42

empirystów, bo ich utylitarystyczna etyka miala równiez pretensje do tego, aby byc powszechna, pozahistoryczna. ZESTAWIENIE. Marksizm byl materializmem, ale sui generis: antymechanistycznym, dialektycznym, niepodobnym do tego, jaki przewazal dotychczas. Byl tez materializmem specjalnie liczacym sie z historia, „historycznym", wywodzacym formy spoleczne z czynników gospodarczych. Byl filozofia swiadomie sluzaca praktyce, polityce, dokladniej: polityce proletariatu, którego zwyciestwo wyprowadzal ze swych zalozen jako koniecznosc. Engels powiedzial nad grobem Marksa: „Jak Darwin odkryl prawo rozwoju swiata organicznego, tak Marks odkryl prawo rozwoju historii ludzkiej". STOSUNEK MARKSA DO INNYCH STANOWISK FILOZOFICZNYCH. Marks dla swych teorii szukal sprzymierzenca w masach; natomiast nie szukal go wsród filozofów, tu szedl w pojedynke. Zwalczal nie tylko systemy idealistyczne, ale takze i te, które mogly sie wydawac blizsze jego stanowisku, z lekcewazeniem odnosil sie do pozytywizmu, a juz zupelnie nie uznawal pozycji posrednich i kompromisowych. Wlasciwie jednego tylko przeciwnika mial za godnego siebie: byl nim Hegel. Odnowienie heglizmu okolo 1870 roku w Anglii uwazal za zjawisko wzglednie pomyslne. Bo poglad ten, bedacy biegunowym przeciwienstwem jego wlasnego, mial za lepszy od pogladów posrednich, polowicz-nych. Walczyl z nim, ale poniekad dialektycznie wywodzil sie z niego. Wszak historia przebiega od przeciwienstwa do przeciwienstwa. Pisal: „My, socjalisci niemieccy, jestesmy dumni, ze pochodzimy nie tylko od Saint-Simona, Fouriera, Owena, ale takze od Kanta, Fichtego i Hegla". OPOZYCJA I DZIALANIE. Zwiazanie filozofii materialistycznej z partia polityczna dalo jej zdecydowanych obronców, ale takze pomnozylo jej przeciwników. Filozofowie i historycy filozofii XIX w. nie zdawali sobie sprawy z przelomowego znaczenia marksizmu, podreczniki historii filozofii przewaznie wcale go nie wymienialy. Marksizm uchodzil za poglad polityczny, nie naukowo-filozoficzny, i pierwotnie poza partia nie mial zwolenników. Po smierci zas Marksa i Engelsa zaczal ich tracic nawet w partii, czolowi jej przedstawiciele w Niemczech zaczeli pod koniec wieku, zachowujac ich teorie gospodarcze i polityczne, porzucac filozoficzne. Przewaznie uwazali za sluszne przylaczyc sie do obozów majacych wówczas lepsza pozycje naukowa: do kantyzmu lub do nowego pozytywizmu. Ten stan rzeczy trwal jednakze krótko: sytuacja zmienila sie radykalnie od chwili wystapienia Lenina. Kontynuacje i dalsze rozwiniecie filozofii Marksa stanowi leninizm, który pojawil sie na przelomie XIX i XX wieku, jako nowy etap rozwojowy marksizmu. Bedzie omówiony pózniej - jako kierunek XX stulecia.

INDYWIDUALIZM I ELITARYZM: STIRNER I CARLYLE Okres, który wydal pozytywizm i empiryzm, nie byl jednak wylacznie minimalistyczny. Byl

bujny i wielostronny, obok minimalistów wydal takze wrogów minimalizmu. Ci stanowisku swemu dali glówny wyraz w filozofii praktycznej, w filozofii zycia, historiozofii, etyce. Stanowili wspólny front przeciw filozofii panujacej, ale miedzy soba róznili sie znacznie. Idee Stirnera byly indywidualistyczne, a Carlyle'a elitarystyczne. Zaden z nich nie nalezal do glównego pradu epoki, byli raczej prekursorami pradów, które sie mialy pózniej objawic.

