Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

54

JOANNA KOTLEWSKA, ANNA JEZNACH-STEINHAGEN

OCENA ZNAJOMOCI ZALECE DIETETYCZNYCH U OSB Z CUKRZYC TYPU 2

EVALUATION OF THE AWARENESS FOR DIETARY RECOMMENDATIONS IN PERSONS WITH TYPE 2 DIABETES MELLITUS

Zakad ywienia Czowieka, Wydzia Nauki o Zdrowiu, Warszawski Uniwersytet Medyczny

STRESZCZENIE. Cukrzyca jest przewlek chorob metaboliczn dotykajc coraz wiksz liczb osb. Wedug 6-tego wydania Diabetes Atlas, IDF, 2013 szacuje si, e w Polsce choruje okoo 2,6 miliona ludzi, w tej liczbie cukrzyca rozpoznana i leczona stanowi jedynie 60% przypadkw. Epidemiczno wystpowania cukrzycy i stanw przedcukrzycowych wskazuje na konieczno niezwocznego podejmowania dziaa prewencyjnych. Ich nieodcznym elementem jest edukacja ywieniowa. Celem pracy bya analiza znajomoci zalece dietetycznych w grupie pacjentw z cukrzyc typu 2. Badaniem objto 40 pacjentw z cukrzyc typu 2, hospitalizowanych w dwch warszawskich szpi-talach. Badanie zostao przeprowadzone przy pomocy autorskiego kwestionariusza podzielonego na dwie czci. Cz pierwsza dotyczya powszechnie znanych zalece dietetycznych w leczeniu cukrzycy, natomiast cz druga odnosia si do wiedzy bardziej szczegowej, zdo-bytej podczas edukacji prowadzonej przez dietetyka. Stanowia tym samym weryfikacj czci pierwszej. W czci pierwszej ankiety rednia prawidowych odpowiedzi wynosia 86,4%. Jednak po przeanalizowaniu odpowiedzi na pytania weryfikujce t wiedz, zawarte w czci drugiej, stwierdzono duo niszy odsetek poprawnych odpowiedzi- jedynie 27,1%. Pomimo wynikw wskazujcych na wzgldnie dobr znajomo powszechnie znanych zalece dietetycznych pozostaje obawa, i wiedza ta moe by niewystarczajca do realizacji zalece die-tetycznych. Z tego wzgldu systematycznie przeprowadzana edukacja dietetyczna powinna by wbudowana do racjonalnego planu leczenia.

Sowa kluczowe Cukrzyca typu 2, edukacja dietetyczna, znajomo zalece ywieniowych.

SUMMARY. Diabetes mellitus is a chronic metabolic disease with epidemic morbidity. In Poland it affects about 2.6 million people, among them diagnosed and treated constitutes 60% of cases accordingly to 6-th Ed. of Diabetes Atlas, IDF, 2013. Such epidemic character of diabetes mellitus and also prediabetes, indicates the urgent need for systemic prevention activities. Nutritional education is their inherent component. The aim of the study was to analyze the knowledge and use of the dietary recommendations by patients with type 2 diabetes - group consisted of 40 patients who were hospitalized in Warsaw. The study was conducted with using special questionnaire, which was divided into two parts. The first part concerned the well-known dietary recommendations, while the second part referred to the detailed kno-wledge which could be gained during the education provided by a dietician. It constituted the verification of the first part of the questionnaire. In the first part of the survey the correct answers vere given in 86,4%. However, after analyzing the answers to the questions verifying this nutritional knowledge contained in the second part of the survey, the percentage of correct answers decreased to only 27,1%.Systematically conducted dietary education, which allows the patients to acquire the skills of this is urgently needed, it has to be inbuilt into rational plan of therapy.

Key words Type 2 diabetes, nutritional education, knowledge of dietary recommendations.

WPROWADZENIE

Cukrzyca jest jedn z najczstszych przewlekych, niezakanych chorb na wiecie. Stanowi jeden z naj-waniejszych problemw zdrowotnych XXI wieku (1, 2). Wedug danych epidemiologicznych opublikowanych

przez Midzynarodow Federacj Cukrzycy (Internatio-nal Diabetes Federation IDF), Diabetes Atlas, 6-th Ed. w 2013 roku, ponad 371 milionw ludzi na wiecie cho-rowao na cukrzyc. Szacuje si, e do 2030 roku liczba ta osignie warto 552 milionw. Jeden przypadek cuk-rzycy ujawni si w gronie dziesiciu dorosych osb (3).

