Mechanizmy Propagandy. Wizerunek Konfliktu Kosowskiego w Publicystyce

1

Łukasz Szurmiński

Mechanizmy propagandy. Wizerunek konfliktu kosowskiego w publicystyce

Warszawa 2008

2

SPIS TREŚCI Wstęp......................................................................................................................................................4

Rozdział I

Konflikt w Kosowie

1. Położenie geograficzne byłej Jugosławii..................................................................................14

2. Egzogeniczne i endogeniczne przyczyny konfliktu..................................................................16

2.1. Czynniki endogeniczne ………………………………………………………………………...16

2.2. Czynniki egzogeniczne………………………………………………………………………….25

3. Geneza i przebieg wydarzeń....................................................................................................35

3.1. Zaszłości historyczne........................................................................................................35

3.2. Rozpad Jugosławii............................................................................................................54

3.3. Wydarzenia w Kosowie.....................................................................................................59

Rozdział II

Wojna na wizerunki

1. Konflikt w Kosowie i jego wykorzystanie w celach propagandowych.......................................78

2. Kreowanie pożądanego wizerunku przeciwnika.......................................................................80

3. Oprawa propagandowa działań własnych................................................................................90

3.1. Uzasadnienie interwencji i przygotowanie opinii publicznej na działania własne..............90

3.2. Kształtowanie pożądanego obrazu interwencji w trakcie jej trwania................................113

3.3. Ocena wydarzeń – podsumowanie działań i ich zasadności...........................................127

3.4. Serbska propaganda – zarys działań...............................................................................130

Rozdział III

Wojna na słowa i obrazy

1. Wykorzystanie technik propagandowych w konflikcie kosowskim..........................................133

1.1. Technik z kategorii gier słownych...................................................................................133

1.2. Technik z kategorii fałszywych związków.......................................................................141

1.3. Technik z kategorii specjalnych odwołań........................................................................146

2. Wykorzystanie środków propagandowych w konflikcie kosowskim........................................152

2.1. Język działań propagandowych.......................................................................................152

2.2. Propagandowa wojna wizualna.......................................................................................159

2.2.1. Ulotki………………………………………………………………………………………160

2.2.2. Rysunki satyryczne, karykatury…………………….………………………………….168

2.2.3. Fotografie…………………………………………………………………………………171

2.2.4. Kolaże…………………………………………………………………………………….176

2.2.5. Formy graficzne występujące tylko w Internecie…………………………………….177

2.3. Wojna w Internecie..........................................................................................................179

3

2.4. Zatrudnianie przedstawicieli władz..................................................................................189

2.5. Obraz i dźwięk – fałszowanie materiałów........................................................................191

Rozdział IV

Wojna oczyma mediów – różnice w relacjach

1. Prasa drukowana....................................................................................................................198

1.1. Prasa amerykańska.........................................................................................................200

1.2. Prasa europejska – anglojęzyczna..................................................................................208

1.3. Polskie tytuły prasowe.....................................................................................................210

1.3.1. Zwolennicy interwencji………………………………………………………………….211

1.3.2. Tytuły dążące do obiektywnego pokazania konfliktu………………………………..215

1.3.3. Przeciwnicy interwencji…………………………………………………………………218

2. Internet....................................................................................................................................221

2.1. Bazy linków......................................................................................................................222

2.2. Witryny instytucji nadawczych..........................................................................................224

2.3. Witryny instytucji międzynarodowych..............................................................................227

2.4. Witryny instytucji państwowych i rządów...................................................................230

2.5. Witryny organizacji pozarządowych monitorujących media i organizacji wspierających

media niezależne.............................................................................................................231

2.6. Lokalne agencje i magazyny informacyjne...............................................................233

2.7. Witryny instytucji i osób prywatnych...........................................................................234

Zakończenie.......................................................................................................................................239

Postscriptum …………………………………………………………………………………………………243

Bibliografia.........................................................................................................................................247

Aneksy................................................................................................................................................272

4

WSTĘP

Ostatnie dziesięć lat ubiegłego wieku było dla południowo-wschodniej Europy

czasem wyjątkowo krwawych konfliktów, choć w dziejach regionu okresem nie

jedynym, naznaczonym tego rodzaju piętnem. Proces rozpadu Jugosławii rozpoczął

się w 1991 roku secesją Słowenii i Chorwacji. Jednak już wtedy część obserwatorów

sugerowała, iż jest to tylko początek mających trwać znacznie dłużej, społeczno-

politycznych i gospodarczych przeobrażeń w tym regionie. Przewidywania te znalazły

swoje odzwierciedlenie m.in. w wojnie prowadzonej na terytorium Bośni i

Hercegowiny, konflikcie w Kosowie, zakończonym interwencją zbrojną państw

należących do paktu NATO i wreszcie walkach po ogłoszeniu niepodległości przez

Macedonię.

Szczególnego rodzaju czynnikiem łączącym konflikty w Iraku, Somalii, Haiti

oraz we wszystkich etapach wojen bałkańskich lat dziewięćdziesiątych ubiegłego

wieku, było ogromne zainteresowanie mediów, które im towarzyszyło. Odbiorcy

serwisów informacyjnych mogli mieć wrażenie, iż biorą udział w tych wydarzeniach

niejako na żywo, dzięki mediom masowym, znajdują się w samym ich centrum1.

Dzięki całodobowym serwisom informacyjnym nadawców takich jak CNN, BBC, czy

FOX News, owo wrażenie współuczestnictwa niepomiernie rosło. Dodajmy, że od

połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku, poważnie wrosła także liczba

użytkowników Internetu, którzy dzięki globalnej sieci również uzyskali szybki dostęp

do najświeższych informacji i relacji. Zaistniałe zjawiska wykreowały wrażenie, iż

współcześni obywatele są doskonale poinformowani i świadomie współuczestniczą w

podejmowaniu decyzji przez przywódców.

Dość szybko okazało się jednak, iż informacje dochodzące do odbiorców są

selekcjonowane i nie docierają wszystkie te przekazy, które mogłyby nas

zainteresować. W imię bezpieczeństwa państwa przekazy z linii frontów były

cenzurowane. Niektórzy obserwatorzy zwrócili jednak uwagę, iż nie był to jedyny

powód, dla którego strumień informacji przechodził przez sito selekcji.

1 Zgodnie z istniejącym stanem prawnym, poprawnym określeniem jest termin „środki społecznego

przekazu”, jednakże w związku z tym, iż w polskiej literaturze przedmiotu używany jest raczej termin „media masowe”, on właśnie będzie w niniejszej pracy stosowany. Por.: Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, 2 kwietnia 1997 roku, Rozdz. I, Art. 14, Dz. U. Nr 78, poz. 483; T. Goban – Klas: Media i komunikowanie masowe. Teoria i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Kraków 2000; M. Mrozowski: Media masowe. Władza rozrywka i biznes. Warszawa 2001.

5

Prezentowana praca rozstrzygnąć ma prawdziwość lub fałszywość hipotezy,

wedle, której obraz konfliktu, a zwłaszcza informacje w jego fazie przed

rozpoczęciem nalotów oraz w początkowym okresie nalotów na Jugosławię w 1999

roku, wykreowany przez prasę drukowaną oraz Internet, miał charakter

propagandowy stanowiąc swoisty środek do „wyprodukowania przyzwolenia”

(manufacturing consent) opinii publicznej na wojnę oraz w późniejszym okresie na

kontynuowanie rozpoczętych już działań2. Osiągnięcie tego celu było istotne, dla

państw członkowskich Paktu NATO, zwłaszcza zaś dla Stanów Zjednoczonych

(USA), które miały już za sobą doświadczenia związane z relacjonowaniem

konfliktów zbrojnych, w które ten kraj był zaangażowany, przez media masowe3.

W związku z tym, iż tematyka tej pracy dotyczy prób kształtowania

pożądanego obrazu konfliktu w Kosowie za pomocą metod propagandowych,

znalazło tutaj swoje miejsce pojęcie „wojen wirtualnych” tj. wojen reżyserowanych na

użytek opinii publicznej, które niekoniecznie muszą mieć związek z realnie toczącymi

się wydarzeniami. Pierwszy raz pojęcie to pojawiło się w trakcie wojny w Zatoce

Perskiej w 1991 roku. Wielu obserwatorów uznało, iż był to pierwszy konflikt zbrojny

relacjonowany niejako „na żywo”4. Istotniejszym elementem „wojny wirtualnej” była

jednak możliwości manipulowania opinią publiczną na niespotykaną dotąd skalę przy

jednoczesnym zachowaniu pozorów obiektywności. Wynikało to z faktu zwiększenia

szybkości obiegu informacji i pojawienia się w tym kontekście presji czasu, jako

istotnego elementu pracy reporterów wojennych, a z drugiej strony - możliwości

koncesjonowania przez armie różnych krajów dostępu do informacji. W ostateczności

sytuacja ta doprowadziła do częściowego uzależnienia dziennikarzy od informacji

dostarczanych im przez wojskowych i umożliwiła tym ostatnim manipulowanie

dziennikarzami oraz opinia publiczną.

2 Termin “wyprodukowanie przyzwolenia” nie jest może, z punktu widzenia poprawności językowej,

najszczęśliwszym tłumaczeniem angielskiego pojęcia ”manufacturing consent”, najlepiej jednak odzwierciedla jego sens, zatem w dalsze części niniejszej pracy on właśnie będzie stosowany. Por.: P. Grochmalski: Manipulacja obrazem wojny. [w:] Totalitaryzm – przeszłość czy realne zagrożenie? Pod red. R. Fiedlera i S. Wojciechowskiego. Poznań 2001, s. 51, 57. 3 Chodzi tu zwłaszcza o doświadczenia wojny w Wietnamie, kiedy to Agencja Informacyjna Stanów

Zjednoczonych (U.S. Information Agency - USIA) sama organizowała wyprawy dziennikarzy na linię frontu, aby mogli relacjonować przebieg działań zbrojnych, a rosnąca krytyka zaangażowania w wojnę wynikająca z relacji w mediach w efekcie doprowadziły do wycofania USA. Podobna sytuacja miała miejsce w trakcie interwencji USA w Somalii i na Haiti. Szerzej patrz: P. Grochmalski, op. cit, s. 51-59. 4 Szerzej patrz: P. M. Taylor: War and the Media. Propaganda and persuasion in the Gulf War.

Manchester and New York 1998, s. 7-18.

6

Podjęcie tematu w zaproponowanym ujęciu i dotyczącym właśnie konfliktu w

Kosowie, wydaje się istotne z kilku chociażby powodów. Zagadnienie procesu

„wyprodukowywania przyzwolenia” na interwencję poprzez manipulowanie opinią

publiczną stanowi żywotną kwestię w kontekście zasad funkcjonowania systemów

demokratycznych, których ważnym założeniem jest przecież świadoma partycypacja

obywateli z życiu publicznym. Warunkiem jednak dla takiej partycypacji jest dostęp

do informacji, która pozwala jednostkom na w miarę rzetelną ocenę sytuacji i zajęcie

stanowiska. Rolą mediów masowych postrzeganych, jako „czwarta władza”, czy też

„pies łańcuchowy demokracji” jest dostarczanie tych informacji. Współczesna

praktyka pokazuje jednak, iż media masowe mają coraz częściej problemy z

wypełnieniem tej misji5.

Konflikt w Kosowie okazał się specyficzny, również i w tym względzie, że

wspomniana wyżej wojna wirtualna, toczyła się również w Internecie i to na

niespotykaną dotąd skalę. Wojna ta polegała zarówno na niszczeniu infrastruktury

informatycznej przeciwnika, jak i na klasycznej wojnie na informacje zamieszczane w

Internecie zarówno przez instytucje rządowe i pozarządowe, jak i przez osoby

prywatne6.

Tematyka niniejszej pracy nie znalazła dotychczas pełnego odzwierciedlenia

w literaturze przedmiotu. Zdecydowana większość badaczy zajmowała się jedynie

wybranymi fragmentami omawianej problematyki, bądź też były to badania o bardzo

szeroko zakreślonym spektrum badawczym dotyczącym całych Bałkanów. Autorzy

opracowań dotyczących procesu rozpadu państwa jugosłowiańskiego w większości

skupiali swoją uwagę na problematyce dotyczącej wybranych sfer tj. zaszłościach

historycznych rzutujących na współczesna sytuację Kosowa, na zmiany

demograficzne, na przebiegu kampanii militarnej w okresie od marca do czerwca

1999 roku, bądź na przemianach politycznych wewnątrz Jugosławii, które rzutować

miały na zmianę statusu i sytuacji wewnętrznej Kosowa. Autorzy tych publikacji

często analizowali wspomniane procesy oddzielnie, stosunkowo rzadko odnosząc się

do medialnych aspektów konfliktu w Kosowie, sposobów jego relacjonowania oraz

kwestii, na ile publikowane w prasie i Internecie informacje służyć miały

manipulowaniu opinią publiczną. Wśród anglojęzycznej literatury przedmiotu

5 T. J. Smith III: Rola psa łańcuchowego. „Ameryka” 1991, nr 239, s. 22-27; J. Deakin: Nie wińcie

posłańca. „Ameryka”1999, nr 239, s. 28-31. 6 Szerzej tematyka ta omówiona zostanie w Rozdziale IV.

7

stosunkowo najwięcej miejsca medialnym aspektom konfliktu w Kosowie poświęcono

w pracy Danielle S. Sremac7, Tima Judahy8, Calina Hentei9 oraz w opracowaniu

sporządzonym przez The International Press Institute10. W polskiej literaturze

przedmiotu ukazała się dotychczas jedna pozycja M. Poletyły11 dotycząca konfliktu w

Kosowie, z punktu widzenia oddziaływania propagandy, chociaż ma ona raczej

charakter przyczynkarski, natomiast aspektom medialnym konfliktu poświęcono

miejsce w pracach M. Waldenberga12 oraz S. Wojciechowskiego13, a także e-książce

P. Beina14. Ich uzupełnieniem jest rosyjska publikacja przygotowana przez tamtejszy

Carnegie Centre15.

W związku z tym, iż celem niniejszego opracowania była analiza stworzonego

dzięki mediom masowym propagandowego wizerunku konfliktu w Kosowie, poza

literaturą naukową, integralną część wykorzystanych źródeł stanowiła prasa

społeczno-polityczna (amerykańska, europejska - anglojęzyczna, polska) oraz

zasoby internetowe. Spośród najwaźniejszych wymienić w tym miejscu wypada takie

tytuły jak: „The Economist”, „Newsweek”, „Time”, „New York Times”, „Washington

Post”, „Christian Science Monitor”, „The Guardian”. Spośród polskich źródeł

prasowych wykorzystane zostały m.in.: „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”,

„Wprost”, „Polityka”, „Trybuna”, „NIE”, „Dziś”, „Myśl Polska”, „Stańczyk”, „Więź”.

Zasoby internetowe wykorzystane w pracy pochodziły m.in. z następujących witryn:

AIM (Accurancy In Media), FAIR (Fairness & Accurancy In Reporting), IWPR

(Institute for War & Peace Reporting), Southeast European Times, CNN – Focus on

Kosovo, BBC News – Kosovo Fact Files, ABCNEWS.com Kosovo Index, AIM

(Alternative Information Network), Kosovar Media Resources, NATO (Operation

Allied Force), United States Department of State, NATO & Kosovo (Operation Joint

Guard), Focus Kosovo (United Nations Mission In Kosovo), US Navy Operation Allied

Force, Emperors Clothes, Miłosierny Anioł, NATO na Bałkanach.

7 D. S. Sremac: War of Words. Washingtom Tacles the Yugoslav Conflict. Westport & London 1999.

8 T. Judah: Kosovo. War and Revenge. New Haven & London 2000.

9 C. Hentea: Balkan Propaganda Wars. Lanham 2006.

10 The Kosovo News and Propaganda War. Wien 1999.

11 M. Poletyło: Propaganda wojenna w liberalnej demokracji. Argument bałkański – analiza przypadku.

Toruń 2008. 12

M. Waldenberg: Rozbicie Jugosławii. Od separacji Słowenii do wojny kosowskiej. Warszawa 2003. 13

S. Wojciechowski: Integracja i dezintegracja Jugosławii na przełomie XX i XXI wieku. Poznań 2002. 14

P. Bein: NATO na Bałkanach. URL<http://www.gavagai.pl/nato>. 15

Kosowo. Meżdunarodnyje aspekty krizisa. Moskwa 1999.

8

Ponieważ zagadnienia związane z kreowaniem wizerunku konfliktów

zbrojnych są nieodłącznie związane z propagandą, warto we wstępie poświęcić jej

nieco więcej miejsca.

Jest coś z paradoksu w fakcie, iż same opracowania dotyczące zjawiska

propagandy często podlegały ideologicznym uwikłaniom, o czym świadczą prace

publikowane nie tylko w Polsce (i innych krajach tzw. „demokracji ludowej”) przed

1989 rokiem, ale również pokaźna część publikacji ukazujących się w USA i Europie

Zachodniej. W opracowaniach tych praktycznie zawsze oskarżano o prowadzenie

działalności propagandowej ideologicznego przeciwnika jednocześnie oceniając

własne kroki, jako zakrojoną na szeroką skalę działalność informacyjną. Taka

sytuacja wynikała z faktu, iż samo pojęcie „propaganda”, od co najmniej stu lat ma

silne negatywne konotacje i nikt w sposób świadomy nie chciał i nie chce być z tym

zjawiskiem wiązany. Ukuto, zatem w literaturze przedmiotu i w praktyce zaczęto

stosować kilka określeń, które uznać można za synonimiczne wobec „złowrogiej”

propagandy16. W niniejszej pracy określenie propaganda powinno być przez

czytelnika odczytywane, jako: umotywowana politycznie, celowa i systematyczna

próba kształtowania percepcji i ludzkich postaw, realizowana głównie za pomocą

środków masowej komunikacji w celu zapewnienia sobie poparcia opinii publicznej

dla podejmowanych działań.

