Śladami Powstania Wielkopolskiego

Materiały edukacyjne dla szkół

gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych.

Wybór i opracowanie:

Magdalena Gutowska

Alicja Biela

Małgorzata Górska

Małgorzata Olejnik

Publiczna Biblioteka Pedagogiczna w Pile

Piła 2008

2

Spis treści

� Wstęp…………………………………………..3 � Miejsca pamięci narodowej w regionie pilskim………………………………………..6 � Scenariusze lekcji…………………………..8 � Materiały repertuarowe……………………27 � Bibliografia…………………………………..87 � Dobosz Powstania Wielkopolskiego – regulamin nagrody…………………………92 � Aneks………………………………………….95

3

Wstęp

początkach XX wieku społeczność polska w zaborze pruskim, zwłaszcza w Wielkopolsce, była dobrze zorganizowana pod przewodnictwem inteligencji,

duchowieństwa i burŜuazji. Polskie banki, spółki i przedsiębiorstwa skutecznie konkurowały z Ŝywiołem niemieckim. Czytelnie ludowe, prasa, amatorskie teatry, działalność samokształceniowa ogarniała wszystkie, nawet najmniejsze środowiska. Działały druŜyny skautowe i stowarzyszenie sportowe „Sokół”. Wybuch I wojny światowej przyniósł Polakom z zaboru pruskiego nadzieję na poprawę losu, ale osłabił działalność ruchu niepodległościowego, gdyŜ wielu działaczy zostało zmobilizowanych i trafiło na front. Pomimo trudności Wielkopolanie wciąŜ manifestowali dąŜenia niepodległościowe. Polskie bojówki „Sęp” i „Orzeł” skutecznie organizowały marsze, demonstracje i mobilizowały do oporu rzesze cywilów. Przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania, w dniu 26 grudnia 1918 r. spowodował gwałtowny wzrost nastrojów patriotycznych. Okna i balkony poznaniacy przystroili flagami , podczas przemówienia do zgromadzonych rodaków Paderewski wołał: „Niech Ŝyje Polska, zgoda, jedność, a ojczyzna nasza wolna, zjednoczona z naszym polskim WybrzeŜem Ŝyć będzie po wsze czasy”. Nazajutrz około godziny 17 w okolicach poznańskiego Bazaru padły strzały. Nie wiadomo, czy pierwsi zaczęli strzelać Niemcy, czy teŜ Polacy, którzy ochraniali miejsce pobytu Paderewskiego. Obie strony dąŜyły do zbrojnego rozstrzygnięcia przyszłości ziem polskich. Wybuch walk w Poznaniu stał się sygnałem do powstania na prowincji. W północnej Wielkopolsce duŜe znaczenie miało wyzwolenie Gniezna i Wrześni. Powstanie rozszerzyło się takŜe z Wągrowca do Obornik i Czarnkowa, z Rogoźna na Kcynię i ChodzieŜ, z Nakła i Gołańczy na Mroczę, Wysoką i Ślesin. NajcięŜsze walki toczyły się w rejonie Szubina, ChodzieŜy, Nakła i Inowrocławia. Spontaniczny rozwój akcji powstańczej spowodował, iŜ Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w pośpiechu powierzył dowództwo powstania, awansowanemu na stopień majora, Stanisławowi Taczakowi, oficerowi Sztabu Generalnego WP przebywającemu na urlopie w Poznaniu. Taczak zorganizował Dowództwo Główne, którego najpowaŜniejszym zadaniem było przekształcenie oddziałów partyzanckich w jednolitą, sprawnie dowodzoną strukturę. Mimo sukcesów majora Taczaka uwaŜano, Ŝe wojskom powstańczym potrzebny jest dowódca bardziej doświadczony i obdarzony większym autorytetem. Do Poznania przybył gen. Józef Dowbor - Muśnicki – oficer sztabowy z ogromna praktyką, świetny organizator, zwolennik Ŝelaznej dyscypliny.

W

4

Pod koniec stycznia Niemcy rozpoczęli przygotowania do ofensywy, która miała stłumić powstanie. Regularne oddziały niemieckie i formacje ochotnicze zgrupowano w Legnicy, Rawiczu, Głogowie, Sulechowie, Międzyrzeczu, KrzyŜu , Pile i Bydgoszczy. Niemcy zamierzali uderzyć na Wielkopolskę z dwóch stron: z rejonu Bydgoszczy na Szubin oraz z Milicza i Rawicza na Gniezno.

W Pile, powstała w listopadzie 1918 roku, Polska Rada Ludowa, której przewodniczył ksiądz Zygmunt Dykiert . 17 listopada Rada wysłała pismo do KNRL w Poznaniu, w którym przypominała o tym, Ŝe Piła przez wieki naleŜała do państwa polskiego. Ze względu na mały odsetek ludności polskiej, Piła została wyłączona z akcji zbrojnej. Do pilskiego więzieniu i szpitala wojskowego, przybywało powstańców, wziętych do niewoli w wyniku krwawych walk polsko-niemieckich. Zatrzymano księdza Dekerta i innych działaczy, których zmuszono do opuszczenia miasta. Pomimo zabiegów dyplomatycznych o przyłączenie Piły do Polski, miasto pozostało w granicach Niemiec do 1945 roku.

Powstanie Wielkopolskie naleŜy do niewielu zwycięskich czynów powstańczych w historii Polski. Wielkopolanie w okresie niewoli zdołali obronić tradycję narodową, język i wiarę katolicką . Powstanie było konsekwencją codziennej wytrwałości i patriotyzmu. Wykorzystując sprzyjający moment dziejowy, Wielkopolanie wyzwolili większość swej ziemi i przekazali Polsce. Znacznym sukcesem było teŜ przyznanie Polsce obszarów, których nie udało się wyzwolić zbrojnie – Leszna, Rawicza, Zbąszynia, Bydgoszczy. Z formacji wielkopolskich powstała silna armia. Było to doświadczone wojsko, o wysokim morale, dobrze dowodzone i uzbrojone. Wielkopolanie przyczynili się do zwycięstwa nad Ukraińcami w 1919 roku, nad bolszewikami w 1920 roku oraz wsparli powstanie śląskie w 1921 roku.

Magdalena Gutowska. Bibliografia:

1. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 / Bogusław Polak // Chwała OręŜa Polskiego [dodatek do Rzeczpospolitej] . – 2006, nr 22

2. Piła w okresie powstania wielkopolskiego 1918-19 / Marek Fijałkowski // Tygodnik Nowy. – 2000, nr 52, s. 4

5

Wizyta Piłsudskiego w Poznaniu – październik 1918 rok

Przysięga powstańcza - Poznań, 26 styczeń 1919

6

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 1918-1919

Miejsca pamięci narodowej

okresie okupacji hitlerowskiej miejsca związane z Powstaniem Wielkopolskim naleŜały do najzacieklej tępionych pamiątek historycznych. Po odzyskaniu niepodległości zaczęto przywracać,

odtwarzać, restaurować zachowane miejsca. Łączono teŜ poległych powstańców z ofiarami II wojny światowej, gdyŜ jedni i drudzy stracili Ŝycie w walce z tym samym wrogiem.

Tablice i mogiły związane z Powstaniem Wielkopolskim w regionie pilskim

1.Borowo (gmina Szamocin ) Obelisk poświecony upamiętnieniu Mariana Suwalskiego (1886-1919) powstańca z Margonina 2.Budzyń (wieś k./Piły) – pomniki na cmentarzu, tablice, obeliska 3.ChodzieŜ k/Piły – zbiorowy grób powstańców wielkopolskich ( na nagrobku umieszczono metalowe krzyŜe Virtuti Militari oraz tablicę z 10-a nazwiskami 4.Czarnków - Zbiorowy grób na cmentarzu w kształcie litery T (15 poległych powstańców) 5.Czesławice (gmina Gołańcz ) – tablica na budynku szkoły odsłonięta 15.V.1982 6.Czeszewo (gmina Gołańcz) – przed domem nr 19 umieszczono metalowy krzyŜ z betonową tablicą 7.Drawsko - przy skrzyŜowaniu ulic Powstańców Wielkopolskich i Szkolnej wznosi się kwadratowa tabliczka z nazwiskami 83 poległych z figurą Chrystusa 8.Gołańcz – pomnik w formie słupa zbudowany w 1962 r. z tablicą ku czci poległych w latach 1918-1939; tablica kamienna przy placu 22 stycznia informująca o wiecu patriotycznym, który się odbył 29.XII. 1918 r.; tabliczka kamienna w miejscu siedziby miejscowej Rady Robotniczo-śołnierskiej Rady Ludowej (gmach banku Spółdzielczego) 9.Jaktorowo ( gmina Szamocin) – zbiorowa mogiła 3 członków StraŜy Ludowej poległych 27.IV.1919 r. 10.Kruszewo (gmina Ujście)- na cmentarzu parafialnym pochowano Władysława Górnego (1900-1919) szeregowca z kompanii lubaskiej -13.II.1919 r. 11.Lubasz – zbiorowy grób powstańców na cmentarzu przy kościele z tablicami 12 poległych, nad którymi umieszczono rzeźby orłów; 2 czarne tablice upamiętniające Włodzimierza Raczyńskiego (zm.w1939 r.) ze Stajkowa organizatora Powstania Wielkopolskiego i pierwszego starosty pilskiego w Czarnkowie oraz pułk. Zdzisława Orłowskiego – dowódcy IV Okręgu Wojsk w Powstaniu Wielkopolskim (1892-1982)

