Michał GULIK, Samuel NOWAK: Zapomnijcie_o_dyskursie. Czy możliwy jest latouriański feminizm?

8/13/2019 Micha GULIK, Samuel NOWAK: Zapomnijcie_o_dyskursie. Czy moliwy jest latouriaski feminizm?

1/19

330

Opinie

MichaGULIK,Samuel NOWAK

Zapomnijcie odyskursie.Czy moliwy jest latouriaski feminizm?1

W niniejszym artykule proponujemy nowe tropy badawcze wstudiach nadpciiseksualnociwoparciu opodstawowe zaoenia teorii aktora-sieci (ANT)Bruno Latoura. Oczywicie Latour, cho kluczowy dla rozwoju ANT, nie jestjedynym przedstawicielem tego nurtu badawczego. Sigamy do jego pracNigdy

nie bylimy nowoczeni2orazSplatajc na nowo to, co spoeczne3, poniewastanowione zwize irygorystyczne wprowadzenie do projektw rozwijanych pod szyl-dem teorii aktora-sieci. Esej ten jest wic niewielkim laboratorium, gdzie testu-jemy przydatnometody Latoura wzupenie nowym obszarze wkulturowychbadaniach na seksualnociitosamocipci. Niniejszy tekst zostapomylanyjako eksperyment, ktry ma sprowokowa pytanie okondycj wspczesnychbadagenderowych izaproponowacieki inspiracji. Nasz zamyswynika nietyle zchci rewolucjonizowania studiw wtym zakresie, co raczej ze zniechce-

nia redundantnretoryk, ktra zdominowaa polskiegenderiqueer studies. Czy-

1 Autorzy artykuu suczestnikami ikorzystajze wsparcia projektu Spoeczestwo Technologie rodowisko realizowanego na Uniwersytecie Jagielloskim.Projekt jest wspfinansowany przez UniEuropejsk.

2 B. LatourNigdy nie bylimy nowoczeni studium zantropologii symetrycznej ,

prze. M. Gdula, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011.

3 B. LatourSplatajc na nowo to, co spoeczne wprowadzenie do teorii aktora-sieci,

prze. A. Derra, K. Abriszewski, Universitas, Krakw 2010.


2/19

331

Gulik, Nowak Zapomnijcie odyskursie

telnikw prosimy wic ocierpliwo: zanim nakrelimy zaoenia naszego pro-jektu, musimy przedstawi nasz motywacj oraz rozpozna teren, wktrymprzyjdzie nam pracowa.

Sytuacja badagenderoraz queerwPolsce jest bardzo specyficzna: kiedy tylkoobu perspektywom udao sizadomowina rodzimych uniwersytetach, zawizayone niepisany sojusz. Ignorujc wany gest secesji, tj. oderwanie si teorii queeroraz badatypowych dla feminizmu drugiej fali, legitymizujsione wzajemnie,chociauprawiajdwa trudne do pogodzenia modele refleksji. Zatem gdy femi-nistki celuj wbadaniach nad wizerunkami itosamoci pci, przedstawicielequeerudekonstruujmechanizmy spoecznego tworzenia iregulowania seksual-

nych podmiotowoci. Wsplna proweniencja oraz szczeglna synchroniczno(aka-demicki feminizm iteoria queerdotary do Polski prawie wtym samym momen-cie) sprawiy, e wkrtkim czasie te dwa nurty zmonopolizoway badania nad pci.Wkonsekwencji ich przedstawicielki iprzedstawiciele, wzalenoci od sympatii(genderowej bdqueerowej) pisznieustannie dwie akademickie opowieci.

Pierwsza narracja, dramatyczna wtonie, przypomina nieustanne narzekania,wktrych okoo 50 lat temu wyspecjalizowasi feminizm anglosaski. Czytamywic opciowych iseksualnych stereotypach4, roli kultury audiowizualnej wichutrwalaniu5, reprodukowaniu genderowych reimw wcodziennych praktykach6

oraz uprzedmiotowieniu kobiet7. Badania te demaskujfaszywideologi, ktraorganizuje pojcia kobiecoci (rzadziej mskoci) oraz wskazujna symbolicznprzemoc, ktra lega uich podstaw.

Autorzy drugiej opowieci robikrok dalej. Teoretycy queer rozpoznajkon-stytutywndla dowiadczenia podmiotowoci przemoc jzyka. Pe, atym samympoczucie seksualnej tosamoci, jest fikcj, znakiem, ktry materializuje ciaa jed-nostek. Idc tym tropem, polscy teoretycy queerdekonstruujkadidesubstan-cjalnej tosamoci pci8, ledzmechanizmy wytwarzania istabilizowania rnicy

4 Zob. D. Majka-RostekHomoseksualizm ikapitalizm klasowy wymiar kultury

gejowskiej wPolsce po 1989 roku, w:Podziay klasowe inierwnoci spoeczne. Refleksje

socjologiczne po dwch dekadach realnego kapitalizmu wPolsce, Oficyna Naukowa,

Warszawa 2010, s. 153-164; I. Kowalczyk, E. ZierkiewiczKobiety, feminizm imedia,

Konsola, PoznaWrocaw 2005.

5Zob. M. RadkiewiczMode wilki polskiego kina. Kategoria gender w debiutach lat 90.,Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2006; J. Bator Wizerunekkobiety wreklamie telewizyjnej , Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 1998.

6 Por. S. Walczewska,Matriarchat domowy, w:Antropologia ciaa. Zagadnienia iwybr

tekstw, red. M. Szpakowska, Warszawa 2008.

7 Por. K. BiskupskaKonstrukcje pci wmasowym przekazie na przykadzie tygodnika

Przekrj analiza dyskursu wizualnego , w:Kobieta wprzestrzeni wizualnej,

red. A. Barska, K. Biskupska, Opole 2012.

8 J. Mizieliska (De)Konstrukcje kobiecoci. Podmiot feminizmu aproblem wykluczenia,Sowo/Obraz Terytoria, Gdask 2004.


3/19

332

Opinie

pci oraz oporu9, bacznie przygldaj si marginesom iwszelkim podejrzanymmiejscom, gdzie dyskurs ujawnia swdemonicznrol10, pokazujpuapki poli-tyki tosamoci11czy wreszcie wycigajna jaw wszelkie wyjtki od reguy, po-twierdzajc tym samym iluzoryczny charakter systemugender/sex12. Teoretycy queeremancypujnastpnie przedmioty swoich bada, majbowiem marzenie, by wiatstasilepszym miejscem do ycia.

Tym, co czy obie perspektywy prcz socjologicznej proweniencji13 jestpodejcie do esencjalizmu. Pracom zzakresugenderstudiesmona zarzuci, e ichkonstruktywizm jest wycznie czciowy. Koniec kocw, nie radzsobie one bezkobiecego podmiotu std rozmaite analizy reprezentacji kobiet, obecnoci ko-

biet wtekcie czy historyczne analizy odkrywajce zapomniane czy tewymazanekobiece dowiadczenie. Mylenie takie jest oczywicie konsekwencj strategicz-nego charakteru wiedzy, ktrtworzy sina gruncie studiw genderowych po-

winna ona suyzmianie spoecznej oraz pomc wbudowaniu niezalenej pod-miotowoci kobiet. Wprzypadku badaczy bdcych pod wpywem teorii queerkwestia ta tylko zpozoru przedstawia siodmiennie. Przypomnijmy, e esencjal-na definicja tosamoci pci, take biologicznej, zostaje na gruncie teorii queercakowicie zanegowana. Co wicej, mechanizm tworzenia pci jako kulturowo--spoecznej konstrukcji jest opisywany jako kluczowe rdo opresji iprzemocy

wnowoczesnych spoeczestwach. Wezwani przez ideologicznmachinpci isek-su musimy wyranie okreliswojtosamo ci znas, ktrzy odmwi jasnejdeklaracji, zostajnapitnowani iprzywoani do normatywnego porzdku. Oka-

zuje si, e pe jest kategori, od ktrej nie sposb uciec. Gender/sexnie ma coprawda okrelonej substancjalnej tosamoci, zawsze jednak materializuje si

wpraktykach spoecznych. Skoro spoeczestwo okazuje simaszynprodukuj-cugenderowione binarnie podmioty (zaoenie fundujce teoriqueer), to dys-

9 T. Sikoraczyminnym ni: queer jako (antyliberalna) polityka podania i rnicy,

w:Strategie queer. Od teorii do praktyki, red. M. Kosowska, M. Zdrodowski,A. Stasiska, Difin, Warszawa 2012, s. 35-59.

