Jerzy Hausner

Miasto-Idea – nowe podejście do rozwoju miast

Opracowanie graficzne: Karolina Wróblewska-Leśniak

Motto I

Kiedy technologia i ideologia zaczynają się od siebie oddalać, jest jedynie kwestią czasu, kiedy wydarzy się „wielki wstrząs” (trzęsienie ziemi), które zachwieje systemem

(1938–2016) Lester C. Thurow, 1996

2

Motto II

Przemysław CzaplińskiPoruszona mapa, 2016

fot. Danuta Węgiel

Gdy wyobraźnia śpi, rozum rodzi banały

Zanim powstanie mapa, musi się pojawić narracja

3

Raport World Economic Forum 2017 pięć największych globalnych ryzyk

A: pod względem prawdopodobieństwa wystąpienia:

• Ekstremalne wydarzenia pogodowe (extreme weather events)

• Wymuszone migracje wielkiej skali (large-scale involuntarymigration)

• Wielkie katastrofy naturalne (major natural disasters)

• Ataki terrorystyczne wielkiej skali (large-scale terrorist attacks)

• Masowe incydenty oszustw i kradzieży danych (massive incident of data fraud/theft)

4

Raport World Economic Forum 2017 pięć największych globalnych ryzyk

B: pod względem skali konsekwencji (in terms of impact)

• Broń masowego rażenia (weapons of mass destruction)

• Ekstremalne wydarzenia pogodowe (extreme weather events)

• Kryzysy wodne (water crises)

• Wielkie katastrofy naturalne (major natural disasters)

• Niepowodzenie działań w zakresie zapobiegania zmianom klimatu oraz w zakresie migracji i adaptacji (failure of climate-change, migration and adaptation)

5

Autorzy Raportu podkreślają, że wiele z tych –powszechnie dostrzeganych – ekonomicznych, społecznych i politycznych ryzyk wynika z funkcjonowania rynkowego kapitalizmu

Postulują większą dbałość o solidarność i kształtowanie długofalowego myślenia o rynku. Co wiąże się między innymi z tym, aby dostrzegać w technologiach IV rewolucji przemysłowej nie tylko możliwości, ale także zagrożenia

6

Możliwości i zagrożenia

Jesteśmy u progu nowego spojrzenia na ekonomię i gospodarkę (open eyes economy)

W przekonaniu wielu ekonomistów, aby go przekroczyć wystarczy poprawić instrumentarium analityczne.

W moim przekonaniu konieczne jest zrewidowanie fundamentalnych założeń

7

Poszukiwanie nowych idei ekonomicznych i rozwiązań gospodarczych będzie łatwiejsze, jeśli w inny niż powszechnie przyjmowany sposób spojrzy się na

współczesne wielkie miasta

Zamiast myślenia o mieście idealnym, zastanawiamy się jak kierunkować rozwój konkretnych miast, które w tym

celu muszą sformułować swoją ideę

8

Każde miasto, aby mogło się rozwijać musi określić swoją ideę – specyficzny dla tego miasta proces wykorzystania

jego potencjału rozwojowego i generowania wartości

Nie jest to zatem model rozwoju miasta, ale normatywnie ujęte i empirycznie osadzone podejście do

jego rozwoju – koncept a nie formuła

9

10Źródło: http://www.palmanova.it/en/palmanova_storia.php

Kapitalizm kwartalny

• krótkookresowa orientacja działalności gospodarczej

• każdy dłuższy okres w funkcjonowaniu firmy jest rozumiany jako seria krótszych okresów

• krótkowzroczność to wada nabyta będąca pochodną wąskowzroczności

• zdolność firmy do wytwarzania wartości i wartość firmy została zrównana z zyskiem, który jest rozliczany w nie dłuższym niż rok okresie

11

Kapitalizm kwartalny

12

„Zasadniczo nie jesteśmy przywiązani do niczego co miałoby roczny horyzont. Sedno w tym, że w erze cyfrowej odczekanie roku, aby coś się zadziało jest dziwactwem”

Jeff ImmeltCEO General Electric

Źródło: http://www.ge.com/pk/company/leadership/jeff-immelt

Gospodarka oportunistyczna

• the business of business is business

• oportunizm jako dominująca orientacja większości firm rodzi specyficzny typ współzależności