W

7

12.Łekno (gmina Wągrowiec) – przed budynkiem biblioteki w 1978 r. ustawiono głaz ku czci poległych bohaterów z lat 1919-1939-1945 13.ŁobŜenica – zbiorowa mogiła na cmentarzu ; polegli w walkach pod Wysoką: Wojciech Kluczka i Józef Orliński 14.Margonin – pomnik powstańców wielkopolskich; plac Mariana Suwalskiego, poległego 15.01.1919 w Borowie; tablica w kościele parafialnym z nazwiskami 13 parafian poległych w 1918-1919 r.; na cmentarzu pochowano 6 powstańców -zbiorowy grób 15.Mirosław (gmina Ujście) –zbiorowy grób 4 nieznanych 4 powstańców 16.Panigródz (gmina Gołańcz)- mogiły na cmentarzu : szeregowcy z kompanii połanieckiej Wojciech Grzegorek (1900-1919) i Stanisław Poznański 17.Potulice (gmina Wągrowiec) – na cmentarzu w rodzinnym grobowcu spoczywa Teodor Wasilewski (1885-1919) oraz 4 groby a w nich Wacław Lorenz (1892-1919) polegli 6.02.1919 r. pod Radwankami 18.Radwanki (gmina Margonin) – obelisk betonowy z kamienną tablicą ku czci 23 poległych 2.02.`919 r. 19.Rogoźno – pośrodku rynku na pl. Powstańców Wielkopolskich pomnik z napisem ku czci powstańców oraz Ŝołnierzy i ofiar II wojny ; na domu przy ul. Czarnkowskiej 14 upamiętniono miejsce wydania pierwszego rozkazu do powstania białą tablicą. Ufundowało ją 1.01.1937 r. Koło Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego ; obszerny grób zbiorowy z 18 nazwiskami poległych ; grób rodziny Biskupskich i Jaroszów [ pochowano majora Antoniego Biskupskiego (1890-1930)- organizatora powstania na terenie miasta] 20.Rosko (gmina Wieleń) – przed domem przy ul. Powstańców Wielkopolskich upamiętniono w 1960 r. betonową płytą miejsce śmierci pierwszego powstańca w dniu 7.02.1919 r. ; zbiorowy grób 7 powstańców na cmentarzu obok kościoła parafialnego 21.Smogulec (gmina Gołańcz) - na cmentarzu grób 5 powstańców poległych w lutym i czerwcu 1919 r. 22.Srebrna Góra (gmina Wapno) – zbiorowa mogiła na cmentarzu 4 powstańców 23.Szamocin – upamiętnienie miejsca śmierci Bronisława Gapińskiego (1894-1919) poległego 15.01.1919 r. w czasie ataku powstańczego na miasto 24.Wapno (wieś w pow. pilskim) – pomnik na placu przed dworcem kolejowym 25.Wągrowiec – pomnik powstańców odsłonięty 29.12.1978 r. przy ul. Kościuszki – głaz mała tablica kamienna przy ul. Powstańców Wielkopolskich informująca, Ŝe stąd 30.12.1918 r. wyruszyli powstańcy do walki o wolność ;tablica marmurowa upamiętniająca miejsce , skąd 30.12.1918 r. powstańcy rozpoczęli wyzwalanie Ziemi Wągrowieckiej po 150 –letniej niewoli [ przy gmachu LO] ; zbiorowy grób na cmentarzu - 29 powstańców; Grób Franciszka Pytlaka (1900-1919) , szeregowca z 1 kompanii wągrowieckiej oraz Mieczysława Cieplucha poległego w wieku 30 lat 26.Wysoka ( miasto w pow. pilskim) – pośrodku rynku Plac Powstańców Wielkopolskich wzniesiono w 1978 r. pomnik w hołdzie powstańców

Alicja Biela [ Anders Paweł: Powstanie Wielkopolskie; Poznań,1988 ]

8

Scenariusze lekcji

9

Dwudziestolecie międzywojenne – kształtowanie się granic niepodległej

Polski. 1.Cele lekcji a. Wiadomości 1.Daty: I wojna światowa, odzyskanie przez Polskę niepodległości, konferencja pokojowa w Wersalu, powstanie wielkopolskie, powstania śląskie, wojna polsko-rosyjska, cud nad Wisłą. 2.Pojęcia: traktat wersalski. 3.Postacie: Roman Dmowski, Józef Piłsudski, Ignacy Jan Paderewski, Thomas Woodrow Wilson. 4.Okoliczności wybuchu I wojny światowej, jej cechy charakterystyczne i międzynarodowe znaczenie. 5.Okoliczności odzyskania przez Polskę niepodległości. 6.Postanowienia konferencji pokojowej w Wersalu. 7.Przyczyny i następstwa powstania wielkopolskiego. 8.Przyczyny i następstwa powstań śląskich. 9.Przyczyny, przebieg i następstwa wojny polsko-bolszewickiej. 10.Przebieg granic II Rzeczypospolitej. b. Umiejętności 1.Analiza plakatów propagandowych. 2.Analiza mapy administracyjnej Polski dwudziestolecia międzywojennego. 3.Praca w grupie. 4.Samodzielne formułowanie odpowiedzi pisemnych i ustnych. 2.Metoda i forma pracy Uczniowie samodzielnie analizują plakaty propagandowe, odpowiadają na zadane do nich pytania.

10

Nauczyciel omawia przyczyny i znaczenie I wojny światowej. Nauczyciel omawia okoliczności odzyskania przez Polskę niepodległości oraz przebieg i znaczenie powstań: wielkopolskiego i śląskich, a takŜe wojny polsko-rosyjskiej. Nauczyciel wraz z uczniami, na podstawie plakatów propagandowych, omawia znaczenie wojny polsko-rosyjskiej. Nauczyciel wraz uczniami, na podstawie mapy II Rzeczypospolitej, analizuje nowy kształt państwa polskiego. 3.Środki dydaktyczne a. Plakaty propagandowe z okresu wojny polsko-rosyjskiej, nawołujące naród polski do walki przeciwko bolszewikom. b. Mapy Rzeczpospolitej Obojga Narodów i II Rzeczpospolitej. 4.Przebieg lekcji a. Faza przygotowawcza Nauczyciel wyjaśnia przyczyny i skutki I wojny światowej oraz jej znaczenie w historii Polski i całego świata. b. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel omawia okoliczności odzyskania przez Polskę niepodległości: wyjaśnia udział Polaków w I wojnie światowej, przybliŜa postacie Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego, wyjaśnia, jakie były róŜnice w poglądach obydwu polityków. 2. Nauczyciel wyjaśnia, dlaczego akurat 11 listopada jest dniem niepodległości. 3. Nauczyciel przedstawia problemy, z jakimi musiała uporać się niepodległa Polska. Wyjaśnia znaczenie konferencji w Wersalu, omawia postanowienia tej konferencji odnośnie do Polski. PrzybliŜa postacie Ignacego Jana Paderweskiego i prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona, wyjaśnia ich wpływ na historię Polski. 4. Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy. Zawierają one cztery plakaty nawołujące Polaków do udziału w wojnie polsko-rosyjskiej 1919-1921 r. oraz pytania dotyczące ich treści. Zadaniem uczniów jest analiza ilustracji i odpowiedź na pytania.

11

5. Uczniowie czytają na głos zapisane przez siebie odpowiedzi. Na ich podstawie nauczyciel omawia przyczyny, przebieg i znaczenie wojny polsko-rosyjskiej. 6. Nauczyciel omawia przebieg i znaczenie „cudu nad Wisłą”. Wyjaśnia, skąd to określenie i dlaczego dzisiaj tę bitwę uwaŜa się za jedną z najwaŜniejszych w historii Europy. 7. Nauczyciel wyjaśnia powody, dla których Polska musiała sama sobie wywalczyć przebieg granic. Omawia przyczyny i skutki dwóch najwaŜniejszych wydarzeń mających wpływ na kształtowanie się granicy zachodniej: powstania wielkopolskiego i powstań śląskich. 8. Nauczyciel omawia stosunki Polski z jej sąsiadami po ukształtowaniu się właściwych granic II RP. 9. Uczniowie wypisują w zeszycie wydarzenia omawiane na lekcji, ich daty i skutki. Wypisują teŜ państwa, które graniczyły z II RP. c. Faza podsumowująca Na podstawie map Polski pokazujących ukształtowanie granic przed zaborami i po odzyskaniu niepodległości nauczyciel wspólnie z uczniami omawia zmiany terytorialne, jakim Polska uległa wskutek zaborów. Wspólnie teŜ omawiają róŜnice pomiędzy kształtem Polski z czasów II RP a obecnym. Uczniowie wymieniają miasta, które niegdyś naleŜały do Polski, a dzisiaj są poza nią, oraz te, które przed wojną były poza granicami naszego kraju, a dziś juŜ są polskie.

Przemysław Zieliński

12

Kształtowanie się granic Polski po I wojnie światowej

1. Cele lekcji a) Wiadomości Uczeń:

• umiejscawia w czasie wydarzenia: powstanie wielkopolski, powstania śląskie, wojna polsko-bolszewicka, bitwa warszawska,

• zna takie postaci, jak: Józef Piłsudski, Roman Dmowski, • wymienia państwa, z którymi Polska graniczyła w wyniku

ukształtowania się granic po I wojnie światowej, • wymienia przyczyny wybuchu wojny polsko-bolszewickiej, • podaje róŜnicę w kształtowaniu się granicy wschodniej i zachodniej, • definiuje pojęcie plebiscyt.

b) Umiejętności Uczeń:

• wskazuje na mapie przebieg granic Polski w 1921 roku, obszar plebiscytowy, obszary, na których doszło do powstań,

• formułuje przyczyny rozpoczęcia wojny z Rosją, • dobiera powody, dla których Polska przegrała plebiscyty na Warmii i

Mazurach oraz na Śląsku, • wyjaśnia, jaki wpływ na kształtowanie się granic miał traktat

wersalski, • przeciwstawia sobie koncepcję państwa Piłsudskiego i Dmowskiego, • wyjaśnia powody wybuchu powstań w Wielkopolsce i na Śląsku.

2. Metoda i forma pracy Metoda główna - praca pod kierunkiem. Metody pomocnicze - wykład, rozmowa nauczająca. Forma pracy - praca z mapą, tekstem źródłowym. 3. Środki dydaktyczne

• Mapa Kształtowanie się granic Polski po 1918 roku - atlas, • mapa Powstania wielkopolskiego i powstania śląskiego - podręcznik.