I. STIRNER ZYCIE. Max Stirner - byl to pseudonim Kaspra Schmidta, który zyl od 1806 do 1856 r. i biedowal jako nauczyciel gimnazjów meskich i zenskich w Berlinie i na prowincji. Dziecinstwo spedzil w Chelmnie, gdzie ojciec jego mial apteke. Studia odbywal z przerwami, egzamin zdal z trudem. Malzenstwo - z nieslubna córka akuszerki - jeszcze utrudnilo jego pozycje. Studiowal w Berlinie w latach najwiekszego powodzenia Hegla; powodzenie to wywolalo w nim reakcje, bylo jednym z czynników ksztaltujacych jego pierwotne poglady filozoficzne. W Berlinie nalezal do grupy „Wolnych" (Freien): dziennikarzy, ekonomistów, filozofów glównie z lewicy heglowskiej, którzy w winiarniach zbierali sie na dyskusje. Z buntowniczego nastroju tych dyskusji i jako sprzeciw wobec despotyzmu tych czasów zrodzila sie jego ksiazka Der Einzige und sein Eigentum, wydana w 1845 r., przewrotowa i sensacyjna. Wydawszy ja porzucil lekcje, by sie wylacznie zajac literatura. Ale oglosil juz tylko Historie reakcji, pozbawiona wartosci, czysto kompilacyjna. Bieda zwiekszala sie, trzeba bylo myslec tylko o tym, jak wyzywic siebie i rodzine. Próbowal prowadzic mleczarnie, ale bez powodzenia; zyl tylko z zalatwianych dorywczo

43

komisji. Umarl w biedzie. Jego szare, ubogie, trudne zycie bylo w jaskrawym przeciwienstwie do wspanialej i wladczej teorii. POPRZEDNIK. Choc poglady Stirnera byly przeciwienstwem pogladów Marksa, ale mialy poniekad wspólna genealogie. Stirner tak samo wyszedl z Hegla, tak samo nalezal do lewicy heglowskiej, tak samo przeszedl do opozycji w stosunku do Hegla, tak samo nawiazal do Feuerbacha, ale mial stanowisko jego za polowiczne i poszedl dalej. Poszedl jednak w kierunku wlasnie wprost przeciwnym do tego, jaki obral Marks. POGLADY. 1. OBRONA NIEZALEZNOSCI CZLOWIEKA. Feuerbach uwolnil mnie od za leznosci od Boga, powiada Stirner. Ale dodaje: na miejsce Boga postawil czlowieka i uczynil, ze w dalszym ciagu jestem zalezny. W mysl jego stanowiska, nie potrzebuje liczyc sie z Bogiem, natomiast musze liczyc sie ze spoleczenstwem. A jesli mam sie liczyc ze spoleczenstwem, to nie jestem wolny. To byla pierwsza naczelna teza Stirnera. Jesli mam byc wolny, to trzeba, bym i te zaleznosc z siebie zrzucil. I moge to z latwoscia zrobic, bo jest to zaleznosc od fikcji, od czegos, co naprawde w ogóle nie istnieje. To byla druga teza Stirnera. Feuerbach uczyl, ze Bóg jest fikcja, widmem - ale tak samo fikcja, widmem jest spoleczenstwo. Wiec nie ma powodu mu sluzyc, tak samo jak nie ma powodu sluzyc Bogu. Widmem jest tez wszystko, co jest postacia spoleczenstwa: panstwo, naród, rodzina. A tak samo wszystko, co sie ze spoleczenstwa wywodzi: prawo, moralnosc, wszystkie prawdy, mysli, wiary, z którymi rzekomo mam sie liczyc. A widma te sa szkodliwe: to trzecia tez a. Albowiem te „nowe najwyzsze istoty" - spoleczenstwo, panstwo, naród, rodzina - tyranizuja mnie, wysluguja sie mna, narzucaja mi obowiazki, które potem nade mna ciaza. Tak samo prawo i moralnosc, wszystkie prawdy i wiary. Ja zas traktuje je nie tylko jako realnosc, ale jako swietosc, i tym bardziej im ulegam. Mozna by im sluzyc, gdyby byly realne albo gdyby byly pozyteczne. Ale czemuz im sluzyc, jesli nie sa ani realne, ani pozyteczne. Skoro sa widmami i sa szkodliwe, skoro mozna sie z nimi nie liczyc, to konsekwencja jest: nie nalezy sie z nimi liczyc. Nie liczyc sie ze spoleczenstwem, jego moralnoscia i ideologia, bo one czynia mnie zaleznym. Nalezy zdac sobie sprawe, ze to nie sa zadne realnosci, a tym bardziej zadne swietosci. Zadna mysl nie jest swieta i zadna wiara, to tylko ja robie z nich swietosci. Sam przeto jestem winien, ze potem im sluzyc musze. Powinienem wyzwolic sie od ducha: jesli ujawnie, ze jest jedynie widmem, to odbiore mu cala swietosc i boskosc i, zamiast mu sluzyc, bede mógl uzywac go tak, jak uzywam przyrody. Powinienem wyzwolic sie tez od prawdy, mianowicie od prawdy, która jest nade mna, z która musialbym sie liczyc - takiej prawdy nie ma, bo nie ma nic nade mna. A jesli te wszystkie widma odrzucic, to cóz zostaje ? Co jest realne ? Realny jestem tylko ja sam. Natomiast wszystko tamto - Bóg, czlowiek, panstwo, prawo, moralnosc, duch, prawda - to tylko moje wyobrazenia. Blednie przypisuje im realnosc i wartosc, i to nawet wyzsza niz sobie samemu, a przez to uzalezniam siebie od nich, a uzalezniwszy zyje nie tak, jak by wynikalo z mojej natury, lecz jak wynika z natury tych widm. Postepujac tak, nie licze sie nie tylko z rzeczywistoscia, ale takze z wlasnym interesem. Gdyby to byly realnosci, to moze warto byloby dla nich poswiecic swój interes, albo gdyby to bylo w moim interesie, to moze warto by bylo nie liczyc sie z rzeczywistoscia. Ale wlasnie tak nie jest. Nalezy zyc zgodnie z rzeczywistoscia i wlasnym interesem. To znaczy: „nalezy byc egoista, czyli niczemu wartosci nie przypisywac, lecz szukac jej tylko w sobie samym". Stirner zwalczal nie taka lub inna idee, taka czy inna wartosc uznawana przez ludzi, lecz wszystkie idee i wartosci, we wszystkich widzac fikcje. Nikt nie poszedl dalej w tropieniu widm, nierealnych tworów umyslu. Nikt tez ze swego stanowiska nie wyciagal równie radykalnych konsekwencji praktycznych, jak on: zrzucenie wszelkich zaleznosci, materialnych i duchowych, od ludzi i od idei, zupelny anarchizm, calkowity indywidua lizm.