10 J. KochanowskiSpektakl i wadza, Wschd Zachd, d2009.

11 A. Stasiska Od Niech nas zobacz do Mionie wyklucza: jak zmienia sipolityczna strategia LGBT wPolsce wostatnich latach?, w:Strategie queer

12M.A. PelczarNiepokj wdragu. Zjawisko drag aimpuls normalizacyjny , w:Przebraniwpe. Zjawisko drag wkulturze, red. P. Szkudlarek, Pozna2010, s. 17-25.

13 Warto tutaj doda, e badania zkrgugender/queernajdynamiczniej wPolscerozwijajsiworodkach literaturoznawczych oraz wanie socjologicznychikulturoznawczych. Oile jednak rodzima teoria literatury wydaje sibardzozniuansowana, dojrzaa ikrytyczna wwykorzystaniu szeroko rozumianejperspektywygender studies, badania spoeczne ikulturowe sprawiajwraeniedyskursu wysoce monologicznego. Na temat feministycznych bada literackich

wPolsce zob. m.in. wietny esej Agnieszki Gajewskiej Teoretyczne lektury krytykifeministycznej , w:Lektury pci. Polskie (kon)teksty,red. M. Dbrowski,Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2008.


4/19

333


kurs pci zawsze wyjawi swojsprawczmoc. Wkonsekwencji stanowiskagenderstudiesoraz teorii queer sdo siebie bardzo zblione: tam gdzie badaczka genderkoczy swojprac, opisujc sposoby spoecznego konstruowania kobiecoci im-skoci, teoretyczka queerdysponuje kompleksowodpowiedzidotyczcgenezytego systemu. Wszystko staje sijasne, anam na usta cinie sitylko jedno sowo esencjalizm.

Przedstawiciele teoriigenderiqueermajponadto jeszcze jednodpowiednaformuowane wobec nich wtpliwoci naley postpowa etycznie. Zgadzamysi ztym postulatem, nie tumaczy on jednak metodologicznych wyborw, kt-rych dokonujprzywoani przez nas autorzy. Nie przekrelamy wic tutaj szla-

chetnych ietycznie zrozumiaych pobudek, ktre legy upodstaw takiego rozu-mienia uprawiania teorii. Haso etycznego postpowania staje sijednak ratun-kiem ostatniej szansy, gdy przycinici do muru postmodernici nie swstanie

wyjpoza podstawprogramow, ktra zawa rzeczywistodo tekstu/dyskur-su/jzyka. Wzakoczeniu naszego artykuu powrcimy do tej kwestii, gdydo-maga siona zajcia wobec niej jasnego stanowiska.

Zdajemy sobie spraw, e przedstawione tutaj streszczenie jest zpewnociniekompletne ipomija wiele niuansw obu perspektyw, jednak czynimy tak celo-

wo, by przedstawinasze stanowisko iwskazadzielce nas rnice. Nie odrzuca-jc wic cakowicie dorobku poststrukturalizmu, proponujemy twrczy alians zteo-riami, ktre nie byy do tej pory wcentrum zainteresowania studiw gendero-

wych. Sprbujmy zatem badapeiseksualno jako szereg dynamicznych po-

wizamidzy aktorami ludzkimi inie-ludzkimi, aod badacza wymagaich g-stego iobiektywnego opisu. Zamiast badanieskoczenie zrnicowane seksual-noci, proponujemy empiryczn metafizyk seksualnych tosamoci. Chcieliby-my zarysowataki projekt feminizmu, ktry nie uciekajc wfuturologi, cyber-netyk czy technooptymizm, ale przez odwoanie si do naszych codziennychdowiadcze wykracza poza humanizm. Latouriaski posthumanizm wskazujebowiem na aktorw nie-ludzkich, rozprasza pojcie sprawczoci oraz rezygnujezjakiekolwiek teorii czysto ludzkiej podmiotowoci.

Usieciowiajc humanistyk, usieciowiajc pe

Propozycja usieciowienia humanistyki wykracza daleko poza obszar socjologii

krytycznej, jednak jej aplikacja moe okazasinader kopotliwa. Latour wytrcazrk wszystkie narzdzia, ktrymi posugiwali siprzedstawiciele nauk gendero-

wych ikae zwrcisiwstronsamej rzeczywistoci. Taka dewiza, nawet jeli narazie zanadto uproszczona, pachnie niebezpiecznym empiryzmem, powrotem do

metafizyki iporzuceniem dorobku teorii krytycznej lat. 60. i70. XX wieku. Iniesto tylko pozory musimy powrcido metafizyki14to finaowe zdanie tekstu

14 G. HarmanHeidegger on objects and things, w:Making things public , red. B. Latour,

P. Weibel, The MIT Press, Massachusetts 2007, s. 271.


5/19

334

Opinie

Grahama Harmana, wktrym rozszerza on mylenie Latoura na refleksj nadprzedmiotami.

Gest Latoura nie jest jednak atak radykalny, jak jego retoryka. Francuski filo-zof nonszalancko rozstawia swoich przeciwnikw, nierzadko upraszczajc ich tezy.WNigdy nie bylimy nowoczenipyta ironicznie: Czy nie macie po dziurki wnosiegier jzykowych inieskoczonego sceptycyzmu dekonstrukcji znacze?15. Jedno-czenie, wjego tekstach rozproszone sjawne tropy Derridiaskie (przechwycenie,przemieszczenie, dyslokacja), acae jego przedsiwzicie mona okrelijako de-konstrukcj sownika socjologicznego. Sownik, jako repertuar wygodnych narz-dzi analitycznych, jest bowiem gwnym celem ataku francuskiego socjologa.

Pierwsza wtpliwoLatoura wydaje sijudobrze przepracowana przez stu-dia genderowe, warto jednak ponownie przyjrzesijej konsekwencjom. Nie magrup, tylko procesy grupotwrcze to teza, ktra tylko pozornie odpowiada gw-nemu nurtowi wspczesnej teorii krytycznej. Nie ma pci, stylko dyskursywneprocesy generowania pci mona by szybko przytaknLatourowi. Niewtpli-

wie studia genderowe wykonay pierwszy gest zapisany wLatouriaskiej wtpli-woci zdekonstruoway pe jako stabilninstancj, odpowiedzialnza naszedziaanie. Tym samym, wzgodzie zmyl autora Polityki natury16, rozproszyysprawczoirozbiy pojcie-agregat, ktre zasaniao rzeczywiste procesy ustana-

wiania pci iseksualnoci. Spoeczestwo nie istnieje wdokadnie tym samymsensie, wjakim nie istnieje kobieta oba pojcia stylko funkcjpewnego dys-kursu, ktry wyparmoliwoautentycznej refleksji nad rzeczywistocipci.

