reprezentanci głównych sił politycz-nych w kraju tworzyli organ doradczy i opiniodawczy, stano-wiący swoisty podziemny parlament.

Już od listopada 1939 roku powstawały na Pradze pierwsze organizacje konspiracyjne, głównie na bazie kadry oficerskiej z 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej, który przed wojną stacjonował w koszarach przy ul. 11 Listopada. Na Bródnie, na terenie warsztatów kolejowych „Deutsche Ostbahn”, dzia-łały różnorodne organizacje wojskowe i polityczne. Harcerze nawiązywali kontakty z podziemnymi grupami. Na Nowym Bródnie działała 51. Warszawska Drużyna Harcerska im. het-mana Stefana Czarnieckiego, która weszła w skład Szarych Szeregów i włączyła się czynnie w działalność konspiracyjną.

Przystąpiono do szkolenia oddziałów wojskowych, prze-prowadzano różnego rodzaju kursy specjalistyczne, w pod-ziemnych zbrojowniach uruchomiono produkcję broni i mate-riałów wybuchowych. Obok zaplanowanych akcji zbrojnych, godzących w siłę wojenną III Rzeszy, organizowane były akcje

10

WstęP likwidacyjne konfidentów, odbywało się rozbrajanie żołnie-rzy i policjantów niemieckich, oddziały dywersyjne prze-prowadzały akcje zbrojne, głównie na kolei. Jedna z takich akcji miała miejsce 8 października 1942 roku. W ramach akcji „Wieniec”, siedem grup dywersyjnych, między innymi Praskiego Batalionu Saperów AK wysadziło w kilku miejscach tory kolejowe w węźle praskim. W odwecie okupant powiesił pięćdziesięciu więźniów z Pawiaka. Jedna z pięciu szubienic stanęła na Pelcowiźnie. Upamiętnia to tragiczne wydarzenie monolit przy ul. Toruńskiej róg ul. Wysockiego.

W odpowiedzi na rosnące ograniczenia i likwidację polskich niezależnych gazet, szybko rozwijał się tajny ruch wydawni-czy. Wobec wydanego jesienią 1939 roku niemieckiego nakazu zamknięcia szkół średnich i wyższych tworzyła się sieć tajnego szkolnictwa. Młodzież uczęszczała na tajne komplety, kolpor-towała konspiracyjną prasę, brała udział w akcjach „małego sabotażu”, a niektórzy w dywersji i walce zbrojnej.

Spośród licznie powstających wojskowych organizacji kon-spiracyjnych najszybszym rozwojem organizacyjnym wykazała się Służba Zwycięstwu Polski (SZP) przekształcona następnie w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), a w lutym 1942 roku w Armię Krajową (AK) - największą konspiracyjną armię w okupowanej Europie.

W ramach organizacyjnych miasto Warszawa wraz z powia-tem stanowiło Okręg Warszawa AK, w ramach którego Praga stanowiła jego VI Obwód. Obwód AK Praga systematycznie się rozrastał i przed wybuchem Powstania liczył już około 8 600 żołnierzy i był po Śródmieściu najliczniejszym obwodem miej-skim. Dysponował nie tylko liniowymi plutonami kadrowymi, ale także własnym Oddziałem Dywersji Bojowej i Batalionem Saperów Praskich. W 1941 roku cały obszar VI Obwodu podzielono na rejony szkoleniowe, taktyczne i organizacyj-ne. Utworzonych zostało pięć rejonów ze sztabami i służba-mi: Rejon I Nowe Bródno – Pelcowizna, Rejon II Targówek Mieszkaniowy i Targówek Fabryczny, Rejon III Grochów-Saska Kępa, Rejon IV Michałów-Szmulki i Rejon V Praga Centralna. Dwa pierwsze rejony wchodziły w skład obecnej Dzielnicy Warszawa-Targówek.

Pierwszym komendantem Obwodu Praga był ppłk Konrad Szramka-Gliszczyński „Zawisza”, aresztowany przez Niemców, zginął w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. W lipcu 1942 roku komendantem Obwodu AK Praga został dotychcza-sowy komendant I i IV Rejonu w tym obwodzie ppłk Zygmunt Ignacy Rylski „Hańcza”. Po aresztowaniu ppłk. „Hańczy”, w lutym 1944 roku, trzecim i ostatnim komendantem Obwodu Praga był ppłk Antoni Władysław Żurowski „Andrzej Bober”, późniejszy dowódca Powstania Warszawskiego na Pradze.

Po aresztowaniu ppłk. Zygmunta Rylskiego „Hańczy” obwód otrzymał nowy kryptonim wewnętrzny XXVI.

Pod koniec lipca 1944 roku Obwód Praga - w tym Rejony I i II - mimo aresztowań i represji ze strony władz okupa-cyjnych szykował się, jak cała Warszawa, do podjęcia dzia-łań zbrojnych. Do najważniejszych zadań obwodu należało opanowanie dzielnicy oraz nawiązanie taktycznej współpra-cy ze zbliżającą się Armią Czerwoną i Armią gen. Berlinga. Zadania te przekraczały możliwości bojowe Obwodu. W ostat-nich dniach lipca znaczna część doborowych dywizji niemiec-kich, które zostały specjalnie ściągnięte do Warszawy w celu wzmocnienia jej obrony, przerzucone zostały na front praski. W momencie wybuchu Powstania wojska niemieckie zabloko-wały mosty na Wiśle, tym samym utracono łączność z dowódz-twem Powstania. Praski Obwód AK znalazł się w zupełnej izo-lacji, okrążony dodatkowo przez silne jednostki niemieckie.

W takich warunkach przyszło zmierzyć się Powstańcom z doskonale uzbrojonymi jednostkami niemieckimi, wsparty-mi dodatkowo artylerią i czołgami. Ogółem w Powstaniu na Pradze wzięło udział około 6 400 osób, z czego w Rejonach I i II zmobilizowano około 1 330 żołnierzy. Wobec zdecy-dowanej przewagi wroga nie zdołano opanować obiektów o znaczeniu strategicznym. Uderzenia na mosty od strony praskiej załamały się z dużymi stratami, również szturm na kluczowy obiekt jakim były koszary 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej przy ul. 11 Listopada nie przyniósł oczekiwa-nego rezultatu. Nie opanowano także terenów kolejowych w rejonie Dworca Wschodniego oraz ani jednej z kilku baterii artylerii przeciwlotniczej. Na Bródnie główne obiekty również

11

WstęP pozostały w rękach wroga. Powstańcom nie udało się opa-nować terenów kolejowych Warszawa-Praga oraz dawnych koszar rezerwy policji na Golędzinowie. Na terenie II Rejonu Targówek nie powiódł się atak na budynek Zarządu Cmentarza Bródnowskiego. Podobnie atak na stanowiska artylerii prze-ciwlotniczej w rejonie folwarku „Agril” zakończył się niepo-wodzeniem.

Wobec miażdżącej przewagi nieprzyjaciela, 4 sierpnia komendant Obwodu Praga wydał rozkaz przerwania akcji zbrojnej i przejścia do konspiracji, pozostając w pogotowiu bojowym. Pierwszy etap Powstania dobiegł końca. Zgodnie z rozkazem rejony i zgrupowania przeprowadziły przegru-powania. Powstańcy, którzy nie posiadali broni powrócili na własne kwatery i oczekiwali na dalsze rozkazy. Ci, którzy byli uzbrojeni w ciągu następnych tygodni przedostawali się do lewobrzeżnej Warszawy i Puszczy Kampinoskiej, by kon-tynuować walkę. Według szacunków komendanta Pragi na Mokotów, Sadybę i Czerniaków oraz do Puszczy Kampinoskiej przeprawiło się ogółem ponad 1 200 Powstańców.

Z chwilą przerwania walk Niemcy przystąpili do ewakuacji ludności Pragi, a w szczególności mężczyzn w wieku 16-65 lat. Podejrzanych o udział w Powstaniu przeznaczano do likwi-dacji na miejscu lub w obozach koncentracyjnych. Masowe egzekucje mieszkańców Bródna i Targówka miały miejsce przy ul. Marywilskiej, Oszmiańskiej, św. Wincentego oraz przy ul. Odrowąża - na styku cmentarzy. Osoby zdolne do pracy prze-kazywane były do dyspozycji Arbeitsamtów w Rzeszy; chorych i rannych, starców, kobiety z dziećmi wysiedlano na teren Generalnego Gubernatorstwa. Dla przeprowadzenia takiej selekcji utworzono specjalne obozy przejściowe.

10 września 1944 roku wojska 1. Frontu Białoruskiego, pod dowództwem marszałka Konstantego Rokossowskiego roz-poczęły operację praską mającą na celu wyparcie Niemców z przedmościa warszawskiego. W działaniach tych brały udział oddziały 1. Armii WP. 13 września oddziały sowieckie wkroczy-ły na przedmieścia Pragi. Aleksandrów, Bródno i Pelcowizna znalazły się w ogniu bomb i pocisków. Ciężkie walki toczyły się wokół bródnowskich cmentarzy. Walki pomiędzy Kanałem

Żerańskim a Jabłonną i Legionowem trwały jeszcze do końca października 1944 roku.