2. OPOZYCJA PRZECIW NORMOM MORALNYM . Jesli nie ma nic nade mna, to nie ma tez dla mnie norm. Nie ma norm, nie ma nakazów, nie ma powinnosci, nie ma zadan, które powinienem spelniac. Zadne nakazy moralnosci nie maja podstaw, a zwlaszcza nakaz bezinteresownosci i zaparcia sie siebie. A tak samo milosc nie jest dla mnie nakazem; jezeli kocham ludzi, to nie dlatego, ze tak powinienem, lecz dlatego, ze taka jest moja natura, ze mnie milosc uszczesliwia. Czlowiek nie jest do niczego „powolany", nie ma zadnych zadan, tak samo jak nie ma ich roslina czy zwierze: los jego jest taki sam jak ptaka, który lata i spiewa, aby w locie i spiewie wyladowywac swe sily, nic wiecej.

44

A skoro nie ma norm, to wyrazy „dobro" i „zlo" nie maja sensu. Nie ma nade mna nic, mam wiec prawo robic wszystko, co tylko robic chce i moge. Miejsce panstwa powinien zajac zwiazek egoistów, z których kazdy robi, co chce. Skoro nie ma nic poza mna, to ja jestem jedyny (stad poczatek tytulu ksiazki Stirnera). A raczej: istnieja poza mna ludzie i rzeczy, ale nie potrzebuje sie z nimi liczyc. Moge zyc, jak gdybym byl jedyna istota na swiecie. Moge natomiast z ludzi i rzeczy ile sie da korzystac, traktowac ich jako moja wlasnosc (stad druga czesc tytulu ksiazki). Doktryna Stirnera szla dalej jeszcze niz niegdys doktryna Protagorasa: nie czlowiek jest miara rzeczy, lecz tylko ja nia jestem. Wydaje sie podobna do koncepcji Fichtego, ale róznica miedzy nimi jest istotna. „Ja", o którym mówil Stirner, nie bylo Fichteanska jaznia metafizyczna, niezmienna, tworzaca swiat, lecz realna ludzka jaznia, zmienna i przemijajaca. Skoro zas zmienna i przemijajaca jazn byla dlan miara rzeczy, to konsekwencja byl nie absolutyzm, jak u idealistów, lecz wlasnie relatywizm. ZESTAWIENIE. Teorie, jakie wystepowaly w ciagu dziejów, kazaly zycie uzalezniac, jesli nie od Boga, to od ludzi, normowac je, jesli nie przez dobro, to przez prawde: Stiraer jeden odrzucal wszelkie normy, doktryna jego byla zupelnym egoizmem, indywidualizmem, autonomizmem, byla metafizycznym anarchizmem, jak ja równiez nazwano. Poglad taki byl bodaj potrzebny, aby - przez kontrast - uwypuklic nature i zalozenia wszystkich innych ludzkich pogladów. Pozostal paradoksem, szalonym eksperymentem myslowym. NASTEPCY. Stirner wielu zachwycil swa smialoscia, ale nastepców mial niewielu. Praktycznie usilowali podobne idee wprowadzic w czyn anarchisci: Bakunin, Kropotkin. Teoretycznie najblizszym pozostal mu Nietzsche. OPOZYCJA. Ksiazka Stirnera przez dlugi czas sie nie zajmowano. Tresc jej byla sensacyjna, ale forma chaotyczna, rozwlekla i nudna. Gdy sie nia wreszcie zainteresowano, przewaznie potepiano ja jako moralnie szkodliwa, asocjalna, amoralna. Ale zasluzyla takze na zarzut innej jeszcze natury, juz nie moralnej, lecz logicznej: ze pojecia, jakimi sie posluguje, sa niescisle i przeto twierdzenia, jakie wysuwa, sa watpliwe. W szczególnosci granica miedzy mna a tym, co nie jest mna, jest w gruncie rzeczy plynna, a owe przez Stirnera potepianie widma - spoleczne, moralne, religijne - stanowia nieoderwalna czesc mej osoby. I po wylaczeniu ich z mego zycia staje sie sam abstrakcja niezdolna do zycia, sam staje sie - widmem.