Dla poprawnego odczytania zjawisk prezentowanych w dalszej części pracy

konieczne jest również wyjaśnienie kilku innych zagadnień ze zjawiskiem

propagandy związanych. Propaganda jest z gruntu dziedziną interdyscyplinarną,

która badana jest m.in. przez politologów, socjologów i psychologów. Znajduje to

odzwierciedlenie w nurtach badawczych związanych z wymienionymi dyscyplinami

naukowymi. W każdej z nich badacze zwracają uwagę na inne aspekty

propagandy17. Autor chciałby również wskazać, iż działalność propagandowa

klasyfikowana jest ze względu na różnorodne czynniki takie, jak zależność w czasie

między wydarzeniem a przekazem propagandowym (propaganda poprzedzająca,

16

Szerzej na temat współczesnego rozumienia pojęcia „propaganda” i jego negatywnych konotacji w literaturze przedmiotu patrz: J. Fras: Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunków i języka wypowiedzi. Wrocław 2005, s. 20. 17

Na temat nurtów badawczych szerzej patrz: B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka: Teoria i praktyka propagandy. Wrocław 1999, s. 22-28.

9

towarzysząca, post factum), który się do tego wydarzenia odnosi; ze względu na

rzetelność przekazywanych informacji i możliwości zidentyfikowania nadawcy

przekazu (propaganda biała, szara i czarna), czy też ze względu na sferę

oddziaływania (propaganda społeczna i polityczna)18. Najważniejszym jednak

zagadnieniem dotyczącym analizy zjawiska propagandy są typologie dotyczące

narzędzi oddziaływania. Klasyczna typologia opracowana została przez Instytut

Analiz Propagandy (Institute of Propaganda Analysis - IPA) w latach trzydziestych

ubiegłego wieku19. Oczywiście od tego czasu powstało wiele nowych możliwości

propagandowego oddziaływania związanych chociażby z rozwojem środków

masowej komunikacji, czy procesami cyfryzacji20. Niemniej jednak typologia

opracowana przez IPA po dziś dzień nie straciła nic ze swojej aktualności i w związku

z tym stanowiła ona klucz dla analizy materiałów prasowych i internetowych

dotyczących wydarzeń w Kosowie21.

Narzędzia propagandowe występujące w ramach tej klasyfikacji dzielone są

na trzy kategorie: gry słowne („word games”), fałszywe związki („false connections”)

oraz szczególne odwołania (nawiązania) („special appeals”)22. W każdej z

wymienionych kategorii występuje kilka narzędzi. Pośród gier słownych wyróżnia się

18

Por.: H. M. Kula: Propaganda współczesna. Istota – właściwości. 2005, s. 89-101. 19

Szerzej patrz: G. S. Jowett, V. O`Donnell: Propaganda and Persuasion. Thousand Oaks, London, New Delhi, 2006, s. 226-229. 20

Chodzi w tym miejscu chociażby o rozwój radia, telewizji czy komputerów osobistych i związane z tym możliwości manipulowania materiałami w postaci ich przemontowywania, włączania w ich obręb innych materiałów (inne miejsca, sytuacje, czas wydarzeń), jak również dokonywania innych zabiegów, zwłaszcza na materiałach w cyfrowej postaci (zjawisko dotyczy to zresztą nie tylko propagandy, ale również masowego retuszowania fotografii w prasie kolorowej). Rozwinięta typologia technik propagandowych uwzględniająca rozwój mediów elektronicznych opracowana została przez rosyjskiego badacza, Rudolfa Boreckiego. Szerzej patrz: R. Borecki: Propaganda a polityka (zarys problematyki funkcjonowania środków masowego przekazu w systemach społeczno-politycznych). Warszawa 1987, s. 128-139. Na szczególna uwagę czytelnika zasługują takie techniki jak metoda mistyfikacji montażowych, metoda fałszywej dokumentacji, metoda podpowiedzi emocjonalnej. 21

Można w tym miejscu mówić o uwspółcześnionej wersji typologii IPA, gdyż w pierwowzorze nie występowały techniki eufemizmów („euphemism”) oraz strachu („fear”). 22

Autor chciałby w tym miejscu podkreślić, iż polskie tłumaczenia anglojęzycznych określeń dotyczących narzędzi propagandowych, choć nie tylko ich, nie brzmią może najszczęśliwiej z punktu widzenia językowej poprawności, jednakże części z nich nie można tłumaczyć inaczej nie zafałszowując znaczenia tym terminów. Istnieją jednak w tej materii pewne różnice, zaś autor niniejszej pracy w przyjął polskie określenia, które pojawiły się w pracy M. Szulczewskiego. Warto też w tym miejscu nadmienić, iż pewien pojęciowy chaos dotyczy stosowanych określeń. G. S. Jowett i V. O`Donnell używają określenia „devices”, które w tym kontekście tłumaczyć chyba można, jako narzędzia. M. Szulczewski używa określenia „sposoby”, zaś wspomniany H. M. Kula w tym kontekście mówi o chwytach propagandowych. Por.: M. Szulczewski: Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej. Warszawa 1972, s. 14-15; H. M. Kula, op. cit., s. 162-164; L. Wojtasik: Zarys psychologii propagandy. Warszawa 1973, s. 46; G. S. Jowett, V. O`Donnell, op. cit., s. 227.

10

doczepianie epitetów23 („name calling”), czyli łączenia osób, instytucji, z określeniami

w powszechnej świadomości konotowanymi negatywnie; piękne ogólniki24 („glittering

generalities”), czyli opisywanie wydarzeń, rzeczywistości określeniami ogólnymi, ale

budzących pozytywne skojarzenia oraz eufemizy25 („eufemisms”), której zadaniem

jest wygaszanie emocji w sytuacjach kryzysowych, opisywanie trudnych do przyjęcia

dla opinii publicznej działań lub wydarzeń w sposób „pacyfikujący” emocje.

W kategorii fałszywych związków wyróżnia się tylko dwa narzędzia, zbliżone

do siebie; przenoszenie („transfer”) oraz świadczenie się („testimonial”). Polegają one

na przenoszeniu z jednej osoby czy intuicji na drugą osobę lub instytucję konkretnych

skojarzeń. Przy pierwszym z wymienionych narzędzi mamy do czynienia z

przenoszeniem emocji pozytywnych, jak i negatywnych. Dzieje się tak poprzez

wykorzystanie wypowiedzi innych osób, powoływanie się na czyjeś poparcie,

korzystanie raportów i opracowań, z których wybiera się odpowiednie fragmenty

tekstów. Przy wykorzystaniu tego narzędzia wykorzystywane są również elementy

graficzne, najczęściej odwołujące się do ideologii totalitarnych26.

W trzeciej z wymienionych kategorii, czyli w szczególne nawiązania występuje

kilka narzędzi. Pierwsze z nich określa się, jako ludowość („plain folks”). Polega ono

na sprawianiu przez propagandzistę wrażenia, iż to, co głosi jest słuszne, ponieważ

pochodzi od „prostego ludu”27. Drugie z narzędzi, czyli owczy pęd („band wagon”),

23

Do kategorii epitetów zaliczyć można w społeczeństwach demokratycznych takie określenia, jak komunista, faszysta, terrorysta, fundamentalista, a w polskiej specyfice, zwłaszcza w części społeczeństwa to również Żyd, mason, liberał, nadubowiec czy łże-elita. 24

U podstaw stosowania tego narzędzia leży przekonanie o tym, iż pewne popularne określenia o pozytywnych konotacjach wszędzie są rozumiane i interpretowane w identyczny sposób, przez co obniża się krytycyzm odbiorcy informacji. Ponad to, wykorzystywane pojęcia są niezwykle pojemne w związku, z czym ich interpretacja bywa dość dowolna. Za przykłady takich pojęć uznać można np. termin demokracja, prawa człowieka, demokracja liberalna, misja – interwencja humanitarna itp. Mechanizmem tym posłużono się także określając PRL i inne kraje bloku sowieckiego mianem „krajów demokracji ludowej”. 25

Określenia z kategorii eufemizmów są niezwykle przydatne w trakcie trwania konfliktów zbrojnych, kiedy to używa się określeń „collateral damage” (straty uboczne, niechciane, niezawinione), czy „friendly fire” (czyli określenie odnoszące się do ostrzelania własnych wojsk). Pokaźną ilość eufemizmów ukuto w III Rzeszy, gdzie majątek obywateli niemieckich pochodzenia żydowskiego był „zabezpieczany”, oni sami trafiali, tak jak inni przeciwnicy reżimu, do „aresztów prewencyjnych”, pogrom społeczności żydowskiej nosił miano „nocy kryształowej”, zaś akcja zabijania niepełnosprawnych przebywających w zakładach zamkniętych określona została mianem „akcji eutanazji” lub „zabijaniem z litości”. 26

Obszerny wybór takich elementów zostanie zaprezentowany w II i III rozdziale pracy. 27

M. Szulczewski, op. cit, s. 15. W praktyce jej zastosowanie wymaga nieco więcej finezji i polega na kreowaniu wizerunku polityka, jako zwykłego obywatela. Niejako „w tle” rośnie jego wiarygodność i prawdziwość podawanych w debacie argumentów.

11

określane też jest, jako efekt większości28. Owczy pęd opiera się na twierdzeniu

propagandzisty, że: “(...) wszyscy członkowie tej grupy, do której należymy, akceptują

program czy idee propagandzisty i dlatego również my musimy się z tym zgodzić, w

imię grupowej solidarności”29. W działaniach propagandowych rzadko, kiedy

podejmowane są działania wobec jednostek. Propagandzista odwołuje się do mas,

do tłumu, do grup społecznych, narodowych, zawodowych, wiekowych. Na ogół to do

nich, do większych zbiorowości adresowany jest przekaz, którego działanie

przypomina efekt kuli śniegowej; im więcej osób z naszej grupy popiera jakiś cel, czy

ideę, tym szybciej jej zwolennikami zostanie cała grupa. Na wyłamanie się z myślenia

stadnego, z potrzeby konformizmu, na której opiera się ta technika stać niewielu30.

Kolejne z narzędzi propagandowych - strach („fear”) wykorzystuje się dla

zmuszenia ludzi do działania w kierunku pożądanym przez propagandzistę. Jeśli

propagandzista nawołuje ludzi do poparcia pewnej idei, a alternatywą dla tego

rozwiązania jest jakieś straszne wydarzenie, do którego ma dojść, ludzie skłonni są

poprzeć te idee i działania właśnie ze względu na strach. Propagandzista kreuje

sytuację tzw. „oblężonej twierdzy”, bądź przekonywująco zapowiada, iż zagrożenie

nadejdzie z konkretnej strony, czy to kraju, nacji, czy też grupy społecznej. I wreszcie

ostatnie z narzędzi z tej kategorii, czyli naciąganie faktów i argumentów („card

stacking”). Jest to: „(...) odpowiedni dobór faktów i fałszów, ilustracji czy szczegółów

o charakterze rozrywkowym, argumentów logicznych i nielogicznych – mających na

celu przedstawienie jakieś sprawy czy osoby w jak najlepszym albo jak najgorszym

świetle”31.

Jak już zostało to odnotowane powyżej, klasyfikacja narzędzi

propagandowych sporządzona przez IPA jest tylko wierzchołkiem góry lodowej i

manipulować opinią można na wiele sposobów, co pokazuję wspomniana już

28

Por.: M. Szulczewski, op. cit., s. 15; A. Pratkains, E. Aronson: Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na codzień. Warszawa 2003, s. 133. 29

M. Szulczewski, op. cit., s. 15. 30

The Institute of Propaganda Analysis, URL<http://www.propagandacritic.com/>. 31

M. Szulczewski, op. cit., s. 15. Jeżeli porówna się np. doniesienia z frontu obu stron konfliktu, to działania przeciwnika mające na celu kształtowanie percepcji opinii międzynarodowej będą zawsze przykładem „obrzydliwej propagandy”, podczas gdy nasze działania w tej materii, nawet jeśli są w istocie ukrywaniem prawdy, zawsze będą określone jako działalność informacyjna, czasem z zastrzeżeniem, iż części informacji nie przekazano np. ze względów bezpieczeństwa. Najczęstsze zastosowanie tej techniki ma miejsce przy okazji działań o charakterze czarnej propagandy. Nadawca komunikatu jest bowiem głęboko zakonspirowany i wykorzystanie przez niego informacji fałszywych, czy nielogicznych nie naraża go na większe straty dopóki nie zostanie zdekonspirowany. Patrz także: P. M. Taylor, op. cit., s. 19-25. Por. także: I. Borkowski: Świt wolnego słowa. Język propagandy politycznej 1981-1995. Wrocław 2003, s. 97.

http://www.propagandacritic.com/

12

wcześniej klasyfikacja przygotowana przez radzieckiego badacza R. Boreckiego. Kto

wie, czy nie ważniejsze jest zarządzanie informacją, dostarczanie jej mediom już w

pożądanej formie; w przypadku Kosowa mieliśmy do czynienia z wprawkami do tego

procederu, czego namiastką były konferencje i briefingi rzecznika Paktu

Północnoatlantyckiego J. Shea, nie była to jednak akcja w stu procentach udana, bo

jednak do Kosowa dziennikarze mogli wjechać; kolejne konflikty w Afganistanie i

Iraku pokazały, że tzw. „embedded journalism”, czyli dziennikarstwo skoszarowane, o

którym więcej informacji w dalszej części pracy, ma przed sobą wielką przyszłość.

Gros materiału było przygotowane w latach 2002-2004 stanowiąc wybór

źródeł do obronionej na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych rozprawy

doktorskiej „Rzeczywistość wojen wirtualnych. Propaganda czasu wojny na

podstawie wybranych relacji konfliktu NATO – Jugosławia w Kosowie”. Od tego

czasu miało miejsce wiele wydarzeń, które diametralnie zmieniły sytuację w Kosowie;

schwytanie i przekazanie haskiemu trybunałowi Slobodana Miloszevicia, jego śmierć

w więzieniu i wreszcie ogłoszenie przez Kosowo niepodległości zmieniły sytuację, ale

ani na jotę nie zmienia się ocena działań prowadzony przez NATO na Bałkanach, co

więcej podejrzenia Serbów, że interwencja paktu NATO skończy się utratą tej

integralnej części Serbii stały się faktem. Aby nie rozbijać integralnej struktury pracy,

która była poświęcona propagandowemu kreowaniu wizerunku w trakcie jego

trwania, a więc w pierwszej połowie 1999 roku, wszystkie wspomniane powyżej

wydarzenia nie zostały z oczywistych względów ujęte w pracy, poświęcono im

natomiast nieco miejsca w zakończeniu książki.

Struktura pracy ma charakter chronologiczno-problemowy. Najpierw

przedstawione zostało tło konfliktu i jego przebieg, wraz z wyakcentowaniem

najbardziej nośnych medialnie wydarzeń, później zaś omówione one zostały przy

uwzględnieniu prezentowanych metod oddziaływania propagandy. W ostatnim

rozdziale prezentowanej pracy przedstawiono rolę mediów w kreowaniu określonej

wizji konfliktu zbrojnego w Kosowie.

Autor poniższej pracy ma nadzieję, iż problematyka w niej podjęta może

okazać się przydatna dla lepszego zrozumienia procesów kształtowania opinii

publicznej za pomocą mediów masowych. Metody stosowane w tej materii ulegają

13

przeobrażeniom wraz z ewolucyjnym przekształcaniem się środków komunikowania.

Niezwykle, zatem istotne jest badanie tych procesów na bieżąco, tak by opinia

publiczna zdawała sobie sprawę, iż współczesna działalność propagandowa, nie

musi przypominać stosunkowo mało finezyjnej, acz zmasowanej w sile, propagandy

państw takich jak hitlerowskie Niemcy czy ZSRR i nie musi dotyczyć tylko reżimów

totalitarnych. Jest to ważne, gdyż coraz to nowe konflikty zbrojne wymagają

stosownej oprawy medialnej, z czego zdają sobie sprawę nie tylko propagandziści

będący na usługach organizmów państwowych, ale także inni, pomniejsi aktorzy ładu

międzynarodowego.

243

Zakończenie

Celem zasadniczym niniejszej pracy było wyjaśnienie, w jaki stopniu

wizerunek konfliktu kosowskiego prezentowany w mediach masowych, był

wizerunkiem wojny wirtualnej, tj. wojny, której obraz stworzono na użytek opinii

publicznej, po to by uzyskać przyzwolenie i akceptację opinii publicznej na toczące

się działania. Główna hipoteza pracy była nawiązaniem do tej kwestii i sformułowana

została następująco: Obraz konfliktu w Kosowie wykreowany przez prasę drukowaną

oraz Internet miały charakter propagandowy stanowiąc środek do „wyprodukowania”

przyzwolenia na wojnę przez opinię publiczną.

Punktem wyjścia dla rozważań autora była konceptualizacja współczesnego

pojęcia propagandy ujmowanej jako „umotywowana politycznie, celowa i

systematyczna próba kształtowania percepcji i ludzkich postaw, realizowana głównie

za pomocą środków masowej komunikacji w celu zapewnienia sobie poparcia opinii

publicznej dla podejmowanych działań”.