Po zajęciu Pragi przez Armię Czerwoną komendant ppłk Żurowski wydał rozkaz rozwiązania oddziałów Armii Krajowej na terenie Pragi i wezwał żołnierzy do wstępowania w szeregi ludowego Wojska Polskiego, przewidując odtworzenie 36. pp Legii Akademickiej. Pomysł ten nie znalazł akceptacji nowej władzy. Ci, co pozostali na Pradze, jako pierwsi z Powstańców Warszawskich poddani zostali represjom służb bezpieczeństwa i NKWD. Mnożyły się aresztowania i wyimaginowane oskarże-nia o zdradę ojczyzny. Na podstawie sfingowanych dowodów skazywani byli na karę śmierci, bądź w niewyjaśnionych oko-licznościach ginęli w więzieniach. Jednym z miejsc tajnego grzebania pomordowanych żołnierzy i działaczy podziemnych organizacji niepodległościowych stał się Cmentarz Bródnowski. Po wielu latach starań udało się postawić pomnik więźniów politycznych straconych i pochowanych na Bródnie.

Przed sądem stanęło wielu Powstańców praskich, wśród nich komendant Obwodu ppłk Antoni Władysław Żurowski. Aresztowany 27 listopada 1944 roku w Świdrze został ska-zany na karę śmierci, zamienioną na 10 lat więzienia. Latem 1945 roku przewożony do wiezienia we Wronkach został odbi-ty przez oddział partyzancki pod dowództwem por. Mariana Bernaciaka „Orlika”. Sąd Najwyższy w 1958 roku oczyścił ppłk. Żurowskiego z zarzutu popełnienia przestępstwa.

Katarzyna Utracka

12

1. UL. PiotRa WYsoCkiEGo 8 PRzY koŚCiELE P.W. Matki BoskiEj RóżańCoWEj

I - W HoŁDziE WaLCzĄCYM

Pomnik przed kościołem poświęcony pamięci harce-rzy z organizacji „Sokół” oraz mieszkańców Nowego Bródna i Pelcowizny poległych za wolność ojczyzny w I wojnie światowej. Wzniesiony w 1925 roku, odre-staurowany został w roku 1995.

Celem sportowo-wychowawczej, paramilitarnej organi-zacji młodzieżowej „Sokół” było podnoszenie sprawności fizycznej i duchowej oraz podtrzymywanie i rozwijanie świadomości narodowej. Organizacja powstała w drugiej połowie XIX wieku w krajach słowiańskich. W Warszawie pierwsze koła (tzw. gniazda) powstały przed I wojną świa-tową. Na Nowym Bródnie działało 9. Gniazdo „Sokoła”. Powstało ono w 1916 roku i miało swą siedzibę w Domu Ludowym przy ul. Kiejstuta. „Sokół” zapisał chlubną kar-tę w latach walki o niepodległość ojczyzny. Gdy wybu-chła I wojna światowa młodzież zrzeszona w „Sokole” w znacznej mierze zasiliła szeregi Legionów Polskich. Starsi sokolniacy walczyli na froncie, a jesienią 1918 roku uczestniczyli w rozbrajaniu Niemców w Warszawie. Młodsi pełnili służbę wartowniczą i łączności. Towarzystwo działało aktywnie również po odzyskaniu niepodległości i przez cały okres międzywojenny. Zaprzestało działalności po wybuchu II wojny światowej. Zdelegalizowane przez władze PRL zostało reaktywowane w 1989, a rok później oficjalnie wznowiło działalność.

13

W HoŁDziE WaLCzĄCYM - I2. UL. PiotRa WYsoCkiEGo 49

Pomnik Bitwy Warszawskiej 1920 roku ufundowany przez mieszkańców Nowego Bródna, odsłonięty został 15 sierpnia 1925 roku. Zdewastowany po wojnie przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, odtworzo-ny został w roku 1995. Pozostawiono w tym miejscu fragment przedwojennej brukowanej ulicy z torami tramwajowymi. Patronat nad pomnikiem sprawuje Koło Miłośników Bródna.

Bitwa Warszawska nazywana też Cudem nad Wisłą, uznana za osiemnastą na liście przełomowych bitew w historii świata, rozegrała się w dniach 12-25 sierpnia 1920 roku. W momencie zbliżania się frontu do Warszawy w społeczeństwie polskim nastąpiła ogromna mobilizacja. Dziesiątki tysięcy osób zgłaszało się do Armii Ochotniczej. Formowały się oddziały studenckie, gimnazjalne, harcer-skie, robotnicze, a nawet kobiece. Zbierano na cele wojen-ne biżuterię i ofiary pieniężne. Harcerze pełnili służbę na dworcach kolejowych, pomagając ewakuowanej ludności cywilnej i rannym żołnierzom. W dniach 13-15 sierpnia stoczono krwawe walki w rejonie Radzymina i Ossowa. Poległ tam ksiądz kapelan Ignacy Skorupka. Atak z rejonu dolnego Wieprza Grupy Uderzeniowej Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego przyniósł ostateczne zwycięstwo i spo-wodował paniczny odwrót nieprzyjaciela. Mimo upływu czasu pamięć o bohaterach wojny polsko-bolszewickiej jest wciąż żywa. Byli wzorem i przykładem patriotyzmu. Zarówno weterani wojny 1920 roku, jak i ich potomko-wie bronili ojczyzny we wrześniu 1939 roku, uczestni-czyli w tworzeniu Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, walczyli i ginęli w Powstaniu Warszawskim.

14


3. UL. konDRatoWiCza 20, URzĄD DziELniCY taRGóWEk M.st. WaRszaWY

Tablica na budynku Ratusza pamięci żołnierzy 20. Dywizji Piechoty broniących we wrześniu 1939 roku północno-wschodniej części Pragi. Fundatorem był Urząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy z inicjaty-wy Społecznej Rady Kombatanckiej. Tablicę, zapro-jektowaną przez artystę plastyka płk. Zdzisława Bogaczewicza, odsłonięto w 65. rocznicę walk.

W obronie północno-wschodniej części Pragi walczy-ły oddziały 20. Dywizji Piechoty płk. dypl. Wilhelma Andrzeja Lawicza-Liszki. Miały one między innymi zabez-pieczyć kierunki wyprowadzające z Tłuszcza, Radzymina, Nieporętu, Dębego i Modlina. Trzy pułki 78., 79. i 80. objęły stanowiska polowe na Pelcowiźnie, Targówku i Elsnerowie. W połowie września Niemcy zamknęli pier-ścień okrążenia od wschodu i rozpoczęli koncentrycz-ny atak na pozycje obrońców i dzielnice mieszkalne. Szczególnie silnie atakowane były Annopol, Golędzinów i Nowe Bródno. Mimo silnego ognia artyleryjskiego i zmasowanych bombardowań lotniczych wszystkie ata-ki zostały odparte. 28 września 1939 roku 20. Dywizja Piechoty skapitulowała wraz z pozostałymi oddziałami polskimi. Po kapitulacji Warszawy część kadry oficerskiej i podoficerskiej pozostała na Pradze włączając się czynnie w działalność konspiracyjną.

15

W HoŁDziE WaLCzĄCYM - I4. UL. konDRatoWiCza 20,

PRzED URzęDEM DziELniCY taRGóWEk M.st. WaRszaWY

Głaz z tablicą poświęconą pamięci żołnierzy polskich, mieszkańców Bródna, Targówka i Zacisza – uczestni-ków walk o wolność i niepodległość ojczyzny. Tablicę ufundował w 1998 roku Urząd Gminy Warszawa Targówek z inicjatywy Koła Miłośników Bródna.

Bogate i burzliwe dzieje Warszawy wpływały na losy Targówka i jego mieszkańców. Tak było podczas obrony Pragi w czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku, jak i podczas powstania listopadowego w 1831 roku. Targówek wówczas był dwukrotnie niszczony. Również bitwa o Warszawę w sierpniu 1920 roku z nawałą bol-szewicką odcisnęła swoje piętno na jego mieszkańcach. Wrzesień 1939 roku zapisał się w historii dzielnicy zacię-tymi walkami toczonymi przez żołnierzy 20. Dywizji Piechoty. Sierpień 1944 roku przyniósł walki powstańcze toczone przez żołnierzy I i II Rejonu Obwodu AK Praga. Kilkudniowe wystąpienie zbrojne na Pradze zakończyło się niepowodzeniem. Powstańcy w ciągu następnych tygodni przedostawali się do lewobrzeżnej Warszawy i Puszczy Kampinoskiej, by kontynuować walkę. W połowie wrze-śnia 1944 roku rozpoczął się ostatni etap zmagań wojen-nych. Na Targówku i Bródnie pojawiły się oddziały Armii Czerwonej i walczącej w jej szeregach 1 Armii Wojska Polskiego. Cała dzielnica znalazła się w ogniu bomb. Szczególnie ciężkie walki prowadzone były wokół bród-nowskich cmentarzy.

16


5. UL. PosPoLita 22 (osiEDLE zaCiszE)

Tablica na ścianie domu w miejscu szkolenia podchorą-żych Armii Krajowej Obwodu AK Praga. Tablicę odsłonię-to w 47. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.