• generuje on pole grawitacyjne oportunistycznej gry rynkowej

• jeśli zwycięzca bierze wszystko to gra jest niepodtrzymywalnai prowadzi do gospodarowania rabunkowego

• elastyczność przede wszystkim

• ekspansja przestrzenna i kompresja czasu

13

Dwa rodzaje współzależności

14

• współzależność eksploatacyjna – synchroniczna• współzależność rozwojowa – diachroniczna

Oportunizm rodzi współzależność eksploatacyjną. Tylko relacyjność (partnerstwo) generuje współzależność rozwojową. Ta druga ma diachroniczny charakter. Nie sprowadza się do powtarzalnych sprzężeń synchronicznych. Nie jest tylko prostą, powtarzalną i schematyczną interaktywnością, ale nieustającym przeobrażeniem się jej uczestników. Ma jednocześnie wymiar przestrzenny i czasowy. Tworzy specyficzną społeczną czaso-przestrzeń.

Pole grawitacyjne oportunistycznej gry rynkowej

15

Co miałoby powstrzymywać przeistaczanie się relacyjnej gry rynkowej w grę transakcyjną? Nie czyni tego koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu

W gospodarce cyfrowej negatywne społeczne skutki rynkowego oportunizmu mogą być o wiele bardziej dotkliwe. Obecnie znacznie słabiej ujawnia się równoważąca siła rynku i konkurencji rynkowej. O czym dobitnie świadczą przykłady globalnych wirtualnych platform usługowych

16

Wyłanianie się globalnych wirtualnych platform usługowych

17

FAZA WYJŚCIOWA FAZA PRZEJŚCIOWA

Źródło: Paprocki 2016

P – producenci K – klienci WP – wirtualna platforma

Wyłanianie się globalnych wirtualnych platform usługowych

18

FAZA KOŃCOWA

Źródło: Paprocki 2016

P – producenci K – klienci WP – wirtualna platforma

Kapitalizacja wybranych korporacji w mln USD

19Źródło: Rosenquist 2015, s. 10

wirtualne platformyusługowe

tradycyjne korporacje

Wartość w gospodarce linearnej

20

Gospodarowanie linearne

• stanowi kwintesencję oportunistycznej gry rynkowej

• gra się o ogranie konkurenta

• jeśli pojawia się współdziałanie to jako postępowanie taktyczne, mające na celu osłabienie konkurenta

• gra oportunistyczna jest krótkookresowa – liczy się tylko to co teraz

• jej uczestnicy to gospodarcze single

• marketing to skracanie drogi produktu na śmietnik

21

Gospodarowanie w obiegu zamkniętym

22

Gospodarowanie w obiegu zamkniętym

• gospodarowanie w obiegu zamkniętym jest najprostszą gospodarki cyrkularnej

• firmy łączą się w skupiska wynikające z logiki określonego procesu technologicznego

• przy czym najprościej taki proces domykać w pojedynczej organizacji

• takie skupiska mogą z powodzeniem działać w polu oportunistycznej gry rynkowej i zasadniczo nie zmieniają jego natury

• obieg zamknięty tworzy pętlę (loop) i implikuje powtarzalność

• nie jest możliwa gospodarka o pełnym obiegu zamkniętym

23

Pole grawitacyjne relacyjnej gry rynkowej

24

Klaster Firm-Idei jako „bąbel zmiany”

• trwałe zmiany mogą zaistnieć tylko gdy są oddolne

• nowe rozprzestrzenia się tylko w najbliższym otoczeniu i/lub z osobą blisko oddaloną od bąbla

• zmiana wynika z efektu demonstracji i polega na wzbudzaniu fali (wiral)

• koncepcja wysp i archipelagów (Hausner, Zmyślony)

• bąble nie mają struktury pionowej

prof. Andrzej NowakBąble zmiany

25

W kierunku relacyjnej gry rynkowej

• myślenie i przemianę trzeba zacząć od firmy – Firma-Idea

• ekonomia wartości – open eyes economy

• istotne jest szczególnie dostrzeżenie różnicy między zasobami (stocks) oraz strumieniami, które generują (flows)