Ta pozorna zgodnoskonia Latoura do uznania feminizmu iteorii queerzaswoich naukowych sprzymierzecw17. Jestemy tu jednak bardziej latouriascyod samego Latoura ichcielibymy bliej przyjrzesitemu wtpliwemu sojuszo-

wi. Drogi autora Splatajc na nowo to, co spoeczne iprzedstawicieli genderstudiesrozchodzsibowiem nader szybko. Rozproszona sprawczo, ktra powstaa naskutek rozbicia agregatu pci, zostaje natychmiast ponownie scalona za pomocbezpiecznych pojkluczy: dyskursu, heteronormatywnoci, spektaklu, konstrukcjikulturowej, wadzy itp. Pe nie istnieje, istniej tylko rozmaici aktorzy, wrdktrych negocjowane sdefinicje pci powiedziaby Latour. Pe nie istnieje,istniejtylko dyskurs irozkosz odpowiadajprzedstawicielegenderstudies. Mno-gorozmaitych powiza, jaka rodzi siwraz zzapoznaniem tradycyjnie pojmo-

wanej kategorii pci, zostaje natychmiast powstrzymana izorganizowana pod dyk-tando trzeciego pojcia. Jak pisze Latour:

Socjologowie tego, co spoeczne zawsze majdo dyspozycji stabilne inieograniczone trze-cie pojcie, na ktre mogprzetumaczywszystkie sowniki informatorw; nadrzdny

15 B. LatourNigdy nie bylimy nowoczeni, s. 129.

16 B. LatourPolityka natury: nauki wkraczajdo demokracji, prze. M. Gdula,Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009.

17 B. LatourSplatajc na nowo, s. 141.


6/19

335


sownik dziaajcy jak izba rozrachunkowa wprzypadku chwilowych wymian rodkw,ktre wszystkie majtsampodstawowhegemonicznwaciwo.18

Zawierzajc nadmiernie dyskursowi, szybko wpadamy wpuapksolipsyzmu, gdziesamouzasadniajce si pojcie zaczyna funkcjonowa jako ostateczne wytuma-czenie kadego kulturowego sporu wokpci. Trudno nie oprzesiwraeniu, epojcie dyskursu staje siwytrychem, ktry odblokowuje zamek wdrzwiach daw-no juotwartych.

Zdaje sobie ztego sprawJudith Butler, ktra juwBodies that matterpodej-muje si krytyki konstruktywistycznie zorientowanych genderstudies. Mona sizastanowi, czy jej polemika zradykalnym konstruktywizmem jest rzeczywist

dyskusjzjakistniejcopcjteoretyczn, czy moe raczej stanowi prbwy-przedzenia ewentualnych zarzutw wobec jej wasnej filozofii. Ta druga opcja

wydaje sibardziej prawdopodobna, zwaszcza e Butler nie odwouje siwswejargumentacji do adnych nazwisk ani tekstw naukowych. Niemniej jednak, nakartachBodies that matterButler stara siodeprzetezohegemonicznym pano-

waniu dyskursu, ktry konstruuje ikontroluje cao cielesnego dowiadczenia.Jej argumentacja przypomina synne zdanie Gillesa Deleuzea, ktry wswojej pracyoNietzschem pyta: Czy zabilimy Boga, gdy na jego miejscu postawilimy czo-

wieka, ale zachowalimy to, co najistotniejsze, czyli miejsce?. Butler zdaje sizastanawia: czy skutecznie umiercilimy podmiot, skoro zachowalimy miejsce,ktre zostao ponownie obsadzone przez dyskurs, kultur, strukturczy wadz?

Twierdzc, e dyskurs konstruuje cielesno wpadamy zdaniem Butler wpu-apkgramatyki, ktra ustanawia dyskurs wpozycji podmiotu zdania, atym sa-mym obdarza go wszelkimi atrybutami filozoficznej koncepcji podmiotu. Tym

samym nie moemy oprzesipokusie upodmiotowienia dyskursu iobsadzaniago wmiejscu krla, skd wadaby caprzestrzenispoeczn. W ten sposb,dyskurs, jzyk czy konstrukty spoeczne zostajspersonifikowane iw tej personi-fikacji odywa metafizyka podmiotu19.

W ten sposb tereprodukuje sisolipsyzm socjologii krytycznej, ktra spro-wadza rnorodno faktw isprawczoci do jednego mianownika. WidiomieLatoura tak pisane studia genderowe snie tylko nieweryfikowalne, ale teigno-ranckie iw kocu nieetyczne, bo odbierajaktorom prawo do wypowiedzi wich

wasnym jzyku. Co ciekawe, Butler zdaje siprzyjmowastrategibliskLatou-

rowi, ktry zastpipojcie grupy procesami grupotwrczymi. Autorka Uwika-nych wpe rezygnuje ze statycznego, ontologizujcego pojcia materialnoci narzecz materializacji jako procesu, ktry stabilizuje siwczasie, by wyproduko-

waefekty granicy, stabilnoci ipowierzchni, nazywane materi20. Butler rozwi-

18 Tame, s. 52.

19 J. Butler Bodies that matter: On the discursive limits of sex, RoutledgeNew York

1993, s. 9.

20 Tame.


7/19

336

Opinie

ja za Foucaultem iDerridwasnperformatywnteorimaterializacji, ktra mawykraczapoza logocentryczne ograniczenia filozofii nowoczesnej. Materialnojako wadza wswych formujcych, produktywnych efektach jest procesem cha-rakteryzujcym sirozproszeniem, niestabilnociiperformatywnoci21.

Puapka Latoura zostaje wic rozpoznana, ale wydaje nam si, e Butler ijejkontynuatorom nie udaje sijej unikn. Zwaszcza e jej sownik jest tak gbo-ko zakorzeniony we francuskim poststrukturalizmie, e nie potrafi ona zapropo-nowaprzekonujcej teorii sprawczoci. Ichociapozornie eliminuje ze swojegosownika totalizujce metafory, wyjcie poza obszar dyskursu jest oczywicie nie-moliwe. Butler siga tu do teorii iterowalnoci Jacquesa Derridy, ktra akcentu-

je twrczy idestabilizujcy potencjacytatu. Derridiaskie cytatowe przeszcze-pienie jest podstawow strategi oporu wobec krpujcych modelw cielesnejipciowej normatywnoci. Znaki pci icielesnoci mogbydowolnie przepisy-

wane wnieskoczonoci kontekstw, tworzc nowe konstelacje. To zaotwiera poledla niesawnej polityki parodii, ktra judawno przestaa byprzekonujcpropozycj metodologiczn czy adekwatnym wehikuem oporu. Demistyfikacjaidekonstrukcja mogokazasiwtpliwtaktykwobec dyskursu, ktry wswejistocie jest ju gboko pastiszowy, nostalgiczny iautoironiczny. A taki jest bez

wtpienia dyskurs wspczesnych mediw, gdzie dragowa pestaje sicoraz cz-ciej punktem wyjcia. Polityka parodii nie przekracza przy tym horyzontu nakre-lonego przez teori wadzy Michela Foucaulta. Ujarzmiona jednostka moe coprawda pogrywasobie ze swoim Panem, zasady gry sjednak jasno zdefiniowa-

ne. Nie ma tu miejsca na sprawczo czynnikw pozaludzkich, docenienie jed-nostkowych aktorw czy prbnakrelenia pozytywnej teorii podmiotu. Chciao-by si sparafrazowa cytowanego ju Latoura: tak, mamy donieskoczonegosceptycyzmu dekonstrukcji znacze.