13

4. Przebieg lekcji a) Faza przygotowawcza Czas trwania 7-10 minut. Sprawdzenie listy obecności. Sprawdzenie i ocena zadania domowego; odczytanie zadania przez jednego ucznia. Rekapitulacja wtórna; nauczyciel zadaje pytania, uczniowie odpowiadają na nie:

• Jakie decyzje w sprawie ziem polskich podjęto w Wersalu? (Odpowiedź: ziemie zaboru pruskiego - Wielkopolska i część Pomorza oddano Polsce. Gdańsk stał się Wolnym Miastem pod kontrolą Ligi Narodów. Władzę miał sprawować senat gdański. W Gdańsku Polska uzyskała przywileje w dostępie do portu oraz mogła utrzymywać swoją bazę wojskową na Westerplatte. Na Warmii i Mazurach, Górnym Śląsku oraz Powiślu miał się odbyć plebiscyt i mieszkańcy mieli zdecydować, do jakiego państwa chcą naleŜeć).

• Które ugrupowanie przejęło władzę w Rosji po rewolucji 1917 roku? (Odpowiedź: bolszewicy).

• W jaki sposób została uregulowana kwestia Kresów Wschodnich Polski? (Odpowiedź: w traktacie brzeskim, zawarły go Rosja i Niemcy. Polska nie była jego stroną).

• Dlaczego w listopadzie 1918 roku doszło do polsko-ukraińskich walk o Lwów? (odpowiedź: obie strony chciały odzyskać miasto i przyłączyć je do swojego państwa).

Nauczyciel ocenia odpowiedzi uczniów. b) Faza realizacyjna 1. Podanie tematu lekcji, omówienie jej celów i krótkie wprowadzenie uczniów w nową tematykę. Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe w 1918 roku istniały dwie koncepcje utworzenia państwa polskiego- federacyjna Piłsudskiego i inkorporacyjne Dmowskiego. Wyjaśnia krótko, na czym one polegały, a następnie zadaje pytania:

• Jakie widzicie róŜnice między podejściem Dmowskiego i Piłsudskiego? (Uczniowie powinni wskazać na stosunek do innych narodów, chęć ich polonizacji przez Dmowskiego, przebieg granic nowego państwa).

• Która z granic Polski miała traktatowe umocowanie? (Uczniowie odpowiadają, Ŝe zachodnia).

• Które tereny budziły najmniej wątpliwości, co do przynaleŜności do Polski? (Uczniowie odpowiadają: Wielkopolska).

2. Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe w grudniu 1918 roku wybuchło tu powstanie, które miało na celu pokazanie determinacji ludności w kwestii przynaleŜności państwowej. Nauczyciel prosi uczniów o odczytanie z mapy,

14

jakie tereny udało się opanować powstańcom. (Uczniowie odczytują: okolice Poznania, Konina. Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe powstanie wielkopolskie było jedynym polskim powstaniem, które zakończyło się powodzeniem). 3. Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie, na jakich terenach miał się odbyć plebiscyt. (Uczniowie odpowiadają, Ŝe na Śląsku, Warmii i Mazurach oraz Powiślu). Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe we wszystkich przypadkach głosowanie zakończyło się klęską Polski. Nauczyciel zadaje pytanie:

• Jak myślicie, dlaczego tak się stało? (Mogą padać róŜne odpowiedzi. Wśród nich powinny się pojawić następujące: na terenach tych mieszkało wielu Niemców, Polska była jeszcze słabym krajem a Niemcy gwarantowały spokojne Ŝycie, Polska toczyła w tym okresie wojny).

Nauczyciel zapisuje propozycje na tablicy i prosi uczniów, aby w dalszej części lekcji zwracali uwagę na wszystko, co mogło mieć wpływ na rezultaty plebiscytów, poniewaŜ pod koniec lekcji ponowi pytanie. 4. Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe od 1918 roku bardzo napięta sytuacja utrzymywała się na Śląsku. Prosi uczniów o przeczytanie fragmentu odezwy powstańczej z 1919 (załącznik 1.1) i relacji o początku powstania z 1920 (załącznik 1.2), a następnie o odpowiedź na pytanie:

• Dlaczego powstanie wybuchło? (Uczniowie czytają i odpowiadają: Polacy ze Śląska chcieli przyłączenia Śląska do Polski, uwaŜali przyłączenie do Niemiec za niewolę; w drugim powstaniu chodziło o przeciwstawienie się terrorowi policji niemieckiej przed plebiscytem).

Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe do III powstania doszło w wyniku niekorzystnych dla Polski rozstrzygnięć, które zapadły odnośnie podziału Śląska po plebiscycie. Nauczyciel prosi o odczytanie z mapy dat kolejnych powstań oraz odpowiedź, jakie tereny udało się opanować powstańcom. Uczniowie odczytują daty i odpowiadają: tereny aŜ po górę św. Anny w III powstaniu. Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe doprowadziło to do zmiany decyzji. 5. Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe najtrudniej było Polsce walczyć o granicę wschodnią. Nauczyciel prosi uczniów o odczytanie rozkazu Tuchaczewskiego (załącznik 1.3) i odezwy Lenina (załącznik 1.4) i odpowiedź na pytanie:

• Jakie cele stawiali sobie bolszewicy? (Uczniowie czytają i odpowiadają: przeprowadzenie ogólnoświatowej rewolucji).

Nauczyciel prosi o odczytanie z mapy, jak przebiegała wojna. (Uczniowie odpowiadają: początkowo sukcesy strony polskiej, jednak latem 1920 ruszyła wielka ofensywa radziecka, Polacy musieli się wycofać aŜ do Warszawy. Do decydującej bitwy doszło pod Warszawą 15 VIII 1920 roku. W jej efekcie rozpoczął się odwrót bolszewików). 6. Nauczyciel prosi o przeczytanie fragmentu tekstu D'Abernona (załącznik 1.5) i odpowiedź, dlaczego uwaŜa on, Ŝe bitwa warszawska naleŜała do jednych z najwaŜniejszych w historii. (Uczniowie odpowiadają: poniewaŜ gdyby Warszawa upadla to bolszewicy bez przeszkód mogliby dojść do Niemiec co doprowadziło by do całkowitej zmiany sytuacji politycznej Europy).

15

Nauczyciel wyjaśnia, Ŝe do ostatecznego ukształtowania się granicy wschodniej doszło w wyniku podpisanego traktatu ryskiego. 7. Nauczyciel prosi jednego z uczniów o podejście do mapy i wskazanie przebiegu granicy wschodniej po traktacie ryskim. Jeden z uczniów wskazuje granicę na mapie. 8. Nauczyciel prosi uczniów o porównanie dat plebiscytu na Warmii i Mazurach z datą wojny polsko-bolszewickiej i pyta, czy uczniowie widzą jakieś związki. (Uczniowie powinni zauwaŜyć, Ŝe plebiscyt odbył się w momencie, gdy Polska była najbardziej zagroŜona). c) Faza podsumowująca Rekapitulacja pierwotna (7-10 minut). Nauczyciel zadaje pytania:

• Z jakimi państwami graniczyła Polska po I wojnie światowej? WskaŜ na mapie przebieg granic. (Odpowiedź: Niemcy, Czechosłowacja, Rosja, Rumunia, Litwa)

• Jakie widzisz róŜnice w kształtowaniu się granicy wschodniej i zachodniej Polski? (odpowiedź: granica zachodnia ukształtował się w wyniku decyzji wersalskich i polskiego czynu powstańczego natomiast granica wschodnia w wyniku regularnej wojny z Rosją Radziecką).

• Która z koncepcji kształtu terytorialnego Polski zwycięŜyła? (Odpowiedź: koncepcja Dmowskiego, nie udało się stworzyć systemu państw buforowych).

• Dlaczego Polska przegrała plebiscyty? (Uczniowie odpowiadają, Ŝe Polacy byli zastraszani przez Niemców, wydawało się, Ŝe Polska nie przetrwa, zostanie zajęta przez bolszewików, Niemcy sprowadzili na tereny plebiscytowe osoby, które się tam urodziły, ale nie mieszkały na stale, Polska była młodym państwem).

Nauczyciel ocenia pracę uczniów na lekcji oraz ich odpowiedzi. 5. Bibliografia Atlas historii Polski, Demart, Warszawa 2006. Czubiński A., Problem obszaru i granic odrodzonego państwa polskiego 1918-1990, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1992. D'Abernon V. H. R., Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą, Herold-Press, Warszawa 1990, s. 10. Norman D., Orzeł biały, czerwona gwiazda, Znak, Kraków 2000. Szcześniak A. L., Historia 1914-1989, Bellona, Warszawa 1994. Śniegocki R., Historia. Burzliwy wiek XX. Podręcznik dla 3 klasy liceum ogólnokształcącego, profilowanego i technikum. Kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym, Nowa Era, Warszawa 2003.