• to bowiem implikuje dostrzeżenie różnicy między efektywnością operacyjną (instrumentalną) i efektywnością strukturalną

• szersze rozumienie gospodarki cyrkularnej – gospodarka okrężna

26

Generowane poprzez eksploatację zasobów strumienie muszą nie tylko przynosić nadwyżkę, ale także muszą pod

względem skali (aspekt przedmiotowy) i charakteru (aspekt podmiotowy) umożliwić ich odtwarzanie, tak aby

stale dostępny był ich niezbędny zapas

Podmiot osiągając nawet wysoką efektywność operacyjną, jeśli nie wykazuje się efektywnością

strukturalną, w istocie prowadzi działalność rabunkową, która w konsekwencji prowadzi do zastoju i załamania

27

Gospodarowanie okrężne – rozwój gospodarczy

• tu się pojawia wymiar czasu

• spiralność stwarza nowe możliwości działania, bowiem działanie spirali rozwoju oznacza kreowanie nowych dotychczas nie występujących relacji społecznych

• to nie jest pętla, to nieodwracalna rozwojowa zmiana

• to co posiadamy niewiele znaczy bez rozwojowej podtrzymywalności

SPIRALA ROZWOJU

28

Terytorium i przestrzeń

Terytorium jest wyznaczonym i zagospodarowanym fragmentem ziemi. Jest więc w ten czy inny sposób ograniczone przez ludzi, nawet jeśli te granice są przesuwalne. Przestrzeń jest z natury otwarta i jeśli ją ograniczymy staje się terytorium. To jednak nie znaczy, że znika. Ponieważ jej istnienie jest fenomenem społecznym a nie fizycznym. Jest ludzkim sposobem ujmowania świata. Odnosi się tak do obiektów, jak i ludzi oraz pozwala uchwycić zachodzące lub mogące zachodzić między nimi relacje. Istnieje o ile jest pomyślana i wyobrażona.

29

Wymiary przestrzeni

1. Przestrzeń fizyczna – granice sztywne

2. Przestrzeń wymiany – granice płynne

3. Przestrzeń dyskursu – granice lotne

30

Rodzaje przestrzeni

31

PRZESTRZEŃ FIZYCZNA PRZESTRZEŃ WYMIANY PRZESTRZEŃ DYSKURSU

Problem zapętlonyniektóre wybrane cechy (Rittel, Webber)

• każdy jest wyjątkowy, niepowtarzalny – unikatowy

• nie są definitywnie sformułowane

• są otwarte na wiele interpretacji, a sposób postrzegania go warunkuje działanie

• nie istnieje żaden skończony zestaw potencjalnych rozwiązań lub środków umożliwiających wdrożenie

• cokolwiek zostanie rozwiązane, nie może zostać uznane za rozwiązane w sposób ostateczny

• może być symptomem kolejnego problemu

32

W przypadku otwartych systemów interakcyjnych, cele operacyjne – orientacja na efekty i produkty – muszą

być wyprowadzane z celowości ogólniejszej: z aksjologii, zestawu wartości i norm

Intelektualnie poruszamy się wówczas w dwóch porządkach – prakseologicznym i aksjologicznym: tego, co możliwe – instrumentalne, oraz tego, co właściwe –

egzystencjalne

33

34

Czym zatem jest idea miasta? To specyficzny dla niego proces wytwarzania wartości. Jego uchwycenie wymaga dostrzeżenia że miasto jest nie tylko przestrzenią fizyczną (przedmiotową, zagospodarowaną materialnie, cywilizacją), ale równocześnie społeczną (podmiotową, interaktywną, kulturą)

Jeśli miejscy planiści nie dostrzegają i nie rozumieją, wszystkich wymiarów przestrzeni miejskiej rozumianej jako URBS i CIVITAS jednocześnie, to projektowanie miasta zatraca swoją ideę

URBS

CIVITAS

URBS i CIVITAS

Dotychczasowy paradygmat zarządzania miastem i jego rozwojem polegający na zarządzaniu imperatywnym, władczym wyczerpał się

Stosowanie w nich rozwiązań schematycznych i uniwersalnych jest skazane na niepowodzenie

Potrzebne jest podejście procesowe. Działania należy skupić na wykreowaniu nowych mechanizmów dostosowawczych, a nie na uruchomieniu poszczególnych czynników zmiany