Niezmiernie istotnym zagadnieniem dla zweryfikowania głównej hipotezy była

odpowiedź na nieco bardziej szczegółowe pytania dotyczące opisywanych wydarzeń:

Jakie czynniki egzogeniczne i endogeniczne miały wpływ na przebieg

wydarzeń u schyłku XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem problemu

Kosowa?

Jaka była geneza i przebieg wydarzeń w Kosowie?

Jaki był przebieg wydarzeń w Kosowie ze szczególnym uwzględnieniem

okresu lat 1997-1999?

W jaki sposób i jakimi metodami posłużono się w kreowaniu pożądanego

wizerunku prezydenta Federacyjnej Republiki Jugosławii S. Miloszevicia

oraz Serbów?

Jakimi technikami i metodami językowymi posłużono się dla realizacji

założonych celów propagandowych?

Czy w analizowanych publikacjach prasy drukowanej i Internetu

występowały różnice w sposobie relacjonowania konfliktu w Kosowie i

czym ewentualnie były one spowodowane?

Jak już zostało to odnotowane we wstępie do pracy, analizie poddane zostały

materiały prasowe, informacje publikowane w serwisach internetowych oraz

244

dokumenty i opracowania. Z powodów natury technicznej pominięte zostały w pracy

przekazy telewizyjne i radiowe oraz doniesienia agencji prasowych (z drobnymi

wyjątkami, kiedy przekazy agencyjne były bardzo istotne dla toku wywodu). W chwili

obecnej nie ma możliwości analizy tychże materiałów, gdyż jest to praca dla

poważnego kilkuosobowego zespołu badawczego, która potrwać może całe lata1043.

Nie oznacza to jednak całkowitego pominięcia wspomnianych nośników w analizie

działań propagandowych. Ich zastosowanie omówione zostało częściowo w

rozdziałach poświęconych konkretnym działaniom propagandowym.

Drugim zagadnieniem, na które należy zwrócić uwagę jest kwestia udziału w

działalności propagandowej instytucji rządowych różnej proweniencji. O tym, iż

władze wielu państw próbowały kształtować pożądany wizerunek omawianych w

pracy wydarzeń przyznawali pośrednio w swoich publikacjach i Jamie Shea i George

Robertson. Działalność w tej materii jest jednak przede wszystkim polem aktywności

cywilnych i wojskowych służb specjalnych, których podstawą funkcjonowania jest

przecież poufność działań. W toku analizy zgromadzonego materiału, w tym

publikacji prasowych i dokumentacji fotograficznej, udało wskazać się poszlaki

sugerujące uczestnictwo tychże służb w kształtowaniu percepcji opinii publicznej.

Przykład konfliktu kubańskiego i odtajnionych w tej sprawie dokumentów wskazuje, iż

służby specjalnie nader sprawnie sterują pracą dziennikarzy pracujących przy

relacjonowaniu konfliktów zbrojnych. Warto jednak przypomnieć, iż od

wspomnianych wydarzeń upłynęło czterdzieści lat, zanim uchylono w tej sprawie

rąbka tajemnicy. W kontekście wojen bałkańskich, ukazała się prawdopodobnie

jedna tylko pozycja podejmująca ten temat, w której opisano działalność służb

wywiadowczych całego zachodniego świata najpierw podczas wojny w Bośni-

Hercegowinie, potem również w Kosowie1044.

1043

Warto w tym miejscu odwołać się do przykładu prac badawczych związanych z wojną w Zatoce Perskiej. W studium działań propagandowych P. M. Taylora „War and the Media. Propaganda and persuasion in a Gulf War” autor zwraca uwagę, iż w dość krótkim czasie (pomiędzy styczniem a marcem 19991 roku) udało zarejestrować się około dziesięciu tysięcy godzin materiałów zebranych z najważniejszych programów telewizyjnych (BBC1, BBC2, ITV, Channel 4, CNN, BSkyB (wszystkie Wielka Brytania), TF1 (Francja), BR2 (Niemcy), RAI Uno (Włochy). Wedle P. M. Taylora okres, który upłynął od zakończenia analizowanych działań wojennych pozwolił tylko na pobieżną analizę zebranych materiałów, mimo, że ich opracowaniem zajmuje się zespół ludzi, a na ich podstawie powstają prace magisterskie i rozprawy doktorskie. Podobna sytuacja ma odniesienie do wojen bałkańskich, ze szczególnym uwzględnieniem (z punktu widzenia kalendarium) konfliktu w Kosowie. 1044

J. Elsässer: Jak dżihad przybył do Europy. Wojownicy Boga i tajne służby na Bałkanach. Warszawa 2007.

245

Trzecią kwestią wymagającą zwrócenia uwagi, jest sprawa tymczasowości

niektórych źródeł. W głównej mierze uwagę tę odnieść należy do Internetu. Zasoby

materiałów, które można byłoby poddać analizie były niezwykle obszerne, jednak

wraz z upływającym czasem część źródeł, zwłaszcza serbskich i albańskich

przestała fizycznie istnieć w skutek zamknięcia witryn, ograniczenia zasobów

archiwalnych (np. do stycznia 2000 roku), wprowadzenia odpłatności za korzystanie

z serwisów, czy też wprowadzenia tylko jednej wersji językowej, jak miało to miejsce

w przypadku, co najmniej dwóch serwisów albańskich.

Pomimo wspomnianych trudności tezę postawioną we wstępie pracy udało się

zweryfikować pozytywnie. Konflikt w Kosowie był kolejnym z serii, kiedy udało się -

na użytek opinii publicznej - wykreować pożądany obraz prowadzonych tam działań.

Dzięki zastosowaniu licznych technik propagandowych udało się w jasny sposób

wskazać opinii publicznej przeciwnika i jego sprzymierzeńców (S. Miloszević i

Serbowie), przygotować i przeprowadzić kampanię nalotów, zdobywając wcześniej

poparcie opinii publicznej oraz zadbać, dzięki propagandzie, o to, by interwencja w

Kosowie uznana została za wielki sukces. W działaniach tych zastosowano takie

techniki jak doczepianie epitetów, piękne ogólniki, eufemizmy, przenoszenie,

naciągania faktów i argumentów. Wsparto je, wykorzystując cały arsenał środków

perswazji językowej takich jak metafory, porównania, cudzysłowów, zdań

egzystencjalnych, kwantyfikatorów i złożeń metonimicznych. Dodatkowo także

wprzęgnięto w proces kreowania pożądanej rzeczywistości propagandę wizualną,

opierającą się na klasycznych ulotkach, karykaturach, fotografiach, ale także

zupełnie nowych środków wyrazu takich jak animacje komputerowe czy tzw. tapety

(wallpapers).

Z analizy zawartości prasy i Internetu można wywnioskować, iż media

częściowo współuczestniczyły w nakreślonych powyżej procesach, natomiast kwestią

otwartą pozostaje fakt, czym kierowały się one w wyborze takiej polityki. Niemniej

jednak można w oparciu o analizowany materiał wskazać, iż stosunkowo największą

rolę w tej materii wykazywała amerykańska prasa drukowana, w której materiały

krytyczne wobec interwencji niezwykle rzadko przebijały się na łamy. W Europie,

mediów grupie mediów anglojęzycznych, sytuacja była nieco bardziej zróżnicowana,

gdyż obok tytułów przekazujących bez żadnej wątpliwości twierdzenia przedstawicieli

NATO i amerykańskiej administracji, nie zabrakło również prasy krytycznie

podchodzącej do komunikatów prasowych rzeczonych osób i instytucji. Analogiczna

246

sytuacja miała miejsce w Polsce, gdzie obok w istocie bezkrytycznych pism: „Gazety

Wyborczej” i „Wprost”, zdrowy dziennikarki dystans zachowywały „Rzeczpospolita”,

czy „Polityka”, choć obu tytułom zdarzały się w tej materii potknięcia. Nie zabrakło

również tytułów programowo kontestujących poczynania Stanów Zjednoczonych i

NATO na Bałkanach i do tej grupy zaliczyć można tak różne tytuły jak „Trybuna”,

„NIE”, „Dziś”, „Myśl Polska”, „Nasza Polska”, „Nasz Dziennik”.

Konflikt w Kosowie okazał się być wielce charakterystyczny z punktu widzenia

zastosowania Internetu. Była to bowiem pierwsza prawdziwa wojna informacyjna, w

której atakowano się wzajemnie, próbując fizycznie zniszczyć funkcjonujący obieg

informacji, narzędzia jej gromadzenia i przekazywania, nie tylko za pomocą pocisków

„Tomahawk”, czy bomb grafitowych, ale również przy udziale komputerowych

wirusów, robaków, zasypywania pocztą e-mail, czy włamaniami na witryny

internetowe.

Noam Chomsky powiedział podczas jednego ze swoich wykładów, iż

propaganda jest dla państwa demokratycznego tym, czym pałka policjanta dla

systemu totalitarnego1045. W świetle zaprezentowanych uprzednio materiałów

wypada się chyba z tym twierdzeniem zgodzić.

1045

N. Chomsky: Kontrola..., op. cit., URL<http://www.milosierny-aniol.most.org.pl/kontrola/kontrola>.

247

Postscriptum

Jak już we Wstępie zostało odnotowane, gros materiałów do książki zostało

zebrane w latach 2002 - 2004. Od tego czasu sytuacja w Kosowie uległa

diametralnej zmianie.

31 marca 2001 roku zatrzymany został S. Miloszevic, którego postawiono

przed Trybunałem Haskim oskarżonego o zbrodnie przeciw ludzkości. W zamian za

wydanie byłego prezydenta FRJ zaoferowano pomoc w wysokości 1,3 mld dolarów

oraz wizję szybkiej integracji z Europą. Nie obyło się jednak bez politycznego

zamieszania, gdyż kontestując decyzję o wydajaniu S. Miloszevicia do dymisji podał

się premier rządu federalnego Zoran Żiżić. Prokurator generalna Trybunału ds.

Zbrodni Wojennych w byłej Jugosławii wyraziła nadzieję, że to początek procesu

rozliczania decydentów, którzy współdecydowali o bałkańskiej wojnie. Tak się jednak

nie stało. Schwytano przywódcę bośniackich Serbów Radowana Karadżicia,

natomiast wielu serbskich dowódców wojskowych i polityków współodpowiedzialnych

za opisywane wydarzenia nadal uczestniczy aktywnie w życiu politycznym i przed

aresztowaniem chronią ich immunitety. Można odnieść wrażenie, że w tym

kontekście S. Miloszevic stał się w pewnym sensie kozłem ofiarnym, bo spośród

bałkańskich polityków najwyższej rangi, on jeden stanął przed trybunałem1046.

Wyrok jednak w sprawie S. Miloszevicia nie zapadł, gdyż 11 marca 2006 zmarł

on w więzieniu w Hadze. Jego śmierć uznać można za symboliczne zamknięcie

pewnej epoki tak tragicznej dla Bałkanów. Co ciekawe jego śmierć potraktowana

została, jak wybieg, ucieczka przed sprawiedliwością. Wrażenie takie stwarzają

zwłaszcza tytuły materiałów, które ukazały się w polskich dziennikarz

opiniotwórczych: „Miloszević uciekł sprawiedliwości”, „Kat Bałkanów nie żyje”,

1046

[Reuters, AFP, AP, MJ, RICZ]: Kto następny. „Gazeta Wyborcza” 2001, nr 151, s. 1, 6; J. Engelgard: Kpina z prawdy i sprawiedliwości. Proces Miloszevicia. „Nowa Myśl Polska” 2002, nr 8-9, s. 4; K. Gebert: Czyja sprawiedliwość? „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 45, s. 14; H. A. Kissinger: W rękach sądu światowego. „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 46, s. 18-19; J.F.O. McAllister: Revenge of the Legal Nerds. “Time” 2001, Vol. 158, No. 2, s. 23; R. Ratnesar: The End of the Line. “Time” 2001, Vol. 158, No. 2, s. 18-22; Lokomotywa przed Trybunałem. Jim Hooper w rozmowie z Bartoszem Węglarczykiem. „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 52, s. 14-15; A. Uzelac: Lobo i Saddam: skutecznie czy sprawiedliwie. „Gazeta Wyborcza” 2006, nr 22, s. 15; S. Maupas: Milosević kontra spiskujący Zachód. Serbski przywódca przemienił swój proces w teatralną farsę. „Le Monde” 20.02.2006, ”URL<http://wiadomosci.onet.pl/1313853,2678,kioskart.html>.

248

„Miloszević uniknął wyroku”1047. Ponieważ w krótki czasie przez śmiercią S.

Miloszević skarżył się na sposób leczenia choroby serca, a w przed dzień swojej

śmierci napisał list do rosyjskiego MSZ z informacją, że jest truty, jego nagła śmierć

dała także pole do domysłów na temat przyczyn zgonu. Serbskie media i brat byłego

prezydenta Borislaw Miloszevic oskarżyli o śmierć S. Miloszevicia sędziów Trybunału

In NATO. Dla części opinii publicznej stał się, więc „bałkańskim rzeźnikiem”, który

umknął sprawiedliwości, dla innych bohaterem, którego w więzieniu

zamordowano1048.

W cieniu procesu i po jego zakończeniu (w związku ze śmiercią S.

Miloszevicia) status Kosowo pozostawał cały czas nieokreślony, za to kilkukrotnie

dochodziło w regionie do starć pomiędzy kosowskimi Albańczykami a Serbami,

których populacja w Kosowie radykalnie się kurczyła – na terytorium prowincji

pozostało od 120 do 150 tysięcy Serbów, ci zaś, którzy uciekli z Kosowa w 1999

roku, nie mieli już szans na powrót.

Miało to związek z faktem, iż Kosowo pozostające formalnie pod auspicjami z

jednej strony ONZ (jej administracji UNMIK) a z drugiej strony NATO i jego sił

stabilizacyjnych (KFOR) stawało się, co jakiś czas miejscem walk, zaś mniejszość

Serbska w większości przypadków żyła w enklawach chronionych przez siły KFOR.

Było to konieczne prowadzenie normalnej egzystencji uniemożliwiały ataki ze strony

kosowskich Albańczyków. Do największej eskalacji rozruchów doszło w 2004 roku.

Od 2006 roku, pod auspicjami ONZ i jej wysłannika, zmarłego niedawno Martti

Ahtisariego, toczyły się bilateralne rozmowy na temat statusu prowincji; ale punkt

sporny pozostawał niezmienny od lat – kosowscy Albańczycy oczekiwali pełnej

niepodległości, Serbowie zaś oczekiwali poszanowania integralności państwa i

skłonni byli na przyznanie Kosowu autonomii, ale w ramach Serbii. Serbowie

prowadzili także rozmowy z komisarzem UE Chrisem Pattenem. Podstawą do

negocjacji miała być Rezolucja ONZ nr 1244 przyjęta 10 czerwca 1999 roku. W lutym

2007 roku na jej podstawie gotowy był tekst porozumienia, odrzuconego przez

Serbów1049.

1047

D. Warszawski: Miloszević uciekł sprawiedliwości. „Gazeta Wyborcza” 2006, nr 61, s. 10-11; K. Woźniak: Kat Bałkanów nie żyje. „Życie Warszawy” 2006, nr 61, s. 5; [raf]: Miloszević uniknął wyroku. „Rzeczpospolita” 2006, nr 61, s. 1. 1048

[raf, Reuters, afp]: Tajemnicza śmierć Slobodana Miloszevicia. „Rzeczpospolita” 2006, nr 61, s. 8; [WM]: Serbowie oskarżają trybunał. „Nasz Dziennik” 2006, nr 61, s. 7; [MZ, AFP]: Dlaczego umarł Slobo? „Gazeta Wyborcza” 2006, nr 61, s. 11. 1049

M. Janik: Kosowo chce niepodległości. „Dziennik” 2007, nr 60, s. 13.

249

W sierpniu 2007 roku negocjacje podjęła tzw. „trojka”, czyli przedstawiciel Unii

Europejskiej (Wolfgang Ischinger), Stanów Zjednoczonych (Frank Wisner) i Rosji

(Aleksander Botsan-Karchenko). W związku z faktem, iż nie udało się przełamać

impasu w rozmowach USA, Francja i Wielka Brytania opowiedziały się za uznaniem

niepodległości Kosowa wskazując jednocześnie, aby akt ten miał miejsce po

serbskich wyborach prezydenckich, które miały miejsce 4 lutego 2008.