Całokształtem zagadnień wyszkolenia w Związku Walki Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej zajmował się Wydział Wyszkolenia, który organizował kursy Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty dla dowódców pluto-nów. Organizatorem szkoleń podchorążych w Obwodzie AK Praga był kpt. Stanisław Siedlecki „Stach”, a po jego aresztowaniu funkcję tę pełnił kpt. Kazimierz Lichodziejewski „Tara”, komendant II Rejonu AK na Targówku oraz jego zastępca kpt. Kazimierz Praxmajer „Kazik”. Łącznie zorganizowano sześć kursów, każdy trwał pół roku. Klasy liczyły od sześciu do ośmiu ele-wów. Ćwiczenia przeprowadzano w podwarszawskich miejscowościach: Markach, Zielonce, Międzylesiu oraz w Świdrze. Zajęcia teoretyczne odbywały się w zakon-spirowanych lokalach. Jednym z nich był niewykończo-ny wówczas budynek na Zaciszu przy ul. Pospolitej 22. Kursy ukończyło pięćdziesięciu podchorążych.

17

W HoŁDziE WaLCzĄCYM - I6. UL. PiotRa WYsoCkiEGo 8,

koŚCióŁ P.W. Matki BoskiEj RóżańCoWEj

Tablica wewnątrz kościoła w hołdzie harcerzom 51. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej zmarłym i poległym w obronie ojczyzny. Tablicę odsłonięto w 35. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.

51. WDH im. hetmana Stefana Czarnieckiego, założo-na w 1926 roku, działała przy Szkołach Powszechnych nr 128, 105 i 65 przy ul. Białołęckiej 36 (obecnie Bartnicza 2) na Nowym Bródnie. Podczas obrony Warszawy w 1939 roku harcerze 51. WDH działali w służbach Pogotowia Harcerskiego. Część z nich wstąpiła w szere-gi Warszawskiego Batalionu Harcerskiego, który wyszedł z Warszawy. Kilku najstarszych harcerzy walczyło ochot-niczo w szeregach broniącego Bródna 79 pp. Po klęsce wrześniowej 51. WDH przeszła do konspiracji i weszła w skład Szarych Szeregów. Na przełomie 1941 i 1942 była najliczniejszą szaroszeregową drużyną w Warszawie. W czasie okupacji harcerze uczestniczyli w szkoleniach wojskowych i różnego rodzaju kursach specjalistycznych: strzeleckim, motorowym, łączności. Prowadzili pracę wywiadowczą (obserwacja pociągów, osób i obiektów nieprzyjaciela), gromadzili broń, brali udział w akcjach sabotażowych, kolportowali prasę konspiracyjną oraz uczęszczali na tajne komplety. Młodsi harcerze brali udział w akcjach „małego sabotażu”. Pisali na murach hasła antyniemieckie, malowali kotwice, rozrzucali ulotki. Grupa najstarszych harcerzy zgrupowanych w plutonie AK nr 661 walczyła w Powstaniu Warszawskim, w rejonie ul. Radzymińskiej.

18


7. UL. PiotRa WYsoCkiEGo 11, PRzED DoMEM kULtURY „ŚWit”

Głaz pamięci kolejarzy węzła Warszawa-Praga. Pomnik powstał z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Warszawy Oddział Bródno w pracowni warszawskie-go artysty - rzeźbiarza Marka Moderau. Fundatorem pomnika odsłoniętego w listopadzie 2007 roku był Urząd Dzielnicy Targówek m. st. Warszawy.

Węzeł kolejowy Warszawa-Bródno łączył tak zwaną Kolej Nadwiślańską i Kolej Obwodową, których budowę ukończo-no w latach 1876-1877. Powstał wtedy na Nowym Bródnie nieistniejący już dworzec kolejowy Warszawa-Praga, któ-ry był jednym z większych dworców kolejowych w mie-ście. Dworzec stał się „oknem na świat” dla mieszkańców Bródna i okolicy. Rozwój węzła kolejowego wywołał oży-wienie budownictwa przemysłowego i mieszkaniowego. Na terenie Bródna osiedlali się fachowcy z kraju i z zagra-nicy, różnych narodowości i wyznań. Dla nich i ich rodzin kolej organizowała szkoły, przychodnie, biblioteki, domy kultury. Kolejarze odznaczyli się szczególną odwagą w woj-nie obronnej 1939 roku. Czynnie uczestniczyli w życiu konspiracyjnym stolicy, brali udział w akcjach sabotażowo-dywersyjnych organizowanych przez polskie podziemie, a w 1944 roku walczyli w szeregach powstańczych.

19

8. UL. stojanoWska 12/14, siEDziBa DziELniCoWEGo BiURa FinansóW oŚWiatY

oFiaRY tERRoRU niEMiECkiEGo - II

Tablica na ścianie budynku upamiętniająca zamordo-wanych w tym miejscu około trzydziestu osób.

Władza niemiecka w okupowanej Warszawie oparta była na zorganizowanym aparacie policyjnym i systemie terroru. Z miesiąca na miesiąc na warszawskich ulicach nasilały się kontrole dokumentów, aresztowania, tajne egzekucje, transporty do obozów koncentracyjnych oraz łapanki, kończące się wywózkami na roboty przymusowe do III Rzeszy. Dla żołnierzy podziemia jednym z najbar-dziej przerażających miejsc w Warszawie była siedziba Policji Bezpieczeństwa (Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (SD) w alei Szucha 25. W podziemiach budynku mieścił się areszt śledczy – miejsce kaźni wielu Polaków. Tu na przesłuchania przywożeni byli więźniowie z Pawiaka. Budynek przy ul. Stojanowskiej był lokalnym odpowiedni-kiem siedziby niemieckiej policji. W jego murach w latach 1939-1943 zginęło około trzydziestu osób.

20

II - oFiaRY tERRoRU niEMiECkiEGo

9. UL. zaBRaniECka W REjoniE WYLotU UL. UtRata

Monolit upamiętniający miejsce zamordowania przez okupanta sześciuset Żydów.

Od początku okupacji niemieckiej Żydzi warszaw-scy dotknięci zostali licznymi i wciąż potęgującymi się aktami dyskryminacji ze strony okupanta. Momentem przełomowym było zgodnie z zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera utworzenie odrębnej Żydowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej. Miesiąc później, 16 listopada 1940 roku dzielnica została odcięta od reszty miasta. Powstało w ten sposób getto, najwięk-sze spośród istniejących na terenie okupowanej Polski. Na obszarze 307 ha stłoczono około 400 tysięcy ludzi. Zgodnie z wytycznymi polityki gospodarczej III Rzeszy wprowadzona została maksymalna eksploatacja miesz-kańców getta. Tylko w okresie od zamknięcia dzielnicy żydowskiej do połowy 1942 roku zginęło z głodu i wycień-czenia około 100 tysięcy osób. Administracja niemiec-ka wykorzystywała Żydów do prac przymusowych rów-nież poza murami getta. Pracowali oni między innymi na terenie warsztatów kolejowych i parowozowni na Bródnie, w zakładach wojskowych na Żeraniu oraz na terenie Pelcowizny, w olbrzymim magazynie węglowym przy kanale. W 1942 roku Niemcy przystąpili do likwi-dacji getta, wywożąc liczne transporty do obozu zagłady w Treblince. W okresie od 1942 do 1943 roku w rejonie ul. Zabranieckiej Niemcy zamordowali około sześciuset Żydów. W kwietniu 1943 roku rozpoczęła się ostateczna akcja likwidacji getta, w którym wybuchło Powstanie.

21


Monolit upamiętniający miejsce powieszenia dziesię-ciu więźniów z Pawiaka.

W nocy z 7 na 8 października 1942 roku oddziały saper-skie Okręgu Warszawa AK, w tym Praski Batalion Saperów kpt. Józefa Pszennego „Chwackiego”, przeprowadziły akcję pod kryptonimem „Wieniec”. Saperzy w kilku miej-scach wysadzili tory kolejowe wokół Warszawy, blokując w ten sposób na kilkanaście godzin warszawski węzeł kolejowy. W odwecie okupant dokonał zbiorowej egze-kucji. Tydzień później zabrano z Pawiaka pięćdziesięciu mężczyzn. O świcie powieszono ich na pięciu szubieni-cach ustawionych na dalekich przedmieściach Warszawy i pod miastem, po dziesięciu na każdej. Jedna z takich szubienic stanęła przy ul. Toruńskiej róg Wysockiego (wówczas Białołęcka). Pozostałe ustawiono na Woli, w Szczęśliwcach, Rembertowie i Markach. Była to pierw-sza jawna egzekucja dokonana w kilku punktach miasta. Lechosław Zakrzewski, mieszkaniec kolonii Aleksandrów, wspomina: „Idąc rano do szkoły z daleka spostrzegłem na placu, tuż obok budynku Straży Pożarnej, wiszące i kołyszące postacie. Początkowo myślałem, że to jakieś ćwiczenia strażaków. Gdy się zbliżyłem, zobaczyłem coś makabrycznego, pierwszy raz w moim życiu. Na szubie-nicach zostali powieszeni w nocy z 15 na 16 października mężczyźni, z powiązanymi do tyłu rękami. […] Datę tego mordu zapamiętam na zawsze”.

10. UL. toRUńska RóG UL. WYsoCkiEGo (osiEDLE UstRoniE)

22

II - oFiaRY tERRoRU niEMiECkiEGo

11. UL. sUWaLska 11

Pomnik upamiętniający ofiary egzekucji publicznej z 17 listopada 1943 roku.