35

Skalowanie przestrzeni i rozwój miasta

• dopiero wprowadzając do formowania wielowymiarowej przestrzeni wymiaru czasu otwieramy ścieżkę rozwoju – ścieżkę do przyszłości

• potrzebujemy diachronii, aby móc zmierzać do synchronii

• bez tego miasto może się rozrastać, ale nie rozwijać

• ale jeśli się tylko rozrasta, to zawsze doprowadzi to do katastrofalnego zachwiania równowagi i zapaści

36

Podstawowy ciąg myślowy

Przestrzeń – wielowymiarowe skalowanie przestrzeni –dyskurs strategiczny – czasowe skalowanie przestrzeni –kształtowanie relacji między aktorami społecznymi –rozwój

Taka konceptualizacja pozwala ująć kształtowanie struktury terytorium jako przekształcanie relacji społecznych

37

Przestrzeń publiczna

Rozwój to proces społeczny, napędzany energią i aktywnością wielu – różnych i autonomicznych –aktorów. Taka energia i aktywność rodzi się w otwartej przestrzeni publicznej, która musi mieć swoją infrastrukturę, ale formują ją społeczne interakcje

38

Przestrzeń publiczna (2)

Przestrzeń publiczna – przestrzeń wspólna mieszkańców - jest niezbędna w każdym wyodrębniającym się fragmencie miasta. Słuszna jest myśl, że wielkie miasta są złożeniem miast małych. I jeśli w tych małych miastach (dzielnicach, osiedlach) nie ma wspólnoty zaufania, współdziałania i współodpowiedzialności, to ulegają one degradacji. Często tak głębokiej, że trzeba je poddawać rewitalizacji. W dosłownym sensie oznacza to ich ożywianie, ale nie idzie o to, że nie ma w nich życia, są puste, ale o to, że nie ma w nich takich relacji społecznych, które pobudzają rozwój. Zastygły i trzeba uruchomić w nich ruch, do czego działania materialne są niezbędne, ale dalece niewystarczające

39

Warunki miejskiej partycypacji obywatelskiej

• partycypacja jest fikcją bez upodmiotowienia

• przy czym idzie o upodmiotowienie zbiorowości a nie tylko jednostek

• chcąc realnej partycypacji, trzeba przywrócić miasto jego mieszkańcom, uznać ich prawo do miasta

• jak?: poprzez świadome wykorzystywanie ich potencjału twórczego

40

Prawo do miasta

1. Prawo do miasta musi być rozumiane jako prawo czynne a nie bierne

2. Prawo do miasta jest fundamentem równoważenia różnych interesów i tym samym równoważenia różnych wymiarów i aspektów rozwoju miasta.

3. Prawo do miasta ma wyrażać współzależność – substancjalną (przedmiotową) i proceduralną (podmiotową)

4. Prawo do miasta nie może być prawem wykluczającym

5. Musi w nim być wyważony aspekt pozytywny – „prawo za” oraz negatywny – „prawo przeciw”, tak aby umożliwiało zapobieganie niekorzystnym społecznie działaniom i rozwiązaniom, ale jednocześnie umożliwiało kreatywną działalność i wykorzystywanie potencjału twórczego jednostek i grup społecznych

41

Dialog obywatelski – wspólnotowe dobra

I. informacja i wiedza

II. zaufanie

III. zdolność współdziałania

IV. refleksja zbiorowa i strategiczna wyobraźnia

V. zdolność korygowania polityki miejskiej

42

Miejski dialog obywatelski

Miejskiego dialogu obywatelskiego nie należy instytucjonalnie usztywniać. Powinna go charakteryzować „zmienna geometria”, rozumiana jako otwartość na włączanie innych i nowych aktorów –ich punktów widzenie i perspektyw poznawczych. Wyłączenie aktywnych i zorganizowanych aktorów z dialogu miejskiego owocuje ograniczeniem zdolności rozwojowych miasta. Wyłączenie w konsekwencji zawsze kosztuje więcej niż społeczne włączenie