I tak się też zdarzenia przebiegły. Kosowo ogłosiło niepodległość 17 lutego

2008 roku przyjmując w parlamencie stosunkiem głosów 109 do 0 deklarację w tej

sprawie1050. Stało się, więc coś, czego od 1999 roku obawiali się Serbowie i przed

czym przestrzegali. 18 lutego 2008 niepodległość Kosowa uznały Albania, Francja,

USA, Turcja Wielka Brytania i Tajwan. Polska uznała niepodległość Kosowa 26

lutego 2006. Nie uznały niepodległości Kosowa Rosja, Chiny, Izrael, ale także

niektóre kraje członkowie Unii Europejskiej: Cypr, Grecja, Hiszpania, Słowacja i

Rumunia. Co ciekawe nie uznające niepodległości Kosowa kraje Unii Europejskiej

wskazywały, iż akt ten jest niezgodny z prawem międzynarodowym (hiszpański

Minister Spraw Zagranicznych Hiszpanii – Migiel Angle Moratinos), a premier

Słowacji Robert Fico przyrównał nawet deklaracje niepodległości Kosowa do Układu

monachijskiego z 1938 roku. Uznanie niepodległości Kosowa miało również swoje

dalsze konsekwencje. Serbowie zamieszkujący Bośnię i Hercegowinę w ramach

Republiki Serbskiej zapowiedzieli poprzez swój lokalny parlament, ogłoszenie secesji

z federacji, z tym jednak, że w przypadku Republiki Serbii przeciw takim działaniom

opowiedział się Milorad Dodik, premier tejże1051. Większej autonomii zaczęli

domagać się Węgrzy zamieszkujący Wojwodinę1052. Serbia 18 lutego 2008 odwołała

1050

A. Talaga: Kosowski test Europy. „Dziennik” 2008, nr 39, s. 2; J. Pawlicki: Polska może bardzo szybko uznać niepodległość Kosowa. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 39, s. 11; P. Czarnowski: Niepodległe Kosow już niedzielę. „Dziennik” 2008, nr 39, s. 10-11; Kosowo – żywa rana Serbii. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 40, s. 20; A. Skierska: Rodzi się nowe państwo. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 40, s. 1; Z. Słodkowski: Kosowo niepodległe. Radość Albańczyków, żałoba Serbów. „Trybuna” 2008, s. 1, 7; J. Mielnik: Serbia ostatecznie traci Kosowo. „Polska” 2008, nr 41, s. 6; A. Wiejak: Demontaż Serbii. „Nasz Dziennik” 2008, nr 41, s. 1, 5; K. Zuchowicz: Kosowo już niepodległe. „Rzeczpospolita” 2008, nr 41, s. 1; K. Zuchowicz: Kosowo – nowy kraj na mapie. „Rzeczpospolita” 2008, nr 41, s. 10; M. Janik, J. Kumoch: Wielka feta w niepodległym Kosowie. „Dziennik” 2008, nr 41, s. 10-11; A. Skierska, T. Bielecki: Kosowo jest już niepodległe. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 41, s. 1, 10; D. Jančar: Kosowo nie zapłonie. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 52, s. 23-24. 1051

A. Skierska: Serbowie z Bośni też chcą niepodległości. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 46, s. 7. 1052

A. Niewiadomski: Co zrobi mniejszość węgierska w Serbii i na Słowacji? „Rzeczpospolita” 2008, nr 50, s. 10.

http://en.wikipedia.org/wiki/Wolfgang_Ischinger

250

z USA swojego ambasadora, w Belgradzie zaś miały miejsce demonstracje

zakończone podpaleniem ambasady USA1053.

Tak ostre reakcje części krajów nie zmieniają jednak faktu, że od lutego 2008

Kosowo funkcjonuje, jako niepodległe państwo.

1053

J. Kumoch: Belgradzka noc płonących ambasad. „Dziennik” 2008, nr 45, s. 1, 12-13; [AS, MAS]: Serbowie podpalili ambasadę USA. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 45, s. 13.

251

BIBLIOGRAFIA

Dokumenty, oświadczenia, konferencje prasowe

Address by Secretary Albright and Senator Dole to all Kosovo Residents. Press Statement by

James P. Rubin, Spokesman, 10 March 1999. URL<http://

secretary.state.gov/www/briefings/statements/1999/ps990310.html>.

Address to the Nation on Airstrikes Against Serbian Targets in the Federal Republic of Yugoslavia

(Serbia and Montenegro), March 24, 1999, Administration of William J. Clinton,

URL<http://frwebgate.access.gpo.gov/>.

An analysis of human rights findings of the OSCE Kosovo Verification Mission, October 1998-

June 1999. OSCE, URL<http://www.osce.org/kosovo/documents/reports/hr/part1/index.htm>.

Chairman`s Conclusion, Contact Group Meeting, Paris, 14 February 1999. [w:] M. Weller: The

Crisis in Kosovo 1998-1999. International Documents and Analysis, Vol. I, Cambridge 1999, s. 430-

431.

CIA World Factbook, 1999, URL<http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/geos/sr.htm>.

Conclusions of the Contact Group, Rambouillet, 20 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 449.

Contact Group Non-negotiable Priniples/Basic Elements, 30 January 1999, Weller, op. cit., s. 417.

Contact Group Statement, London, 29 January 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 415-416.

Current Memorandum on Kosovo and Metohija, Belgrade, 18 March 1998, [w:] The Southeast

European Yearbook 1997- 1998, T. M. Veremis, D. Triantaphyllou (red.), Athens 1998, s. 444-454.

Cyberterror. Prospects and Implications. Center for the Study of Terrorism and Irregular Warfare

1999, October,

URL<http://www.nps.navy.mil/ctiw/filesCyberterror%20Prospects%20and%20Implications.pdf>.

Declaration on the Situation in Kosovo Meeting of the Ministers of Foreign Affairs of Countries of

Southeastern Europe, Istanbul, 9 June 1998, [w:] The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op.

cit., s. 477-481.

Deklaracja Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w sprawie akcji militarnej Federacyjnej

Republiki Jugosławii przeciwko ludności Kosowa, 30 marca 1999 r.,

URL<http://www.msz.gov.pl/oswiadczenia/99_03_30_kosowo.html>.

Denning D. E.: Cyberterrorism. Testimony before the Special Oversight Panel on Terroruism

Committee on Armed Services U. S. House of Represantatives, Washinton 1999, May 23,

URL<http://www.cs.georgetown.edu/~denning/

infosec.cyberterror.html>.

Department of State Spokesman Briefig on Kosovo talks, Rambouillet, 20 February 1999, [w:] M.

Weller, op. cit., s. 447-448.

Draft for Chapter 8, Article 1(3), 22 February 1999, 05.25 hrs, and proposed draft side-letter. [w:]

M. Weller, op. cit., s. 452.

http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/geos/sr.htm

http://www.msz.gov.pl/oswiadczenia/99_03_30_kosowo.html

252

Ethnic Cleansing in Kosovo: An Accounting. U.S. State Department Report, December 1999,

URL<http://www.state.gov/www/global/human_right/kosovii/

homepage.html#exe>.

Federal Republic of Yugolavia.Kosovo: Rape as a Weapon of „Ehnic Cleasing”. Human Rights

Watch, 21 March 2000, URL<http://www.hrw.org/reports/2000/fry>.

FRY Revised Draft Agreement, 15 March 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 480-490.

Geremek B.: Wojny Bałkańskie 1991-1996. Wystąpienie na konferencji Fundacji im. Stefana

Batorego, Warszawa, 3 lipca 1999, URL<http://www.msz.gov.pl/polzagr/geremek.balkany.html>.

Healing the Wounds in the Balkans. [w:] Strategic Survey 2000/2001. International Institute for

Strategic Studies, 2001, s. 124-130.

Hoekema J.: NATO Policy and NATO Strategy in Light of the Kosovo Conflict, Draft General

Report, 1999, October 6, URL<http://www.naa.be/archivedpub/comrep/1999/as252dsc-e.asp>.

Interim Agreement for Peace and Self Government in Kosovo, 23 February 1999. [w:] M. Weller,

op. cit., s. 453-469.

Interim Agreement for Peace and Self Government in Kosovo, 2nd

Draft, 18 February 1999. [w:]

M. Weller, op. cit., s. 434-441..

Interim Agreement for Peace and Self Government in Kosovo, Initial Draft, 6 February 1999. [w:]

M. Weller, op. cit., s. 421-428.

Kosova Delegegation Statement on New Proposal for a Settlement, 18 February 1999. [w:] M.


Kosovar Albanians. “People’s Movement of Kosovo (LPK)“. Den Verfassungsschutzbercht 1999.

Bundesamt für Verfassungsschutz,

URL<http://www.bmi.bund.de/download/2426/Download_englisch.pdf>.

Kosovo Liberation Army [KLA]. Federation of American Scientist.

URL<http://www.fas.org/irp/world/para/kla.htm>.

Kosovo Statement on Formal Signing of Inteim Agreement for Peace and Self-Government, 18

March 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 491.

Kosovo Update. Bureau of European Affairs, Office of South Central European Affairs, U.S.

Department of State, Washington, DC, 24 March, 1999.

Kosovo. History of Balkan Hot Spot. Intelligence Report. Office of DCI Integracy Balkan Task

Force, June 1998, URL<http://www.odci.gov/cia/di/products/kosovo/history.html>.

Kosovo/Operation Allied Force, After-Action Report, Report to Congress, 31 January 2000,

URL<http://www.defenselink.mil/pubs/kaar02072000.pdf>.

Letter From Hashim Thaci, Chairman of the Presidency of the Kosova Delegation, 15 March

1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 480.

Letter from the Delegation of Kosovo to US Secretary of State Albright, 23 February 1999. [w:] M.

Weller, op. cit., s. 471.

Letter from the FRY/Serb Delegation to the Negotiators, 23 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit.,

s. 470.

http://www.state.gov/www/global/human_right/kosovii/%0bhomepage.html#exe

http://www.state.gov/www/global/human_right/kosovii/%0bhomepage.html#exe

http://www.bmi.bund.de/download/2426/Download_englisch.pdf

http://www.odci.gov/cia/di/products/kosovo/history.html

253

Letter of KLA Representative Hashim Thaqi To Secretary of State Madeleine K. Albright, Press

Statement by James P. Rubin, Spokesman. URL<http://

secretary.state.gov/www/breifings/statements/1999/ps990315.html>.

Memorandum on Humanitarian Relief for Kosovar Refugees, April 21, 1999, Administration of

William J. Clinton, URL< http://frwebgate.access.gpo.gov/ >.

Memorandum to the Foreign Ministers of the Contact Group Meeting in London, Pristina, 9 March

1998, [w:] The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 439-443.

Military Technical Agreement Between the International Security Force (KFOR) and the

Government of Federal Republic of Yugoslavia and the Republic of Serbia, 9 June 1999,

URL<http://cnn.com/WORLD/europe/9906/09kosovo.agreement.text/>.

Milosevic S.: Freedom, Independence and Prosperity Project for Material and Spiritual Recovery

of the Yugoslav Society. [w:] The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 429-431.

NATO Crimes in Yugoslavia. Documentary Evidence. Belgrade 1999.

NATO/Federal Republic of Yugpslavia. “Collateral Damage” or Unlawful Killings? Violations of the

Laws of War by NATO during Operation Allied Force. Amnesty International,

URL<http://www.amnesty.org/ailib/intcam/

kosovo/docs/natorep_all.doc>.

NATO/FRY Kosovo Verification Mission Agreement, 15 October 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s.

281-282.

NATO's hypocrisy, lawlessness, sin. For Immediate Release, 1999, March 25, URL<

http://www.srpska-mreza.com/library/facts/Alexy1.html>.

Oświadczenie w sprawie Kosowa wydane przez Szefów Państw i Rządów uczestniczących w

spotkaniu Rady Północnoatlantyckiej w Waszyngtonie 23 i 24 kwietnia 1999 r. (tłumaczenie robocze),

URL<http://www.prezydent.pl/

ser/index.php3?tem_ID=1750&>.

Press Briefing by the Contact Group Negotiators, 18 February 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s.

441-444.

Press Briefing by three Negotiators, Rambouillet, 9 February, 1999. [w:] M. Weller, op. cit., s. 428-

430.

Press Conference by Jamie Shea and Brigadier General Giuseppe Marani, 1999, April 17,

URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990417a.htm>.

Press Conference by Jamie Shea and General Wesley Clark, 1999, April 13,

URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990413a.htm>.

Press Conference by NATO Secretary General Javier Solana, NATO Spokesman Jamie Shea

and SHAPE Spokesman, Major General Walter Jertz, 1999, May 8,

URL<http://www.nato.int/kosovo/press/990508b.htm>.

Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and Brigadier General Giuseppe Marani,

1999, April 15, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990415a.htm>.

Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and Colonel Konrad Freytag, 1999, April 11,

URL<http://www.nato.int/press/p990411.htm>.

http://cnn.com/WORLD/europe/9906/%0b09kosovo.agreement.text/

http://www.amnesty.org/ailib/intcam/kosovo/docs/natorep_all.doc

http://www.amnesty.org/ailib/intcam/kosovo/docs/natorep_all.doc

http://www.nato.int/kosovo/press/p990415a.htm

254

Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and SHAPE Spokesman, Major General

Walter Jertz, 1999, May 9, URL<http://www.natoint/kosovo/press/990509b.htm>.

Press Conference by NATO Spokesman Jamie Shea and SHAPE Spokesman, Major General

Walter Jertz, 1999, May 10, URL<http://www.natoint/kosovo/press/990510b.htm>.

Press Conference by NATO Spokesman, Jamie Shea and Colonel Konrad Freytag, 1999, April

23, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990423l.htm>.

Press Conference by Secretary General, Dr. Javier Solana and SACEUR, Gen. Wesley Clark,

1999 March 25, URL< http://www.nato.int/kosovo/press/p990325a.htm>.

Press Conference of NATO Spokesman Jamie Shea and Air Commodore David Wilby, SHAPE,

1999, March 27, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990327a.htm>.

Press Conference on the Kosovo Strike Assessment by General Wesley K. Clark, Supreme Allied

Commander, Europe and Brigadier General John Corlier, Chief, Kosovo Mission Effectiveness

Assessment Team, 1999, September 16, URL<http://www.nato.int/kosovo/press/p990916a.htm>.

Press Conference, UK Foreign Secretary and Defense Secretary, 14 October 1998. [w:] M.

Weller, op. cit., s. 280.

Press Statement by the NATO Secretary General following the Commencement of Air

Operations, 1999, March 24. [w:] M. Weller, op. cit., s. 497-498.

Prezydent RP wręczył dyplomy absolwentom Studium Bezpieczeństwa Narodowego, 1999.04.08,

URL<http://www.prezydent.pl/ser/index.php3?tem

_ID=1728&>.

Reporters without Borders, Annual Report 2000, URL<http://www.rsf.org/

rsf/uk/rap2000/europe/serbia.html>.

Secretary Albright`s Address to the People of Serbia, 1999 April 16, U.S. Department of State,

Office of the Spokesman, Press Statement, URL<

http://secretary.state.gov/www/breifings/statements/1999/ps990416b.html>.

Secretary of State Madeleine K. Albright, Press availability on the Kosovo Peace Talks

Rambouillet, France, 21 February 1999. URL<http://secretary

.state.gov/www/statements/1999/990221a.html>.

Secretary of State Madeleine K. Albright, Press Conference following meetings on Kosovo

Rambouillet, France, 23 February, 1999, URL<http://

secretary.state.gov/www/statements/1999/990223.html>.

Secretary of State Madeleine K. Albright, Remarks and Q&A Session at the U.S. Institute of

Peace Washington, D.C., 4 February 1999.

URL<http://secretary.state.gov/www/statements/1999/990204.html>.

Secretary of State Madeleine K. Albright, Press briefing following meeting with Contact Group on

Kosovo, Paris, France, 14 February, 1999, URL<

http://secretary.state.gov/www/statements/1999/990214a.html>.

Serbian broadcasting: chronicle of martyrdrom foretold. Reporters without Borders,

URL<http://www.rsf.org/rsf/uk/html/europe/rapport/serbie_rts.html>.

http://www.natoint/kosovo/press/990509b.htm

http://www.natoint/kosovo/press/990510b.htm

http://www.nato.int/kosovo/press/p990423l.htm

http://www.nato.int/kosovo/press/p990327a.htm

http://secretary.state.gov/www/statements/1999/990214a.html

255

Statememnt by the Prime Minister, Tony Blair, in the House of Commons, 1999, March 23. [w:] M.


Statement by Secretary of State Madeleine K. Albright, Situation in Kosovo, 8 October 1998. [w:]

M. Weller, op. cit., s. 278.

Statement by the Delegation of Kosovo, 23 February 1999, 16.30 hrs. [w:] M. Weller, op. cit., s.

471.

Statement of the Foreign Ministers of the Contact Group On Kosovo, New York, 24 September

1997, [w:]The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 432.

Statement of the Foreign Ministers of the Contact Group on Kosovo, Washington D.C., 8 January

1998, [w:]The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 433-434.

Statement of the Foreign Ministers of the Contact Group on Kosovo, London, 9 March 1998,

[w:]The Southeast European Yearbook 1997- 1998, op. cit., s. 435-438.

Terrorism in Kosovo and Metohija and Albania. White Book. Federal Ministry of Foreign Affairs,

1998 September, URL<http://www.fas.org/irp/world/serbia/docs/index_e.html/>.

The Foreign Operations, Export Financing and Related Programs Appropriations Act, 1991,

Public Law 101-513. [w:] NATO in the Balkans. Voices of Opposition. New York 1998, s. 221.

The Kosovo Liberation Army: Does Clinton Policy Support Group with Terror Drug Ties? From

Terrorist to Partners. United States Republican Policy Committee, 31 March 1999,

URL<http://www.fas.org/irp/world/para/docs/fr033/99.html>.

The office of His Eminence Pavlos, Metropolitan Archbishop of the Greek Orthodox Old Calendar

Church of North and South America, Member of the Holy Synod of the Old Calendar Church of

Greece, Under the Presidency of His Beatitude Archbishop Chrysostomos II Of Athens and All

Greece, 1999, April 1, URL<http://www.srpska-mreza.com/library/facts/Pavlos3.html>.

The President`s News Conference, 1999, March 19, Administration of William J. Clinton, URL<

http://frwebgate.access.gpo.gov/>.

UN Security Council Resolution 1160. Adopted by the Security Council at its 386th meeting, 31

March 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s. 188-189.

UN Security Council Resolution 1199 (1998). Adopted by the Security Council at its 393rd

meeting, 23 September 1998. [w:] M. Weller, op. cit., s. 190-191.

Under Orders: War Crimes in Kosovo. Human Rights Watch 2000,

URL<http://www.hrw.org/reprts/2001/kosovo>.