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

55

Wedug danych wiatowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization WHO), zachorowalno z powodu cukrzycy bdzie wzrasta szczeglnie w krajach rozwija-jcych si nawet do 150% w cigu 20 lat (4). Przyczy-n tego zjawiska jest rozprzestrzeniane si zachodniego stylu ycia, czyli spoywanie bogatokalorycznych posi-kw oraz zmniejszenie aktywnoci fizycznej. Powoduje to coraz czstsze wystpowanie otyoci, bdcej najsil-niejszym czynnikiem sprawczym cukrzycy typu 2, ktry wystpuje w zdecydowanej wikszoci wszystkich przy-padkw tego typu cukrzycy, bo a w 94% (5).

W 2012 roku 4,8 miliona osb zmaro z powodu cuk-rzycy (3, 5, 6).

Powysze fakty wskazuj na konieczno niezwocz-nego podejmowania systemowych dziaa prewencyj-nych. Ich nieodcznym elementem jest leczenie nie--farmakologiczne. Dziaania te powinny polega na uwiadomieniu spoeczestwu jak wan jest zmiana stylu ycia. Kluczow rol odgrywa w tym zakresie edukacja pacjenta, bdca sta i niezbdn skadow postpowa-nia terapeutycznego w cukrzycy. Wedug wytycznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) z 2014 r. edukacja chorego powinna si odbywa w trakcie ka-dej wizyty lekarskiej w sposb uporzdkowany. Powinna osobno obejmowa edukacj w czasie rozpoczynania te-rapii, a nastpnie powtrn edukacj (reedukacj) na pod-stawie corocznej oceny wiedzy pacjenta (7). Gwnym ce-lem takiej edukacji jest modyfikacja stylu ycia chorego, a w tym zakresie sposobu jego odywiania. Odpowiednie ywienie pomaga w utrzymaniu prawidowej kontroli me-tabolicznej, uzyskanie optymalnych wartoci w zakresie glikemii, cinienia ttniczego, lipidogramu oraz masy cia-a. Kontrola tych parametrw zmniejsza ryzyko wystpo-wania powika lub spowalnia ich rozwj (8).

CEL BADANIA

Celem pracy bya analiza znajomoci zalece diete-tycznych w grupie pacjentw z cukrzyc typu 2.

MATERIA I METODY

Badaniem objto grup 40 pacjentw hospitalizowa-nych na oddziaach wewntrznych dwch warszawskich szpitali. Kryterium wczenia do grupy osb biorcych udzia w badaniu stanowia zdiagnozowana cukrzyca typu 2 oraz wiek poniej 80 roku ycia. Badanie zostao przeprowadzone przy pomocy autorskiego kwestionariu-sza ankiety, podczas anonimowej rozmowy z pacjentami.

Ankieta skadaa si z metryczki oraz 28 pyta podzie-lonych na dwie czci (cz pierwsz i cz drug).

Cz pierwsza odnosia si do oglnej wiedzy pacjen-tw. Skadaa si z 10 stwierdze, dotyczcych powszech-nie znanych zalece dietetycznych stosowanych w lecze-niu cukrzycy. Zadaniem respondentw bya odpowied, czy dane stwierdzenie jest prawdziwe lub faszywe.

Cz druga kwestionariusza odnosia si do wiedzy, ktr pacjenci powinni naby podczas edukacji prowa-dzonej przez dietetyka i stanowia tym samym weryfika-cj czci pierwszej. Oprcz pyta zamknitych pojawi-y si w niej pytania otwarte, filtrujce, warunkowe oraz tabelaryczne.

Posugiwano si rwnie wybranymi ilustracjami z al-bumu potraw, w celu okrelenia wielkoci porcji. Dziki takiemu ukadowi, w caym kwestionariuszu wielokrotnie powtarzay si zestawy pyta umoliwiajcych weryfika-cj faktycznej wiedzy pacjentw. Dlatego moliwa staa si odpowied na pytanie, czy oglna wiedza pacjenta po-zwala na jej praktyczn skuteczno, a tym samym umo-liwianie prawidowego komponowania posikw.