II. CARLYLE ZYCIE. Thomas Carlyle (1795-1881) pochodzil z zapadlej wsi, z rodziny chlopskiej bez zadnej kultury, ze srodowiska ludzi twardych, brutalnych, pogansko religijnych. Mial umysl mroczny, oderwany od swiata, sklonny do rozmyslan abstrakcyjnych i nie realnych. Poczatki jego kariery nie byly swietne. Wstapil w Edynburgu na uniwersytet, ale w nim niedlugo pozostal; przeznaczony byl przez rodzine na teologie, ale studiowal raczej matematyke, która sie zreszta pózniej nigdy nie zajmowal. Zostal nauczycielem ludowym, ale uczniowie uciekali od niego. Potem los jego szybko i radykalnie sie popra-wil. Zblizyl sie do ludzi o wyzszej kulturze umyslowej i towarzyskiej, ozenil sie z kobieta kulturalna i zamozna. Zaczal pisac: zajal sie literatura niemiecka, poniekad dla oryginalnosci, bo nikt wtedy w Anglii nie myslal o Niemcach, ale poniekad tez dla pokrewienstwa, które wyczuwal, z mglistymi romantykami niemieckimi. Nawiazal korespondencje z Goethem: listy, które od starego poety otrzymal, byly pierwszym wyróznieniem, jakie go spotkalo. Z wlasciwa sobie skrajnoscia przeszedl od razu ze stanu depresji do zadowolenia z siebie i pewnosci siebie. Zadny szerszego zycia, przeniósl sie do Londynu. I tam predko zrobil kariere. Znalazl tematy efektowne, które zdobyly mu czytelników i wslawily nazwisko. Od literackich tematów przeszedl do historycznych, od poetyckich do politycznych; zamiast Goethem wolal sie juz pózniej zajmowac Fryderykiem Pruskim. Zyskal powodzenie, mimo ze jego poglady nie odpowiadaly ani smakowi angielskiemu, ani duchowi czasu. Zyskal je, choc byl eseista bez smaku literackiego, historykiem nie zagladajacym do archiwów, myslicielem kaprysnym i niekonsekwentnym; ale mial dar slowa, polot mysli. Z biegiem lat i w miare zdobywanych powodzen zmienil sie zreszta znacznie: z marzyciela, snujacego mysli dalekie od ludzi i zycia, stal sie medrcem pouczajacym ludzi, jak maja zyc. I niespodziewanie stal sie autorytetem moralnym, choc mial nieznosny charakter, byl egoista, nie widzacym nikogo poza soba, byl arogancki i despotyczny, krytykowal zjadliwie wszystkich i wszystko. Ale rzeczywiscie bylo w nim cos niepospolitego; byl - jak go okreslano -„wzniosly, dziki i chaotyczny". Wewnetrzny niepokój, który go nie opuszczal, robil zen postac dramatyczna. A przede wszystkim uwazal sie za lepszego od innych („Jestem jak nikt inny, jestem ponad tym wszystkim, jestem