Was the bombing of Serbia`s state TV headquartes necessary? Reporters without Borders,

URL<http://www.rsf.org/article.php3?id_article+4004>.

Yugoslav Government War Crimes in Racak, Human Rights Watch,

URL<http://www.hrw.org/press/1999/jan/yugo0129.htm>.

Książki i opracowania

Albright M.: Pani sekretarz stanu. Warszawa 2005.

http://www.fas.org/irp/world/serbia/docs/index_e.htm

http://www.fas.org/irp/world/para/

256

American Mass Media. Industries and Issues. New York 1986.

Banac I.: The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics. Ithaca & London 1984.

Bein P.: NATO na Bałkanach. URL<http://www.gavagai.pl/internet/nato>.

Berting J., Villain-Gandosi Ch.: Rola i znaczenie stereotypów narodowych w stosunkach

międzynarodowych: podejście interdyscyplinarne. [w:] Narody i stereotypy. Pod red. T. Walas, Kraków

1995, s. 13-27.

Bilski R.: Kocioł bałkański. Warszawa 2000.

Bishop Ch.: Waffen SS Divisions 1939-1945. London 2007.

Bokszański Z.: Stereotypy a kultura. Wrocław 1997.

Borecki R.: Propaganda a polityka (zarys problematyki funkcjonowania środków masowego

przekazu w systemach społeczno politycznych). Warszawa 1987.

Borejsza J.: Szkoły nienawiści. Historia faszyzmów europejskich od 1919 do 1945 roku. Wrocław

2000.

Borkowicz J.: Ofiary czy opresorzy? Historyczno-kulturowe uwarunkowania konfliktu serbsko-

albańskiego. [w:] Świat po Kosowie. Pod red. A. Magdziak-Miszewskiej. Warszawa 2000, s. 55-63.

Borkowski I.: Świt wolnego słowa. Język propagandy politycznej 1981-1995. Wrocław 2003.

Bógdał-Brzezińska A., Gawrycki M. F.: Cyberterroryzm i problemy bezpieczeństwa

informacyjnego we współczesnym świecie. Warszawa 2003.

Bralczyk J.: Manipulacja językowa. [w:] Dziennikarstwo i świat mediów. Kraków 2000, s. 244-250.

Bralczyk J.: O języku polskiej propagandy politycznej lat siedemdziesiątych. Warszawa 2001.

Branse J.: The Search for Truth. [w:] The Kosovo News and Propaganda War. Wien 1999, s. 170-

175.

Brzeziński Z.: Wielka szachownica. Warszawa 1999.

Catalinotto J.: Waszyngtońska strategia NATO. [w:] Tajny plan. Dlaczego Jugosławia musiała

zniknąć z mapy świata. Pod red. S. Flounders i J. Catalinotto. Lublin 2002, s. 205-220.

Chodubski A.: Wstęp do badań politologicznych. Gdańsk 1995.

Chomsky N.: The New Military Humanism. Lessons from Kosovo. London 1999.

Colon M.: Kontrola szlaków nafty i gazu. [w:] Tajny plan, op. cit., s. 221-231.

Daadler H. I., O`Hanlon E. M.: Winning Ugly. NATO`s War to Save Kosovo. Washington 2000.

Davies N.: Europa- rozprawa historyka z historią. Karków 1999.

Denning D. E.: Activism, Hacktivism, and Cyberterrorism: the Internet as a Tool for Influencing

Foreign Policy. [w:] Networks and Netwars: the Futue of Terror, Crime, and Militancy, ed. J. Arquilla, D.

Ronfeldt, URL<http://www.rand.org/publications/MR/MR1382>.

Dictionary of American Politics, New York 1960.

Dobek – Ostrowska B., Fras J., Ociepka B.: Teoria i praktyka propagandy. Wrocław 1997.

Dobek-Ostrowska B.: Nauka o komunikowaniu: paradygmaty, szkoły, teorie. [w:] Nauka o

komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne. Wrocław 2001, s. 13-39.

Dominick R. J.: The Dynamics of Mass Communication. New York 1987.

Eberhardt P.: Między Rosją a Niemcami. Przemiany narodowościowe w Europie Środkowo-

Wschodniej w XX wieku. Warszawa 1996.

257

Ellul J.: Propaganda. Formation of Men’s Attitudes. New York 1973.

Elsässer J.: Jak dżihad przybył do Europy. Wojownicy Boga i tajne służby na Bałkanach.

Warszawa 2007.

Felczak W., Wasilewski T.: Historia Jugosławii. Wrocław 1985.

Fras J.: Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunków i języka wypowiedzi. Wrocław

2005.

Goban – Klas T.: Media i komunikowanie masowe. Teoria i analizy prasy, radia, telewizji i

Internetu. Kraków 2000.

Grochmalski P.: Manipulacja obrazem wojny. [w:] Totalitaryzm – przeszłość czy realne

zagrożenie? Pod red. R. Fiedlera i S. Wojciechowskiego, Poznań 2001, s. 51-59.

Grünberg K.: SS – Czarna gwardia Hitlera. Warszawa 1985.

Hentea C.: Balkan Propaganda Wars. Lanham 2006.

Holsti K.J.: International Politics. A Framework for Analysis. London 1974.

International Encyclopedia of Propaganda, ed. R. Cole, Chicago & London 1998.

Jasińska-Kania A.: Trzy podejścia do źródeł konfliktów etnicznych i narodowych. [w:] Trudne

sąsiedztwo. Z socjologii konfliktów narodowościowych. Warszawa 2002, s. 15-26.

Jastrzębski P., Stamenković V.: Humanitarna wojna. Warszawa 2001.

Jean C.: Geopolityka. Wrocław 2003.

Jowett G. S., O`Donnell V.: Propaganda and Persuasion. Thousand Oaks, London, New Delhi

2006.

Judah T.: Kosovo. War and Revenge. New Haven & London 2000.

Kaufman J. S.: Modern Hatreds. The Symbolic Politics of Ethnic War. Ithaca & London 2001.

Keane J.: Media a demokracja. Londyn 2000.

Kitchen M.: Nazistowskie Niemcy w czasie wojny. Warszawa 1997.

Kochan M.: Slogan w reklamie i polityce. Warszawa 2002.

Kosowo. Meżdunarodnyje aspekty krizisa. Moskwa 1999.

Kuczyński M.: Bałkańska pożoga. Wojny i konflikty na Bałkanach w latach 1991-1999. Warszawa

1999.

Kula H. M.: Propaganda współczesna. Istota – właściwości. 2005.

Kunczik M., Zipfel A.: Wprowadzenie do nauki o komunikowaniu i dziennikarstwie. Warszawa

2000.

Kuśmierski S.: Świadomość społeczna, opinia publiczna, propaganda. Warszawa 1987.

Kuśmierski S.: Teoretyczne problemy propagandy i opinii publicznej. Warszawa 1980.

Luković M.: Kryzys kosowski oczyma Serbów. Bezpośrednie przyczyny, korzenie historyczne,

przebieg i konsekwencje. Belgrad 1999.

Majkowska G.: O języku mediów. [w:] Dziennikarstwo..., op. cit., s. 232-242.

Malcolm N.: Kosovo. A Short history. London, New York 1998.

Manning M., Romerstein H.: Historical Dictionary of American Propaganda. Westport& London

2004.

McQuail D.: Mass Communication Theory. London 2000.

258

Mertus A. J.: Kosovo. How Myths and Truth Started a War. Berkley/Los Angeles/London 1999.

Młyniec E.: Opinia publiczna. [w:] Studia z teorii polityki. Tom I. Pod red. A. W. Jabłońskiego i L.

Sobkowiaka. Wrocław 1996, s. 151-159.

Møller B: The UN, the USA snd NATO. Humanitarian Intevention in the Light of Kosovo. COPRI

1999, s. 1-32.

Mrozowski M.: Media masowe. Władza rozrywka i biznes. Warszawa 2001.

NATO in the Balkans. Voices of Opposition. New York 1998.

Pająk H.: Bandytyzm NATO. Lublin 1999.

Parenti M.: Okrucieństwo mediów. [w:] Tajny plan, op. cit., s. 165-179.

Pisarek W.: Analiza zawartości prasy. Kraków 1983.

Pisarek W.: Język służy propagandzie. Kraków 1976.

Podhorodecki L.: Jugosławia, zarys dziejów. Warszawa 2000.

Poletyło M.: Propaganda wojenna w liberalnej demokracji. Argument bałkański – analiza

przypadku. Toruń 2008.

Pratkains A., Aronson E.: Wiek propagandy. Używanie i nadużywanie perswazji na co dzień.

Warszawa 2003.

Przegląd sytuacji politycznej, gospodarczej i wojskowej w środowisku międzynarodowym Polski.

Rocznik strategiczny 2000/2001. Warszawa 2001.

Pyzikowska A.: Teoria agenda-setting i jej zastosowanie. [w:] Nauka o komunikowaniu, op. cit., s.

74-81.

Raś M.: Ewolucja polityki zagranicznej Rosji wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej w

latach 1991 – 2001. Warszawa 2005.

Reaction in the Federal Republic of Yugoslavia to the Kosovo Crisis, 14 March- 31 May 1999. [w:]

Reaction to Events in Kosovo. Conflict Studies Research Center, June 1999, Royal Military Academy

Sandhurst, s. 1-14.

Robertson G.: Kosovo One Year On Achivment and Challenge,

URL<http://www.nato.int/kosovo/repo2000/intro.htm>.

Robertson G.: The Kosovo Crisis, URL<http://www.kosovo.mod.uk/account/intro.htm>.

Rutyna Z.: Jugosławia na arenie międzynarodowej. Warszawa 1981.

Rycerska J.: Rozpad Jugosławii. Przyczyny i przebieg. Kielce 2003.

Samitowski T.: Moralna wojna. Kielce 1999.

Shea J.: Kosovo and the Media. [w:] Institut Royal Superiur de Defense: Proceedings. Cycle De

Conferences, 2e semester 1999, s. 41-52.

Skowronek J., Tanty M., Wasilewski T.: Historia Słowian południowych i zachodnich. Warszawa

1977.

Snow N.: U.S. Public Diplomacy. It`s History, Problems and Promise. [w:] G. S. Jowett, V.

O`Donnell (ed.): Propaganda and Persuasion. New and Classic Essays, Thousand Oaks, London,

New Delhi 2006, s. 225-241.

Sobkowiak B.: Komunikowanie społeczne. [w:] Współczesne systemy komunikowania. Pod red. B.

Dobek-Ostowskiej, Wrocław 1998, s. 10-21.

http://www.nato.int/kosovo/repo2000/intro.htm

http://www.kosovo.mod.uk/account/intro.htm

259

Sremac D.S.: War of Words. Washington Tackles the Yugoslav Conflict. Westport & London 1999.

Szczęsna E.: Europejska teoria empiryczna: hipoteza spirali milczenia E. Noelle-Neumann. [w:]

Nauka o komunikowaniu, op. cit., s. 113-123.

Szpyra R: Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Warszawa 2002.

Szulczewski M.: Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej. Warszawa 1972.

Taylor M. P.: War and the Media. Propaganda and persuasion in the Gulf War. Manchester & New

York 1998.

Tetelowska I.: Szkice prasoznawcze. Kraków 1972.

The Harper Collins Dictionary of American Goverment and Politics, New York 1992.

The Kosovo Report. Conflict, International Response, Lessons Learned. The Independent

International Commision on Kosovo, Oxford University Press 2000.

The Military Balance 1999-2000, International Institute for Strategic Studies, 1999.

Thomson O.: Historia propagandy. Warszawa 2001.

Umiędzynarodowiony konflikt wewnętrzny. Pawłowski J., Ciupiński A (red.), Warszawa 2001.

Volkoff.V.: Psychosocjotechnika. Dezinformacja. Oręż wojny. Komorów 1999.

Waldenberg M.: Rozbicie Jugosławii. Od separacji Słowenii do wojny kosowskiej. Warszawa

2003.

Walkiewicz W.: Jugosławia. Byt wspólny i rozpad. Warszawa 2000.

Williamson G.: Gwardia Adolfa Hitlera. Pełna historia Schutzstaffel od ulicznych bojówek do

Waffen SS. Warszawa 1995.

Wojciechowski S.: Integracja i dezintegracja Jugosławii na przełomie XX i XXI wieku. Poznań

2002.

Wojtasik L.: Propaganda wizualna. Warszawa 1987.

Wojtasik L.: Psychologia propagandy politycznej. Warszawa 1986.

Zadencki J.: Skandynawskie spory. [w:] Lewiatan i jego wrogowie. Szkice postkonserwatywne.

Krajów 1998, s. 107-114.

Żurawski vel Grajewski P.: Upokorzona Europa. Unia Europejska wobec konfliktów bałkańskich w

latach 1991-1999. [w:] Świat po Kosowie, op. cit., s. 64-87.

Artykuły

Albright M. K.: The Testing of American Foreign Policy. “Foreign Affairs” 1998, Vo. 77, No. 6, s.

50-64.

Chodubski A.: U źródeł konfliktu kosowskiego. „Studia Europejskie” 1999, t. IV, s. 161-168.

Ciechański J.: Międzynarodowy Trybunał Karny do spraw Zbrodni w byłej Jugosławii. „Sprawy

Międzynarodowe” 1998, nr 3, s.113-142.

Drożdż M.: Psychosocjologiczne aspekty odbioru telewizji. „Studia Medioznawcze” 2002, nr 4 (9),

s. 74-85.

260

Fleischer M.: Obraz świata. Ujęcie z punktu widzenia teorii systemów i konstruktywizmu. [w:]

Język a kultura. Tom 13. Językowy obraz świata i kultura. Dąbrowska A., Anusiewicz J. (red), Wrocław

2000.

Guicherd C.: International Law and the War in Kosovo. “Survival” 1999, Vol. 41, No. 2, s. 9-34.

Hagen W. W.: The Balkans` Lethal Nationalisms. “Foreign Affair” 1999, Vol. 78, No. 4, s. 52-64.

Hayden R.: Humanitarian Hypocrisy. Kosovo & Jugoslavia: Law In Crisis.

URL<http://www.jurist.law.pitt.edu/hayden.htm>.

Herman E. S.: The Propaganda Model: a retrospective. “Journalism Studies”, 2000, Vol.1, No. 1,

s. 101-112.

Hrovat E.: Information Warfare: The Unconventional Art. In a Digital World, 20001, June 30,

URL<http://www.sans.org/rr/papers/index.php?id=787>.

Judah T.: Kosovo`s Road to War. “Survival” 1999, Vol. 41, No. 2, s. 5-18.

Kiwerska J.: Rola Stanów Zjednoczonych w konflikcie kosowskim. „Zeszyty Instytutu

Zachodniego” 2000, nr 18, s. 1- 64.

Klein J. P.: Stopping the Whirlwind. “The World Today” 1999, Vol. 55, No. 6, s. 6-9.

Koszel B.: Konflikt na Bałkanach (1991-1999) a bezpieczeństwo europejskie. „Zeszyty Instytutu

Zachodniego” 2000, nr 16, s. 1-55.

Kwaśniewski K.: Konflikt etniczny. „Sprawy Narodowościowe” 1994, t. III, z. 1(4), s. 39-54.

Lake A.: Confronting Backslash States. „Foreign Affairs” 1994, Vol. 73, No. 2, s. 44-55.

Layne C.: Faulty Justifications and Ominous Prospects: NATO’s “Victory” in Kosovo. Cato Policy

Analysis 1999, No. 357, URL<http://www.cato.org/pubs/pas/pa357.pdf>.

Lessons from Kosovo: Military Operational Capabilities. [w:] The Military Balance 1999-2000.

International Institute for Strategic Studies, Oxford 1999, s. 288-290.

Lessons From Kosovo: Military Operational Capabilities. [w:] The Military Balance 1999-2000,

International Institute for Strategic Studies, 1999, s. 288-290.

Lessons of War. Another Way for Kosovo? “Le Monde Diplomatique” 2000, March 6,

URL<http://www.glopalpolicy.org/security/issues/kosovo/ksv18htm>.

Mackinlay J.: Ready for Kosovo? “The World Today” 1999, Vol. 55, No. 6, s. 4-6.

Malesić M.: International Peacekeeping: An Object of Propaganda in Former Yugoslavia.

“International Peacekeeping” 1998, Vol. 5, No. 2, s. 83-102.

McCoubrey H.: Kosovo, NATO and International Law. „International Relations” 1999, Vol. XIV,

No. 5, s. 29-43.

McGwire M.: Why did we bomb Belgrade? “International Affairs” Vol. 76, No. 1, January 2000, s.

1-23.

O`Loughlin J., Kolossov V.: Still not worth the bones of a single Pomeranian grenadier. The

geopolitics of the Kosovo war 1999.

URL<http://www.coloradoedu/IBS/PEC/johno/pub/publications.html>.

O`Sullivan M. L.: The Dilemas of U.S. Policy Toward „Rogue” States,

URL<http://www.brook.edu/dybdocroot/views/articles/osullivan/2000springIFRI.htm>.

http://www.jurist.law.pitt.edu/hayden.htm

261

Peck W.: U.S. Electronic Espionage: A Memoir. „Ramparts” 1972, Vol. 11, No. 2, URL<

http://jya.com/nsa-elint.htm>.

Pharo P. F. I.: Necessary, not perfect. NATO`s war in Kosovo. Institute for Forsvarsstudier 2000,

No. 1, s. 3-9.

Pisarek W.: Założenia teoretyczno-metodologiczne Ośrodka Badań Prasoznawczych w Krakowie.