CHARAKTERYSTYKA BADANEJ GRUPY

Badaniem objto 40 chorych na cukrzyc typu 2, mieszkajcych w Warszawie. Poow grupy stanowiy kobiety a poow mczyni. Najwiksz grup ankie-towanych (40%) stanowili pacjenci w przedziale wieko-wym od 51 do 60 lat. Natomiast osoby poniej 30 roku ycia stanowiy najniszy odsetek respondentw (2,5%).

Rycina 1. Wskanik masy ciaa (BMI) ankietowanych pacjentw.

BMI

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. 2.

3.

5.

6.

4.

Ryc. 1. Wskanik masy ciaa (BMI) ankietowanych pacjentw.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

56

Ryc. 2. Czsto rnych rodzajw odpowiedzi na pytania czci pierwszej kwestionariusza, przedstawiono w odsetkach, podano w kolejnych wykresach (a f).

Rycina 2. Czsto rnych rodzajw odpowiedzi na pytania czci pierwszej kwestionariusza, przedstawiono w odsetkach, podano w kolejnych wykresach (a f).

a) Powinno si spoywa 4-5 posikw dziennie (3 posiki gwne i 1-2 przekski) o regularnych porach.

b) Nie zaleca si spoywania produktw, bdcych dobrym rdem bonnika pokarmowego.

1. 2. 3.

1. 2. 3.

1. 2. 3.

1. 2. 3. 1. 2. 3. 1. 2. 3.

c) Zaleca si spoywanie owocw bez ogranicze ilociowych w cigu caego dnia.

d) Nie naley kontrolowa nasyconych kwasw tuszczowych zawartych w tuszczach zwierzcych.

1. 2. 3.

1. 2.

3.

1. 2. 3.

1. 2. 3.

1. 2. 3. 1. 2.

3. 1. 2. 1. 2. 3.

e) Naley ograniczy ilo przyjmowanych wglowodanw prostych na rzecz zoonych.

f) Indeks glikemiczny oraz wymienniki wglowodanowe nale do najpopularniejszych technik edukacji pacjentw chorych na cukrzyc.

3. 1. 2. 1. 2.

1. 2. 3. 1. 2. 3.

1. 2. 3.

1. 2. 3.

1. 2. 3.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

57

Ryc. 3. Czsto rnych rodzajw odpowiedzi na pytania czci drugiej kwestionariusza, przedstawiono w odsetkach, podano w kolejnych wykresach (a f).

Rycina 3. Czsto rnych rodzajw odpowiedzi na pytania czci drugiej kwestionariusza, przedstawiono w odsetkach, podano w kolejnych wykresach (a h).

a) Ktre z produktw spoywczych zawieraj wglowodany proste?.

b) Ktre z produktw spoywczych zawieraj wglowodany zoone?.

1. 2. 3. 1. 2. 3.

1. 2. 3. 1. 2. 3.

1. 2. 3.

1. 2. 3. 1. 2. 3.

1. 2.

1. 2. 3. 1. 2. 3. 1. 2. 3.

c) Czy wie Pan/Pani czym jest wymiennik wglowodanowy (1WW)?

d) Ile wymiennikw wglowodanowych (WW) zawieraj przedstawione na ilustracjach produkty)?

1. 2. 3. 1. 2. 3.

3. 1. 2. 1. 2. 3. 3. 1. 2.

e) Czy wie Pan/Pani co to jest indeks glikemiczny?.

f) Ocena stwierdze dotyczcych indeksu glikemicznego.

1. 2. 3. 1. 2. 3.

3. 1. 2. 1. 2. 3. 3. 1. 2. 3. 1. 2.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

58

W caej grupie badanych 37,5% wykazywa nadwag (ryc. 1). Poowa respondentw posiadaa rednie wy-ksztacenie, 30% - wyksztacenie wysze a pozostae 20% wyksztacenie podstawowe. Wikszo badanych (80%) chorowaa na cukrzyc typu 2 powyej 5 lat; tylko nie-znaczny odsetek respondentw (20%) chorowa na cuk-rzyc poniej 1 roku.

W powyszej grupie osb biorcych udzia w bada-niu, ponad poowa (58,3%) deklarowaa przyjmowanie doustnych lekw przeciwcukrzycowych jako sposb leczenia cukrzycy typu 2. Cz respondentw (22,2%) zgaszao stosowanie leczenia skojarzonego (kilka grup lekw), natomiast nieznaczny odsetek badanych (19,4%) deklarowa insulinoterapi.