45

sam z gwiazdami") i inni mu uwierzyli. Utworzyla sie legenda o jego madrosci i glebi. I choc zyl dlugo, legenda jeszcze go przezyla. PISMA. Dzialalnosc jego literacka obejmuje 50 lat, od studium o Fauscie z 1822 r. do studiów historycznych z 1872 r. Scisle filozoficznych pism miedzy jego pracami nie ma. Najpredzej mozna by do nich zaliczyc powiesc Sartor resartus, 1834, i traktat o boha terstwie Heroes and Heroworship, 1841. Ale -zgodnie z jego teza, ze nie ma historii bez historiozofii - kazda jego praca zawiera pewne idee filozoficzne, jest wyrazem pewnej koncepcji zycia. Jest wiec naturalne, ze zalicza sie go do filozofów. Filozofia teoretyczna sie nie zajmowal, natomiast filozofia zycia: interpretacja i ocena zycia ludzkiego. ZRÓDLA. W filozofii byl samoukiem i niewiele mial filozoficznej erudycji i kultury. Najmniej korzystal z filozofii wlasnego kraju: filozofia angielska - zarówno szkola zdrowego rozsadku, jak empiryzm - nie przemawiala do jego mistycznego umyslu. Natomiast przemawiali don niemieccy romantycy. Wprawdzie pierwotnie materializm wylozony w Systeme de la nature, choc mu osobiscie nie odpowiadal, wydawal mu sie nie do obalenia. Ale gdy lektura Kanta przekonala go, ze jest inaczej, mógl juz pójsc za romantykami: za Schellingiem w filozofii przyrody, za Fichtem w filozofii historii. Znal ich zreszta tylko powierzchownie, przewaznie z drugiej reki i jedynie z pism popularnych; gruntownosc studiów nie byla jego wlasciwoscia. Jednakze mialo to tez dobre strony: bo ostatecznie stawial zagadnienia filozoficzne po swojemu, samodzielnie. POGLADY. 1. NATURALNY SUPRANATURALIZM. Carlyle nalezal do tych, co sa przekonani, ze prawdziwa natura rzeczy jest ukryta. Kazda rzecz miala dlan dwojakie oblicze: jedno - materialne, wszystkim dostepne, ale powierzchowne, i drugie - idealne, dla wiekszosci ukryte, ale glebokie i prawdziwe. Dla pospolitej logiki - mówil - czlowiek jest dwunogiem wszystkozernym, noszacym spodnie; natomiast dla czystego rozumu jest czyms zupelnie innym: jest dusza, „zjawiskiem Boskim". Carlyle widzial w ciele jedynie zewnetrzna powloke czlowieka, pod która kryje sie jazn tajemnicza. Totez odpowiadal mu poglad Kanta, ze swiat, jaki postrzegamy, jest jedynie zjawiskiem. Ale byl to jedyny poglad, który mógl przejac od Kanta. Wbrew Kantowi byl przeswiadczony, iz wie, co sie kryje pod zjawiskami. Mianowicie: ze sa zjawiskami Boga. Byl w tym blizszy mistykom niz Kantowi. Przyznawal, ze na rozum nie moze sie tu powolywac; ale za to na introspekcje i intuicje. Poglad jego na swiat byl transcendentny, irracjonalistyczny, mistyczno- intuicyjny, teofantczny. Pogladu tego nie uzasadnial, nie mial do tego ani checi, ani uzdolnien, przyjmowal go dogmatycznie. Natomiast wyciagal zen konsekwencje praktyczne. Po czesci byly bardzo szczególne: np. gdy w jego mlodosci zaczynano wprowadzac do przemyslu maszyny, wystapil przeciw nim, mianowicie dlatego, ze nie sa tworem Boga. Teorii metafizycznych nie usilowal budowac: mial je za niewlasciwe próby okreslenia tego, co przekracza wszelkie okreslenia, za mierzenie tego, co niezmierzone. Twierdzil tylko wraz z romantykami niemieckimi, ze swiat jest tworem organicznym, zbudowanym i funkcjonujacym harmonijnie. I mówil, ze kazda rzecz jest dla filozoficznego oka oknem z widokiem na nieskonczonosc. Przez przyrode przeglada bowiem swiat nadprzyrodzony. Bylo to podstawa jego stanowiska, które nazywal „naturalnym supranaturalizmem": polegalo na tym, ze przyroda jest jedynie zjawiskiem ducha Boskiego, jest jego symbolem lub, jak najchetniej mówil, „ubraniem". Duch ten objawia sie w przyrodzie; w wiekszym stopniu w czlowieku, w jeszcze wiekszym w dziejach ludzkich, a juz szczególnie w dziejach wielkich ludzi. Sa oni najpotezniejszymi symbolami Boga na ziemi. Carlyle najpierw, w mlodosci, wytworzyl sobie ten ogólny transcendentny poglad na swiat przyrody; pózniej zas dopiero uformowal specjalny poglad na swiat ludzki, którym juz wylacznie zajmowal sie do konca zycia.