16

6. Załączniki Załącznik 1 Teksty źródłowe. Kształtowanie się granic Polski po I wojnie światowej 1. Odezwa powstańcza z VII 1919 roku Nie chcemy dłuŜej jęczeć pod panowaniem niemieckim, chcemy być złączeni z braćmi naszymi tej samej mowy, tej samej krwi, tego samego ducha. Chcemy wydostać się z niewoli, chcemy być panami we własnym domu. Chcemy naleŜeć do wolnej, niepodległej, zjednoczonej ojczyzny. 2. Relacja o początku II powstania śląskiego Nastała niedziela 19 VIII 1920 rok. W Katowicach Niemcy zaczęli urządzać demonstracje. Napadając na Polaków, podpalili i zdemolowali siedzibę Polskiego Komitetu Plebiscytowego. Wtedy teŜ został zamordowany przez tłum doktor Mielecki. Wojsko francuskie było bezradne (...) Na wieść o napadzie (...) posypały się groźby i Ŝądania odwetu. W nocy został rozbrojony posterunek policji w Janowie i zaczęło się II powstanie. W poniedziałek został na znak protestu ogłoszony strajk. Teraz, kto miał jeszcze jaką broń z I powstania, wyciągał ją i popołudniem razem z powstańcami z Szopienic ruszyliśmy na Mysłowice, gdzie stacjonowała cała sotnia policji. Miasto wnet zostało zdobyte. 3. Rozkaz dzienny Tuchaczewskiego z 2 VII 1920 Armia spod znaku Czerwonego Sztandaru i armia łupieŜczego Orła Białego stają twarzą w twarz w śmiertelnym pojedynku. Ponad martwym ciałem białej Polski jaśnieje droga ku ogólnoświatowej poŜodze. Na naszych bagnetach poniesiemy szczęście i pokój ludności pełnej mozołu. Na Zachód! Wybiła godzina ataku! Do Wilna, Mińska, Warszawy! Naprzód marsz! 4. Odezwa Lenina JeŜeli nasi towarzysze z zagranicy pomogą nam, teraz zorganizować jednolitą armię, to Ŝadne niedociągnięcia nie przeszkodzą nam w wykonaniu naszego zadania. Zadaniem tym jest dokonanie światowej rewolucji proletariackiej, stworzenie światowej Republiki Radzieckiej. Teksty na podstawie: Szcześniak A. L., Historia 1914-1989, Warszawa 1994

17

5. D'Abernon o bitwie warszawskiej Współczesna historia mało zna wydarzeń posiadających większe znaczenie niŜ bitwa pod Warszawą w 1920 roku. Nie zna zaś ani jednego, które byłoby mniej doceniane (...) Gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się zwycięstwem bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, nie ulega bowiem wątpliwości, Ŝe z upadkiem Warszawy Środkowa Europa stanęłaby otworem dla propagandy komunistycznej i dla sowieckiej inwazji (...) w Ŝadnym momencie niebezpieczeństwo nie było większe. Materiały źródłowe przygotowane na podstawie: V. H. R. D'Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą, Herold-Press, Warszawa 1990, s. 10.

7. Czas trwania lekcji 45 minut 8. Uwagi do scenariusza Lekcja przeznaczona dla klas technikum.

Anna Śliwa

18

Powstanie Wielkopolskie w regionie pilskim.

Konspekt lekcji regionalnej dla gimnazjum Kl. I -III 2 godz.

Cele ogólne: 1. Poznanie dziejów historii Polski lat 1914-1919 2. Analiza historii regionu w okresie Powstania Wielkopolskiego w latach 1918-1919 3. Historia powstania w kulturze 4. Tradycje narodowościowe - potrzeba kształtowania toŜsamości narodowej i zachowanie w pamięci społeczeństwa historii i znaczenia Powstania Wielkopolskiego dla dziejów narodu i państwa polskiego. Cele operacyjne: 1.Uczeń zdobył wiedzę na temat: - przynaleŜności do środowiska lokalnego - poznał bohaterów historycznych swojego regionu - potrafi wymienić instytucje i towarzystwa związane z Powstaniem Wielkopolskim - wie co to jest nagroda honorowa - dobosz 2. Uczeń zrozumiał pojęcia: - powstanie - region, region pilski, Wielkopolska - statuetka - patron - notatka prasowa 3. Uczeń nabył umiejętności: - posługiwania się poszukiwaniem notatki prasowej w gazetach regionalnych - wyszukiwania w słownikach i encyklopediach terminów niezbędnych do zrozumienia tematu Metody: - problemowa -poszukująca „burza mózgów” - dyskusja - wykład nauczyciela na temat Powstania Wielkopolskiego Formy pracy: - indywidualna ( poszukiwanie terminów w słownikach) - grupowa ( odpowiedzi na pytania)

19

Środki dydaktyczne: 1. Plansza umieszczona na stelaŜu: „Powstanie Wielkopolskie w regionie pilskim” z fotosami 2. Fotosy ze Zbiorów specjalnych PBP 3. Album: „W 86 rocznicę Powstania Wielkopolskiego w regionie pilskim” – A. Biela 4. Miejsca pamięci narodowej dotyczące Powstania Wielkopolskiego – A. Biela 5. KsiąŜki słuŜące pomocą przy wyjaśnianiu tematu: - Anders Paweł: „ Powstanie Wielkopolskie : miejsca pamięci narodowej, Poznań, 1988 68863 P - Czubiński Antoni, Grot Zdzisław, Miśkiewicz Benon : „Powstanie Wielkopolskie: zarys dziejów”; Warszawa- Poznań, 1988 68363 P - Chwaliszewski Roman: „ Powstańcze boje o Wysoką”; Piła,1998 Br 1003 P - Podhajska Bronisława: „Powstanie Wielkopolskie w powiecie czarnkowskim w latach 1918-1919. Praca dyplomowa pisana pod kierunkiem prof. Edmunda Makowieckiego -Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Podyplomowe Studium Historyczne. Br 1016 P - Purczyński Władysław: „Ppłk dr med. Stanisław Kuliński 1885-1938 : patron Zespołu Szkół Zawodowych nr 2 w Wągrowcu; Wągrowiec, 1995 (Biblioteka ”Głosu Wągrowieckiego” seria nr 2 (Publikacja wydana z okazji 110 rocznicy ur. S. Kulińskiego) - Purczyński Władysław: „Wągrowiec w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 (Biblioteka „Głosu Wągrowieckiego” seria nr 3) 83797 P - Wielkopolski Powstaniec 1918-1919; Poznań 1997. Rocznik społeczno-informacyjny nr 3 Zarzad Główny Towarzystwa Pamięci Powstańców Wielkopolskich 1918-1919 Br 1013 P 6. Słowniki j. polskiego, słowniki historyczne, encyklopedie 7. Kaseta magnetowidowa: „Chwała zwycięzcom” z serii: Sensacje XX wieku - F 665 (55 min) Opowieść o patriotyzmie, gospodarności, zręczności politycznej i bohaterstwie ludzi, o tym jak szybko zorganizowali władze i 30-tysięczna armię, wystąpili przeciwko zaborcy i w krwawych bojach zwycięŜyli.

20

Plan lekcji I . Ogniwo wstępne. 1.Wprowadzenie do tematu: nauczyciel-bibliotekarz Alicja Biela Co to jest Powstanie Wielkopolskie, jakie ma znaczenie? Powstanie Wielkopolskie to wystąpienie zbrojne ludności Wielkopolski i polskich oddziałów wojskowych przeciw panowaniu niemieckiemu, podjęte w celu przyłączenia tych ziem do Polski. Formowano StraŜe Ludowe, gromadzono broń. Powstanie wybuchło 26.XII.1918 r. w Poznaniu i wkrótce objęło całą Wielkopolskę. Miało ogromne znaczenie, gdyŜ zwycięstwo i ofiara poniesiona przez powstańców pozwoliło na przyłączenie terenów i ziem Wielkopolski do odrodzonego państwa polskiego, pobudziło ducha polskości w narodzie. Nauczyciel eksponuje temat umieszczony na stelaŜu wraz z fotosami. 2. Podział uczniów na 5 grup. Rozdanie kartek z pytaniami i wyjaśnienie sposobu odpowiedzi. Podanie uczniom słowników i encyklopedii. II. Ogniwo właściwe 1. Uczniowie skupiają się nad wyszukiwaniem odpowiedzi na pytania na podstawie podanych słowników i encyklopedii. Grupa 1. Co to jest powstanie? Zbrojne wystąpienie o charakterze wyzwoleńczym, walki narodu w obronie swych praw. [Praktyczny Słownik Współczesnej Polszczyzny ; Poznań,2001,t.31 s.385] Grupa 2. Wyjaśnij pojęcia: region, region pilski, Wielkopolska? region z łac. regionis - określony teren, część terytorium wyróŜniający się zespołem cech krajobrazowych lub nabytych wynikających z działalności człowieka; region pilski : j. w, obszar w dolinie rzeki Noteć; [Praktyczny Słownik Współczesnej Polszczyzny; Poznań, 2001 t.. 35 s.350] Wielkopolska - Dzielnica historyczna w Zachodniej i Środkowej Polsce połoŜona w dorzeczu Warty oraz Środkowej Odry i dolnej Wisły. Wielkopolanie są ludźmi, którzy mają silne poczucie zakorzenienia i odpowiedzialności za los swego regionu. [Praktyczny Słownik Współczesnej Polszczyzny ;Poznań,2004 t.45 s.277 ] Grupa 3. Jak rozumiesz słowo tradycja i pojęcia z nim związane: statuetka, dobosz, rota, towarzystwo ,miejsca pamięci narodowej ? tradycja - zasady postępowania, obyczaje, poglądy, wiadomości przechodzące z pokolenia na pokolenie [Słownik Języka Polskiego; Warszawa 1989 T.3 (R -ś) s.519 ] statuetka - mała statua, posąŜek porcelanowy, gliniany