„Zeszyty Prasoznawcze” 1972, nr 1 (51), s. 5-16.

Płaneta P.: Kosowo w sieci. „Zeszyty prasoznawcze” 1999, nr 3-4, s. 7-31.

Pukniel A.: Głód newsa. „Press” 2003, nr 5, s. 36-37.

Racak 1999 – Atrocity propaganda „in vivo”. Research Analysis June 2000, The Centre for

Peace in the Balkans, URL<http://www.balkanpeace.org/our/our04.shtml>.

Raino J., Lalu K., Penttilä K.: Independent forensic autopsies in an armed conflict: investigation of

the victims from Racak, Kosovo. „Forensic Science International” 2001, Volume 116, Issues 2-3,

URL<http://worldnews2

.homestead.com/files/racakautopsies.htm>.

Ranta H.: Report of the EU Forensic Expert Team on the Racak Incident. Federation of American

Scientists, 1999, 17 March, URL<http://www.fas.org/man/dod-101/ops/docs99/990317-racak.htm>.

Reactions in the Federal Republic of Yugoslavia to the Kosovo Crisis, 14 March – 31 May 1999,

Conflict Studies Research Centre, 1999, s. 1-10.

Rodman P. W.: The Fallout from Kosovo. “Foreign Affair” 1999, Vol. 78, No. 4, s. 45-51.

Some Ethical Aspects on NATO`s Intervention in Kosovo. Transnational Foundation for Peace

and Future Research, Press Info 1999, No. 73,

URL<http://www.glopalpolicy.org/security/issues/kosovo1/ksv8.htm>.

Stankiewicz W.: Interwencja zbrojna NATO w Kosowie - próba oceny. „Przegląd Politologiczny”

2001, nr 3-4, s. 21-31.

Stigler A. L.: A Clear Victory for Air Power. NATO`s Empty Threat to Invade Kosovo. „International

Security” 2002/2003, Vol. 27, No. 3, s. 144-157.

Szafarz R.: Spór Bośni-Hercegowiny z nową Jugosławią w Międzynarodowym Trybunale

Sprawiedliwości. „Sprawy Międzynarodowe” 1993, nr 4, s. 101-108.

Szporer M.: Układanie bałkańskiej mozaiki po zakończeniu wojny w Kosowie. „Polska w Europie”

2000, z. XXXI, s. 56-63.

Vankowska B.: NATO War Over Yugoslavia: Civilian Control in Focus,

URL<http://www.copri.dk/publications/WP/WP%202000/7-2000.doc>.

Waldenberg M.: Albańsko-serbski konflikt etniczny w Kosowie. Zarys Dziejów. „Sprawy

Narodowościowe” 2000, nr 18, s. 7-32.

Waldenberg M.: Kosowska wojna – niektóre problemy i pytania. [w:] Prace komisji

środkowoeuropejskiej, 2001, t. IX, pod red. J. Machnika, I. Stawowy-Kawki, Kraków 2001, s. 219-230.

Waldenberg M.: Sprawa Kosowa i stanowisko Polski. „Roczniki Polskiej Polityki Zagranicznej”

2000, s. 245-258.

Weller M.: The Ramboulliet conference on Kosovo. “International Affairs” Vol. 75, No. 2, April

1999, s. 211- 251.

http://worldnews2/

http://www.fas.org/man/dod-101/ops/docs99/990317-racak.htm

262

Wieruszewski R.: Społeczność międzynarodowa wobec masowych naruszeń praw człowieka w

byłej Jugosławii. „Sprawy Międzynarodowe” 1998, nr 3, s. 89-112.

Zięba R.: Ewolucja koncepcji Europejskiej Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony. „Przegląd

Europejski” 2000, nr 1, s. 122-147.

Zięba R.: NATO wobec konfliktów na terenie Jugosławii. „Stosunki Międzynarodowe” 2000, nr 1-2

(t. 21), s. 33-52.

Prasa anglojęzyczna, materiały agencyjne i z Internetu

[Bony]: NATO reinforces against `Net attack from Serbs. IDG News Service, 1999, April 2,

URL<http://www.nwfusion.com/news/1999/0402nato.html>.

„Humanitäre Intervention“? Joseph Fischer hat gelogen. Dokumente belegen: Bundesregierung

täuschte Parlament und Öffentlichkeit. „Junge Welt“ 1999.24.04,

URL<http://www.jungewelt.de/frameit.php?/1999/04-24/001.shtml >.

A Small Breach in US Press Censorship, URL<http://www.wsws.org/aricles/

1999/apr1999/shea-a29.shtml>.

Ackerman S.: Redefining Diplomacy. Press rewrites history to paint Belgrade as “hard line”.

URL<http://www.fair.org/extra/9907/kosovo-diplomacy.html>.

Action Alert: Kosovars Vs. Kurds. Similar Crises Get Divergent Treatment in the New York Times,

URL<http://www.fair.org/activism/kosovars-kurds.html>.

All change in Croatia. “The Economist” 2000, Vol. 354, No. 8152.

Alter J.: The Trouble with History. “Newsweek” 1999, No. 15.

An update on Racak. FAIR, 2001, July 18, URL<http://www.fair.org/press-releases/racak-

pdate.html>.

Auschwitz in Kosovo was just a hallucination. „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, 2001, January

24, URL<http://www.serbia.sr.gov.yu/news/2001-01/25/22071.html>.

Barr S.: Anti-NATO Hackers Sabotage 3 Web Sites, “Washington Post” 1999, May 12.

Barry T.: Bombs Away, URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo44.htm>.

Becker R.: Rambouliet Appendix B: Give Us Your Country or We’ll Destroy It.

URL<http://www.iacenter.org/rambob.htm>.

Becker R.: The Rambouillet Accord: A Declaration of War Disguised as a Peace Agreement,

URL<http://www.srpska-mreza.com/library/facts/Rambo.html>.

Bishop T.: US Psychological Warfare Experts Worked at CNN and NPR During Kosovo War,

URL<http://www.wsws.org/aricles/2000/apr2000/cnnn-a18prn.shtml>.

Bjelica J.: Crimes of the KLA: Command responsibility of Ramush Haradinaj. Massacre in the

village of his birth. “Reporter” 2001, Issue 190.

URL<http://www.reportermagazin.com/rep190/0006.htm>.

Black I., J. Gittings: We made an error, says NATO but the bombing goes on. “The Guardian”

1999, May 10, http:<http://www.guardian.co.uk/print/0,3858,3863200-103681,00html>.

http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo44.htm

http://www.iacenter.org/rambob.htm

http://www.guardian.co.uk/print/0,3858,3863200-103681,00html

263

Bryce S.: The Public Relations of Modern Warfare. “New Dawn Magazine” 1999, No. 56,

URL<http://www.newdawnmagazine.com/articles>.

Budima G.: Unified or Divided at the Peace Conference. “Zeri Digest” Nr. 1693, February 6, 1999,

URL<http://www.xs4all.nl/~pressnow/zeri/zeri1693.html>.

Ceasefire Subterfuge: Despite Claims of Serb “Stalling”, NATO Ploy Delayed Kosovo Deal.

URL<http://www.fair.org/press-releases/kosovo-ceasefire.html>.

Chatelote Ch.: Were the Racak Dead Really Coldly Massacred? “Le Monde” 1999, 21 January,

URL<http://www.srpska-mreza.com/ddj/Racak/Articles/LeMonde990121-Eng.html>.

China and the United States Reached Agreement on Conpensation for the Bombing of Chinese

Embassy in Yugoslavia by U.S. Ministry of Foreign Affairs of the People`s Republic of China,

URL<http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjdt/2649/t15795.htm>.

China Fought Bombs with Spam. 1999, eptember 02,

URL<http://www.wired.com/news/politics/0,1283,21548,00.html>.

Chinese Embassy Bombing Update: Media Reply, FAIR Responds.

URL<http://www.fair.org/activism/china-response.html>.

Chomsky N.: Kontrola nad mediami, URL<http://www.milosierny-

aniol.most.org.pl/kontrola/kontrola>.

Chossudovsky M.: Kosovo “freedom fighters” financed by organized crime.

URL<http;//www.wsws.org/articles/1999/apr1999/kla-a10.shtml>.

Clinton grilled on Kosovo, domestic policy, CNN 1999, June 25,

URL<http://www.cnn.com/ALLPOLITICS/stories/1999/06/25/clinton.newser/index.htm>.

Cockburn A.: CNN and CIA. „San Jose Mercury News” 1999, March 23,

URL<http://www.commondreams.org/views/032300-107.htm>.

Coen R.: After the “Humanitarian” War. TV learns to accept ethnic cleansing in Kosovo.

URL<http://www.fair.org/extra/9911/kosovo.html>.

Coen R.: Lessons of War. Leading papers call for more attacks on civilian targets next time.

URL<http://www.fair.org/extra/9908/kosovo-criticism.html>.

Cook criticises Serb negotiating team in France. 11 February 1999,

URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/278060.stm>.

Cuen L.: Harsh Allegiations. NATO Denies It Committed War Crimes in Kosovo Conflict,

URL<http://www.freerepublic.com/forum/a393f382d170f.htm>.

de Koning P.: The Bloodbath in Racak was a Massacre. “NRC Handelsblad” 2001, 10 March,

URL<http://racak.homestead.com/files/ranta.htm>.

de Vries A.: US Army Psyops Specialist worked for CNN. Emperor`s Clothes, URL<

http://emperors-clothes.com/articles/devries/psyops.htm>.

Dempsey G.: Clinton's Kosovo "Victory". CATO 1999, June 11,

URL<http://www.cato.org/dailys/06-11-99.html>.

Dempsey G.: Theater of the Absurd in Kosovo. CATO 1999, August 21,

URL<http://www.cato.org/dailys/08-21-99.html>.

http://www.commondreams.org/views/032300-107.htm

http://emperors-clothes.com/articles/devries/psyops.htm

264

Der Krieg um die 40 Toten von Racak im Kosovo. „Die Welt“ 1999, Januar 22, URL<

http://www.welt.de/finden/index.htx>.

Despic-Popovic H., Hazan P., Merchet J. D.: Nine question concerning the Racak Dead,

URL<http://srpskamreza.com/ddj/Racak/Articles/Liberation/990121_Eng.html>

Did Russian Get Whitehouse.gov? 1999, March 29,

URL<http://www.wired.com/news/politics/0,1283,18787,oo.html>.

Djordjevich D.: Death Camps and Desert Strom Frame Bosnia Coverage.

URL<http://www.fair.org/extra/9210/bosnia.html>.

Dogar R.: New Bridges to Build. “Newsweek” 1999, No. 25.

Doubts on a massacre: Media Ignore Questions About Incident That Sparked Kosovo War. FAIR

2001 February 1, URL<http://www.fair.org/press-releases/racak/racak.html>.

Down, but not out. “The Economist” 2000, Vol. 354, No. 8152.

Dunnihoo J.: Sometimes pictures do lie. 1999, April 27,

URL<http://www.warfacts.org.yu/mediwar/index.html>.

Eddy M.: Rape as War Weapon, URL<http://abcnews.go.com/

sections/world/DailyNews/rape000321.html>.

Elliot M. Mission: Uncertain. “Newsweek” 1999, No. 14.

Elliott M.: We Owe Them. “Newsweek” 1999, No. 25.

Evidence on KLA crimes submitted, URL<http://www.serbia-info.com/news/2003-

11/20/3320006.html>.

Extent of Kosovo war crimes as bad as feared, official says, CNN 1999, June 27,

URL<http://www.cnn.com/WORLD/europe/9906/27/kosovo.war.crimes>.

Eyes on Kosovo, again. “The Economist” 2000, Vol. 357, No. 8194.

Fiedman H. A.: Psyop Against Milosevic`s Yuslavia,

URL<http://www.psywarrior.com/BosniaHerb.html>.

Flottau R.: The Cruelest Cleansings. News from Kosovo.

URL<http://www.kosovo.com/default4.html>.

Galtung J.: The NATO War, the Ethnic Cleasing – Is There a Way Out?

URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo1/ksv7.htm>.

Gil-White F, Israel J.: The Rambouillet Ultimatum. A crime against peace and insult to reason,

URL<http://www.tenc.net/gilwhite/rambouillet.htm>.

Gil-White F.: A Review of the Evidence, URL<http://emperors-clothes.com/milo/gw.htm>.

Girard R.: Kosovo: Obsure Areas of a Masacre. “Le Figaro” 1999, 20 January,

URL<http://www.srpska-mreza.com/ddj/Racak/Articles/LeFigaro-Eng.html>.

Gowans S.: Sorting Through the Lies of the Racak Massacre and other Myths of Kosovo. Media

Monitors Network, URL<http://www.mediamonitors.net/gowans1.html>.

Hachett R. L.: Serbs Had Little Choice,

URL<http://www.srpskamreza.com/library/facts/Rambouillet.html>.

Hackers attack U.S. government Web sites in protest of Chinese embassy bombing. 1999, May

10, URL<http://www.cnn.com/TECH/computing/9905/10/hack.attack>.

http://www.welt.de/daten/1999/01/22/0122eu59579.htx?search=Racak&searchHILI=1

http://www.welt.de/finden/index.htx

http://srpskamreza.com/

http://www.serbia-info.com/news/2003-11/20/3320006.html

http://www.serbia-info.com/news/2003-11/20/3320006.html

http://www.srpska-mreza.com/ddj/Racak/Articles/LeFigaro-Eng.html

265

Hammond P.: A War of Words and Pictures. URL<http://www.fair.org/

articles/hammond.html>.

Hammond P.: NATO`s Propaganda War. URL<http://www.fair.org/articles/

hammond-propaganada.html>.

Hammond P.: The War on TV. URL<http://www.fair.org/activism/hammond-tv-war.html>.

Has NATO`s Kosovo campaign been a success?

URL<http://news.bbc.co.uk/hi/english/talking_point/debates/european/newsid_788000/788047.stm>.

Heine R., Götz T.: OSZE-Vertreter widerlegen Walker. „Berliner Zeitung“ 1999, März 13.

Hirsh M., Barry J.: How We Stumbled Into War. “Newsweek” 1999, No. 15.

Hirsh M.: The Road to Peace. “Newsweek” 1999, No. 25.

Hogland J.: Let`s Look Closely Before Taking Sides in Kosovo`s Politics, “Washington Post” 1999,

August 19, URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo1/99-0892.htm>.

Igric G.: Milosevic Challenged by Racak Survivors. IWPR 2000, February 18-23,

URL<http://www.iwpr.net/index.pl?archive/tri/tri_255_2_eng.txt>.

Institute of Propaganda Analysis. URL<http://www.propagandacritic.com/>.

Interim Agreement for Peace and Self-Government in Kosovo, February 23, 1999, “Le Monde

diplomatique”, April 17, 1999, URL<http://www.monde-

diplomatique.fr/dossiers/kosovo/rambouillet.html>.

Interview with Dan Rather of CBS News, 1999 March 31, Administration of William J. Clinton,

URL<http://frwebgate.access.gpo.gov/ >.

Interview with European Journalists at Rhein Main Air Base, Germany, 1999, May 6, URL<

http://frwebgate.access.gpo.gov/>.

Interview with Tom Brokaw of the National Broadcasting Corporation in Spangdalhem, Germany

1999, May 6, URL<http://frwebgate.access.gpo.gov/>.

Israel J.: How NATO & the Media Misrepresented the Chinese Embassy Bombing,

URL<http://www.glopalpolicy.org/security/issues/kosovo45.htm>.

Israel J.: Tears of the Might. Emperors Clothes, URL<http://emperors-

clothes.com/articles/jared/of.htm>.

Israel J.: Tragic error – Did LM sink the ship at their liber trial? Emperors Clothes,

URL<http://emperors-clothes.com/articles/jared/missing.htm>.

Israel J.: Were NATO`s Aerial Photo`s of Mass Graves Faked?,

URL<http://emperor.vwh.net/misc/graves.htm>.

Jakie czystki etniczne?, URL<http://emerors-clothes.com/polish/articles/german.htm>.

Kavran O.: Cold War Lives On in Yugoslavia Reporting.

URL<http://www.fair.org/extra/9111/yugoslavia-reporting.html>.

Keine Anhaltspunkte für Verfolgung. Wie die Bundesegierung Parlament und Öffentlichkeit über

die Lage im Kosovo täuschte. „Junge Welt“ 1999.20.04,

URL<http://www.jungewelt.de/frameit.php?/1999/04-24/011.shtml>.

Kettle M.: CIA was warned off target. “The Guardian” 1999, June 25,

URL<http://www.guardian.co.uk/Kosovo/Story/0,2763,207770,00html>.

http://www.monde-diplomatique.fr/

http://www.monde-diplomatique.fr/

http://frwebgate.access.gpo.gov/

266

Kiefer F: Why Presidents Don`t Speak the “War” Word. “Christian Science Monitor” 1999, May 4,

URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo35.htm>.

Kissinger A. H.: As the Cheers Fade. “Newsweek” 1999, No. 25.

Kissinger A. H.: Doing Injury to History. “Newsweek” 1999, No. 14.

Kitfield J.: Lessons from Kosovo. When the Media and the Military Butt Heads,

URL<http://www.tompaine.com/feature2/cfm/ID/4559>.

Klein J.P.: Stopping the Whirlwind. “The World Today” 1999, Vol. 55, No. 6.

Koha Ditore interview with Fehmi Agani. “Koha Ditore”, 28 February, 1999,

URL<http://www.kohaditore.com/arta>.