Kolejna fala terroru rozpoczęła się w październiku 1943 roku. Poprzedziło ją rozporządzenie generalne-go gubernatora Hansa Franka o „zwalczaniu zama-chów na niemieckie dzieło odbudowy w Generalnym Gubernatorstwie”. Rozporządzenie to pozwoliło na natychmiastowe orzekanie kary śmierci przez sądy doraź-ne Policji Bezpieczeństwa. Sądy te działały bez udziału oskarżonego i jakiegokolwiek postępowania sądowego. Spośród ofiar łapanek okupant wybierał zakładników, którzy mieli być rozstrzelani publicznie. Do połowy lutego 1944 roku miało miejsce trzydzieści pięć egze-kucji w różnych rejonach miasta. W odwet za zranienie 17 listopada 1943 roku czterech niemieckich żołnierzy jeszcze tego samego dnia odbyły się dwie egzekucje zbio-rowe, przy ul. Kopińskiej w pobliżu Dworca Zachodniego oraz przy ul. Suwalskiej. Oficjalnie podano informację o straceniu czterdziestu trzech osób, łącznie z egzekucją przy ul. Kopińskiej. Według wiadomości napływających z Pawiaka zginęło w tym dniu około osiemdziesiąt osób, w tym pięć kobiet.

23


Monolit z piaskowca upamiętniający miejsce rozstrze-lania przez Niemców siedemnastu osób.

Egzekucje publiczne nie przyniosły oczekiwanego rezul-tatu i zostały zaniechane. Od połowy lutego 1944 roku Niemcy powrócili do systemu egzekucji tajnych, dokony-wanych przeważnie w ruinach getta. Jednocześnie wysy-łane były wielkie transporty do obozów koncentracyjnych. W maju 1944 roku ponownie nasiliły się niemieckie akcje terrorystyczne. W różnych punktach miasta przeprowa-dzano obławy i blokady domów. Skazańców ubranych w papierowe koszule, często z zakneblowanymi ustami, samochody przywoziły na miejsce kaźni. W maju odby-ło się sześć egzekucji, o których poinformowano opinię publiczną. Pozostałe przeprowadzane były potajemnie. Jedna z takich egzekucji miała miejsce 4 maja 1944 roku w okolicy Ronda Żaba, przy nasypie kolejowym.

12. RonDo żaBa, PRzY nasYPiE koLEjoWYM

24

13. UL. PiotRa WYsoCkiEGo RóG BaRtniCzEj

III - ŚLaDY PoWstania WaRszaWskiEGo

Pomnik „Reduta Bródnowska” upamiętnia wal-ki powstańcze prowadzone na Bródnie w sierpniu 1944 roku. Obiekt, odsłonięty w 50. rocznicę wybu-chu Powstania Warszawskiego, zaprojektował Tadeusz Szurek. Powstał on z inicjatywy Koła Miłośników Bródna. Co roku, 1 sierpnia przed pomnikiem odbywa-ją się uroczystości organizowane przez Urząd Dzielnicy Targówek m.st. Warszawy.

I Rejon Obwodu AK Praga rozciągał się od Pelcowizny po ul. św. Wincentego i obejmował kilka osiedli: Żerań, Golędzinów, Śliwice, Nowe Bródno. Głównym zada-niem rejonu była osłona Pragi od strony twierdzy Modlin i Legionowa. W celu zrealizowania tego zadania podko-mendni kpt. piech. Zygmunta Pawlika „Gawryło” mieli zdo-być i utrzymać tereny kolejowe Warszawa-Praga, blokując w ten sposób komunikację kolejową w kierunku Modlina; opanować wszystkie obiekty zajęte przez Niemców, między innymi budynek Szkoły Powszechnej przy ul. Białołęckiej 36 (obecnie Bartnicza 2) oraz rozległe, zabezpieczone zaporami z drutu kolczastego i bunkrami dawne koszary rezerwy poli-cji na Golędzinowie; zdobyć stanowiska artylerii przeciwlot-niczej na Żeraniu; zniszczyć wiadukt na ul. Modlińskiej oraz wysadzić most na Kanale Żerańskim. Cały teren nasycony był oddziałami piechoty, artylerii przeciwlotniczej oraz straży kolejowej. Dodatkowo w koszarach przy 11 Listopada stacjo-nowały czołgi. Na godzinę „W” udało się zmobilizować około 580 żołnierzy. W pierwszych potyczkach Powstańcy zdobyli pewną ilość broni. Ważnym osiągnięciem było zajęcie Szkoły Powszechnej przy ul. Białołęckiej 36 i wybudowanie ulicznej barykady, hamującej przejazd jednostek wroga. Po zaciętych walkach opanowano parowozownię przy ul. Kiejstuta oraz

25

budynki stacji kolejowej Warszawa - Praga, jednak nie udało się ich utrzymać. 58. pluton saperów mający wysadzić most na Kanale Żerańskim dostał się w ogień działek szybko-strzelnych i cekaemów od strony Różopola oraz czołgów, które nadjechały od Białołęki. Pluton poniósł ciężkie straty. Nie powiódł się również atak na bunkry broniące wejścia do koszar na Golędzinowie. Wycofujący się Powstańcy dostali się w ogień niemieckiego pociągu pancernego. Wobec dru-zgocącej przewagi nieprzyjaciela i dużych strat, które wynio-sły około 20%, 2 sierpnia oddziały I Rejonu wycofały się w kierunku Śliwic, Pelcowizny, Cmentarza Bródnowskiego i Targówka. Tam, zgodnie z rozkazem dowódcy przeszły do konspiracji, pozostając w pogotowiu bojowym.

ŚLaDY PoWstania WaRszaWskiEGo - III

26

14. UL. PiotRa WYsoCkiEGo RóG BaRtniCzEj, zEsPóŁ szkóŁ nR 41

Tablica na ścianie budynku szkoły upamiętniająca akcje powstańcze żołnierzy 632. i 641. Zgrupowania Obwodu AK Praga. Tablicę odsłonięto w 50. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.

Część oficerów I Rejonu (Nowe Bródno-Pelcowizna) wywo-dziła się z konspiracyjnej organizacji Polska Niepodległa, założonej przez inż. Józefa Sulińskiego „Sulimę”, uczestnika wojny polsko-bolszewickiej, obrońcę Warszawy we wrześniu 1939 roku. W marcu 1942 roku, jako komendant główny podporządkował swoją organizację AK na zasadach pew-nej autonomii. W czasie próby aresztowania przez gesta-po w marcu 1944 roku zażył truciznę i poniósł śmierć na miejscu. 1 sierpnia 1944 roku Zgrupowania 632. i 641. - składające się głównie z oddziałów Polski Niepodległej - pod dowództwem por. Zygmunta Skowrona „Rafała” zajęły budynek Szkoły Powszechnej przy ul. Białołęckiej 36 (obec-nie Bartnicza 2). Do szkoły ulokowanej w centrum rejonu przeniosło się dowództwo rejonu oraz rejonowa składnica meldunkowa. Teren szkoły ogrodzony był wysokim murem, za którym wzdłuż ul. Białołęckiej wykonano stanowiska bojo-we. Dodatkowo naprzeciwko Domu Nauczyciela, w poprzek ul. Białołęckiej (obecnie Wysockiego) zbudowano prymitywną barykadę z kamieni i płyt chodnikowych, wysoką na oko-ło 0,5 m. Powstał w ten sposób silny bastion powstańczy z uliczną barykadą, hamującą przejazd jednostek wroga, dzięki czemu udało się odeprzeć atak dwóch niemieckich czołgów. Zgodnie z rozkazem dowódcy I Rejonu o przerwaniu akcji, 2 sierpnia po południu oddziały por. „Rafała” opuściły teren szkoły i następnie poprzez cmentarz, gdzie ukryto broń, przedarły się na Pragę Centralną. Część starała się przedostać na lewy brzeg Wisły, by wziąć udział w dalszych walkach.


27

15. UL. PiotRa WYsoCkiEGo PRzY tRasiE toRUńskiEj

Monolit z piaskowca przy wiadukcie upamiętniający miejsce rozstrzelania dziewięciu Polaków.

Od początku Powstania w różnych dzielnicach miasta dochodziło do egzekucji wziętych do niewoli żołnierzy Armii Krajowej i przypadkowych cywilów. Niemcy trak-towali żołnierzy walczących w Powstaniu w sposób nie-zgodny z konwencją genewską, uważając ich za bandytów. Alianci przez pierwszy miesiąc walk w Warszawie zwlekali z uznaniem Armii Krajowej za wojsko sojusznicze. Dopiero oficjalna nota w tej sprawie z 29 sierpnia 1944 roku rzą-dów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, stwierdza-jąca, iż Armia Krajowa stanowi integralną część polskich sił zbrojnych i jej żołnierzom powinny przysługiwać prawa kombatanckie, w niewielkim stopniu poprawiła sytuację polskich jeńców.


28

16. UL. ŚW. WinCEntEGo 44

Płyta pamiątkowa na ścianie budynku w miejscu roz-strzelania przez Niemców siedemnastu Polaków.