Jeli strategia Latoura ma jednak wiele wsplnego zlekturdekonstrukcyjn,dzieje si to dziki docenieniu jednostkowoci zdarzenia. Dla studiw gendero-

wych reprezentacje pci s tylko epifenomenem dyskursu, ktry jest ju zawszeheteronormatywny, juzawsze dominujcy iz pewnociopresywny. Dlatego wa-nie przedstawiciele pnego dekonstrukcjonizmu krytykowali studia kulturowe,dla ktrych teksty stanowiy wycznie pretekst do ujawnienia stosunkw wadzy.Derek Attridge okreli takie praktyki interpretacyjne mianem literackiego in-

strumentalizmu, ktry definiowajako:traktowanie tekstu (albo innego kulturowego artefaktu) jako rodka do istniejcego wcze-niej celu: podchodzenie do obiektu znadziejalbo zzaoeniem, e moe on suyzanarzdzie do rozwoju istniejcego projektu, oraz odpowiadanie naw taki sposob, abytestowa, anawet wytwarza, tuyteczno.22

21 Tame, s. 34.

22 D. AttridgeJednostkowoliteratury, prze. P. Mocicki, Universitas, Krakw 2007,s. 21.


8/19

337


Latour proponuje coprzeciwnego zejcie na poziom jednostkowych aktorw,przedmiotw, konfliktw, starajc si przy tym porzuci krpujc siatk goto-

wych rozwizainterpretacyjnych. Oczywicie, nigdy nie nam bdzie dane cako-wicie wyzwolisiznaszego jzyka. Spotkanie zInnym jednak, jeli ma byowocne,nie powinno suypotwierdzeniu naszego sownika, ale tym gbiej podawago

wwtpliwo.

Peiprzedmioty

Najwikszym problemem, zjakim zdaje siborykawspczesny feminizm,jest nieumiejtnoprzejcia aoby po utraconym pojciu sprawczoci. Strate-gie radzenia sobie ze miercikobiecego podmiotu srozmaite. Dominuje jed-nak melancholijne przywizanie do utraconego obiektu, ktre objawia siwcig-ym parafrazowaniu klasycznych koncepcji podmiotowoci. Itak Rosi Braidotti

wswoich wczesnych tekstach, chouznaje zasadnopostrukturalnego demon-tau Kobiety, postuluje jej wskrzeszenie wnowym, mikkim paradygmacie.

Jej intuicje zdaj si nawet na poy Latouriaskie, kiedy pisze opotrzebieumieszczenia prawdziwych kobiet wmiejscu podmiotowoci dyskursywnej23.Naszym zdaniem jednak wszelkie prby konstrukcji pynnych tosamoci, jak-kolwiek inkluzywne iautorefleksyjne, powtarzajgrzechy klasycznej koncepcjipodmiotu, afurtka wpostaci strategicznego esencjalizmu jest rozwizaniemprowizorycznym ipodszytym pewnhipokryzj. Patowa sytuacja podmiotu po

Foucaulcie iButler prosi siraczej obardziej radykalny gest dostrzeenie spraw-czoci przedmiotw, zbadanie sieci powiza, zktrej nie musi wydobywasijeden dominujcy gos.

Wydaje si, e wobec tego impasu wspczesne badania nad pci rozcigajsimidzy dwiema skrajnociami. Gdy badaczki zkrgu feminizmu korporalne-go konstruuj now pozytywn filozofikobiecego podmiotu, przedstawicielkiteorii queeroddajsizniuansowanym operacjom dekonstrukcyjnym ieksploro-

waniem marginesw. Pierwsze poszukujpolitycznej sprawczoci wparafrazowa-niu tradycyjnych koncepcji podmiotowoci, drugie na obrzeach heteronorma-tywnego dyskursu, ktry determinuje niemal cay obszar naszego dowiadczenia.Pozycja tosamoci we wspczesnych badaniach nad pciiseksalnocinie wy-czerpuje siprzy tym na skrajnociach tych dwch biegunw. Take wobszarzeteorii queer pojawiaj si prby konceptualizacji nowej, mikkiej iinkluzywnejfiguracji tosamoci, jednak samo pojcie wydaje siniewystarczajco sproblema-tyzowane. Jak pisze Paulina Szkudlarek, opr wobec [tosamoci przyp. auto-rw] zdaje sioglny, nieprecyzujcy tego, zjak szerokim wachlarzem stanowiskmamy do czynienia utych autorw iautorek, ktrzy decydujsiposugiwatym

23 R. BraidottiPodmioty nomadyczne. Ucielenienie irnica seksualna wfeminizmie

wspczesnym, prze. A. Derra, Wydawnictwa Akademickie iProfesjonalne,Warszawa 2009, s. 194.


9/19

338

Opinie

terminem24. Wszystkie te perspektywy czy jednak niechdo poszukiwaniasprawczoci poza wiatem ludzkich aktorw oraz gbokie zakorzenienie wmeta-forze jzykowej, ktre uniemoliwia prawdziwie radykalne przemylenie koncep-cji podmiotowoci. Wkonsekwencji, gdygender studiesnie swstanie uwolnisiod kategorii reprezentacji, teoria queerpopada wskrajny tekstualizm.

adne ztych podejnie moe podobasiLatourowi, trudno wic nie oprzesiwraeniu, e jego postulowany sojusz zfeminizmem brzmi nieco protekcjonal-nie. AutorSplatajc na nowo to, co spoeczne zpewnocinie umiaby znalewspl-nego jzyka zJoannMizielisk, dla ktrej opr isprawczoskonsekwencjradykalnego utosamienia si zmarginesem25. Jak czytamy wNigdy nie bylimy

nowoczeni: Obrona marginesw zakada istnienie totalitarnego centrum. Jelijednak centrum ijego totalnosiluzjami, to entuzjazm dla marginesw staje sitrochmieszny26.

To przywizanie do marginesu wynika, rzecz jasna, zimperatywu etycznego,naszym zdaniem jednak le pojtego iostatecznie kontrproduktywnego. Wumi-owaniu do przestrzeni poza pciowym dymorfizmem umyka gdzie prawdziwarewolucyjnoperformatywnej teorii pci, ktra polegaa przeciena wskazaniu,e wszystkie ciaa, pci itosamoci, nawet te pozornie najbardziej normatywne,pene sszczelin, skaz ipkni. Co wicej, taka fetyszyzacja wykluczenia wefek-cie potwierdza tylko dominacjtotalitarnego centrum, ktre wtekstach polskichteoretyczek queer rozrasta sido monstrualnych rozmiarw, pochaniajc wszel-kie media gwnego nurtu, kulturpopularnidowiadczenie codziennoci. Tyl-

ko ztakiej perspektywy moliwe s naiwnie redukcjonistyczne analizy mediwpopularnych, gdzie dominujcy dyskurs zapisuje sina biernych ciaach niewia-domych widzek oddajcych sifaszywym, neoliberalnym przyjemnociom: inte-resujcy jest obraz pci wprzekazie, ktry [] dziki swej wszechobecnoci, kon-sekwencji ispjnoci jest traktowany jako czysty ideologicznie iobiektywny,przez co niepostrzeenie wpywa on na postrzeganie wiata spoecznego przez od-biorcw czytelnikw, internautw, widzw27 pisze Kamilla Biskupska.

Taka teoria kultury jest naturalnkonsekwencjdelegowania sprawczoci wsfe-rabstrakcyjnych poj-agregatw, jak media, spoeczestwo czy dyskurs. Przo-duje wtym zwaszcza socjologicznie zorientowany feminizm, ktry podtrzymuje

24 P. Szkudlarek A spanner in the work, czy(li) narzdzie wrobocie. O uyciachinaduyciach ujqueerowych, w:Strategie queer, s. 160.