21

[Słownik Języka Polskiego; Warszawa,1989 T.3 (R - ś) s.325] dobosz - członek orkiestry wojskowej grający na bębnie [Słownik Języka Polskiego; Warszawa, 1989 T.1 (A - K) s.404 ] rota - polska pieśń patriotyczna śpiewana w 500 rocznicę bitwy pod Grunwaldem (1410-1910) jako protest przeciw germanizacji narodu polskiego ( słowa M. Konopnicka, muzyka F. Nowowiejski) [Słownik Języka Polskiego; Warszawa, 1981 T.3 (R -ś) s.76] towarzystwo - organizacja, stowarzyszenie, zgrupowanie ludzi mających wspólne cele [Słownik Języka Polskiego; Warszawa, T.3 (R - Z) s.518 ] miejsca pamięci Powstania Wielkopolskiego - pomniki, tablice i mogiły związane z powstaniem Pomniki i tablice Powstania Grudniowego 1918 r. są nierozdzielną częścią historii, tradycji i krajobrazu ziemi wielkopolskiej. Licznie rozsiane po miastach, wsiach, osadach, budynkach polach i cmentarzach, zostały wtopione w krajobraz Wielkopolski. KaŜda z tych pamiątek sławi jakiś fragment powstania, opiewa waŜne zdarzenie tamtych czasów, głosi jak drogo była okupiona wolność przez ludność tej ziemi. [Powstanie Wielkopolskie: miejsca pamięci narodowej; Poznań, 1988 s.3] Grupa 4 Kim był Ignacy Paderewski i Józef Piłsudski? Ignacy Paderewski - (1860-1941) pianista, kompozytor, polityk, działacz społeczny. Studiował w Wiedniu, najwybitniejszy pianista świata. W 1913 r. osiadł w USA. Wrócił do kraju w 1918 r. [Encyklopedia PWN; Warszawa,1975 s.429] Józef Piłsudski - (1867-1935) działacz niepodległościowy, polityk, marszałek Polski. W 1887 r. więziony za udział w zamachu na cara Aleksandra III, zesłany na Syberię; czołowy przywódca Ruchu Robotniczego PPS. Inicjator powstania Legionów Polskich I Brygady. Od XI. 1919-1922 r. Naczelnik Państwa Polskiego [Encyklopedia PWN; Warszawa, 1975 s.521] Grupa 5 1.Notatka prasowa: jej cechy i rodzaje. Tekst o charakterze informacyjnym, nastawiony na przekaz danych odznaczający się precyzją, rzeczowością. Notatka prasowa jest gatunkiem publicystycznym. Składa się z tytułu i argumentów. Zawiera wyciąg z czyjejś wypowiedzi (zapis cytatu opatrzonego cudzysłowem) lub streszcza wypowiedź słowami notującego. Styl notatki zawiera elementy streszczenia, opisu, charakterystyki. Jest lakoniczny. Notatka prasowa ma charakter uŜytkowy. [Kuźniak Michał, Rzepecki Sławomir: „Jak pisać”; Bielsko-Biała, 2002 86780 P] 2. Próba wyszukania notatki prasowej w „Gazecie Poznańskiej” na temat Powstania Wlkp. 3. Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela próbują odpowiedzieć na zadane pytania.

22

Głośna dyskusja uczniów i nauczyciela . Pomoc nauczyciela w wyjaśnianiu pojęć. 4.Prelekcja - wykład nauczyciela na temat genezy, wybuchu i przebiegu wydarzeń związanych z Powstaniem Wielkopolskim w naszym regionie . Rozszerzenie wiedzy zasugerowanej w temacie lekcji. Geneza:

1. Sytuacja polityczna Polski w zaborze pruskim. 2. Rozwój sytuacji w Wielkopolsce w połowie listopada 1918 r. - problem narodowościowy

3 .Powstawanie Rad Ludowych skupiających przyszłych Powstańców . 4. Wojskowe przygotowania powstania - formowanie oddziałów zbrojnych (SłuŜby StraŜy Ludowej - Obywatelskiej )

Wybuch Powstania Wielkopolskiego w Poznaniu 26.XII.1918 r.

1.Przyjazd Ignacego Paderewskiego do Poznania 26.XII., powodujący wzrost nastrojów politycznych Wielkopolan 2.Spontaniczny zryw oddziałów polskich.

Walki o wyzwolenie Wielkopolski

1. Pierwszy okres walk w Poznaniu - dowódca powstania mjr Stanisław Taczak 2. Rozprzestrzenienie się walk na całą Wielkopolskę ( Szamotuły, Gniezno Środa Wielkopolska, Witkowo, Kłecko, Września, Kościan, Śrem). 3. Wystąpienia zbrojne powstańców i walki na terenie regionu pilskiego ( Gołańcz, Wągrowiec, Rogoźno, Wysoka, ChodzieŜ, Czarnków ). 4. Działania powstańców w północnej części Wielkopolski - Niemcy bronili linii kolejowej Toruń-Bydgoszcz- Piła (dowódca ppor . Włodzimierz Kowalski ). 5. Tworzenie sprawnego dowództwa i jego działalność do 15.01.1919 r. 6. Drugi okres walk ( od 8 do 15.01.1919 r.). Ofensywa powstańców w Północnej Wielkopolsce. Zwiększenie zdobyczy powstańców. 7. Trzeci okres dziejów wojennych Powstania Wielkopolskiego ( od 16.01.do 16.02 1919 r.)

Reorganizacja dowództwa głównego i tworzenie Armii Wielkopolskiej ( dowódca -gen. Józef Muśnicki ) i inni: Edmund Rogalski, Władysław Wawrzyniak, Zygmunt Wieliczka, Stanisław Thiel, Ignacy Busza. Powstańcy odnoszą zwycięstwa na wszystkich frontach. OręŜ powstańczy góruje nad przewagą sił niemieckich. 8.Sytuacja wojenna w Wielkopolsce w okresie rozejmu w Trewirze (od 16.02 do 28.06.1919 r.)

23

ZasłuŜeni powstańcy regionu pilskiego:

Wysoka: Bogdan Bederski, Andrzej Serówka Wągrowiec: Ignacy Wegner, Włodzimierz Kowalski, Stanisław Kuliński Czarnków: Zdzisław Orłowski oraz inni Dzielne kobiety - społecznice powstańcze: Izabela Drwęska, Maria Kulińska, Maria Kurnatowska, Wanda Niegolewska, Irena Buszkiewicz

Podsumowanie znaczenia Powstania Wielkopolskiego jako zwycięskiego oręŜa w walce z Niemcami i podkreślenie bohaterstwa ludu wielkopolskiego. III. Ogniwo końcowe. Podsumowanie 1.Dialog na temat tradycji i miejsc pamięci narodowej Powstania Wielkopolskiego. 2.Odczytanie miejsc pamięci w regionie pilskim z opracowanej przez nauczyciela karty dołączonej do konspektu. Szczególne miejsca pamięci w Pile: - Tablica pamiątkowa na Dworcu PKP, poświęcona I. Paderewskiemu i J. Piłsudskiemu, którzy przejeŜdŜali przez Piłę - Pomnik-kamień przy Banku PKO -ul. Bydgoska poświęcony powstańcom, przywiezionym i więzionym w pilskim więzieniu przy ul. Sikorskiego - ulica Powstańców Wielkopolskich. W miejscach pamięci corocznie w grudniu oddawany jest hołd powstańcom, odbywają się uroczyste apele i układane kwiaty pod pomnikiem Zarząd Główny Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Poznaniu w 1996 r. ustanowił Nagrodę Honorową "Dobosz Powstania Wielkopolskiego" dla uhonorowania osób i instytucji wyróŜniających się w popularyzowaniu pamięci twórczej i naukowej o powstaniu. 3.MłodzieŜ ogląda kasetę video pt: „Chwała zwycięzcom” 4.Wystawa ksiąŜek i czasopism ze zbiorów Biblioteki Pedagogicznej w Czytelni . 5.Podsumowanie lekcji przez nauczyciela. Podziękowanie młodzieŜy i wychowawcy oraz zaproszenie do korzystania z naszych zbiorów.

Alicja Biela Biblioteka Pedagogiczna w Pile

1. Co to jest powstanie ? 2. Wyjaśnij pojęcia : region, region pilski, Wielkopolska 3. Jak rozumiesz słowo tradycja i pojęcia z nim związane :

Statuetka, dobosz, rota, towarzystwo, miejsca pamięci narodowej ? 4. Kim był Ignacy Paderewski i Józef Piłsudski ? 5. Notatka prasowa jej cechy i rodzaje

24

Wycieczka do internetowego muzeum. Konspekt lekcji regionalnej.

Na zajęciach uczniowie zdobywają wiedzę na temat powstania

wielkopolskiego (1918-1919) oraz ćwiczą umiejętność poszukiwania informacji w Internecie.

Cele ogólne: - poznanie podstawowych wiadomości o powstaniu wielkopolskim, - kształtowanie toŜsamości narodowej przez zapoznanie uczniów z tradycją powstańczą, - doskonalenie umiejętności posługiwania się technologią informatyczną Cele operacyjne: Po zajęciach uczeń potrafi - wyjaśnić pojęcia: powstanie, region, Wielkopolska; - opowiedzieć o najwaŜniejszych wydarzeniach związanych z powstaniem wielkopolskim; - wskazać ciekawe strony WWW na omawiany temat; - przedstawić wyniki własnych poszukiwań sieciowych. Środki dydaktyczne: - strony WWW dotyczące powstania wielkopolskiego, - mapa "Ziemie polskie pod zaborami", - prezentacja multimedialna, - kartki z poleceniami dla grup. Metody: lekcja w pracowni komputerowej, praca pod kierunkiem nauczyciela. Przebieg lekcji • Krótkie wprowadzenie dokonane przez nauczyciela, ilustrowane prezentacją. - Przypomnienie, Ŝe Wielkopolska była pod zaborem pruskim. - Krótkie omówienie metod germanizacyjnych. - Wyjaśnienie, na czym polegała sprzyjająca sytuacja dla Polski w1918r. • Uczniowie otwierają stronę internetową poświęconą powstaniu wielkopolskiemu: www.tutej.pl/cms.php?i=5173 • Podział na grupy. Przydzielenie poszczególnym grupom zadań - rozdanie kartek z poleceniami:

25

Grupa I – pojęcia Wyszukaj w internetowym słowniku języka polskiego (sjp.pwn.pl, encyklopedia.wp.pl) pojęcia: powstanie, region, Wielkopolska. Zapoznaj się z tymi pojęciami. Skopiuj ich definicje do utworzonego dokumentu w programie Word . Grupa II – mapa Wyszukaj w Internecie mapę "Prowincja Poznań na mapie Europy" oraz "Mapę rozpowszechniania się powstania wielkopolskiego na przełomie 1918-1919" (pl.wikipedia.org, www.eligiusztomkowiak.jdm.pl). 'Skopiuj mapy w formacie JPG do utworzonego przez siebie folderu. Na podstawie "Mapy rozpowszechniania się powstania wielkopolskiego na przełomie 1918-1919" wymień główne ośrodki ruchu powstańczego . Grupa III - ikonografia Wyszukaj w Internecie obrazy Leona Prauzińskiego (www.poznan.pl/powstanie). Skopiuj obrazy w formacie JPG do utworzonego przez siebie folderu. Odpowiedz na pytania: - Jak wyglądały ulice Poznania w dniu przyjazdu Paderewskiego 26 grudnia 1918 r.? - O czym świadczą tłumy i dekoracje na ulicach miasta? - Jakie wydarzenia zostały uwiecznione na obrazach? Które z nich dotyczą walk o Poznań? Grupa IV - zwycięstwo Wyszukaj w Internecie ilustracje archiwalne dotyczące powstania wielkopolskiego (www.poznan.pl/ powstanie). Skopiuj fotografie w formacie JPG do utworzonego przez siebie folderu. Odpowiedz na pytania: - Jakie wydarzenia zostały uwiecznione na zdjęciach? - Które z nich dotyczą przejęcia władzy przez Polaków? Grupa V – rocznica Wyszukaj w Internecie ilustracje archiwalne dotyczące powstania (www.poznan.pl/pows ta nie) Skopiuj fotografie w formacie JPG do utworzonego przez siebie folderu. Wymień słynne postacie historyczne znajdujące się na zdjęciach. •Po wyznaczonym czasie (około 15 minut) grupy referują wyniki swojej pracy. •Rekapitulacja: zapisanie wniosków na temat powstania wielopolskiego w formie prezentacji. Polecenie dla uczniów:

26

Wejdź do sieci lokalnej. Wykorzystaj materiały zebrane przez kolegów i własne do wykonania prezentacji "Powstanie wielkopolskie 1918-1919" .

Danuta Wojciechowska

Poniec, Szkoła Podstawowa im. mjr. Henryka Sucharskiego

Generał Józef Dowbor - Muśnicki

27

Materiały repertuarowe

28

„Powstanie Wielkopolskie” - scenariusz apelu.

Miejsce: aula szkolna Dekoracja: Ŝywe kwiaty biało-czerwone w duŜym wazonie, wystawa przedstawiająca ilustracje z przebiegu powstania wielkopolskiego, duŜy napis: Gdy wzeszła jutrzenka wolności ... Osoby biorące udział w apelu: - narrator (w odświętnym stroju) - uczniowie ( w odświętnym strojach z przypiętymi biało-czerwonymi kokardkami) - uczeń ucharakteryzowany na Paderewskiego - uczeń ucharakteryzowany na Piłsudskiego Materiały literackie: "Hymn do miłości ojczyzny" 1. Krasicki, "To jest Polska" Z. Jerzyna, "Pieśń Maryńczyków", H. Zborowski " Tam od Gniezna i od Warty biją głosy ... "M. Konopnicka, "Na czarny bór popłynie zew ... " fragment wiersza J. Wróbla, "Dzwonią kulki jak grady po bruku ... " z poezji R. Wilkanowicza, "Tobie Polsko, ta kropla krwi wrzącej ... ", fragment utworu R. Wilkanowicza. Cele:

• utrwalenie wiadomości na temat kształtowania się granic państwa polskiego

• wzmocnienie postawy patriotyzmu Przebieg uroczystości: Wprowadzenie sztandaru szkoły Odśpiewanie hymnu Uczeń 1 wiersz Krasicki 1. " Hymn do miłości ojczyzny" Narrator 1 Rok 1918 stanowi w dziejach Polski datę przełomową. Zakończył stuletnią niewolę, trójzaborowy podział kraju, beznadziejność połoŜenia i iluzoryczność aspiracji państwotwórczych narodu. Polska jawi się ponownie na mapach politycznej Europy. Na oczach ówczesnego świata pod koniec wojny runęły trony i imperia trzech potęg zaborczych. Rewolucje zachwiały ich systemami politycznymi I załamały się ich aparaty okupacyjne.

29

Narrator 2 Na fali tych procesów nocą z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, który proklamował oswobodzenie centralnych i zjednoczenie pozostałych ziem polskich. Uczeń 2 Polska wybuchła Uczeń 3 Wyłoniła się z oparów wojny Uczeń 4 Nastała Uczeń 5 W blaskach porannej zorzy nadeszła Pieśń Legiony (My I Brygada) Uczniowie wiersz "To jest Polska" Kiedy nagle las zaszumi, Mowę sosny gdy zrozumiesz To jest Polska Gdy zobaczysz gdzieś topolę Królujące ponad polem To jest Polska Gdy zobaczysz płowe wrzosy Rozbłyskane w kroplach rosy To jest Polska Kiedy drogim jest Ci w Ŝyciu śyto srebrne przy KsięŜycu To jest Polska Ujrzysz biało krzyŜ wycięty Hełm i pod nim piasek święty To jest Polska Narrator 1 Załamanie się aparatu władzy zaborców wytworzyło jesienią 1918 r. dogodne warunki do ujawnienia się przedstawicielstw i powołania reprezentacji narodowych na centralnych ziemiach polskich. Uczeń Piłsudski Warszawa 18 listopada Powstaje Rząd Ludowy. Obejmuję stanowisko tymczasowego naczelnika państwa, jednocześnie sprawuję władzę reprezentacyjną Republiki Polskiej.

30

Jeszcze dziś kieruję notę do mocarstw zachodnich, w której proklamuję istnienie Państwa Polskiego Niepodległego, obejmującego wszystkie ziemie zjednoczonej Polski. Uczeń 2 Wiersz" Pieśń Maryńczyków " NaprzódŜe, brać Maryńskiego, Sztandar do góry swój wznieść! Siła zamachu wrogiego Nie zdołała nas zniszczyć ni zgnieść! Czy umrzeć na przyjdzie wśród boju Czy w murach szpandały nam gnić Z trudu naszego i znoju Polska powstanie, by Ŝyć! Nikt nie powstrzyma rycerzy, Ofiarnych na znoje trud, KaŜdy pod sztandar swój bieŜy Do walki za wolność i lud. Narrator 2 W dniu 11 listopada w lasku pod Compiegne podpisano zawieszenie broni. Rząd niemiecki przyjął alianckie warunki kapitulacji. Wojna światowa została w zasadzie zakończona, ale przyszłość państwowa ziem polskich zaboru pruskiego pozostawała nadal niejasna. Narodowe losy i państwowa przyszłość Wielkopolski rozstrzygały się znacznie później i poszły innymi torami dziejów. Pieśń" Marsz strzelców" Narrator 1 Rozwój wydarzeń w Niemczech odbił się głośnym echem w Poznańskim. Rankiem 10 listopada miasta i miasteczka Wielkopolski zaroiły się od spontanicznie manifestujących Ŝołnierzy, którzy opanowali gmachy publiczne, zdejmowali z nich godła cesarskie, wiecowali na ulicach i placach. Narrator 2 Wielkopolska pozostawała nadal w niemieckiej niewoli. WciąŜ egzystowały na tych ziemiach stare władze pruskie. Dalej sprawowali swe antypolskie Funkcje urzędnicy hakatyści. Prowadziła dalej swą działalność znienawidzona przez lud Komisja Kolonizacyjna, zajmująca się przedłuŜaniem kontraktów dzierŜawnych. Język niemiecki był oficjalnym językiem urzędowym, a w szkołach panowała atmosfera dyskryminacji narodowościowej. Uczeń 3 Wiersz M. Konopnicka" Tam od Gniezna i od Warty Biją glosy .... ". Tam od Gniezna i od Warty

31

Biją głosy w świat otwarty, Biją głosy ziemia jęczy -Prusak dzieci polskie męczy Bijcie dzwony, bijcie serca, Niech drŜy Prusak przeniewierca, Niech po świecie krzyk wasz leci. -Prusak męczy polskie dzieci Narrator 1 W napiętej sytuacji grudnia 1918 r. cierpliwość ludu wielkopolskiego była juŜ na wyczerpaniu. Tworzyły się konspiracyjne grupy wojskowe, gromadzono potajemnie broń i amunicję ,urządzano tajne narady. Powstanie było tylko kwestią chwili. W sytuacji, gdy trudno juŜ było opanować namiętności narodowe miał miejsce przyjazd wielkiego Polaka kompozytora Ignacego Paderewskiego Uczeń Paderewski W dniu 26 grudnia zatrzymałem się w Poznaniu w drodze z ParyŜa do Warszawy. Jestem delegatem Komitetu Narodowego. Mój pobyt będzie krótki, poniewaŜ spieszę się na spotkanie z Józefem Piłsudskim w związku ze zbliŜającą się konferencją pokojową. Jestem pod wielkim wraŜeniem, Poznaniacy przyjęli mnie z patriotycznym entuzjazmem, a przed hotelem Bazar, w którym się zatrzymałem, witało mnie tysiące Polskich dzieci. Wszyscy (okrzyki) Niech Ŝyje Polska, Jeszcze polska nie zginęła, Zostań z nami Narrator 2 Dnia 27 grudnia około godz. 17 padły w centrum Poznania pierwsze strzały. Powstanie wybuchło. Franciszek Ratajczak i Antoni Andrzejewski to pierwsi powstańcy którzy polegli podczas ataku na pruskie Prezydium Policji . Walki trwały w wielu punktach miasta rzucono się do obrony Bazaru. Aresztowano niemieckie dowództwo wojskowe. Zawładnięto Śródmieściem, opanowano koszary, kolej, pocztę, i waŜniejsze budynki uŜyteczności publicznej. Nazajutrz zajęto Cytadelę podmiejskie fortyfikacje, zdobyto na nieprzyjacielu wiele sprzętu, broni i amunicji. Dnia 6 stycznia Poznań był ostatecznie wolny od zaborcy. Uczeń 4 Wiersz" Na czarny bór popłynie zew ..... ". Nad czarny bór popłynie zew I wstaną dawni woje, Zaszczęknie miecz, zadzwoni róg, Zawoła Lud na boje. Wyniosły kurchan, ojców grób, Wierzeje swe rozrworzy I stanie Lud w koronach łun,