WYNIKI

1. Ocena wiedzy oglnej pacjentw za pomoc czci pierwszej kwestionariusza przedstawia ryc. 2 w czciach a-f.

W czci pierwszej skadajcej si z 10 stwierdze (prawda/fasz) dotyczcych powszechnie znanych zale-ce dietetycznych, zdecydowana wikszo ankietowa-nych (ponad 80%) dokonaa prawidowej oceny siedmiu z nich. W tym 100% ankietowanych poprawnie ocenio stwierdzenie dotyczce dziennej liczby oraz regularnoci posikw. Natomiast najbardziej zrnicowane oceny an-kietowanych odnotowano dla stwierdzenia dotyczcego produktw bdcych dobrym rdem bonnika pokarmo-wego. Ponad poowa respondentw (57,5%) prawidowo ocenia omawiane stwierdzenie, natomiast 42,5% ankie-towanych dokonao nieprawidowej oceny lub wybrao odpowied nie wiem.

2. Wyniki dotyczce szczegowej wiedzy pacjen-tw uzyskane za pomoc czci drugiej kwestionariusza przedstawia ryc.3, w czciach a-f.

Cz druga kwestionariusza skadaa si z pyta od-noszcych si do wiedzy, ktr pacjenci powinni naby podczas planowej edukacji prowadzonej przez dietetyka.

W grupie osb biorcych udzia w badaniu, 42,5% ankietowanych poprawnie wskazao produkty zawieraj-ce wglowodany proste, natomiast w przypadku pytania odnoszcego si do wskazania produktw zawierajcych wglowodany zoone, dominowaa odpowied nie wiem (40%). Jedynie 27,5% ogu respondentw wska-zao prawidow odpowied.

Spord ankietowanych zdecydowana wikszo (80%) respondentw nie potrafia wskaza poprawnej definicji wymiennika wglowodanowego. Pozostae 20% ankietowanych, cho wskazao jego poprawn definicj, to po przedstawieniu im wybranych ilustracji z albumu potraw, nie umiao okreli iloci wymiennikw wglo-wodanowych przypadajcych na przedstawione wielkoci produktw spoywczych. W grupie badanych prawie

respondentw (72,5%) nie potrafio wskaza poprawnej definicji pojcia indeksu glikemicznego. Pozostaym an-kietowanym (27,5% ogu respondentw), ktrzy wska-zali poprawn definicj, zostay przedstawione stwier-dzenia odnoszce si do czynnikw wypywajcych na warto indeksu glikemicznego, takich jak: stopie rozgo-towania, rozdrobnienia czy dojrzao produktu. Jedynie 45% pacjentw dokonao prawidowej oceny podanych stwierdze (ankietowanym, ktrzy nie zadeklarowali znajomoci pojcia indeksu glikemicznego stwierdzenia te nie zostay przedstawione).

Na podstawie analizy odpowiedzi na kolejne pyta-nia stwierdzono, i zdecydowana wikszo responden-tw zadeklarowaa brak znajomoci zasad stosowania w diecie niskokalorycznych rodkw sodzcych oraz produktw spoywczych zawierajcych nasycone kwasy tuszczowe.

3. Zbiorcze zestawienie wynikwW czci pierwszej ankiety, odnoszcej si do oglnej

wiedzy respondentw, rednia prawidowych odpowiedzi wynosia 86,4%. Nie odnotowano istotnych rnic w od-powiedziach mczyzn oraz kobiet.

Natomiast w drugiej czci kwestionariusza, odnosz-cej si do wiedzy, ktr pacjenci powinni naby podczas edukacji prowadzonej przez dietetyka, rednia prawido-wych odpowiedzi wynosia 27,1%. Odnotowano pewn przewag prawidowych odpowiedzi w grupie kobiet (30,8%) w stosunku do mczyzn (23,3%).

W grupie pacjentw stosujcych insulinoterapi odno-towano najwicej poprawnych odpowiedzi, analogicznie w czci pierwszej i drugiej (95, 2% i 46, 8%). Natomiast pacjenci przyjmujcy jedynie doustne leki hipoglikemi-zujce uzyskali znacznie gorsze wyniki (77,8% i 21,4% poprawnych odpowiedzi odpowiednio w czci pierwszej i drugiej kwestionariusza ankiety).