Punktualnie o godzinie „W” dwa plutony 655. i 656. rozpoczęły walkę na ul. św. Wincentego. Pierwszy z nich bez powodzenia uderzył na budynek Zarządu Cmentarza, a drugi zaatakował folwark miejski. Niemcy natychmiast wprowadzili na ulicę broń pancerną, ostrzeliwując pobli-skie kamienice. Odezwała się też artyleria niemiecka, ostrzeliwująca osiedle. Straty wśród Powstańców były duże, wyniosły około dwudziestu zabitych i rannych. Grenadierzy pancerni z dywizji spadochronowej przy-stąpili do przeszukiwań domów. Tego dnia przy ul. św. Wincentego miały miejsce trzy egzekucje, w których zgi-nęły dwadzieścia cztery osoby. Najwięcej, siedemnaście osób rozstrzelano pod numerem 44.

Ustalone nazwiska ofiar:Górski Wacław, lat około 40Górski WładysławKociszewski BolesławSkorupski WładysławStachowicz, ojciec, lat około 50Stachowicz, syn, lat około 16Wielociński TadeuszWiniarski Jerzy, lat około 17


29

Symboliczna mogiła rozstrzelanych w dniu 1 sierpnia 1944 roku Powstańców.

Jednym z głównych bastionów niemieckich na Pradze były dawne koszary 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej przy ul. 11 Listopada. Obiekt strzeżony w dzień i w nocy obsadzała doskonale uzbrojona załoga niemiecka licząca około 1200 żołnierzy. Stanowiły ją dwa bataliony pie-choty wsparte bateriami artylerii polowej, przeciwpan-cernej i przeciwlotniczej, reflektorami oraz przybyłymi tuż przed Powstaniem około dwudziestoma czołgami z Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”. Głównym zadaniem oddziałów IV Rejonu Michałów-Szmulki było zdobycie tego bastionu. O godz. 17 czte-ry zgrupowania AK ruszyły z cmentarza żydowskiego i ul. Praskiej do ataku na koszary. Atakujące oddziały znalazły się w ogniu broni maszynowej z pociągu pan-cernego oraz zbliżającej się od koszar kolumny czołgów. Zdziesiątkowane oddziały wycofały się w kierunku ul. Oszmiańskiej i Rogowskiej. Na ul. św. Wincentego przy skrzyżowaniu z ulicami Praską i Biruty zginęło siedem-naście osób. Osłaniając odwrót swoich zgrupowań ran-ni zostali por. Apoloniusz Zbigniew Dobrzyński „Kruk”, dowódca 1608. Zgrupowania i por. Czesław Mazek „Rokita”, dowódca 1626. Zgrupowania. Obaj zamordowa-ni przez Niemców w punkcie opatrunkowym przy ul. św. Wincentego, odznaczeni zostali pośmiertnie Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy. Na cześć poległych dowódców zgrupowaniom nadano ich pseudonimy.

17. UL. ŚW. WinCEntEGo RóG oszMiańskiEj


30

18. ul. Tykocińska 27/35, kościół p.w. chrysTusa króla

Tablica pamiątkowa wewnątrz kościoła poświęco-na żołnierzom Armii Krajowej II Rejonu Targówek Obwodu AK Praga. Odsłonięta 1 sierpnia 1967 roku.

II Rejon Obwodu AK Praga obejmował Targówek

Mieszkaniowy i Targówek Fabryczny. W Godzinie „W” zmobilizowano około 750 żołnierzy, przeszkolonych w kon-spiracji. Zadaniem ich było opanowanie zajętych przez Niemców zakładów przemysłowych i koszar, wiaduktów kolejowych przy zbiegu ul. Odrowąża i ul. 11 Listopada oraz nad ul. Radzymińską, stanowisk artylerii przeciw-lotniczej w rejonie folwarku „Agril”; przecięcie linii kole-jowej między dworcami Wschodnim i Warszawa-Praga oraz linii kolejowej do Dworca Gdańskiego. Założeń tych w większości nie zrealizowano. Z ważniejszych obiektów Powstańcy opanowali jedynie fabrykę broni myśliwskiej przy ul. Piotra Skargi, budynek zespołu szkół powszech-nych przy ul. Oszmiańskiej 23/25, w którym mieścił się posterunek policji „granatowej” oraz tartak i olejarnię Wojtana przy ul. Radzymińskiej. Atak na wiadukt kole-jowy nad ul. Radzymińską powtórzony w nocy z 1 na 2 sierpnia zakończył się wyparciem Niemców, a następnie spaleniem budynków kolejowych. Ze względu na brak materiałów wybuchowych nie zniszczono jednak wia-duktu ani torów. Nie powiodła się próba zdobycia zarzą-du Cmentarza Bródnowskiego zajętego przez pododdział Dywizji Pancerno-Spadochronowej „Hermann Göring”. Podobnie atak na stanowiska artylerii przeciwpancernej z blisko stuosobową załogą Luftwaffe w rejonie folwarku „Agril” zakończył się niepowodzeniem. Poległ ppor. Józef Kożuchowski „Dzik”, dowódca grupy szturmowej oraz kilku Powstańców. Na Targówku Fabrycznym Powstańcy

III - ślaDy powsTaNia warsZawskiEGo

31

w czasie zajmowania budynku zespołu szkół powszechnych przy ul. Mieszka I zostali ostrzelani z pociągu pancernego oraz zaatakowani przez piechotę, wspartą samochodami pancernymi. Wobec znacznych strat – około pięćdziesiąt osób poległych, Powstańcy wycofali się na teren Targówka Mieszkaniowego, gdzie przeszli do konspiracji. W ciągu następnych tygodni przedostawali się do lewobrzeżnej Warszawy, by kontynuować walkę.


32

19. UL. tYkoCińska 32/34, BUDYnEk PRzYCHoDni zDRoWia

Tablica na ścianie budynku, w którym w okresie Powstania Warszawskiego mieścił się punkt sanitar-ny II Rejonu Obwodu AK Praga. Tablicę, ufundowaną przez Urząd Gminy Warszawa Targówek, odsłonięto w 55. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego.

Na Pradze równolegle ze szkoleniem wojskowym pro-wadzono we wszystkich zwartych oddziałach szkolenie kobiet na różnego rodzaju tajnych kursach sanitarnych. W każdym z pięciu praskich rejonów AK organizowano składnice sanitarne, tworzono punkty opatrunkowe, z któ-rych w razie potrzeby mogłyby powstać szpitale polowe. Jednocześnie w prywatnych mieszkaniach gromadzone były lekarstwa, środki opatrunkowe i sprzęt sanitarny. Na terenie I Rejonu Obwodu AK Praga działały cztery punkty sanitarne: w Zespole Szkół przy ul. Białołęckiej, w Szkole Technicznej przy ul. Wysockiego 51, w ośrodku Caritas przy ul. Poborzańskiej 33 oraz w Domu Ludowym przy ul. Weneckiej. W Rejonie II, poza punktem przy ul. Tykocińskiej, były czynne punkty: w domu sióstr zakon-nych przy kościele pw. Chrystusa Króla, w szkole przy ul. Oszmiańskiej 9, w budynku przy ul. św. Wincentego 18 oraz przy ul. Kawęczyńskiej 49. W okresie od 1 do 3 sierpnia 1944 roku w budynku przy ul. Tykocińskiej udzielono pomocy trzydziestu pięciu Powstańcom. Pięć osób ciężko rannych przewieziono do Szpitala Kolejowego przy ul. Brzeskiej. Po likwidacji punktu sanitarnego przy ul. Tykocińskiej rannych, pozostających pod opieką sani-tariuszek, umieszczono w prywatnych kwaterach.


33

Monolit upamiętniający zamordowanych przez Niemców dziesięciu Polaków.

Wiadomość o wybuchu Powstania Warszawskiego wywołała wściekłość wśród najwyższych władz III Rzeszy. Reichsführer SS Heinrich Himmler, przekazując wydany przez Hitlera rozkaz zniszczenia miasta, dodał: „Każdego mieszkańca należy zabić (w tym kobiety i dzieci), nie wol-no brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy”. Rozkaz ten był nadzwyczaj skrupulatnie realizowany. Masowym egzekucjom towarzy-szyły mordy, gwałty i grabieże. Choć symbolem bestial-stwa nieprzyjaciela była rzeź Woli, w innych częściach miasta również dochodziło do masowych mordów. 1 sierp-nia 1944 roku, w pobliżu torów kolejowych w kierunku na Wołomin, Niemcy rozstrzelali dziesięciu mężczyzn. Niektóre źródła podają liczbę dwunastu osób. Zwłoki pogrzebano w miejscu egzekucji.

20. ul. Spytka z MelSztyna przy torach kolejowych (oSiedle zaciSze)

ŚLADY POWSTANIA WARSZAWSKIEGO - iii

34

21. UL. księCia ziEMoWita 42

Monolit z piaskowca w miejscu rozstrzelania 1 sierpnia 1944 roku trzydziestu jeden Powstańców.