2. KULT BOHATERÓW, a) W pogladzie Carlyle'a na swia t ludzie, a zwlaszcza wielcy ludzie byli sprawa nieporównanie najwazniejsza. Tylko w teorii Bóg byl dla niego wszystkim, w praktyce zas wszystkim byl dla niego czlowiek. W gruncie rzeczy nie bylo historiozofii i etyki bardziej doczesnej: swiat Boski byl dlan jedynie dekoracja, a tylko ludzki byl na scenie. b) Ale tez nie bylo historiozofii i etyki, które by mniej uwagi poswiecaly sprawom materialnym. Wlasciwie tylko duch byl dlan realny; i uwazal, ze z nim jednym nalezy sie liczyc. Byl przeciwnikiem wszelkiego utylitaryzmu i hedonizmu: stanowisko jego bylo na wskros moralistyczne. Przewodnia mysla jego prac literackich bylo, ze tylko ludzie moralni moga dobrze pisac; moralnosc zas rozumial po fichteansku, jako aktywnosc i energie.

46

c) Wielkich ludzi i wielk ie okresy cechuje aktywnosc, nie zas refleksyjnosc: zdrowy organizm zyje i dziala, a dopiero chory zaczyna sie nad soba zastanawiac. Refleksyjnosc, skupienie uwagi na samym sobie, wzmozona samowiedze ocenial ujemnie (cmti-self-consciousness theory). Filozofia jego byla calkowicie antyintelektualistyczna. Natomiast wysoko cenila wiare. W walce wiary z niewiara widziala najistotniejsze zjawisko dziejów. d) Historie okreslal jako sume biografii. To znaczy: osnowe jej widzial w indywidualnych ludziach, nie w masach. Masy zaleza od jednostek, a nie jednostki od mas, jak chcial poglad rozpowszechniajacy sie w XIX wieku. Historiozofia Carlyle'a byla najskrajniejsza postacia indywidualizmu. Oczywiscie, nie kazda jednostka tworzy historie, lecz tylko wybitna, tylko „bohater". Carlyle byl tym, który pojecie bohatera i kult bohaterów wprowadzil do historiozofii i etyki. Rozumial zas przez „bohaterów" ludzi najdziel-niejszych: sa oni najbardziej obdarzeni przez nature, a przeto sa najdoskonalszymi objawami, symbolami bóstwa. e) Ludzie bowiem nie sa bynajmniej z natury równi: Carlyle byl zdecydowanym przeciwnikiem egalitaryzmu. I wywodzil stad konsekwencje: ze ludzie maja nierówne prawa. Prawo do kazdej rzeczy maja lepsi, bo oni lepszy z niej robia uzytek. Ci, co sa dzielniejsi, sa lepsi, a ci, co silniejsi - sa dzielniejsi. Wiec silniejsi sa lepsi. Slabsi powinni im ustepowac, bo sa gorsi. Slabsze narody powinny oddawac silniejszym nawet wlasna ziemie, o ile te do niej roszcza pretensje. Bo tylko w rekach silnych powstana wielkie rzeczy. Bo ziemia, przyroda i w ogóle rzeczy materialne same przez sie nie maja zadnej wartosci; uzyskuja ja dopiero przez to, ze sa narzedziem dzialalnosci ludzkiej. /) Carlyle byl przekonany, ze lepsi maja wieksze prawa, ze przypada im w swiecie wiecej dóbr, wiecej powodzenia. Widzial w tym po prostu objaw sprawiedliwosci. Inaczej historia nie mialaby sensu. Lepsi z natury rzeczy zwyciezaja. Byl przekonany, ze sprawy sluszne, sprawiedliwe, na dluzsza mete zawsze zwyciezaja juz przez to samo, ze poczucie slusznosci dodaje sil. Pózniej nie czekal juz nawet na te „dalsza mete"; twierdzil, ze slusznosc zawsze zwycieza. I nawet odwrócil to twierdzenie: kto zwycieza, ten ma slusznosc. Wiec ze zwyciestwa, z powodzenia, z sily mozna wnosic o slusznosci. I tak tez Carlyle czynil. Jak niegdys Kalwin do etyki religijnej, tak on te zasade - ze powodzenie jest objawem slusznosci - wprowadzil do swieckiej etyki i historiozofii. Jesli ktos wzial góre nad innymi, to znaczy, ze mial za soba racje i prawo, ze do tego przeznaczyl go Bóg. Rozbiory Polski byly dlan takze aktem „Boskiej sprawiedliwosci". Cokolwiek bylo w dziejach, nawet podstepy Fryderyka, mialo dlan swoja racje i bylo usprawiedliwione. I ostatecznie nie widzial róznicy miedzy tym, co bylo, a co byc powinno, miedzy sila a slusznoscia, miedzy historia a etyka. Moralnosci i slusznosci jest w czlowieku wedle tego pogladu tyle, ile sily; Carlyle twierdzil, ze ceni tylko wartosc moralna, ale wartosc te utozsamil z sila i ostatecznie cenil tylko sile. ZESTAWIENIE. Romantyczna metafizyka, swiat jako symbol Boga, perspektywy ze skonczonego swiata w nieskonczony: to bylo tlo, dalekie tlo filozofii Carlyle'a. Blizsza zas jej tresc stanowil kult bohaterów, indywidualizm, elitaryzm, walka z utylitaryzmem, moralizm. Hasla: „sila jest prawem" i „powodzenie jest slusznoscia" - to jest posiew Carlyle'a. Zródel jego pogladów dopatrywano sie u filozofów niemieckich. Analogie istnieja rzeczywiscie, ale zródla byly raczej blizsze i prostsze: w kulcie sily, powodzenia i bohaterstwa Carlyle wrócil wlasciwie tylko do prymitywnych pogladów srodowiska, wsród którego wyrósl, a które tkwilo jeszcze w sredniowieczu. Te prymitywne poglady, wypowiedziane przez Carlyle'a wposród kultury XIX wieku, wydaly sie nowoscia i wywolaly entuzjazm, zwlaszcza w narodach silnych i bezwzglednych, dla których byly korzystne i wygodne. DZIALANIE. W mlodosci nie znany nikomu, Carlyle stal sie w wieku meskim postacia popularna, a na starosc autorytetem w rzeczach historii, filozofii, moralnosci. Choc uczonosc jego byla watpliwa, oba wielkie uniwersytety angielskie, Oksford i Cambridge, uczcily go doktoratem honorowym, a mlodziez dala mu dowód swego uznania wybierajac go w 1865 r. rektorem uniwersytetu w Edynburgu. Popularnosc jego powstala stad, ze przeciwstawial sie pogladom najbardziej w Anglii popularnym: empiryzmowi i filozofii zdrowego rozsadku. Wszyscy, których one nie zadowalaly, grupowali sie dokola niego; i wszystkie opozycyjne, nieempirystyczne prady w mysli angielskiej XIX wieku znajdowaly w nim oparcie. W szczególnosci John Ruskin (1819 - 1900), który dal w Anglii, a posrednio i na kontynencie poczatek pradowi uduchowionego estetyzmu, przejal spirytualistyczna koncepcje swiata gloszona przez Carlyle'a, zmieniwszy ja wszakze bardzo radykalnie, bo zamiast moralistycznego dal jej zabarwienie estetyczne.