OMWIENIE WYNIKW I PODSUMOWANIE

W czci pierwszej ankiety, zawierajcej 10 stwier-dze dotyczcych powszechnie znanych zalece die-tetycznych stosowanych w leczeniu cukrzycy, rednia prawidowych odpowiedzi wynosia 86,4%. Jednak po przeanalizowaniu odpowiedzi na pytania weryfikujce t wiedz, zawartych w czci drugiej ankiety, stwierdzono duo niszy odsetek poprawnych odpowiedzi.

Przykadowo: Wrd respondentw 97,5% badanych zgodzio si ze

stwierdzeniem, i naley ograniczy ilo przyjmowa-nych wglowodanw prostych na rzecz wglowodanw zoonych. Natomiast z pyta weryfikujcych wynika, e a 57,5% pacjentw nie umiao wskaza produktw zawierajcych wglowodany proste a jedynie 27,5% respondentw prawidowo wskazao produkty zawiera-jce wglowodany zoone.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

59

Zdecydowana wikszo ankietowanych (82,5%) do-konaa poprawnej oceny stwierdzenia odnoszcego si do kontrolowania spoycia nasyconych kwasw tusz-czowych, natomiast 85% respondentw nie potrafio wybra produktw spoywczych zawierajcych nasy-cone kwasy tuszczowe, zaledwie 15% ankietowanych dokonao poprawnego wyboru.

Respondenci w 70% zgodzili si ze stwierdzeniem, e indeks glikemiczny oraz wymienniki wglowodanowe nale do najpopularniejszych technik edukacji pacjen-tw chorych na cukrzyc. Natomiast po przeanalizo-waniu odpowiedzi na pytania weryfikujce t wiedz, zawarte w czci drugiej ankiety, wynika, i aden spo-rd respondentw nie potrafi okreli iloci wymien-nikw wglowodanowych przypadajcych na produkty spoywcze przedstawione na ilustracjach a jedynie 5 pacjentw dokonao prawidowej oceny stwierdze do-tyczcych indeksu glikemicznego.

Na podstawie przedstawionych bada wykazano wzgldnie wysoki stan wiedzy respondentw w zakresie oglnych powszechnie znanych, czsto medialnych za-lece dietetycznych stosowanych w stereotypowym le-czeniu cukrzycy. Jednak pomimo uzyskanych wynikw wskazujcych na dobr znajomo oglnych zasad y-wienia pozostaje obawa, i tego rodzaju powierzchowna wiedza moe by niewystarczajca lub nawet uniemoli-wiajca prawidowe terapeutyczne ywienie w cukrzycy. Potwierdzeniem tej obawy jest niska rednia poprawnych odpowiedzi respondentw uzyskana z drugiej czci kwestionariusza, odnoszcej si do bardziej szczego-wej wiedzy, ktr pacjenci powinni naby podczas edu-kacji prowadzonej przed dietetyka, lekarza lub edukatora diabetologicznego. Uzyskane wyniki z tej czci ankiety wskazuj na niedostateczn wiedz szczegow wik-szoci ankietowanych chorych.

Odsetek prawidowych odpowiedzi u pacjentw le-czonych insulin by ponad dwukrotnie wyszy w po-rwnaniu do chorych leczonych doustnymi lekami hipoglikemizujcymi.

Na podstawnie tych ocen mona wnioskowa, i wiedza samodzielnie zdobyta przez pacjenta czsto jest niepena, pozyskiwana z niewiarygodnych rde. Ist-nieje obawa, i moe by niezgodna z racjonaln wiedz medyczn.

Edukacja ywieniowa jest niezbdnym elementem zwikszajcym samokontroln wiadomo pacjentw, gwarantuje rwnie wiarygodno zdobytej wiedzy, a jej praktyczne przeoenie uatwia utrzymanie prawidowej

kontroli metabolicznej cukrzycy. Przedstawione badania wskazuj na konieczno ulepsze w organizacji, dostp-noci oraz w merytorycznych programach edukacji y-wieniowej pacjentw z cukrzyc typu 2.

PIMIENNICTWO

1 Polskie Towarzystwo Diabetologiczne: Pracuj z cuk-rzyc: http://www.cukrzyca.info.pl/o_ptd/pracuj_z_cukrzyca /10.08.2013

2 Janeczko-Sosnowska E: Epidemiologia cukrzycy, w: Repetytorium z cukrzycy, red. Karnafel W, Kreo, War-szawa 2012, 17-28.