Ul. Księcia Ziemowita miała być osią natarcia dla oddziałów powstańczych, których zadaniem było zajęcie budynku szkoły powszechnej przy ul. Mieszka I, oczysz-czenie Targówka Fabrycznego i Utraty z oddziałów wroga oraz utrzymanie łączności bojowej z III Rejonem Grochów. Powstańcy w czasie ataku na budynek szkoły zostali ostrze-lani z pociągu pancernego, patrolującego linię kolejową w kierunku Wołomina i Ząbek. Poległo około dwudziestu pięciu żołnierzy, pozostali wycofali się na sąsiednie uli-ce. Następnie do akcji włączyła się piechota nieprzyja-ciela, wsparta samochodami pancernymi. Odezwała się również artyleria, ostrzeliwująca osiedle znad Kanału Bródnowskiego. Przed zapadnięciem zmroku nieprzyja-ciel przystąpił do pacyfikacji osiedla. Podpalano domy a wyciąganych z mieszkań ludzi rozstrzeliwano. Jedna z egzekucji miała miejsce przy ul. Księcia Ziemowita 42. Zwłoki pomordowanych pochowano na Cmentarzu Bródnowskim.

Ustalone nazwiska ofiar:Cieślak Franciszek, lat 41, cieślaKarski Sylwester, lat 23, ślusarzKowalski Zbigniew, lat 17, furmanMarciniak Tadeusz, lat 19, cukiernikMłućko (Mućko lub Młudźko) Stanisław, lat 46, kolejarz


35

Monolit z piaskowca upamiętniający miejsce rozstrze-lania w okresie 23-27 sierpnia 1944 roku czterdziestu Polaków.

Po ustaniu działań powstańczych na Pradze Niemcy przystąpili do umacniania swojej obrony na przedmościu warszawskim. W tym celu wysiedlali przymusowo miesz-kańców Pragi, likwidując wszelkie próby zbrojnego opo-ru. Na ulicach przeprowadzano łapanki, obławy i blokady. Zdolnych do pracy kierowano do robót przymusowych. Pozostali trafiali do obozów przejściowych; podejrzanych o udział w Powstaniu rozstrzeliwano. Egzekucje przepro-wadzano między innymi na ul. Odrowąża, przy Cmentarzu Żydowskim, gdzie w przeciągu kilku dni rozstrzelano około czterdziestu osób, w tym dziewczynkę lat około 12, chłop-ców, kobiety i księdza.

Ustalone nazwiska ofiar:Gil WładysławMarszalski StefanPieńkowski WładysławPozarowski WładysławSulikowski WiesławWalkowski Stanisław

22. UL. oDRoWĄża PRzY CMEntaRzU żYDoWskiM


targówek–miejscapamięci

1. ul.P.Wysockiego8.Pomnikharcerzy„Sokół”walczącychwIwojnieświatowej.

2. ul.P.Wysockiego49.PomnikBitwyWarszawskiej1920roku.3. ul.Kondratowicza20.Tablicapamięciwalk20.DywizjiPiechoty.4. ul.Kondratowicza20.Pomnikżołnierzy–mieszkańców

Bródna,TargówkaiZacisza–uczestnikówwalkowolnośćiniepodległośćojczyzny.

5. ul.Pospolita22(OsiedleZacisze).TablicaupamiętniającamiejsceszkoleniapodchorążychArmiiKrajowej.

6. ul.P.Wysockiego8.Tablicapamięcipoległychizmarłychharcerzyz51.WDH.

7. ul.P.Wysockiego11.PomnikpamięcikolejarzywęzłakolejowegoWarszawa-Praga.

8. ul.Stojanowska12/14.MiejscemartyrologiimieszkańcówTargówka.

9. ul.Zabranieckawrejoniewylotuul.Utrata.MonolitupamiętniającymiejscezamordowaniaprzezokupantasześciusetŻydów.

10.ul.ToruńskarógWysockiego(OsiedleUstronie).MonolitpamięcipowieszonychdziesięciuwięźniówzPawiaka.

11. ul.Suwalska11.Pomnikupamiętniającyofiaryegzekucjipublicznej.

12. RondoŻaba.Monolitwmiejscurozstrzelaniasiedemnastuosób.13. ul.P.WysockiegorógBartniczej.Pomnik„RedutaBródnowska”.14. ul.P.WysockiegorógBartniczej.Tablicaupamiętniającaakcje

powstańczeżołnierzy632.i641.ZgrupowaniaObwoduAKPraga.15. ul.P.WysockiegoprzyTrasieToruńskiej.Monolit

upamiętniającymiejscerozstrzelaniadziewięciuPolaków.16. ul.św.Wincentego44.Tablicaupamiętniająca

miejscerozstrzelaniasiedemnastuPolaków.17. ul.św.WincentegorógOszmiańskiej.Symboliczna

mogiłarozstrzelanychPowstańców.18. ul.Tykocińska27/35.Tablicapamięciżołnierzy

IIRejonuObwoduAKPraga.19. ul.Tykocińska32/34.Tablicaupamiętniającapunkt

sanitarnyIIRejonuObwoduAKPraga.20. ul.SpytkazMelsztynaprzytorachkolejowych(Osiedle

Zacisze).MonolitupamiętniającyzamordowanychprzezNiemcówdziesięciuPolaków.

21. ul.KsięciaZiemowita42.MonolitupamiętniającyrozstrzelanychtrzydziestujedenPolaków.

22. ul.OdrowążaprzyCmentarzuŻydowskim.MonolitupamiętniającymiejscerozstrzelaniaczterdziestuPolaków.

38

1. kWatERa 22 a Rz. i GR. 1

IV - CMEntaRz BRóDnoWski

Pomnik pamięci poległych i zmarłych żołnierzy VI Obwodu AK Praga oraz praskiej kompanii Dywersji Bojowej „DB-22” wzniesiony został w 1987 roku z ini-cjatywy towarzyszy broni przy udziale i powszechnym poparciu społeczeństwa.

Projektantem był inż. architekt Edward Jasiński. Główny element obiektu – głaz w formie obelisku – wykopany został w okolicy Kabat podczas budowy metra. Metalową kotwicę, symbolizującą znak Polski Walczącej, wydoby-to z Wisły. Ażurowa stalowa ścianka, według projektu artysty plastyka Zdzisława Bogaczewicza była darem Stoczni Gdańskiej. Przed pomnikiem, co roku, w roczni-cę Powstania Warszawskiego organizowany jest uroczysty Apel Poległych praskich żołnierzy Armii Krajowej przy asyście kompanii honorowej Wojska Polskiego, udziale mieszkańców, przedstawicieli władz terenowych oraz organizacji społecznych. Patronat nad pomnikiem spra-wuje Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej Okręg Warszawa 6-XXVI Obwód Praga.

Na przełomie 1942 i 1943 roku w ramach Obwodu AK Praga powstał obwodowy oddział dywersyjno-bojowy o kryptonimie „DB-22”, po paru miesiącach przemia-nowany na kompanię dywersyjną. Oddział ten podlegał bezpośrednio komendantowi Obwodu, a pod względem operacyjnym dowódcy „Kedywu” Okręgu Warszawa AK. W 1944 roku liczył 140-150 osób. Od początku swego istnienia prowadził działalność dywersyjno-bojową, brał udział w akcji „N” - walce psychologicznej z okupantem, w akcjach sabotażowych na kolei, akcjach podpalenio-wych i likwidacyjnych, między innymi zamachu na kie-

39

rownika Arbeitsamtu dr. Kurta Hoffmana, odpowiedzial-nego za masowe branki młodzieży polskiej na roboty do Niemiec. Straty oddziału, według fragmentarycznych informacji, wyniosły: dwie osoby ujęte w czasie akcji, z których jedna została stracona i około trzydziestu aresz-towanych, w tym dwie stracone. 1 sierpnia 1944 roku oddział przystąpił do walk powstańczych, jako kompania odwodowa komendanta Obwodu AK Praga.

CMEntaRz BRóDnoWski - IV

40

2. kWatERa 93 C PRzY MURzE GR. 26-27

Mogiła sióstr Marii i Jadwigi Snopkównych zamordo-wanych przez agenta gestapo w 1943 roku.

Siostry Snopkówny - Maria „Mary” (ur. 1922) i Jadwiga „Dziunia” (ur. 1924) pochodziły z Brześcia n. Bugiem. Od 1942 roku działały w konspiracji, były łączniczkami organizacji dywersyjnej „Wachlarz”. Jadwiga, po uciecz-ce z więzienia w Pińsku, ukrywała się w Warszawie. Starsza siostra również trafiła do więzienia, po kilku miesiącach została zwolniona z obowiązkiem codzien-nego meldowania się. Pod koniec lutego 1943 roku uciekła do Warszawy, gdzie odszukała siostrę Jadwigę. W tym czasie w Warszawie działał groźny agent gestapo Jerzy Wojnowski „Motor”, były oficer „Wachlarza”, któ-ry dla odwrócenia uwagi od własnej osoby obwinił sio-stry o współpracę z gestapo i zastrzelił je 10 kwietnia 1943 roku w domu przy ul. Kamiennej 10. Na „Motorze” został wykonany wyrok śmierci 28 stycznia 1944 roku w Milejowicach (Góry Świętokrzyskie), w siedzibie sztabu Zgrupowania AK „Ponurego”.


41

Mogiła dwóch żołnierzy Armii Krajowej, pracowników tajnej drukarni zamordowanych przez gestapo 2 paź-dziernika 1943 roku.