47

Carlyle oddzialal tez poza granicami Anglii. Przede wszystkim filozof amerykanski Ralp Waldo Emerson uwazal siebie za ucznia Carlyle'a. Pozostal jednak blizszy ideom jego mlodosci niz lat pózniejszych: byl taki, jaki bylby prawdopodobnie Carlyle, gdyby zostal przy swym pierwotnym, abstrakcyjnym spirytualizmie, górnym i chmurnym, i nie zaczal moralizowac i naprawiac swiata. Bedac wiecej artysta i dzialaczem niz myslicielem, Carlyle wiecej dostarczyl ludziom bodzców do dzialania niz do myslenia. Tezy jego znalazly wiecej oddzwieku w polityce niz w filozofii, przede wszystkim teza, ze sila jest prawem, a powodzenie dowodem slusznosci. Nie jest bezpodstawne twierdzenie, ze ponosi czesc odpowiedzialnosci za wielkie wojny XX wieku: podniecal bowiem ambicje i zaborczosc Niemców, przedstawiajac ich jako naród wybrany, stworzony do rzadzenia swiatem. STIRNER, CARLYLE A MARKS. Trudno o wieksze przeciwienstwo. Stirner domagal sie, by jednostka stala sie od spoleczenstwa niezalezna; Marks wskazywal, ze jest to niemozliwe, bo kazdy czlowiek posiada cechy uwarunkowane przez spoleczenstwo, do którego nalezy. Carlyle wywodzil, ze dziejami 'swiata kieruja wielcy ludzie, którym podlegaja masy, i ze dzieje zalezne sa od przypadku wydajacego wielkich ludzi; Marks zas dowodzil, ze dzieje sa walka miedzy klasami spolecznymi i ze przebiegaja z zelazna koniecznoscia. Jest rzecza szczególna, ze to ten sam okres, a nawet te same lata wydaly te przeciwstawne teorie: Bohaterowie Carlyle'a sa z 1841 r., Jedyny Stirnera z 1845, Manifest komunistyczny Marksa i Engelsa z 1848.