32

W świtalnej stanie zorzy. Niech płynie pieśń przez wrota chat I zbudzi syny rolne Niechaj w świtalnych ogniach zórz Powstaną Ludy wolne! .. Narrator 1 W ślad za Poznaniem przewrót wolnościowy przetoczył się przez całą Wielkopolskę Najpierw wyzwoliły się miasta leŜące w pobliŜu Poznania. Powstanie rozprzestrzeniało się szybko i łatwo bez rozlewu krwi poniewaŜ Niemcy byli zaskoczeni gwałtownością rozwoju zdarzeń Uczeń 5 Wiersz" Dzwonią kulki jak grady po bruku ..... ". Dzwonią kulki jak grady po bruku, Dudnią wozy potworne jej smoki, Wolność! Wolność! Krzyk leci wśród huku: Lęk za piersi cię chwyta złooki. Gra kulomiot przeciągle stakato, Huczy motor w potwornej machinie: Cała jezdnia, jak potok w dal płynie: Wolność! Wolność! Krzyk dzwoni przed kratą. Wolność! Wolność! Rozłkane drŜą łona. Serce - ptaki trzepocą radośnie: Same w niebo się wznoszą ramiona: Słońce! Słońce! Przegląda się w wiośnie Narrator 2 Gwałtowny rozpęd Powstania nie pozwalał na wytworzenie się jednolitej myśli strategicznej i taktycznej. Działania przebiegały samorzutnie. Od 8 stycznia nastąpił zwrot w powstaniu . Zaczął się proces tworzenia regularnych wojsk powstańczych . Pierwszym głównym dowódcą powstania od 28 grudnia do 17 stycznia był major Stanisław Taczak. Następnie obowiązki głównodowodzącego przejął generał Józef Dowbór -Muśnicki. Narrator 1 Pod koniec stycznia Powstanie znalazło się w powaŜnym niebezpieczeństwie. Działania wojenne toczyły się na czterech frontach. Dnia 28 stycznia ruszyła na Wielkopolskę potęŜna ofensywa niemiecka. Nacierające zewsząd wojska niemieckie górowały nad Ŝołnierzem wielkopolskim liczebnością , doświadczeniem i wyposaŜeniem. Z trudem odpierali powstańcy te ataki prowadzone na wszystkich frontach jednocześnie. WaŜyły się losy powstania.

33

Pieśń "Kadrówka" Narrator 2 W tym decydującym momencie francuscy alianci włączyli sprawę wstrzymania ognia w Poznańskim do ogólnych warunków postawionych Niemcom przy przedłuŜaniu rozejmu w Trewirze dnia 16 lutego 1919 r. , zmuszając tym krokiem stronę niemiecką do bezzwłocznego przerwania działań na froncie wielkopolskim. Wszyscy: Powstanie Wielkopolskie zostało uratowane. Narrator 1 Jednak walki w Wielkopolsce nie ustały natychmiast, po rozejmie w Trewirze. Miały miejsce krwawe incydenty, starcia graniczne aŜ do dnia 28 czerwca, podpisania przez rząd niemiecki traktatu pokojowego. Uczeń 6 Wiersz" Tobie Polsko, ta kropla krwi wrzące .... ". Tobie Polsko, ta kropla krwi wrzącej, Tobie Polsko, tych naszych serc bicie, Tobie kaŜdy cień myśli gorącej, Tobie wszystko, na śmierć i na Ŝycie! Narrator 2 Powstanie wywołało na sygnatariuszach aktu końcowego w Wersalu duŜe wraŜenie i uwaŜane było powszechnie za nie kwestionowany fakt dokonany a zarazem wpłynęło na przyznanie Poznańskiego Polsce. Pieśń "Rota"

BoŜena Mielczanek Zespół Szkół we Władysławowie

34

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 1918 - 1919 „ Z Bogiem w sercu z bronią w ręku, wobec wroga

Ojczyzny bez lęku.” Narrator 1: Co roku obchodzimy rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego, jedynego zrywu patriotycznego w historii Polski zakończonego zwycięstwem naszego narodu. Dlaczego to powstanie odegrało tak doniosłą rolę dowiemy się po wysłuchaniu naszego apelu. Narrator 2: Jesienne listopadowe dni 1918 r. były okresem radosnego entuzjazmu. Wszyscy Polacy cieszyli się z odradzania niepodległego państwa. Powstawały władze polskie i formowały się oddziały Wojska Polskiego. Na frontony budynków państwowych wracały orły białe i barwy narodowe. Działo się tak w prawie całym byłym Królestwie Polskim, w Zachodniej Galicji i na Śląsku Cieszyńskim. Pozostałe ziemie polskie: Śląsk, Wielkopolska i Pomorze miały poczuć smak wolności dopiero w następnych latach. Recytator 1: Dymy i mgły Europę zasnuwały, Wracali z frontów Ŝołnierze, Politycy radzili Schyleni nad mapami. ( ... ) Wielkopolsko, czy spadnie na nas wolność Nagle - jak chmura złotych ptaków? Kto podaruje nam prawo Do domu naszego i ziemi? Czy zerwie się gniew buntowniczy, Czy wszystko w sercach wygasło? Kto o swą wolność nie walczy, Ten widać nie jest jej wart. Zbierali się młodzi i starzy, Liczyli kule i broń. Kto krzyknie? Kto rzuci hasło? (Ewa Najwer "Tryptyk powstańczy 1918-1919" - fragm. W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 158)

Narrator 1: Gdy 11 listopada 1918 roku ogarnięte rewolucją Niemcy podpisały zawieszenie broni i zakończyła się 1 wojna światowa, w Poznaniu uaktywniły się wszystkie organizacje wolnościowe. Kierownictwo nad nimi przejęła Naczelna Rada Ludowa. Pragnęła ona w pokojowy sposób, za zgodą Niemiec przyłączyć Wielkopolskę do odradzającego się właśnie państwa polskiego. Odmowa berlińskich władz spowodowała wzrost napięcia w Poznaniu.

35

Narrator 2: Na skutek rosnącej wrogości wobec ludności niemieckiej i tworzenia przez nią własnych organizacji zbrojnych, Polacy zaczęli gromadzić broń i amunicję. Zdobywano ją w magazynach i koszarach wojskowych i przekazywano oddziałom utworzonej straŜy ludowej i druŜynom skautowym. Wobec groźby germanizacji - działalność towarzystwa gimnastycznego "Sokół" nie ograniczała się tylko do krzewienia kultury fizycznej. Pod szyldem tej organizacji działało wiele klubów, towarzystw i kół skupiających dorosłych i młodzieŜ. Członkowie "Sokoła" swymi strojami organizacyjnymi podkreślali swą polskość, a ich zbiorowe pokazy pokrzepiały pozostałych rodaków. Narrator 1: W obronie polskości stawały nawet dzieci szkół podstawowych, gdy na lekcjach religii zabroniono im posługiwać się językiem polskim. Strajk we Wrześni stał się najbardziej znanym symbolem walki z germanizacją. Jego brutalne stłumienie wywołało oburzenie w całej Europie. Chór: Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród, Nie damy pogrześć mowy! Polski my naród, Polski lud, Królewski szczep piastowy. Nie damy, by nas gnębił wróg ... Tak nam dopomóŜ Bóg! Tak nam dopomóŜ Bóg! Do krwi ostatniej kropli z Ŝył Bronić będziemy Ducha, AŜ się rozpadnie w proch i pył KrzyŜacka zawierucha. Twierdzą nam będzie kaŜdy próg .... Tak nam dopomóŜ Bóg! Tak nam dopomóŜ Bóg! Narrator 2: Wielkopolanie poddawani przez wiele lat ogromnej presji odparli zwycięsko wszystkie próby wynarodowienia. Byli silni, dobrze zorganizowani, posiadali ogromne poczucie dumy narodowej. Ze wszystkich umiejętności jakie zdobyli, najcenniejszą okazała się cierpliwość. To ona pozwoliła doczekać odpowiedniej chwili. Recytator 2: Starych ojców naszych szlakiem przez krew idziem ku wolności! z dawną pieśnią - dawnym szlakiem my Ŝołnierze sercem prości, silni wiarą i nadzieją, Ŝe tam kędyś świty dzieją!

36

Zawołały ku nam z dala Starych haseł złote dzwony! Zaszumiała kłosów fala ... wiatr z dalekiej powiał strony i na złotym grał nam rogu pieśń o sławie - i o wrogu! Zamarzyły się nam czyny spod Grochowa - Ostrołęki. Krwawych ojców krwawe syny zapragnęlim świeŜej męki, bowiem w grobach kości stare wciąŜ wołały: "exoriare" Recytator 3: Starym ojców naszym szlakiem przez krew idziem w nowe zorze! Z dawną pieśnią - dawnym znakiem, po wyroki idziem boŜe w przełomowej dziejów chwili, którą w snach my wymodlili! Niech za nami nikt nie woła! Niech tam po nas nikt nie płacze! Górą jasne niesiem czoła radość w piersiach nam kołacze, duma ogniem lica płoni, Ŝe idziemy - jako oni! Starszym ojców naszym szlakiem przez krew idziem w jutra wschody. Z dawną pieśnią, dawnym znakiem, na śmiertelne idziem gody, by z krwi naszej Ŝycia wzięła Ta - co jeszcze nie zginęła (Józef Mączka "Starym szlakiem",Jadwiga Łojek "Szkolne spotkanie z Poezją Legionową"str. 45-46)

Narrator 2 Podniecenie osiągnęło szczyt, kiedy do stolicy Wielkopolski przybył Ignacy Paderewski w towarzystwie oficerów zwycięskiej koalicji. Dnia 27 grudnia pod hotelem "Bazar" manifestowały polskie dzieci z róŜnych dzielnic Poznania. Wymachiwały biało-czerwonymi chorągiewkami i wznosiły okrzyki na cześć Ignacego Paderewskiego. Recytator 4: Przyjechał ambasador Muzyki, Emisariusz polskości, Paderewski; Poznań w chorągwiach i światłach