Od początku okupacji jednym z elementów walki z pol-skością była likwidacja polskich niezależnych wydawnictw i prasy. Reakcją na rosnące ograniczenia był szybko rozwi-jający się tajny ruch wydawniczy. Skala tego zjawiska była ogromna. W samej tylko Warszawie w okresie okupacji ukazywało się przeszło siedemset tytułów prasowych oraz liczne książki i broszury, między innymi słynne Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego. Tajny ruch wydawni-czy zwalczany był przez niemiecki aparat terroru na równi z wszelkimi innymi formami działalności konspiracyjnej. Wobec wydawców, drukarzy i kolporterów, którzy wpa-dli w ręce gestapo, istniały tylko dwa rodzaje orzeczeń, poprzedzonych torturami, kara śmierci lub w najlepszym razie zesłanie do obozu koncentracyjnego.

3. kWatERa 30 n Rz. V GR. 15


42

4. kWatERa 35 D Rz. iV GR. 13-19

Grób zbiorowy siedmiu żołnierzy Armii Krajowej poległych w wytwórni materiałów wybuchowych pod kryptonimem „Kinga” przy ul. Solec 103. Patronat nad mogiłą sprawuje Koło Miłośników Bródna.

„Kinga” była jedną z największych podziemnych wytwórni materiałów wybuchowych, w której produko-wano amonit mający zastosowanie w produkcji granatów i ładunków saperskich. Od września 1943 do kwietnia 1944 roku wyprodukowano cztery tony tego materiału. 6 kwietnia 1944 roku przed południem Niemcy otoczyli budynek mieszczący wytwórnię i obsadzili wyjścia alar-mowe, prowadzące z niej przez wykop do ogrodu sióstr szarytek. Rozpoczęła się kilkugodzinna walka, w wyniku której zginęła cała załoga, przeżył tylko jeden świadek. Bohaterscy obrońcy „Kingi” zostali pośmiertnie odzna-czeni Krzyżem Walecznych.


43

Symboliczny grób ppłk. Zygmunta Rylskiego „Hańczy”, komendanta VI Obwodu AK Praga i jego żony Janiny Rylskiej.

Ppłk Zygmunt Ignacy Rylski „Hańcza” (1898-1945), przybrane nazwiska: Ignacy Nicet, Zygmunt Ścibor. Kawaler Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy, oficer służby stałej Wojska Polskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku i kampanii wrześnio-wej 1939 roku, walczył w obronie stolicy. W konspira-cji od jesieni 1939 roku w Służbie Zwycięstwu Polski, a następnie w ZWZ-AK. Kolejno komendant I i IV Rejonu Obwodu Praga, od sierpnia 1942 komendant VI Obwodu Praga Okręgu Warszawa AK. Do konspiracji wciągnął całą swoją rodzinę – żonę i czwórkę dzieci. W maju 1942 roku przeżył wielką tragedię osobistą. Niemcy aresztowali ukrywającą się pod fałszywym nazwiskiem Przedborska jego żonę Janinę z domu Maliszewską, łączniczkę i kolporterkę ZWZ-AK, absolwentkę Konserwatorium Muzycznego w Warszawie w klasie fortepianu i wywieźli ją na Majdanek, gdzie zmarła. On sam został aresztowa-ny 22 lutego 1944 roku w mieszkaniu konspiracyjnym przy ul. Brzeskiej 19. Przekazany do siedziby gestapo na Szucha, po śledztwie trafił na Pawiak. W maju 1944 roku wywieziony został w dużym transporcie do obozu kon-centracyjnego Stutthof, gdzie otrzymał numer obozowy 35 964. Tam zorganizował i stanął na czele organizacji wojskowej więźniów. Podczas ewakuacji obozu, ciężko chory na tyfus został dobity przez SS-manów. Pochowano go w grobie zbiorowym we wsi Gęś, powiat Lębork. Ppłk Zygmunt Rylski jest patronem Gimnazjum dla Dorosłych Nr 69 przy ul. Kawęczyńskiej 2.

5. Kwatera 36 H rz. I gr. 23

CMeNtarz BrÓDNOwSKI - Iv

44

6. kWatERa 28 B Rz. iV GR. 5-6

Mogiła braci Czesława i Narcyza Kozłowskich, uczest-ników Powstania Warszawskiego, poległych 1 sierpnia 1944 roku.

Bracia Kozłowscy – plut. Czesław „Kozioł” (ur. 1920) i kpr. Narcyz „Koziołek” (ur. 1927), żołnierze 1609. pluto-nu AK, zginęli 1 sierpnia 1944 roku podczas próby ataku na dawne koszary 36. Pułku Piechoty Legii Akademickiej przy ul. 11 Listopada. Był to jeden z głównych bastionów niemieckich na Pradze. W Godzinie „W” wyruszyło od strony cmentarza żydowskiego dziewięć plutonów AK, wspartych drużynami minerskimi z zadaniem opanowa-nia nasypu kolejowego i sforsowania ogrodzenia koszar. Powstańcy spotkali się z ogniem niespodziewanie nad-jeżdżającego pociągu towarowego oraz załogi bunkrów. Atakujący ponieśli dotkliwe straty, zginęli między innymi bracia Kozłowscy. Młodszy z braci dopadł bunkra i przez otwór wrzucił granat. Zginął ugodzony serią z pistoletu maszynowego.


45

Mogiła braci Zygmunta i Piotra Ludwika Puchalskich, uczestników Powstania Warszawskiego, poległych 1 sierpnia 1944 roku.

Bracia Puchalscy – kpr. pchor. Zygmunt „Atomek” (ur. 1922) i kpr. pchor. Piotr Ludwik „Łotr” (ur. 1924), uczestni-cy szeregu akcji dywersyjnych, w Powstaniu Warszawskim walczyli na Bródnie w 56. plutonie Batalionu Saperów Praskich. 1 sierpnia 1944 roku, podczas próby wysadzenia wiaduktu przy ul. Modlińskiej, pluton znalazł się w ogniu niemieckiej załogi warsztatów kolejowych i nadjeżdżają-cych czołgów. Oddział poniósł ogromne straty, polegli między innymi bracia Puchalscy.

7. Kwatera 73 a rz. III gr. 3-4

CMeNtarz BrÓDNOwSKI - Iv

46

8. Kwatera 114 H rz. VI gr. 2-5

Pomnik ku czci rozstrzelanych przez Niemców w dniu 2 sierpnia 1944 roku. Wybudowany został staraniem pracowników Zarządu Cmentarza, jako pierwszy w powojennej Warszawie. Uroczyste odsłonięcie miało miejsce 5 sierpnia 1945 roku.

Stefania Kapuścik, świadek tragicznych wydarzeń, jakie roze-grały się 2 sierpnia 1944 roku na Cmentarzu Bródnowskim, składając zeznania w 1946 roku przed Komisją Badania Zbrodni Niemieckich, oświadczyła: „Rozdzielono mężczyzn od kobiet, po czym 64 mężczyzn zamknięto w garażu. Nazajutrz rewidowano ich, zabrano kosztowności. O godzinie 19.00 Niemcy wypro-wadzili po dziesięciu mężczyzn partiami na cmentarz. Przed wyprowadzeniem na egzekucję Niemcy na ochotnika wybrali 15 mężczyzn do roboty. Dali łopaty i kazali wykopać mogiłę na Bródnie, po czym odprowadzili z powrotem do garażu tych 15 mężczyzn. Następnie po 10 osób wybierali na egzekucję. W ten sposób zginęli mój mąż i syn Ryszard”. Najmłodszy roz-strzelany Ryszard Kapuścik miał 16 lat i był uczniem drugiej klasy Gimnazjum Kolejowego. Po dwóch tygodniach rodziny ofiar uzyskały zgodę władz niemieckich na ekshumację. Zwłoki wszystkich zamordowanych złożono we wspólnej kwaterze.

IV - CMeNtarz BrÓDNOwSKI

47

9. kWatERa 33 C Rz. V GR. 9-22

Mogiły dwudziestu ośmiu członków Polskiej Partii Socjalistycznej poległych w Powstaniu Warszawskim.

Polska Partia Socjalistyczna w podziemiu działała jako PPS-WRN (Wolność, Równość, Niepodległość) albo Centrala Ruchu Mas Pracujących Miast i Wsi. PPS-WRN uznawała się za część Polskiego Państwa Podziemnego, wchodziła do Delegatury Rządu RP na Kraj i Rady Jedności Narodowej (podziemnego parlamentu), brała również udział w two-rzeniu konspiracyjnych oddziałów bojowych. Siłą zbrojną WRN były Oddziały Wojskowe Pogotowia Powstańczego Socjalistów (OW PPS), poprzednia nazwa Gwardia Ludowa, które od 1940 roku wchodziły na zasadach autonomii w skład ZWZ–AK. Oddziały OW PPS wzięły czynny udział w Powstaniu Warszawskim.


48

10. kWatERa 13 a Rz. ii GR. 7

Mogiła księdza Józefa Woźniaka, kapelana I Rejonu VI Obwodu AK Praga.