25 J. Mizieliska Wszczelinach pciowego dymorfizmu, czyli czy monaypomidzy, w:Ucielenienia II. Pemidzy ciaem itekstem, red. J. Bator, A. Wieczorkiewicz,

Wydawnictwo Instytutu Socjologii iFilozofii PAN, Warszawa 2008, s. 264.

26 B. LatourNigdy nie bylimy nowoczeni, s. 176.

27 K. BiskupskaKonstrukcje pci wmasowym przekazie na przykadzie tygodnika

Przekrj analiza dyskursu wizualnego , w:Kobieta wprzestrzeni wizualnej ,

red. A. Barska, K. Biskupska, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2012,

s. 56.


10/19

339


narracjowszechmocnym dyskursie mediw, nie pozostawiajc miejsca na nego-cjacjpozycji dla widzek. Jak owspczesnych mediach pisze Elbieta Czykwin

wStygmacie spoecznym: Niczego niewiadomy widz przyjmuje zdjcia jako dowo-dy istnienia ciaidealnie piknych wraz zprzekonaniem, e jest ich wiele ie on(ona) do tej kategorii nie nale28. Rolteoretyczki jest tu rzecz jasna owieceniebezradnych widzw iujawnienie spisku stojcego za medialnreprezentacj. Czyjednak tej samej wiedzy nie dostarczyim juwczeniej Pudelek, gdy ogldaimyliczne sesje gwiazd bez makijau?

Podobnkrytyksolipsyzmu teorii krytycznej przeprowadza wswoich tekstachEwa Domaska. Jej zdaniem odchudzony przez amerykask recepcjFoucault

zdominowaispacyfikowawspczesnhumanistyk, ktra parafrazuje sloganyzfrancuskiego klasyka, powielajc zaklty krg wiedzy/wadzy. Foucault wpraw-dzie analizuje mechanizmy dziaania wadzy, dajc podmiotowi wiedzna ten te-mat, jednak nie wskazuje na moliwoci wyjcia poza owwszechogarniajcrela-cj29. Wspczesne studia nad pci iseksualnoci podzielaj ten teoretycznyimpas mwi jednym gosem, gdy stawk jest ujawnienie nowej formy wyklu-czenia, wrd rnorodnych pomysw na prbjego przezwycienia zaadnapropozycja nie jest wstanie rozbideterminizmu sytuacji wyjciowej30. Humani-styka uwiziona wsowniku Foucaulta skazana jest na cige produkowanie no-

wych ofiar, ujawnianie nowych wykluczeipodtrzymywanie iluzji spirali wadzy.Podzielamy wielokrotnie deklarowane przez Domaskzmczenie iznudze-

nie tym paradygmatem, ktry domaga si bardziej radykalnego przekroczenia.

Pozytywny program, ktry proponuje autorka, rozmywa sijednak woglnikach teoria powinna nadgonipraktyk, szybki postp technologiczny wymaga no-

wych narzdzi, polscy badacze powinni przedstawiaautorskie propozycje teore-tyczne. Wnaszym przekonaniu dynamiczna teoria sprawczoci Latoura umoli-

wia przezwycienie impasu, wktry wika sinader czsto rodzimy feminizm,wprost adresujc przy tym diagnozowany przez Domaskimpas. Pozwala takena wyjcie poza solipsyzm teorii queer, ktra kadtosamodeprecjonuje jakoregulatywnfikcjna usugach heteronormatywnej wadzy. Wedug Latoura wa-dza, podobnie jak spoeczestwo, jest wynikiem kocowym pewnego procesu, anierezerwuarem, zapasem czy kapitaem, ktry automatycznie dostarcza nam wyja-nienia31. Wyjanienie rodzi siwanalizie dynamicznej sieci powiza, ktrtwo-

rzsploty rozmaitych podmiotowoci, pojmowanych jednak zupenie inaczej ni

28 E. CzykwinStygmat spoeczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 345.

29 E. Domaska Co zrobiznami Foucault? , w:French theory wPolsce,red.E. Domaska, M. Loba, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna2010, s. 66.

30 E. Domaska Opoznawczym uprzywilejowaniu ofiary. Uwagi metodologiczne ,w: (Nie)obecnoci. Pominicia iprzemilczenia wnarracjach XX wieku, red. H. Gosk,

B. Karwowska, Elipsa, Warszawa 2008, s. 19-36.



11/19

340

Opinie

wtradycyjnych badaniach nad pci. Latour wjednym ze swoich najbardziej ra-dykalnych gestw postuluje ujawnienie sprawczoci przedmiotw wjego teoriinie zostajjusprowadzone do roli epifenomenw dyskursu. Emancypacja przed-miotw zapowiada niemay przewrt we wspczesnej humanistyce, rozwijany

wpeni przez przedstawicieli object-oriented philosophy. Ten powrt do metafizy-ki ma kilka istotnych konsekwencji dla badafeministycznych.

Po pierwsze, dekonstruuje dominujcpozycjdyskursu ispoeczestwa wstu-diach nad pciiseksualnoci. Przez odkrycie nowych powizasprawczoci prze-kierowuje spojrzenie badacza na relacje midzy aktorkami ludzkimi ipozaludz-kimi oraz procesy negocjacji, ktre je podtrzymuj. Po drugie, kae dostrzec akto-

rw wprzedmiotach, ktre do tej pory suyy zaledwie jako zaporedniczeniedyskursu. Kolorowe magazyny, blogi, technologie medialne, ubrania, gadety sek-sualne itp. nie s ju tylko towarami materializujcymi stosunki spoeczne. Snie-ludzkimi obiektami, ktre wpoczeniu ze soboraz naszymi praktykami two-rzpoczucie seksualnej ipciowej tosamoci.

Wemy dla przykadu Carrie Bradshaw, gwnbohaterkpopularnego se-rialu Seks wwielkim miecie (HBO 1998-2004). Posta, wktr wcielia siSarah Jessica Parker, portretowana jest jako mioniczka elektronicznych gade-tw oraz fanatyczna wrcz wyznawczyni mody: bohaterka posiada wswojej gar-derobie kilkaset par butw, dziesitki sukienek, spdnic, akietw ibluzek. Tra-dycyjna perspektywagender/queerwidziaaby wtych obiektach dowd na zinter-nalizowanprzez Carrie potrzebodgrywania swojej kobiecej tosamoci. Bar-

dziej queerowe podejcie upatrywaoby wpostaci Carrie dowd na fantazma-tycznopci: ta perfekcyjna, odgrywana za pomoc rnych przedmiotw ko-biecounaocznia rozpad tosamoci jako sztywnej kategorii. Waga, ktrCar-rie przywizuje do dobrego wygldu, byaby tutaj dowodem puapki pci, wkt-rbohaterka wpada. Popatrzmy jednak na tpostazperspektywy inspirowa-nej Latourem. Gdyby faktycznie odjod Carrie wszystkie te ubrania, buty, do-datki, czy wcibyaby tsampostaci? Czy ciao, ktre pozostaoby po takiejredukcji, byoby nadal ciaem Carrie? Chcemy tutaj pokaza, e przedmioty za-angaowane wbudowanie naszej tosamoci nie sodzwierciedleniem dyskur-su, ale niezalenymi obiektami, ktre dziki sieci dynamicznych pocze nastyku ludzkie/nieludzkie tworztosamo, wtym wypadku Carrie. Nie chodzi

nam tutaj jednak opodejcie wduchu teorii plastycznej seksualnoci AnthonyegoGiddensa, gdzie refleksyjne jednostki swobodnie konstruujwasne seksualneja. Przykadowo, wanczciserialu srozmowy oseksie, czsto mediatyzo-

wane przez telefon komrkowy32 wtym wypadku rozmawianie oseksie zdo-wolnego miejsca uwalnia nas od konkretnej przestrzeni biura lub domu. Wjed-nym zodcinkw serii czwartej Carrie przeywa nieprawdopodobny wrcz or-gazm zpartnerem cierpicym na zaburzenia ADHD. Jednak czprzyjemnoci

32 Ten aspekt serialu omawia take bardziej szczegowo Jane Gerhard, zob.J. GerhardSex and the City , Feminist Media Studies 2005 nr 5:1, s. 37-49.