FILOZOFIA WIARY: NEWMAN I KIERKEGAARD

Wiekszosc filozofów XIX wieku poszla za Comte'em, Millem, Marksem; wierzyla w potege rozumu, obiektywnosc pojec naukowych, niezlomnosc prawd przyrody. Ale byla tez mniejszosc, która stanela na przeciwleglym krancu. Prawdom powszechnym przeciwstawiala prawdy osobiste, rozumowi - uczucie, ogólnym pojeciom - konkretne przezycia, wiedzy - wiare. Najwybitniejszymi przedstawicielami tej mniejszosci byl i Newman i Kierkegaard. Z pozytywizmem mieli jedna ceche wspólna: niewiare w systemy, w racjonalna metafizyke. Ale poza tym wszystko ich dzielilo. Same ich zagadnienia byly inne: nie przyroda, lecz czlowiek i Bóg. Powodzenie pozytywizmu uczynilo, ze pozostali w cieniu. Wiek XIX poszedl za pozytywizmem, nie za nimi. Byli nie tyle przedstawicielami swojej epoki, ile prekursorami tej, co potem miala przyjsc.

I. NEWMAN ZYCIE. John Henry Newman (1801 - 1890) urodzil sie w Londynie, gdzie ojciec jego byl bankierem. Po ukonczeniu studiów w Oksfordzie pozostal w tym uniwersyteckim srodowisku. Od wczesnej mlodosci zycie swe poswiecil sprawom religii: wszelkie inne jego prace i zainteresowania, w szczególnosci filozoficzne, sluzyly religijnym. W 1824 r. zostal duchownym, a w 1831 kaznodzieja uniwersyteckim w Oksfordzie. Kazania jego sciagaly tlumy, a wydane drukiem uzyskaly czytelników tak licznych, ze liczniejszych mialy wówczas tylko powiesci Waltera Scotta. Dazeniem jego bylo uwolnic wiare protestancka od jej nieokreslonosci i indywidualizmu, wzmóc w niej role autorytetu i kosciola. Od 1833 r. wszczal wraz z gronem przyjaciól oksfordzkich akcje w tym kierunku. Od wydawanych przez to grono broszur (tracts) akcje te przyjeto nazywac ruchem „traktarianskim" (Tractarian Movement) albo takze „oksfordzkim". Newman byl leaderem tego ruchu. Ale podczas gdy nim kierowal, jego wlasne poglady zaczely ulegac zmianie. Doszedl mianowicie do przekonania, ze jego ideal religijny lepiej jest zrealizowany w Kosciele rzymskim niz w anglikanskim, i chcial don anglikanski zblizyc. Pózniej poszedl jeszcze dalej: osadzil, ze w rzymskim jest cala prawda. A wlasnie w tym czasie uznanie i wplywy, jakie mial w kosciele anglikanskim, doszly do szczytu. W 1842 r. zrzekl sie swego koscielnego stanowiska i usunal sie na wies. A po trzech latach spedzonych w odosobnieniu i po studiach nad rozwojem chrzescijanstwa przeszedl na katolicyzm (w 1845). Jak powiedzial Gladstone, byl to fakt stanowiacy epoke w historii Anglii. Decyzja swa wyrzekl sie calej swej przeszlosci i wielkiego stanowiska, jakie zajmowal; bo w Kosciele, do którego wszedl, mial dlugo miejsce podrzedne. Byl prostym ksiedzem, oratorianinem. Z wyjatkiem czterech lat, w których byl rektorem katolickiego uniwersytetu w Dublinie, zyl w odosobnieniu na prowincji. Pisal natomiast wiele, miedzy innymi ksiazke filozoficzna: A Grammar of Assent (1870). Pozycja jego ulegla zasadniczej zmianie dopiero w 1879 r., po wyborze Leona XIII na papieza; jednym z pierwszych zarzadzen nowego papieza bylo powolanie Newmana - zwyklego ksiedza - na kardynala. Mial wówczas juz blisko 80 lat.