W okresie okupacji działała podziemna Kuria Polowa AK. Niemal każdy okręg, obwód, rejon, większe zgru-powanie miało swojego kapelana. Księża kapelani mieli liczne obowiązki i zadania. Oprócz posługi duchowej jednym z najczęstszych obowiązków było przyjmowanie przysięgi żołnierskiej. Kapelanem I Rejonu Obwodu AK Praga był ksiądz kpt. Józef Woźniak „Ks”. Przyjaciel i wychowawca młodzieży. Działał przy kościele parafial-nym p.w. Matki Boskiej Różańcowej przy ul. Wysockiego, a także jako prefekt okolicznych szkół. Pełnił funkcję kapelana Szarych Szeregów na Bródnie. Oprócz posługi duszpasterskiej udostępniał harcerzom pomieszczenie na zbiórki. Koło ministrantów stało się przykrywką intensywnej działalności Zawiszaków. Na Plebanii odby-wały się tajne odprawy drużynowych, zbiórki, a w każdą niedzielę po mszy św. dla dzieci i młodzieży pogadanki na tematy historyczne i światopoglądowe. Kazimierz Drzewiecki, mieszkaniec Nowego Bródna, wspomi-na: „Pamiętam późniejszego proboszcza ks. Woźniaka nie dlatego, że skończył dodatkowe studia w Rzymie, nie dlatego, że był częstym gościem w naszym domu, ale dlatego, że był jednym z wielu odważnych patrio-tów polskich, bo organizował fikcyjne pogrzeby, aby w trumnie zamiast zmarłego przetransportować broń i amunicję na Cmentarz Bródnowski, gdzie zaopatry-wali się w tę broń żołnierze armii podziemnej w czasie niemieckiej okupacji, a potem przez kilka dni powstania na naszym Bródnie”.


49

11. kWatERa 45 n, PRzY MURzE

Pomnik więźniów politycznych straconych w latach 1944-1956. Pomnik-krzyż, zaprojektowany przez artystę rzeźbiarza Dariusza Kowalskiego, poświęcił 15 września 2001 roku kardynał Józef Glemp. Stanął on w miejscu pochówku skrycie zamordowanych żoł-nierzy i działaczy antykomunistycznego podziemia.

Dzień 8 maja 1945 roku dla społeczeństwa polskiego oznaczał początek nowej okupacji. Mnożyły się prze-śladowania, aresztowania i mordy w majestacie komu-nistycznego prawa. O skali terroru najlepiej świadczą liczby – w latach 1944-1956 sądy wojskowe zasądziły prawie 6 tysięcy wyroków śmierci, z czego ponad połowę wykonano. Przez areszty i więzienia przeszły 2 milio-ny osób. Jednym z miejsc tajnego grzebania pomor-dowanych i rozstrzelanych więźniów był Cmentarz Bródnowski. Tajne pochówki odbywały się przeważnie nocą, ciała wrzucano do zbiorowych i pojedynczych dołów. Groby znajdowały się wzdłuż cmentarnego muru oddzielającego nekropolię od ul. Rzeszowskiej. Na tym terenie funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa dla zatarcia śladów ustawili dwa szalety. Dzięki wieloletnim staraniom byłych więźniów politycznych oraz rodzin ofiar zostało odnalezione miejsce pochówku pomordo-wanych i powstał komitet społeczny dla uczczenia ich pamięci. Szacuje się, że w różnych częściach cmentarza spoczywa około 190 osób, wśród nich Marian Bernaciak „Orlik”, dowódca oddziału partyzanckiego, który uwol-nił z transportu więziennego komendanta VI Obwodu AK Praga ppłk. Antoniego Żurowskiego „Bobera”.


CMEntaRz BRóDnoWski – MiEjsCa PaMięCi

1. Kwatera 22 A rz. I gr. 1. Pomnik pamięci poległych i zmarłych żołnierzy 6-XXVI Obwodu AK Praga oraz praskiej kompanii Dywersji Bojowej „DB-22”.

2. Kwatera 93 C gr. 26-27. Mogiła sióstr Marii i Jadwigi Snopkównych zamordowanych przez agenta gestapo.

3. Kwatera 30 N rz. V gr. 15. Mogiła dwóch żołnierzy Armii Krajowej, pracowników tajnej drukarni zamordowanych przez gestapo.

4. Kwatera 35 D rz. IV gr. 13-19. Grób zbiorowy siedmiu żołnierzy Armii Krajowej, pracowników tajnej wytwórni materiałów wybuchowych.

5. Kwatera 36 H rz. I gr. 23. Symboliczny grób Janiny Rylskiej i ppłk. Zygmunta Rylskiego „Hańczy”.

6. Kwatera 28 B rz. IV gr. 5-6. Mogiła braci Czesława i Narcyza Kozłowskich poległych w Powstaniu Warszawskim.

7. Kwatera 73 A rz. III gr. 3-4. Mogiła braci Zygmunta i Piotra Ludwika Puchalskich poległych w Powstaniu Warszawskim.

8. Kwatera 114 H rz. VI gr. 2-5. Pomnik rozstrzelanych przez Niemców w dniu 2 sierpnia 1944 roku.

9. Kwatera 33 C rz. V gr. 9-22. Mogiły dwudziestu ośmiu członków Polskiej Partii Socjalistycznej poległych w Powstaniu Warszawskim.

10. Kwatera 13 A rz. II gr. 7. Mogiła księdza Józefa Woźniaka, kapelana I Rejonu Obwodu AK Praga.

11. Kwatera 45 N. Pomnik więźniów politycznych straconych w latach 1944-1956.

52

V - NIEMIECKIE ZDJĘCIA LOTNICZE - ??

Powstańcze punkty sanitarno-optrunkowe

Rejon I AK "Bródno"A. - ul. Batnicza 2B. - ul. P.Wysockiego 2C. - ul. Poborzańska 33D. - ul. Wenecka. Dom Społ.

Rejon II AK "Targówek"E. - ul. Tykocińska 32/34F. - Dom Sióstr przy kościele

p.w. Chrystusa KrólaG. - ul. Oszmiańska 9H. - ul. św. Wincentego 18K. - ul. Kawęczyńska 49

53

? - V

Obwód VI Praga w dniach 1 - 4 sierpnia 1944r.

Część północna Rej. I; IISłużba zdrowia Warszawa-Praga

w czasie Powstania Warszawskiego 1944r.

54

V - NIEMIECKIE ZDJĘCIA LOTNICZE

55

? - VNiemieckie zdjęcia lotnicze

14-12-1944

56

Niemieckie zdjęcia lotnicze26-10-1944

58


5959

BIBLIOGRAFIA

Bartelski Lesław M., Praga. Warszawskie Termopile 1944, Warszawa 2002,

Bartoszewski Władysław, Warszawski pierścień śmierci 1939-1944, Warszawa 1970,

Borkiewicz Adam, Powstanie Warszawskie 1944. Zarys działań natury wojskowej, Warszawa 1964,

Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców: czasy międzywojenne, okupacja, powstanie, Warszawa 1995,

Bródno i okolice w pamiętnikach mieszkańców: czasy międzywojenne, okupacja, powstanie, wyzwolenie, dzień dzisiejszy, t. 2, Warszawa 2001,

Chlebowski Cezary, Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie, Warszawa 1988,

Chlebowski Cezary, Wachlarz. Monografia wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej wrzesień 1941 – marzec 1943, Warszawa 1983,

Cmentarz Bródnowski, red. i oprac. Jan Kieniewicz, Warszawa 2007,

Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Warszawa w latach 1939-1945, Warszawa 1984,

Kasprzycki Jerzy, Korzenie miasta. Warszawskie pożegnania, t. 3: Praga, Warszawa 1998,

Kunert Andrzej Krzysztof, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, t. 1-3, Warszawa 1987, 1991,

Lechowski Andrzej, Frontowe dni Pragi wrzesień 1944 – styczeń 1945, Pruszków 1995,

Lewandowska Stanisława, Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939-1945, Warszawa 1982,

Nowik Grzegorz, Straż nad Wisłą. Okręg Szarych Szeregów Warszawa – Praga 1939-1944, t. 1-3, Warszawa 2002,

Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Powstanie Warszawskie 1 VIII - 2 X 1944, oprac. Maja Motyl, Stanisław Rutkowski, Warszawa 1994,

Satora Kazimierz, Podziemne zbrojownie polskie 1939-1944, Warszawa 2001,

Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939-1945. Poległe i zmarłe w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa 1988,

Stpiczyńska Zofia, Na Targówku kamienie mówią. Rejestr miejsc pamięci pozostających pod opieką Urzędu Dzielnicy Warszawa-Targówek, opracowanie praskiego środowiska żołnierzy AK, maszynopis, Warszawa 2007, zbiory Archiwum Akt Nowych,

Strzembosz Tomasz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983,

Strzembosz Tomasz, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983,

Strzembosz Tomasz, Rzeczpospolita podziemna. Społeczeństwo polskie a państwo podziemne 1939-1945, Warszawa 2000,

Sztandau Henryk, Obwód Praga AK 1939-1944, maszynopis, zbiory Muzeum Powstania Warszawskiego,

Witkowski Henryk, „Kedyw” Okręgu Warszawskiego AK w latach 1943-1944, Warszawa 1984,

Wojciechowski Franciszek, Polska Niepodległa. Organizacja konspiracyjna, Warszawa 1997,

Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego, t. 1: Działania zbrojne, red. Piotr Rozwadowski, Warszawa 2005,

Żurowski Antoni, W walce z dwoma wrogami, Warszawa1991.

Na Targówku Kamienie Mówią...Przewodnik Po Miejscach Walk i ...

Documents

Transcript of Na Targówku Kamienie Mówią...Przewodnik Po Miejscach Walk i ...