43

Cztery momenty społecznej zmiany

I. dyskursywny

II. instytucjonalny

III. organizacyjno-działaniowy

IV. instrumentalny

W praktyce rozwiązanie problemu i dokonanie zmiany wiążemy głównie w wymiarach trzecim i czwartym. Podczas gdy o wiele istotniejsze są wymiary pierwszy i drugi. Bez ich uruchomienia żadna zmiana nie będzie społecznie utrwalona. Przeciwnie będzie nieustannie kontestowana i w znacznej mierze przejściowa i odwracalna, co nie oznacza powrotu do punktu wyjścia, ale raczej utratę zasobów i czasu, zapętlenie a nie rozwój

44

45

Potrójna helisa

Źródło: Lombardi 2015

UniwersytetWładza publiczna Biznes

+ LUDZIE

Potrójna helisa

46

Wyspy i archipelagi

• różnorodność uspójniona, ale nie homogeniczna

• wyspy w archipelagu się przyciągają, ale nie pochłaniają, pozostają w bliskim oddaleniu

• każda wyspa (uczestnik) musi być świadoma swej odrębności i odmienności, ale także wiązać swoje działanie z tym, co robią inni i kim są

• aby być w archipelagu trzeba się zmieniać, stawać kimś innym

• relacje w archipelagu są nieliniowe

• dzięki temu są autokataliczne i emergentne

47

Miejska gospodarka okrężna w Krakowie – I przykład Co mamy teraz?

• rozbudowana struktura akademicka

• bardzo duża liczba studentów

• wiele centrów usług biznesowych – I miejsce w Europie

• rosnąca liczba relatywnie dobrze opłacanych miejsc pracy

• ciągle jednak daleko do rozwojowej okrężności: eksploatowanie dostępnych zasobów, przy bardzo umiarkowanym ich pomnażaniu i podnoszeniu ich jakości

48

Miejska gospodarka okrężna w Krakowie – I przykładDo czego powinniśmy dążyć?

Brakujące wiązania w procesie wytwarzania wartości:

• biznesowe centra R+D

• ich współpraca naukowo-badawcza z uniwersytetami

• wspólne generowanie wiedzy

• wyższy poziom kształcenia – wyższy poziom kompetencji

• efekt rozwojowy: podniesienie jakości procesów wytwórczych, oraz znacznie wyższy potencjał rozwojowy miasta

49

Miejska gospodarka okrężna w Krakowie – II przykład Co mamy teraz?

• bardzo bogate dziedzictwo kulturowe

• wysoki poziom kapitału kulturowego

• aktywność kulturalna i kreatywność mieszkańców

• duża aktywność biznesowa w sektorze przemysłów kreatywnych

• i tu niestety okrężność napotyka na wąskie gardło: dalszy ciąg występuje, ale jest za słaby, aby pomnażać i podnosić jakość zasobów

50

Miejska gospodarka okrężna w Krakowie – II przykładDo czego powinniśmy dążyć?

Wzmocnienia wymaga:

• edukacja kulturalna

• edukacja artystyczna

• twórczość

Efekt rozwojowy: gdyby to wzmocnić, to cały proces prowadziłby do twórczego rozwijania i interpretacji dziedzictwa i systematycznego podnoszenia kapitału kulturowego, co oznaczałoby podnoszenie potencjału rozwojowego miasta

51

Idea konkretnego miasta to również opowieść o losie jego mieszkańców. Jeśli chcemy, aby angażowali się w rozwój swego

miasta, to taka opowieść musi przemówić do ich wyobraźni, stać się częścią konkretnego miejskiego imaginarium, które

przez to, co teraźniejsze, łączy przeszłe z przyszłym. Nie może być ona zatem marketingowym chwytem, mającym przyciągać inwestorów czy turystów. Musi być przekładalna na specyficzny dla danego miasta i zrozumiały dla jego mieszkańców miejski

(np. łódzki) słownik rozwoju

52

Często uważa się, że innowacyjność jest procesem polegającym na przekształceniu istniejących możliwości

w nowe idee i wprowadzenie ich do praktycznego zastosowania. A nam się wydaje, że jest odwrotnie: potrzebujemy nowych idei, w tym przypadku idei

rozwoju danego miasta, aby móc dostrzec i sięgnąć praktycznie po istniejące potencjalnie zasoby

i możliwości

53

54