Kosovars vs. Kurds. Similar Crises Get Divergent Treatment in the New York Times.

URL<http://www.fair.org/activism/kosovars-kurds.html>.

Kosovo Trust Agency continues illegal privatisation, URL<http://www.serbia.sr.gov.yu/news/2003-

10/28/331652.html>.

Kosovo untamed. “The Economist” 2000, Vol. 354, No. 8159.

Kosovo. The Story Behind the Story. Serbian Orthodox Diocese of Raska and Prizen, History.

URL<http://www.kosovo.com/default3.html>.

Kosovo: the Crime of Racak. GfbV Dossier. 1999, March 18,

URL<http://gfbv.de/gfbv_e/docus/racak_e.htm#OSCE>.

Lessons to be learnt from the NATO – Serbia conflict. 2001, October 17,

URL<http://www.mi2g.com>.

Lippman R.: FAIR Misrepresents the Racak Massacre. Balkan Witness 2001 April 30,

URL<http://www.glypx.com/BalkanWitness/fair.htm>.

Little A.: Behind the Kosovo crisis, BBC 2000, March 12,


Macedonia War Gets Kosovo Treatment – In Reverse.

URL<http://www.fair.org/activism/macedonia.html>.

Marcus J.: NATO`s incomplete victory. URL<http://news.bbc.co.uk/hi/english/

world/europe/newsid_671000/671432.stm>.

Masland T.: The Balkans Bully. “Newsweek” 1999, No. 14.

Masterman S: Is Another Serb War Looming? Milosevic could be looking for a New Distraction,

URL<http://absnews.go.com/sections/DailyNews/milosevic000308.html>.

McAllister J.F.O.: Revenge of the Legal Nerds. “Time” 2001, Vol. 158, No. 2.

McAuliffe M.: The Road to Racak, URL<http://www.cbc.ca/news/indepth/racak>.

McWethy J.: Anatomy of a Bombing Strike. A Closer Look at NATO`s Military Campaign Against

Yugoslavia, URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/wnt990426_bomb_story.html>.

Messmer E: Serb supporters sock it to NATO, U. S. Web sites. 1999, April 6,

URL<http://www.cnn.com/TECH/computing/9904/06/serbnato.idg/index.html>.

Metcalf G.: Army „psyops” at CNN. News giant employed military „psychological opearations”

personel. WorldNetDaily.com, URL<http://www.propagandamatrix.com>

More trouble in the Balkans. “The Economist” 2000, Vol. 356, No. 8179, s. 25-26.

http://news.bbc.co.uk/hi/english/%0bworld/europe/newsid_671000/671432.stm

http://news.bbc.co.uk/hi/english/%0bworld/europe/newsid_671000/671432.stm

267

NATO air attack shifts, aims at violence inside Kosovo, CNN 1999, March 27,

URL<http://www.cnn.com/WORLD/europe/9903/27/nato.attack.07>.

NATO faked mass grave. BBC 1999, April 20,

URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/monitoring/324403.stm>.

Naureckas J.: Legitimate Targets? How U.S. Media Supported War Crimes in Yugoslavia.

URL<http://www.fair.org/extra/9907/kosovo-crimes.html>.

Naureckas J.: Rescued from the Memory Hole. The Forgotten Background of the Serb/Albanian

Conflict. URL<http://www.fair.org/extra/9905/kosovo.html>.

Nelson C: NWO Hackers: the Covert War Against aniwar.com. 2000, October 18,

URL<http://www.disinfo.com/archive/pages/dossier/id433/pg1>.

Nordland R.: Vengance of a Victim Race. “Newsweek” 1999, No. 15.

North G: Art. Bell`s site hacked; Yugoslovian Group Promotes Its Cause. 1999, April 1,

URL<http://www.garynorth.com/y2k/detail_.cfm/4296>.

Norton-Taylor R., M. Kettle: Blunder blamed on CIA. “The Guardian” 1999, May 10,

URL<http://www.guardian.co.uk/international/story/0,3604,298461,00,html>.

Norton-Taylor R.: CIA map error led to hit on mission. “The Guardian” 1999, May 12,

URL<http://www.guardian.co.uk?Kosovo/Story/0,2763,207195,00.html>.

Now for the Reprimand. CIA Punishes Seven for Attack on Embassy,

URL<http://abcnews.go.com/sections/us/DailyNews/cia_embassy00409.html>.

Nuttall Ch.: Kosovo info warfare spreads. 1999, April 1,

URL<http://news.bbc.co.uk//hi/sci/tech/308788.stm>.

Overaback A.: A Report on CIA Inflitration and Manipulation of the Mass Media, 1999, September,

URL<http://www.geoities.com/cpa_blacktwon/

20000318mediaoverb.htm>.

Parenti M: The Media and their Atrocities, URL<http://www.michaelparenti.org/

MediaAtrocities.html>.

Partos G.: Analysis: Campaining in Kosovo. URL<http://news.bbc.co.uk/

hi/english/world/europe/newsid_925000/925188.stm>.

Pentagon Propaganda Plan is Undemocratic, Possibly Illegal.

URL<http://www.fair.org/activism/osi-propaganda.html>.

Poggioli S.: Scouts Without Compasses. An NPR Reporter on the “Disinformation Trap” in

Former Yugoslavia. URL<http://www.fair.org/extra/9405/bosnia-disinfo.html>.

Porath M.: America at Last, URL<http://abcnews.go.com/sections/

world/DailyNews/kosovo_njrefugees990507.html>.

Porath M.: Fear and Faith at the Border. Confusion and Cold Dominate in Macedonia`s Refugee

Camps, URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/porathcamp_990403.html>.

Powell B.: The Rage in Russia. “Newsweek” 1999, No. 15.

Power C.: Is It Payback Time? Newsweek 1999, No. 25.

Privatisation in Kosovo possible only with Serbia`s consent participation,

URL<http://www.serbia.sr.gov.yu/news/2003-11/20/332006.html>.

http://www.guardian.co.uk/international/story/%0b0,3604,298461,00,html

http://www.guardian.co.uk/?Kosovo/Story/0,2763,207195,00%0b.html

http://www.fair.org/activism/osi-propaganda.html

http://www.serbia.sr.gov.yu/news/2003-11/20/332006.html

268

Propaganda vs News, URL<http://www.aim.org/publications/aim_report/1999/05b.htm>.

Purvis A.: When push comes to Shove. “Time” 2001, Vol. 158, No. 2.

Racak killings: Who says what? 1999 January 22,


Raise to Power. Milosevic`s Yugoslavia, URL<http://www.news.bbc.co.uk/

hi/english/static/in_depth/europe/2000/milosevic_yugolavia/rise.stm>.

Ratnesar R.: The End of the Line. “Time” 2001, Vol. 158, No. 2.

Ratnesar R.: The End of the Line. “Time” 2001, Vol. 158, No. 2.

Reconstructing Kosovo. “The Economist” 2000, Vol. 354, No. 8162.

Redeker B.: Little America. Serb Say What They Think of U.S. Now,

URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/Serbia99102.html>.

Rendall S.: Forgotten Coverage of Ramboulliet Negotiations. Was a peaceful Kosovo Solution

Rejected by U.S.? URL<http://www.fair.org/press-releases/kosovo-solution.html>.

Riley P.: E-Strikes and Cyber-Sabotage: Civilian Hackers Go Online to Fight, 1999, April 15,

URL<http://www.interesting-people.org/archives/interesting-people/99904/msg00035.html>.

Rockler W. J.: War Crimes Law applies to U.S. too.

URL<http://www.zmag.org/crisescurvets/nurletter.htm>.

Rose E.: Psychological Operations & Operation Allied Forces, URL<http://

www.psywarrior.com/kosovo.html>.

Rose E.: Psychological Operations/Warfare Leaflets, URL<http://

www.psywarrior.com/leaflet2.html>.

Ruppe D.: Kosovo`s Outmatched Guerilla Force. URL<http://abcnews.go.com/

sections/world/DailyNews/kosovo_kla_990421.html>.

Ruppe D.: Lessons Learned from Kosovo War, URL<http://absnews.go.com/

sections/world/DailyNews/kosovo000414.html>.

Savich C.: War, Journalism and Propaganda: An Analysis of the Media Coverage of the Bosnian

and Kosovo Conflicts. URL<http://www.serbianna.com/columns/savich/005.shtml>.

Savich C.K.: Greater Albania: Explained. Serbian Orthodox Diocese of Raska and Prizen, News

from Kosovo. URL<http://www.kosovo.com/default4.html>.

Second Shame?, URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/kosovo000125.html>.

Serb killed by “unarmed Albanians”. “Exusia” 1999 January 1, URL<www.srpska-

mreza.com/ddj/Racak/Tiker/RacakFile.html>.

Serbian judicary organs to hand over KLA crime documents to UNMIK, URL<http://www.serbia-

info.com/news/2003-11/11/331860.html>.

Serbs say terrorist killed at Racak, 1999 January 16, URL<http://news.bbc

.co.uk/1/hi/world/monitoring/256392.stm>.

Serbs snub massacre probe. 1999 January 18, URL<http://news.bbc.co.uk/

1/hi/world/europe/257728.stm>.

Shawcross W.: The Cleanup Crew. “Newsweek” 1999, No. 25.

http://absnews.go.com/%0bsections/world/DailyNews/kosovo000414.html

http://absnews.go.com/%0bsections/world/DailyNews/kosovo000414.html

269

Special prosecutor takes over investigations against leaders of former KLA,

URL<http://www.serbia-info.com/news/2003-11/05/331772.html>.

Starr B.: Human Error. U.S. Agent Mistankenly Gave NATO the Address of Chinese Embassy,

URL<http://abcnews.go.com/sections/world/Daily/News/embassy990520.html>.

Sweeney J., Holsoe J., Vulliamy E.: NATO bombed Chinese deliberately. “The Observer” 1999,

October 17, URL<http://www.guardian.co.uk/Kosovo/Story/0,2763,203214,00.html>.

Taylor P. M.: Propaganda and the Web War. “The World Today” 1999, Vol. 55, No. 6.

Taylor P. M.: Spin Laden. “The World Today” 2001, Vol. 57, No. 12.

The Bubbling Balkans. “The Economist” 2000, Vol. 355, No. 8172.

The Economist. A Survey of the Balkans. A ghost of a chance. “The Economist” 1998, Vol. 346,

No. 8052.

The great ethnic –Albanian taboo. “The Economist” 2000, Vol. 354, No. 8152.

Troops foil Yugoslav “terrorist attack”. URL<http://news.bbc.co.uk/hi/

english/world/europe/newsid_932000/932560.stm>.

U.S. Massacre video matches mass grave evidence. Survivors describe the death of a village.

CNN, 1999, May 19, URL<http://www.cnn.com/WORLD/europe/9905/19/massacre.02>.

U.S. Media Overlook Expose on Chinese Embassy Bombing.

URL<http://www.fair.org/activism/embassy-bombing.html>.

U.S.-led NATO`s Attack on the Chinese Embassy in the Federal Republic of Yugolsavia. Ministry

of Foreign Affairs of the People`s Republic of China,

URL<http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/bmdyzs/gjlb/3432/3441/t17317.htm>.

Walker T., A. Laverty: CIA Aided Kosvo Guerilla Army All Along, „Sunday Times” 2000, March 12,

URL<http://www.globalpolicy.org/security/issues/kosovo1ksv17.htm>.

Walker: „No doubt over Racak”. There are conflicting accounts of what happened at Racak. 1999

January 31, URL<http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/268788.stm>.

War, The Great Stabilizer: Media’s Superficial Critiques of NATO`s War Ignore the Dangerous

Precedent Set. URL<http://www.fair.org/press-releases/kosovo-criticism.html>.

Why Were Goverment Propaganda Experts Working On News At CNN?

URL<http://www.fair.org/activism/cnn-psyops.htm>.

Will CBS Report Amnesty’s War Crimes Charges? URL<http://www.fair.org/

activism/cbs-warcrimes2.html>.

Will Milosevic go? “The Economist” 1998, Vol. 356, No. 8190.

Will Serbs go back to Croatia? “The Economist” 1998, Vol. 356, No. 8190.

Wilson G.: Who is the KLA? German documents reveals the secret CIA role. International Action

Center. URL<http://www.iacenter.org/kla.htm>.

Wood N.: Belgrade changes worry Kosovo. URL<http://news.bbc.co.uk/hi/

english/world/europe/newsid_981000/981570.stm>.

Wouters J.: Hollow Victory. NATO`s Won the War over Kosovo, But at What Cost?,

URL<http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/kosovo_victory990611

http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/bmdyzs/gjlb/3432/3441/t17317.htm

270

Yugoslav account of NATO losses, BBC 1999, April 29, URL<

http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/331074.stm>.

Zakaria F.: Wage a Full War – or Cut a Deal. “Newsweek” 1999, No. 15.

Prasa polska

[AP, MJ]: Wstrząsające detale. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 33.

[AP, Reuters, MAG]: Chińska ambasada trafiona. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 106.

[AP, Reuters, RPS]: Albańczycy tak, Serbowie nie. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 61.

[AS, MAS]: Serbowie podpalili ambasadę USA. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 45.

[b.z., reuters, dpa, afp, pap]: Dobre miejsce dla Rosjan. „Rzeczpospolita” 1999, nr 160.

[JAP, MJ, Jerzy Buzek]: Czystki pamięci. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 77.

[Leroy J. E.]: Pokój, którego nie będzie. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 129.

[M. Tryc-Ostrowska, AFP, Reuters]: Specjalne zadania dla Rosjan. „Rzeczpospolita” 1999, nr

136.

[Małogorzata Tyc-Ostrowska, Ryszard Bilski, AFP, Reuters]: Czystki po albańsku.

„Rzeczpospolita” 2001, nr 42.

[MJ, AFR, Reuters]: Macie czas do wtorku. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 44.

[MJ, Reuters]: Serbski manewr. „Gazeta Wyborcza“ 1999, nr 37.

[MZ, AFP]: Dlaczego umarł Slobo? „Gazeta Wyborcza” 2006, nr 61.

[p. g., p. w. r., t. t. s.]: Kontrolowany gniew Pekinu. „Rzeczpospolita” 1999, nr 207.

[raf, Reuters, afp]: Tajemnicza śmierć Slobodana Miloszevicia. „Rzeczpospolita” 2006, nr 61.

[raf]: Miloszević uniknął wyroku. „Rzeczpospolita” 2006, nr 61.

[Reuters, AFP, AP, DP, AP]: Mówią tarcze. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 120.

[Reuters, AFP, AP, MJ, RICZ]: Kto następny. „Gazeta Wyborcza” 2001, nr 151.

[Reuters, AP, AFP, MJ]: Ofiary z Raczaku. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 36.

[Reuters, AP]: Zabili wieś: „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 14.

[Reuters, DP]: Rozkaz z Belgradu. Masakra zaplanowana? „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 24.

[T. T. S., AFP, Reuters, DPA]: Koniec wojny w Kosowie. „Rzeczpospolita” 1999, nr 142.

[WM]: Serbowie oskarżają trybunał. „Nasz Dziennik” 2006, nr 61.

Albo bomby, albo dialog. Nebojsza Popov w rozmowie z R. Bilskim. „Rzeczpospolita” 1999, nr

120.

Albright M.: Nowa strategia i zasada trzech „d”. „Gazeta Wyborcza” 1998, nr 286.

Aleksandrowicz P., Gottesman K., Wawrzewska B.: W jednej trzeciej do państwa prawa.

Rozmowa z prezydentem Rzeczpospolitej Polskiej Aleksandrem Kwaśniewskim. „Rzeczpospolita”

1999, nr 115.

Amerykańska perspektywa. Rozmowa z Januszem Bugajskim, dyrektorem Instytutu Europy

Wschodniej w Centrum Studiów Strategicznych i Międzynarodowych w Waszyngtonie. „Wprost” 1999,

nr 864.

http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/331074.stm

271

Amiel V.: Leczenie bombami. „Wprost” 1999, nr 85.

Baka W.: Aspekt ekonomiczny. „Dziś” 1999, nr 5.

Bandyci marzą o „Wielkiej Albanii”? „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 79.

Bielecki J.: Oskarżenia UCK. „Rzeczpospolita” 1999, nr 113.

Bilski R, Stylińska T.: Cień nadziei na dialog. „Rzeczpospolita” 1999, nr 20.

Bilski R., Zubowicz B.: Nakaz wyjazdu za oskarżenia. „Rzeczpospolita” 1999, nr 15.

Bilski R.: Dramat Kosowa. „Rzeczpospolita” 1999, nr 14.

Bilski R.: Finowie badają ciała ofiar. „Rzeczpospolita” 1999, nr 18.

Bilski R.: Najdziwniejsze więzienie Europy. „Rzeczpospolita” 1999, nr 39.

Bilski R.: W stronę autonomii. „Rzeczpospolita” 1999, nr 33.

Bilski R.: Zachód potrzebował Miloszevicia. Wywiad z Ministrem Spraw Zagranicznych

Bronisławem Geremkiem. „Rzeczpospolita” 1999, nr 153.

Bogdański R.: Zgon masowego rażenia. „Wprost” 2003, nr 30.

Bomby mniejszym złem. Wywiad z Prezydentem Aleksanderem Kwaśniewskim, „Svenska

Dagbladet” 1999.05.10, URL<http://www.prezydent.pl/ser/index.php3?tem_

Bratkowski S.: Oszukana wyobraźnia. „Rzeczpospolita” 1999, 135.

Brzeziński Z.: Odebrać nadzieję Miloszeviciowi. „Rzeczpospolita” 1999, nr 89.