3 International Diabetes Federation: Strategic Plan 2013-2015: http://issuu.com/int._diabetes_federation/docs/idf_strategic_plan_2013-2015/1 /02.05.2013.

4 World Health Organization, International Diabetes Fe-deration: Diabetes Action Now: http://whqlibdoc.who.int/publications/2004/ 924159151X. pdf /12.04.2013.

5 Narodowy Program Profilaktyki i Edukacji Diabeto-logicznej na rok 2012: Cukrzyca w liczbach: http://www.cukrzyca.mz.gov.pl/pl/o-curzycy /09.05.2013.

6 World Health Organization: Prevention of blind-ness from diabetes mellitus Report of a WHO con-sultation. Executive summary, Geneva, Switzerland 2005: http://www.who.int/blindness/Prevention%20of% 20Blindness%20from%20Diabetes%20Mellitus--with-cover-small.pdf /12.04.2013.

7 Polskie Towarzystwo Diabetologiczne: Zalecenia kli-niczne dotyczce postpowania u chorych na cukrzy-c 2013. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabe-tologicznego. Diabetologia Kliniczna, 2013, A1-A16.

8 American Diabetes Association: Nutrition recommen-dations and interventions for diabetes Diabetes Care, 2008, 31 (sup l.): S61S78

9 (9) Kunachowicz H, Nadolna I, Przygoda B i wsp.: Tabele skadu i wartoci odywczej ywnoci, Wy-dawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005

10 (10) Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E: Album foto-grafii produktw i potraw, Instytut ywnoci i ywie-nia, Warszawa 2000

Adres do korespondencji:Joanna KotlewskaZakad ywienia Czowieka

01-445 Warszawa

Ul. Erazma Cioka 27

Tel. (0-22) 836 09 13

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 2www.medycyna-metaboliczna.pl

60

Informatyka w samoocenie leczenia cukrzycy rola internetu

W czasie szybkiego rozwoju internetu w ostatnich latach pojawio si wiele diabetologicznych stron interneto-wych zawierajcych materiay edukacyjne dla lekarzy i pacjentw. Prezentuj one take programy komputerowe

suce samokontroli.

Za pomoc internetu realizuje si take edukacj terapeutyczn. Pacjenci wymieniaj take midzy sob opinie

o swoim leczeniu i yciu a nawet radz jak zachowywa si w rnych okolicznociach yciowych.

Naley jednak pamita, e oprcz informacji wartociowych i przydatnych w terapeutycznej samoopiece,

w internecie pojawia si zbyt wiele opinii i ocen bez wartoci a nawet bdnych i take tendencyjnych reklam.

Konieczne jest wic umiejtne ich wybieranie.

Wybrane, informatyczne rda (adresy) wane dla praktykowania samoopieki.

Niektre serwisy internetowe dotyczce opieki nad osobami z cukrzyc:

American Diabetes Association (http://www.diabetes.org)

ADA Journals Web Site (http://www.diabetesjournals.org)

EASD Web Site (http://www.easd.org)

Diabetologia (http://link.springer.de/link/service/journals/00125/)

Joslin Diabetes Center (http://www.joslin.org)

NDEI National Diabetes Education Initiative (http://www.ndei.org)

Medscape Diabetes & Endocrinology (http://www.medscape.com)

Children With Diabetes (http://www.childrenwithdiabetes.com/clinic/)

Diabetyk (http://www.diabetyk.pl/)

Insulin Pumpers (http://www.insulin-pumpers.org/)

Joslin Diabetes Center Education (http://www.joslin.harvard.edu)

Moja Cukrzyca Akcja S.O.S. (http://www.cukrzyca.akcjasos.pl/)

Polskie Stowarzyszenie Diabetykw (http://www.diabetyk.org.pl/)

PTD Tabela Wymiennikw (www.cukrzyca.pl)

www.medycyna-metaboliczna.pl

Dodatkowe tekstowe rda informacji:J. Tato, A. Czech poradnik Zwyciy cukrzyc, Wyd. PZWL, Warszawa, 2011.

J. Tato Poradnik Dla Osb z Cukrzyc Typu 2 (niewymagajcej leczenia insulin), Wyd. PZWL, Warszawa, 2002.

J. Tato, A. Czech Podrcznik Samokontroli Cukrzycy, Wyd. PZWL, Warszawa, 2007.