12/19


13/19

342

Opinie

co zwyklimy okrelapciiseksualnoci, jest relacj, ktra nie daje sisprowa-dziwycznie do sprawczoci podmiotu wyjawiajcego tym samym prawddys-kursu lub posusznie odpowiadajcego na wezwanie ideologii. Zasadniczy pro-blem takiego podejcia wynika zepistemologicznego paradoksu bdcego konse-kwencjtego, e badacz nagle sytuuje sipoza dyskursem, chociazperspektywy,ktrprzyjmuje, jest to zwyczajnie niemoliwe. Std tewyjtkowa niechLato-ura do teorii krytycznej, ktra, jego inaszym zdaniem, czciej bywa raczej teorispisku ninauk. Wnaszym przekonaniu spora czbadaczy oraz badaczek pciiseksualnoci rwniepodya tciek, mylc wkonsekwencji naiwnpodejrz-liwozdociekaniem ocharakterze akademickim.

Podejcie Latoura ma, wedug nas, jeszcze jedn zalet, chocia on sam niepowica jej tak wiele uwagi. Otbardzo czsto przedstawiciele teorii krytycznejtwierdz, e dziaajdla dobra aktorw iz pobudek politycznych. Teoria queerjestmotywowana jako przedsiwzicie stricte polityczne, ktre ma uwiadomi b-dzcym aktorom, e po czci sami winni sswojej sytuacji34, inastpnie popro-

wadziich we waciwym kierunku. Postawa taka jest nie tylko wtpliwa etycznie,ale tenierozsdna. Traktuje bowiem aktorw, tj. podmioty odgrywajce pe, jakozupenie niewiadomie odgrywajce pewne zewntrzne wobec nich skrypty pci.

Jak zatem moemy unikntych bdw, inspirujc siteoriaktora-sieci? Latourstawia spraw do jasno, piszc: chocia nigdy nie wiemy na pewno, kto icosprawia, e dziaamy, moemy okreli listwasnoci []: podmioty sczciopisu, nadana jest im pewnego rodzaju posta, s przeciwstawione innym pod-

miotom; iw kocu towarzyszy im jawna teoria dziaania35.Po pierwsze, naley zapyta, co dokadnie robi podmiot, jak odgrywa swoj

peitosamo. Jakie powizania tworzy, zjakimi obiektami siczy, jak te dzia-ania opisuje, nazywa iklasyfikuje. Co sprawia, e odczuwa je jako spjne, cho-ciaszbudowane zbardzo rnych, ludzkich inie-ludzkich elementw.

Po drugie, warto za Latourem wprowadzipodziana podmioty ifiguracje, copozwala zrozumienieantropomorficzne wcielenia aktorw. Nie odbiera to jed-nak realnoci figuracji, nie sone jednak emanacj jakiej zewntrznej wobecpodmiotw prawdy. Latour wprowadza tutaj pojcie aktanta uwaamy, e mo-na je zpowodzeniem zastosowado badanad tosamocipci iseksualnoci.Parafrazujc socjologa powiza, oto cztery sposoby uchwycenia tego samego ak-

tanta: (1) dyskurs zmusza kobiety, aby nosiy sukienki, (2) firmy odzieoweprodukujdla kobiet duo sukienek, (3) Jan PaweII zachca do wyraania swo-jego geniuszu kobiecoci, (4) wielu konserwatywnych wyborcw woli, aby ko-biety byy kobiece. Wkadym przypadku mamy do czynienia zpewn realnkonfiguracj; peipoczucie bycia kobietstak samo realne wtedy, gdy sreali-zowane przez zakup nowej sukienki wsklepie H&M, jak iwtedy, gdy po lekturzeencyklik Jana Pawa II zainspirowana nim czytelniczka poda za geniuszem ko-

34 Zob. J. KochanowskiSpektakl iwadza; J. MizieliskaDekonstrukcje kobiecoci



14/19

343


biety36. Moemy dodajeszcze jednsytuacj Katarzyna lubi nosisukienki.Czy zatem Katarzyna jest tutaj ofiardyskursu? Indentyfikuje sizpokoleniem

JP2 czy moe jest potencjalnwyborczynipartii konserwatywnej? Wnaszym prze-konaniu pejest takim samym powizaniem, jak inne dziaania. Nie jest efektemdyskursu wtym sensie, e nie musi nic powtarza, ale raczej korzystazuprzed-nio istniejcych konfiguracji wcelu wyraenia jakiej czci swojej tosamoci.Rwnie dobrze jednak sukienka moe nic nie wyraa, moe by obiektem bezznaczenia. Przypisywanie wszystkim czynnociom adunku semiotycznego jestpomyk, ktr Joke Hermes opisaa jako bd znaczenia jest to zaoenie, e

wszystko musi co znaczy37. Wracajc do ANT: jeli napiszemy, e Katarzyna

nosi sukienk, niekoniecznie wynika std, e odgrywa kobieco, gdy, ponow-nie, oznaczaoby to, e znamy lepiej motywacjjej postpowania.Po trzecie, poczucie tosamoci pci jest nieustannie negocjowane idezawu-

owane przez odmienne grupy. Parametry okrelajce bycie mczyznwgrupie Rmog zupenie nie pokrywa si dowiadczeniami grupy J. Ba, mog nawet imzaprzeczaiwzajemnie siznosi. Przeledzenie tego, jak rozmaite jednostki igru-py definiujswoje tosamoci pci, pozwoli dostrzec to, co Latour nazywa empi-ryczn metafizyk. Naszym zdaniem koncepcj tmona odnie take do pciiseksualnoci. Oddajmy aktorom prawo do wyraania siebie isposobw, przezktre okrelajsijako ugenderowione czy seksualne podmioty, nawet wtedy gdyodmawiaj takich identyfikacji. Wtej perspektywie nie istnieje wic dajcy si

waloryzowakonflikt midzy wyzwolonymi, postpowymi akonserwatystami czy

tradycjonalistami. Pejest powizaniem, ateoria jest od tego, by te powizaniaopisa, ale junie poddawaocenie iobjania. Wtedy bowiem, staje siwampi-ryczna, anie empiryczna38.

Wynika std czwarta kwestia jak aktorzy sami tworzteoridziaania. Jednzzalet ANT jest docenienie potocznych intuicji isposobw rozumowania (to zpew-nocischeda po pnych brytyjskich studiach kulturowych oraz etnometodolo-gii), aktorw postrzega ona jako wpeni refleksyjnych izrcznych metafizykw.Socjologia powizazwraca tutaj uwagna dwie kwestie: (a) dotyczy to wszyst-kich podmiotowoci bez wzgldu na figuracjoraz (b) rnica polega na tym, czyte pierwsze szaporedniczeniami, czy mediacj. Wprowadzajc te dwa pojcia,Latour proponuje kluczowe rozrnienie wpojmowaniu sprawczoci aktorw spo-

ecznych. Ta dychotomia wydaje si te wyjtkowo adekwatna do przemyleniasposobw konceptualizacji pci we wspczesnych studiach feministycznych. Za-poredniczenie, to wedug Latoura taka relacja, wktrej znaczenie zostaje prze-niesione bez adnych przeksztace. Kiedy teoretyk queerpisze, e media popu-

36 Zob. Jan PaweIINiewiastimczyznstworzyich: odkupienie ciaaasakramentalnomaestwa, Libreria Editrice Vaticana, Watykan 1986.