Brzeziński Z.: Taktyka moralnie wątpliwa. „Rzeczpospolita” 1999, 121.

Co dolega szpiegom? „Polityka” 2003, nr 29.

Cywiński P.: Bunt liliputów. „Wprost” 1999, nr 869.

Czarnowski P.: Niepodległe Kosowo już niedzielę. „Dziennik” 2008, nr 39.

Czy to ostania z bałkańskich wojen. Paweł Reszka w rozmowie z Robertem Mroziewiczem.

„Rzeczpospolita” 1999, nr 135.

Ćosić D.: Kartel Kosowo. „Wprost” 2004, nr. 48.

Danner M.: To nie była czysta wojna. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 167.

Darewicz K.: Intencje Pekinu. „Rzeczpospolita” 1999, nr 107.

Darewicz K.: Pyrrusowe zwycięstwo. „Rzeczpospolita” 1999, nr 135.

Deakin J.: Nie wińcie posłańca. „Ameryka”1999, nr 239.

Domański R., Lipko T.: Gordana i Jehona. „Polityka” 1999, nr 31.

Emma Bonino – komisarz europejski i kandydatka na stanowisko dyrektora Agencji ds.

Odbudowy Kosowa. Patrz: europejska solidarność. Jacek Pałasiński w rozmwie z Emmą Bonino.

„Wprost” 1999, nr 867.

Engelgard J.: Kpina z prawdy i sprawiedliwości. Proces Miloszevicia. „Nowa Myśl Polska” 2002,

nr 8-9.

Gabiś T.: Propaganda i geopolityka. „Stańczyk” 2000, nr 1.

Gadzinowski P.: Zaciskając wybite żeby. „NIE” 1999, nr 21.

Gebert K.: Czyja sprawiedliwość? „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 45.

Gebert K.: Dobry człowiek z Belgradu. „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 36.

Giełżyński W.: Siedem Albanii. „Wprost” 1999, nr 979.

Giziński J.: NATO kontra Milosević. „Wprost” 1999, nr 853.

272

Głogoczowski M.: „Krecia wojna” USA przeciw Jugosławii. „Żaden” 1998/1999, nr 17.

Gogala V.: Na peryferiach zachodu. „Rzeczpospolita” 1999, nr 29.

Górski A., Szostkiewicz A.: Ofiary ofiar. Kosowo: NATO wygrało wojnę, ale kto wygra pokój?

„Polityka” 2000, nr 16.

Górski A., Szostkiewicz A.: Ofiary ofiar. Kosowo: NATO wygrało wojnę, ale kto wygra pokój?

„Polityka” 2000, nr 16.

Górski A.: Cień Czarnej Góry. „Polityka” 1999, nr 17.

Górski A.: Grube nici: „Polityka” 1999, nr 31.

Górski A.: Krajobraz po bitwie. „Polityka” 1999, nr 27.

Górski A: Kocioł kipi. „Polityka” 1998, nr 40.

Graczyk M.: Błąd historii. Rozmowa z Paskalem Milo, ministrem spraw zagranicznych Albanii.

„Wprost” 1999, nr 861.

Graczyk M.: Prezydent wojny. „Wprost” 1999, nr 855.

Guetta B.: Imperium Dobra kontratakuje. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 265, s. 18.

Hogland J.: Kapitulacja, a nie kompromis. „Rzeczpospolita” 1999, nr 132.

Hogland J.: Postęp na Bałkanach. „Rzeczpospolita” 1999, nr 70.

Hogland J: Rachunki krzywd. Rzeczpospolita” 1999, nr 161.

Hopkinson B.: Dla gazety. „Gazeta Wyborcza” 1999 nr 43.

ID=94&>.

Jančar D.: Kosowo nie zapłonie. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 52, s. 23-24.

Janik M., Kumoch J.: Wielka feta w niepodległym Kosowie. „Dziennik” 2008, nr 41.

Janik M.: Kosowo chce niepodległości. „Dziennik” 2007, nr 60.

Javier Solana: To nie była wojna. Wywiad przeprowadził Adam Michnik. „Gazeta Wyborcza”

1999, nr 211.

Jendroszczyk P.: Moskwa wysyła okręty w rejon wojny. „Rzeczpospolita” 1999, nr 77.

Jędrysik M.: Ochotnicza Armia Kosowa”. „Magazyn” 1999, nr 22, s. 64. Dodatek do „Gazety

Wyborczej” 1999, nr 127.

Jędrysik M.: Są dowody. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 18.

Jędrysik M.: UCK złagodzona. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 52.

Język nam zmiękł. Z profesorem Jerzym Bralczykiem rozmawia Piotr Lipiński. „Gazeta Wyborcza”

2003, nr 166.

Kadare I.: Naród albański u progu trzeciego tysiąclecia. „Wieź” 1999, nr 12.

Kasperski M.: Europa i ruch oporu. „Rzeczpospolita” 1999, nr 106.

Kasznia P.: Dwa tygodnie do zawarcia pokoju. „Rzeczpospolita” 1999, nr 32.

Kasznia P.: Jeszcze doba dla negocjatorów. „Rzeczpospolita” 1999, nr 44.

Kasznia P.: Negocjacje przedłużone o tydzień. „Rzeczpospolita” 1999, nr 38.

Kasznia P.: Porozuminia P.: Porozumiiowe. „Rzeczpospolita” 1999, nr 46.

Kasznia P.: Uparci Serbowie. „Rzeczpospolita” 1999, nr 37.

Kasznia P.: Upomnienie dla Serbów i Albańczyków. „Rzeczpospolita” 1999, nr 36.

Kissinger H. A.: W rękach sądu światowego. „Gazeta Wyborcza” 2002, nr 46.

273

Kjuranow D.: Bombardujcie po kolei, Bóg rozpozna swoich. „Więź” 1999, nr 12.

Kosowo – żywa rana Serbii. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 40.

Kosowski dramat. Nebojsza Popov w rozmowie z R. Bilskim. „Rzeczpospolita” 1999, nr 29.

Kowalczyk P., Reszka P.: Złodzieje traktorów. „Rzeczpospolita” 1999, nr 126.

Koza J.: Korzenie kryzysu jugosłowiańskiego. „Dziś” 1999, nr 6.

Koziej S.: Nowa optyka kryzysowa. „Rzeczpospolita” 1999, nr 108.

Krzemiński A.: Bić czy nie bić. „Polityka” 1999, nr 20.

Krzemiński A.: Ostatnia wojna XX wieku. „Polityka” 1999, nr 16.

Kuligowska F.: Witajcie w złych czasach. „Polityka” 1999, nr 8.

Kumoch J: Belgradzka noc płonących ambasad. „Dziennik” 2008, nr 45.

Lokomotywa przed Trybunałem. Jim Hooper w rozmowie z Bartoszem Węglarczykiem. „Gazeta

Wyborcza” 2002, nr 52.

Lubonja F.: Parasol NATO to za mało. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 75.

Łoziński K.: W NATO im graj: „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 107.

Mafia, przemyt i korupcja. Rozmowa z Markiem Antonim Nowickim, rzecznikiem praw

obywatelskich w Kosowie. „Polityka” 1999, nr 34.

Magdziak-Miszewska A.: Czeczenia – po Kosowie. „Więź” 1999, nr 12.

Mam żal do Europy. Z Vladanem Stamenkoviciem, serbskim poetą rozmawia Jacek Borkowicz.

„Więź” 1999, nr 12.

Mandalian A.: Niepoprawność pamięci. „Gazeta Wyborcza” 2001, nr 261.

Marković R.: To był dyktat. „Gazeta Wyborcza” 73.

Maśnica A.: Belgrad, Kosowo i co dalej? „Stańczyk” 1999, nr 1.

Maśnica A.: Świat kolisty i zwycięstwo historii Sir Halforda Mackindera. „Stańczyk” 1999, nr 1.

Maupas S.: Milosević kontra spiskujący Zachód. Serbski przywódca przemienił swój proces w

teatralną farsę. „Le Monde” 20.02.2006, ”URL<http://wiadomosci.onet.pl/1313853,2678,kioskart.html>.

Michnik A.: Rachunek za Miloszevicia. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 14.

Michnik A.: Serbia przekracza Rubikon. „Gazeta Wyborcza” 2001, nr 77.

Mielnik J.: Serbia ostatecznie traci Kosowo. „Polska” 2008, nr 41.

Mindak J.: Polityczne emocje Bałkańczyków. „Więź” 1999, nr 12.

Misztal B.: Mit wojny klinicznej. „Rzeczpospolita” 1999, nr 99.

Moszyński P.: Co siedzi w głowach. „Wprost” 1999, nr 850.

Muzeum nacjonalizmu. Ivan Czolović w rozmowie z Dorotą Jovanką Ćilić. „Gazeta Wyborcza”

1999, nr 277.

Najgorsza jest noc. R. Bilski z Biserką Rajczic. „Rzeczpospolita” 1999, nr 124.

Naszym zdaniem: Brak wyobraźni? „Dziś” 1999, nr 5.

Naszym zdaniem: Krajobraz po wojnie. „Dziś” 1999, nr 7.

NATO jest sprzymierzeńcem terrorystów. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 73.

Nie ma ceny za Kosowo. Rozmowa z konsulem ambasady Federacyjnej Republiki Jugosławii w

Warszawie. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 91.

274

Niewiadomski A.: Co zrobi mniejszość węgierska w Serbii i na Słowacji? „Rzeczpospolita” 2008,

nr 50.

Niewiadomski A.: Nienawiść w oczach sąsiadów. „Rzeczpospolita” 1999, nr 78.

Niewiadomski A.: Nienawiść w oczach sąsiadów. „Rzeczpospolita” 1999, nr 78.

Nowina Konopka P.: Huśtawka w Rambouillet. „Wprost” 1999, nr 848.

Nowosad A.: Wojny po wojnie. „Polityka” 1999, nr 25.

Orzechowski M: Dobrze widać płomienie. „Polityka” 1999, nr 32.

Orzechowski M: Wszystko spłonie. „Polityka” 1999, nr 34.

Ostrowski M.: Wojna o pokój. „Polityka” 1999, nr 14.

Pawlicki J., B. Węglarczyk: Wojna NATO z Jugosławią. Cena błędu CIA. „Gazeta Wyborcza”

1999, nr 108.

Pawlicki J.: Atak z teatru Lunsa. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 74.

Pawlicki J.: Chiński gniew. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 107.

Pawlicki J.: Polska może bardzo szybko uznać niepodległość Kosowa. „Gazeta Wyborcza” 2008,

nr 39.

Pawlicki J: Serbom sprzed nosa. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 74.

Pawłowski W.: Operacja Wielka Niewiadoma. „Polityka” 1999, nr 14.

Pawłowski W.: Pożytki z piechoty. „Polityka” 1999, nr 17.

Pisarek W.: Brudne czystki. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 89.

Potocki J.: Dyplomacja siły. Rozmowa z Paskalem Milo. „Wprost” 1999, nr 848.

Przyparty do muru. Z Liljaną Luczić rozmawiał R. Bilski. „Rzeczpospolita” 1999, nr 134.

Rajcić B.: Dziennik serbski. „Polityka” 1999, nr 38.

Rapacki M.: Serbskie przedstawienie. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 31.

Reiter J.: Zachód, czyli my. „Rzeczpospolita” 1999, nr 72.

Reszka P.: Święto przegranej wojny. „Rzeczpospolita” 1999, nr 149.

Rubinowicz A.: Obozy koncentracyjne w Kosowie. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 77.

Rutkowski K.: Europa i ruch oporu. „Rzeczpospolita” 1999, nr 90.

Rybarczyk M.: Test Blaira. „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 168.

Sędzia Miloszevicia. Grażyna Zaga w rozmowie z prof. Paolo Ungarim. „NIE” 1999, nr 23.

Skierska A., T. Bielecki: Kosowo jest już niepodległe. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 41.

Skierska A.: Rodzi się nowe państwo. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 40.

Skierska A.: Serbowie z Bośni też chcą niepodległości. „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 46.

Skórzyński J.: Cena pokoju. „Rzeczpospolita” 1999, nr 128.

Słodkowski Z.: Kosowo niepodległe. Radość Albańczyków, żałoba Serbów. „Trybuna” 2008.

Smith III T.J.: Rola psa łańcuchowego. „Ameryka” 1991, nr 239.

Solana J.: Serbia powróci do rodziny krajów europejskich. „Rzeczpospolita” 1999, nr 179.

Stylińska T.: Suwerenność państwa jest wartością nadrzędną. Rozmowa z profesorem Stefanem

Sawickim z Instytutu Prawa Międzynarodowego UW. „Rzeczpospolita” 1999, nr 104.

Suchowiejko M.: Słowianska solidarność, czyli komunistyczny internacjonalizm. „Rzeczpospolita”

1999, nr 77.

275

Szałamacha P.: Miloszević w dzień św. Wita. „Najwyższy Czas” 2002, nr 24.

Szostkiewicz A.: Czas szarańczy. Sąd na Miloszeviciem, sąd nad NATO? „Polityka” 2001, nr 15.

Szostkiewicz A.: Czas szarańczy. Sąd nad Miloszeviciem, sąd nad NATO? „Polityka” 2001 nr 15.

Szostkiewicz A.: Wyspa się trzęsie. „Polityka” 2003, nr 3.

Szoszkiewicz A.: Wirtuozi dyplomacji. „Wprost” 1999, nr 846.

Śmierć Rambouillet. J. Pawlicki w rozmowie z J. Lyonem. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 78.

Talaga A.: Kosowski test Europy. „Dziennik” 2008, nr 39.

To nie była wojna. A. Michnik w rozmowie z Javierem Solaną. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 211.

Toczewska T.: Bałkański supeł można rozwiązać. „Więź” 1999, nr 12.

Tomanković J.: Racje Czetnika. „Stańczyk” 1998, nr 1(32).

Tryc-Ostrowska M., Zubkowicz B.: Strony przywołane do porządku. „Rzeczpospolita” 1999, nr 34.

Tryc-Ostrowska M.: Moskwa nie rezygnuje z mediacji. „Rzeczpospolita” 1999, nr 111.

Tryc-Ostrowska M.: Pekin żąda ukarania winnych. „Rzeczpospolita” 1999, nr 108.

Turska E.: Wielka Brytania. Namioty i koce dla uchodźców. Rzeczpospolita 1999, nr 77.

Turska E.: Wojna o Kosowo – stronniczość czy obiektywizm. „Rzeczpospolita” 1999, nr 100.

Urban J.: Machniom Kosowarów. „NIE” 1999, nr 16.

Urbanowicz J.: Kostka domina. „Wprost” 1999, nr 937.

Urbanowicz J.: Tylko (nie) Slobo. „Wprost” 1998, nr 832.

Urbanowicz J: Cena wojny. „Wprost” 1999, nr 859.

Uzelac A.: Lobo i Saddam: skutecznie czy sprawiedliwie. „Gazeta Wyborcza” 2006, nr 22.

Vasić M.: O masakrę za dużo. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 14.

Waldenberg M.: Bilans pierwszych dwóch tygodni. „Rzeczpospolita” 1999, nr 82.

Warszawski D.: Już tylko rzeź. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 14.

Warszawski D.: Kosowo nas wszystkich. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 159.

Warszawski D.: Kosowo. Ostatni dzień rozmów w Paryżu. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 65.

Warszawski D.: Miloszević uciekł sprawiedliwości. „Gazeta Wyborcza” 2006, nr 61.

Warszawski D.: Przegrany pokój po lotniczej wojnie. „Gazeta Wyborcza” 2000, nr 72.

Warszawski D.: Wnioski z zagłady. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 163.

Wiejak A.: Demontaż Serbii. „Nasz Dziennik” 2008, nr 41.

Wilczak J.: Coraz ciaśniej. Jugosławia: widziane ze schronu. „Polityka” 1999, nr 20.

Winczorek P.: Jak nie nazwać wojny wojną. „Rzeczpospolita” 1999, nr 110.

Winczorek P.: Wojna i reguły. „Rzeczpospolita” 1999, nr 130.

Winnicka E.: Desant prasowy. „Polityka” 1999, nr 16.

Wojciechowski T.: Racak, czyli casus belli. „Wprost” 2001, nr 958.

Wolski P. A.: Tak mówi Londyn. „Press” 2003, nr 7.

Woźniak K.: Kat Bałkanów nie żyje. „Życie Warszawy” 2006, nr 61.

Wroński P.: Nowy wojenny świat. „Gazeta Wyborcza” 1999, nr 101.

Wstępny bilans interwencji. „Dziś” 1999, nr 6.

Zagadkowa śmierć. Czy Wielkiej Brytanii grozi kryzys rządowy? „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 167.

Zakrzewicz A.: OBWE w Kosowie. „Dziś” 1999.

276

Zalewski T.: Bijcie szeryfa. „Polityka” 1999, nr 25.

Zalewski T: Patriotyczny kompromis. „Press” 2003, nr 4.

Zawodny P.: Szminka dla Kosowarów. „Dziś” 1999, nr 28.

Zdanowicz P: Show time. „Press” 2003, nr 4.

Ziomecki M.: Media na wojnie. „Press” 1999, nr. 4.

Zuchowicz K.: Kosowo – nowy kraj na mapie. „Rzeczpospolita” 2008, nr 41.

Zuchowicz K.: Kosowo już niepodległe. „Rzeczpospolita” 2008, nr 41.

Mechanizmy Propagandy. Wizerunek Konfliktu Kosowskiego w Publicystyce

Documents

Transcript of Mechanizmy Propagandy. Wizerunek Konfliktu Kosowskiego w Publicystyce