37 J. Hermes Reading womens magazines: An analysis of everyday media use, Cambridge

Polity, Cambridge 1995.



15/19

344

Opinie

larne zaporedniczajnormatywny dyskurs pci, ma na myli to wanie, e domi-nujce znaczenia zostaj przekazane wacuchu nadawczo-odbiorczym whege-monicznej, caociowej irepresyjnej postaci. Wprzeciwiestwie do porednikw,mediatorzy przeksztacaj, tumacz, zakcajimodyfikujznaczenia czy ele-menty, ktre majprzenie39. Naszym zdaniem pejest juzawsze mediacj,nie istnieje wic aden hegemoniczny repertuar znacze, ktry j determinuje.Nie jest ona tereprezentowana przez media popularne wcaociowym, represyj-nym kluczu. Wrcz przeciwnie wprocesie jej konstytucji bierze udzia wieluaktorw, ktrzy nieustannie negocjujjej ksztat, awic przeksztacajizakca-jznaczenia, ktrych nie utrzymuje juadna nadrzdna instancja nadawcza.

W tym miejscu moe pojawi si kilka wtpliwoci, ktre warto rozway.Mona przeciepostawi nam zarzut skrajnego woluntaryzmu pe dzieje sijak chce. Nie uwaamy tak, nie twierdzimy jednak rwnie, e pejest najwa-niejszkategoriorganizujcycie spoeczne. Jeli rzeczywicie byaby to kate-goria kluczowa, wtedy badania gender/queerurastayby do rangi metateorii zdol-nej wyjanikady aspekt rzeczywistoci. Wszake seks jest wszdzie. Wnaszymeseju staramy sizatem pokaza, e samo pojcie pci iseksualnej tosamoci dla

wikszoci autorw zkrgugender/queerfunkcjonuje niczym esencjalna substan-cja jest uniwersaln, kluczow iwszystko tumaczc kategori. Teoria queer,owszem, zakwestionowaa pojciagender/sex, ale dla jej przedstawicielek peni-czym filmowy poltergeist cigle nawiedza nasze ujarzmiane ciaa (std potrzebateoretycznego egzorcyzmu). Tymczasem wnaszym tekcie staramy sidowie, e

nie istnieje zewntrzny dyskurs pci, araczej konkretne dziaania jednostek, kt-re stajsizrozumiae wobrbie wsplnot, ktre za Stanleyem Fishem moemynazwa wsplnotami interpretacyjnymi. Wsplnoty te, zoone zaktorw ludz-kich inie-ludzkich, oferujzasady, ktre umoliwiajwzajemne genderowe poro-zumienie. Powrmy wic do przykadu zsukienkiKatarzyn: powinnimy bybardzo ostroni wposugiwaniu sikategoriami spoecznymi, poniewaraczej kon-struujone stabilne upciowione zwizki midzy aktorami (Katarzyna sukien-ka), nije odkrywaj. Przedstawicielkagenderstudiesprawie zawsze wie, co ozna-cza sukienka (jak wiemy nic dobrego), nas interesuje skd wynika to powiza-nie. Nie chcemy tym samym delegowa sprawczoci do jednego pojcia, atymsamym polaryzowaobszaru badana dwa obozy: demoniczne centrum ibuntow-

niczy margines. Pomylmy teraz ogonej kampanii spoecznej Niech nas zoba-cz, na ktrskaday sizdjcia sympatycznych par gejw ilesbijek. Akcja tadoczekaa sidruzgoccej krytyki ze strony rodzimej teorii queer, ktra wkampa-nii dostrzega reprodukcjheteroseksualnej normy. Zwyczajni, tacy jak wszyscy,niewyrniajcy si geje ilesbijki pragn doczy do spoeczestwa. Spjrzmyjednak na takcjjak na strategibudowania nowych seksualnych powiza: dladziaaczy LGBT kampania ta funkcjonowaa niczym laboratorium. Interesowaoich zbudowanie nowych powizadotyczcych odmiennoci seksualnej wnieprzy-

39 Tame, s. 56.


16/19

345


chylnym otoczeniu. Dokonali wic translacji40wasnych praktyk (z mikroskali)do skali makro za porednictwem medialnej konwencji. Kampania staa siaktan-tem, ktry budowaitestowarozmaite powizania skadajce sina projekt sek-sualno-tosamociowy.

Kiedy wic nastoletni gej zjawia siraz wtygodniu wulubionym wielkomiej-skim klubie, poniewajest to jedyna sytuacja, gdy czuje siswobodnie jako ugen-derowiony iseksualny podmiot, nie mona traktowa jego dziaania jako zapo-redniczania dyskursu, ktry materializuje si wpostaci gejowskiej dyskoteki.Raczej powinnimy zobaczy, e to, co teoretycy zwizani zteoriqueertumaczy-liby jako reprodukowanie istniejcych uprzednio relacji wadzy lub wiadectwo

dyskursu, jest przykadem dziaania przejtego. Bez klubu, bez wolnego czasu,bez wieczornego pocigu do duego miasta, bez portalu internetowego, bez przy-jaci, bez niechci ze strony rodzicw, bez chci wyjazdu poza swojmiejsco-

wo, bez braku edukacji seksualnej, bez polaryzacji miasto wie, bez wewntrz-nego przekonania, e wmiecie jest lepiej, nie wytworzyaby sirelacja, ktrna-stpnie pewni aktorzy okrelili gejowsktosamoci.

Czy seksualnojest realna czy fikcyjna?

Na tym etapie, ponownie parafrazujc autora Wprowadzenia do teorii aktora--sieci, moemy krtko podsumowa nasze dotychczasowe ustalenia: (1) pe niejest zaporedniczeniem; (2) seksualnojest nieustannym procesem, wktry uwi-

kani srozmaici aktorzy ludzcy inie-ludzcy; (3) wreszcie obiekty (przedmioty)majpodmiotowoiwsptworzto, co okrelamy pciiseksualntosamoci.Prowadzi nas to do czwartego, bymoe kluczowego rda niepewnoci, okrela-nego przez Latoura jako konflikt midzy materifaktw amaterirozwaa. Ujaw-nia situtaj sabofundamentu wspczesnej humanistyki (lub przynajmniej jed-nego zjej gwnych nurtw): konstruktywizmu spoecznego. Postaramy siterazdowie, dlaczego zgodne zduchem myli poststrukturalnej zaoenie, e peisek-sualnoto kulturowe konstrukcje, moe okazasidyskusyjne.

Wspczesne teorie seksualnej tosamoci, zwaszcza te bdce pod wpywemteorii queer, nader chtnie posuguj si pojciem konstrukcji. Wperspektywieautorek takich jak Judith Butler czy Eve Kossovsky-Sedgwick pejest konstruk-cj, ktra peni funkcje regulujce. Jest iluzj, ktra skrywa znaczeniowitosa-mociowpustk. Teorie te oraz im podobne dzielbardzo wiele wsplnych zao-ezsocjologikrytyczn, perspektyw, ktrej ustalenia podwaa Latour. Wper-spektywie post-Foucaultowskiej oseksualnoci mwi si jako oskonstruowanej,czyli regulowanej przez fikcyjne reimy dyskursywne. Inaczej ujmujc, zprze-sanki operformatywnym charakterze pci, wielu badaczy wycigno wniosek, ejest ona zwyczajnie nieprawdziwa. Pora zatem pomyleopci iseksualnej tosa-

40 Okategorii translacji zob. B. LatourDajcie mi labolatorium, apodbijwiat,prze. K. Abriszewski, Teksty Drugie 2009 nr 1/2, s. 163-192.


17/19

346

Opinie

moci jako czymjak najbardziej prawdziwym irealistycznym. Pozwolimy sobieteraz przytoczydusze zdanie Latoura:

Kiedy twierdzimy, e fakt jest skonstruowany, mamy po prostu na myli, e opisujemysolidnobiektywnrzeczywistowykorzystujc rozmaite byty, ktrych poczenie rw-nie dobrze mogoby sinie uda; konstruktywizm spoeczny, przeciwnie, oznacza, ezastpujemyto, zczego zbudowana jest rzeczywistojakinnmateri, tym, co spoecz-ne, wczym faktycznie ma to bywbudowane.41

Perspektywa konstruktywizmu spoecznego okazuje si wic przedziwnmieszanin solipsyzmu oraz nadziei na emancypacyjny potencja wynikajcychstd wnioskowa. Kiedy jednak pomylimy okonstrukcji, zachowujc pierwotnintuicjrealistyczn, zadaniem badacza bdzie rozpoznanie parametrw tej kon-strukcji, anie zakwestionowanie caego iluzorycznego systemu. Moe zatem nad-szedczas, by zapyta, jak to sistao, e zprzesanki seksualnojest konstruk-cj wycignito wniosek, e seksualno jest fikcj? Czy ze zdania dom jestkonstrukcj wynika, e jest on nieprawdziwy? Skoro uznalimy, e poczucie pciiseksualnoci s jak najbardziej realnym procesem, wktry uwikani s ludzieoraz obiekty, warto podawwtpliwoprymarndominacjdyskursu. Wnaszymprzekonaniu podejcie takie pozwala odda sprawiedliwoaktorom, ktrzy do-konuj pewnych wyborw dotyczcych tego, jak chc oni/one realizowa swojepoczucie pci iseksualnej tosamoci.

Dostpne nam sposoby odczuwania iodgrywania seksualnej tosamoci sje-

dynymi jej przejawami, ktre istniej. Wwielu przypadkach moemy sobie oczy-wicie yczy, by wybr potencjalnych identyfikacji by wikszy. Jako badaczemusimy jednak przede wszystkim zajsitym, co jest. Materia faktw dostarczanam okrelonej iloci danych iwsprzdnych. Opisaje ipozwoliim mwiwas-nym gosem oto nasze gwne zadanie. Wten sposb pozwolimy uszanowaroz-maite wybory seksualnych igenderowych tosamoci oraz oddamy im prawo dodecydowania osobie. Nawet jeli znaszego punktu widzenia bdto decyzje bd-ne, anawet niezgodne znaszetyk.

* * *

Czy mona zaprojektowaprzestrzedla krytycznej humanistyki poza hory-zontem dyskursu wiedzy/wadzy? Poststrukturalny konstruktywizm okazasibyparadoksalnie ostatni wielk teori, ktra do dzi organizuje wikszo badadotyczcych pci iseksualnoci. Postmodernizm byhumanizmem. PropozycjaLatoura, atake badaczy zwizanych znurtem etnografii labolatorium jest czstookrelana mianem postkonstruktywizmu. Wjego obrbie samo pojcie konstruk-cji zachowuje osabione intuicje realistyczne inie ogranicza procesu konstruowa-nia wycznie do sfery spoeczno-dyskursywnej. Jak pisze Ewa Biczyk: podlega-



18/19

347


nie skonstruowaniu nie oznacza przy tym, e dany obiekt jest zkoniecznoci fik-cj czy artefaktem, ktry atwo moglibymy podda dekonstrukcji42. Strategiedekonstrukcyjne nie oferujjutak dalece subwersywnego potencjau, kiedy sche-mat centrum/margines zostaje rozbity, asprawczoobiektw nie zostaje sprowa-dzona do ich dyskursywnych efektw. Przesunicie, ktre proponujemy za Latou-rem, jest wgruncie rzeczy drobne, ale obiecuje twrczy demontateorii opartej naparadygmacie wiedzy/wadzy. Uwikanie wsiepowiza, ktrymi nie zarzdzajuadna jasno sprecyzowana instancja, otwiera pole do bardziej zniuansowanejteorii pci iseksualnoci. Co wicej, take bardziej demokratycznej. Rozpoznajckolejne powizania, obiekty, rozmaitych aktorw, oddajemy im gos iprzygoto-

wujemy tym samym przestrze, wktrej mog si oni bezpiecznie zadomowi.Chcemy, by tworzona przez nas wiedza suya jako mapa terytorium, otwarta ida-jca si czytaprzez rozmaite seksualne byty, bez wzgldu na to, jak mogonernisiod siebie. Warto wic ponownie zgodzisizLatourem, ktry pisze, epalca ochota, by wykrynowe byty, powitaje idaim schronienie nie tylko jestuzasadnioniona, lecz wrcz zdaje sijedynym naukowym ipolitycznym powodem,dla ktrego warto y43. Znajdujemy, co prawda, jeszcze kilka innych powodwiprzyjemnoci, dla ktrych warto y, jednak perspektywa przejcia przez femi-nizm ustaleteorii ANT wydaje sinam wyjtkowo obiecujca. Nakrelony tutajprojekt jest wic niczym zaproszenie do dialogu zkadym seksualnym obiektem,nawet jeli przybiera on posta tak demonizowanego bloga Kasi Tusk. Zamiasttumaczyiobjaniaje owymi trzecimi pojciami (neoliberalizm, dyskurs, nor-

matywno), dajmy im wreszcie szansprzemwina ich wasnych zasadach. Takzakrojona teoria nie bdzie skupiasiwycznie na marginesach, ale rzetelnieodpowie take na popularne dowiadczenia pci iseksualnoci, rozpoznajc ichzoony ikonfliktowy status. Zdajemy sobie spraw, e nasza propozycja moe

wzbudziopr badaczy zkrgu gender/queer. Wpracy podalimy wwtpliwowikszokategorii, na ktrych buduj oni swoje teorie, ateorie te wnaszymprzekonaniu wykonay juswojpraciczas je poegna. Dla naszych poten-cjalnych krytykw mamy jednak dobrwiadomo monstrualne, patriarchalne,neoliberalne, normatywne centrum nie istnieje. Oznacza to, e na gruncie badanad pciiseksualnociwszystko jeszcze przed nami!

42 E. Biczyk Technonauka wspoeczestwie ryzyka. Filozofia wobec niepodanychnastpstw praktycznego sukcesu nauki, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu MikoajaKopernika, Toru2012,s. 71.



19/19

348

Opinie

Abstract

MichaGULIK, Samuel NOWAKJagiellonian University (Krakw)

Forget the discourse. What is aLatourian feminism?The article is an attempt at reformulating the feminist media studies from the perspective

of Bruno Latours actor-network theory (ANT). The authors criticise contemporary gender

and queer studies which repeat the mistakes of crit ical sociology. Ultimately the research on

gender and sexuality in media lean towards conspiracy theory, radical textualism or naverepresentationism. Rejecting both social constructivism and essentialism, the authors sketch

most general ideas of the Latourian-feminist media theory. Their project is aimed at proving

that the experience of gender and sexuality can be framed as an entanglement of the human

and the inhuman where media become the rightful actors rather than mediators or contextual

objects.

Michał GULIK, Samuel NOWAK: Zapomnijcie_o_dyskursie. Czy możliwy jest latouriański feminizm?

Documents

Transcript of Michał GULIK, Samuel NOWAK: Zapomnijcie_o_dyskursie. Czy możliwy jest latouriański feminizm?