37

Na powitanie śpieszy. Pod Bazarem chrzęst kroków i śpiew Wielotysięcznej rzeszy. (Ewa Najwer "Tryptyk powstańczy 1918-1919" - fragm. W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej rwi" ... s. 159)

Narrator 1: Nagle w atmosferę pokojowej demonstracji wkradł się miarowy krok wojskowej kolumny niemieckiej. Niemcy zaczęli zrywać polskie flagi, wybijać przyozdobione białymi orłami okna oraz zniewaŜać napotkanych Polaków. Padły pierwsze strzały, rozpoczęła się spontaniczna walka, trzaskały karabiny, huczały granaty ręczne. Szybko w rękach powstańców znalazły się najwaŜniejsze gmachy takie jak: prezydium policji, poczta główna i dworzec kolejowy. Grupy Polaków patrolowały miasto samochodami uzbrojonymi w cięŜkie karabiny maszynowe, siejąc postrach wśród Niemców. Recytator 5: 27 grudnia nad sennym Poznaniem chwiał się mglisto i blado zimowym świtaniem - aŜ w tłum serc niespokojnych, domów masę szarą strzelił biało-czerwoną symfonią sztandarów. ( ... ) Rozdygotanym sercom Do grzmiącego wtóru Huknął w drŜących ulicach Pierwszy strzał - Jak piorun. I tocząc się po mieście Potęgą fatalną Jeden strzał huczał salwą I wybuchał salwą. A juŜ leciał przez Poznań Wolności huragan, Rozdudnił się tętentem Serc do boju rwących - próg kaŜdy był bastionem, a fortecą stragan. (Marian Włoszkiewicz "Wiersz dla Poznania" - fragm. W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 27-28)

Narrator 1: Walki rozprzestrzeniły się bardzo szybko na całym obszarze Wielkopolski dzięki dobrze zorganizowanej łączności telegraficznej i telefonicznej, a takŜe dzięki opanowaniu prawie całej sieci kolejowej. Pozwoliło to blokować ruchy Niemców, przerzucać własne oddziały i sprawnie przekazywać rozkazy i informacje.

38

Recytator 6: W śmiertelny bój z Niemcami, W zwycięski, krwawy bój Rzucił się w krąg miastami Powstańców polskich rój ... Z Poznania hasło pada: Za wolność! W bój! - Za broń! W ulicach kanonada ... Grzmią krzyki: Niemców goń! I Ŝołnierz, harcerz, sokół Wraz biegną w ognia grad ... I w ciągu nocy wokół Znikł Niemca w mieście ślad. JuŜ wolne Poznań, Września I Gniezno - Chrobrych gród, Jarocin, Ostrów, Pleszew ... W moc rośnie zbrojny lud. (Leon Bochenek "O cześć Powstańcom, sława! .. " - fragm. W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 131)

Narrator 2: Do polowy stycznia 1919 roku większość Wielkopolski została oswobodzona przez powstańców. Polacy cały czas organizowali swoje siły i koncentrowali się na obronie. Niemcy otrząsnęli się juŜ po początkowym zaskoczeniu i przystąpili do kontrataku. Równocześnie trwa la oŜywiona akcja dyplomatyczna obu państw. Polakom udało się pozyskać pomoc Francji, natomiast Niemcy mieli poparcie Anglii i częściowo USA. Narrator 1: W styczniu 1919 roku toczyły się cięŜkie walki pod Rynarzewem, Kcynią, Szubinem i Nakłem. TakŜe nasze miasto Naklo moŜe być dumne z tego, Ŝe w tym jedynym w pełni udanym powstaniu narodowym do walki szli mieszkańcy z naszych okolic. Często były to osoby legitymujące się przeszłością skautową, działalnością w "Sokołach", uczący się lub wykładający w tajnych kompletach, lub przynaleŜący do tajnych towarzystw i harcerstwa. Wśród nich moŜna wymienić: Józefa i Stanisława Balcerzaków, Jana i Kazimierza Susałów, komendanta powstania w Nakle - Edmunda Bartkowskiego, Jana Okopińskiego, Jana Sławińskiego i wielu, wielu innych. Narrator 2: Naklo leŜy nad naturalną granicą geograficzną oddzielającą Wielkopolskę od Pomorza. Tą granicą jest rzeka Noteć. W myśl załoŜeń sztabu dowództwa głównego w Poznaniu, na froncie północnym powstańcy mieli zakaz przekraczania linii Noteci i obowiązek powstrzymania się od działań ofensywnych. Jedynym wyjątkiem miały być akcje zwiadowcze i przemyślane ruchy będące odpowiedzią na niemieckie ataki. Głównym zadaniem sil powstańczych

39

rozlokowanych na zachód od Paterka było patrolowanie terenów i wiosek, w których zamieszkiwało wielu kolonistów Niemieckich. Narrator 1: Nakło było takŜe waŜnym punktem strategicznym. Zdobywając Nakło juŜ pierwszego stycznia 1919 roku, powstańcy przecięli linię kolejową: Berlin - Pila - Bydgoszcz - Toruń - Królewiec. Była to główna arteria komunikacyjna łącząca stolicę Niemiec z Prusami Zachodnimi i Wschodnimi. Opanowanie dworca kolejowego w Nakle było jednym z największych sukcesów powstańców z naszego regionu. Recytator 7: Rozdzielił nas, mój bracie zły los i trzyma straŜ - w dwóch wrogich sobie szańcach patrzymy śmierci w twarz. W okopach pełnych jęku, wsłuchani w armat huk, stoimy na wprost siebie - ja - wróg twój, ty - mój wróg! Las płacze, ziemia płacze, świat cały w ogniu drŜy ... W dwóch wrogich sobie szańcach stoimy - ja i ty. Zaledwie wczesnym rankiem armaty zaczną grać, ty świstem kul morderczym o sobie dajesz znać. Las płacze, ziemia płacze, W poŜarach stoi świat, A ty wciąŜ mówisz do mnie: -To ja, twój brat ... twój brat! O, nie myśl o mnie bracie, w śmiertelny idąc bój, i w ogniu moich strzałów jak rycerz męŜnie stój! A gdy mnie z dala ujrzysz, od razu bierz na cel, i do polskiego serca niemiecką kulą strzel. Bo wciąŜ na jawię widzę i co noc mi się śni, Ŝe TA CO NIE ZGINĘŁA, wyrośnie z naszej krwi. (Edward Słoński "Ta, co nie zginęła", Jadwiga Łojek "Szkolne spotkanie z Poezją Legionową" str. 55-56)

40

Narrator 2: 16 lutego 1919 r. w Trewirze zostaje podpisany rozejm. WzdłuŜ granic terenów wyzwolonych przez wojska powstańcze wytyczono linię demarkacyjną, której nie wolno było przekraczać walczącym powstańcom i Niemcom. Niemcy często nie przestrzegali postanowień rozejmu. Recytator 8: JuŜ ją widzieli idącą śołnierze nasi w okopach Koronę miała na głowie I krew za krzepią na stopach. JuŜ ją widzieli idącą W przedśmiertelnych swoich tęsknotach Ci, którzy z ran umierali W borach i błotach. Widzieli ją i mówili, śe tędy droga jej bieŜy, Kędy rząd mogił Ŝołnierskich Bez krzyŜów gdzieś w polu leŜy. Widzieli ją i mówili, śe z lun wyrosła czerwonych, Z Ŝołnierskich głodów i chłodów I z zasług nie zapłaconych. Recytator 9: Widzieli ją i mówili .. Wieść co raz dalej się szerzy ... - czyŜby naprawdę wyrosła Z serc tych zabitych Ŝołnierzy? Wieść co raz dalej się szerzy, Idzie po wioskach i dworach JuŜ ją widzieli idącą Bartnicy i drwale w borach. Grajkowie i pastuszkowie JuŜ dla niej, kiedy szła tędy, W spalonych chatach śpiewali Swe nieuczone kolędy. I tam gdzie jeszcze nad ranem Śmiertelne świstały kule, Wieczorem stary pasiecznik Z melisą obchodził ule. I tam, gdzie wczoraj śmierć była, Dziś pieśń pod niebo się wzbija: - Bogarodzica, dziewica,

41

Bogiem sławiona Maryja! (Edward Słoński "JuŜ ją widzieli idącą", Jadwiga Łojek "Szkolne spotkanie z Poezją Legionową" str. 58-59)

Narrator 1: Mimo sukcesów Powstańców Wielkopolskich zagroŜenie ze strony niemieckich wojsk było nadal realne. W maju 1919 roku Niemcy zgromadziły ponad 200 000 Ŝołnierzy i przygotowywały się do wielkiej interwencji zbrojnej. Nastąpiła szybka konsolidacja sil Polskich i Armię Wielkopolską podporządkowano Józefowi Piłsudskiemu. Opracowano ostateczną strategię walki z Niemcami chociaŜ juŜ jej nie wykorzystano. Narrator 2: 28 czerwca 1919 roku Niemcy podpisały Traktat Wersalski, na mocy którego Wielkopolska wróciła do macierzy. Wersal przyznał Polsce takŜe nie zdobyte przez powstańców miasta - Leszno, Kępno, Rawicz, Zbąszyń. Powróciły do Polski zdobyte i potem ewakuowane przez powstańców ChodzieŜ i Naklo. Polsce przyznano teŜ część nie objętej powstaniem rejencji bydgoskiej oraz Bydgoszcz i część Pomorza. Sukcesy te osiągnięto tak na skutek czynu zbrojnego powstańców, uporczywej akcji dyplomatycznej, jak i dzięki pomocy zwycięskich w czasie pierwszej wojny światowej mocarstw zachodnich, w szczególności - dzięki Francji. Narrator 1: W toku walk powstańczych Ŝycie oddało około 2 tys. ochotników i Ŝołnierzy, około 6 tysięcy powstańców zostało rannych. Większość z nich stanowili chłopi, rzemieślnicy i robotnicy z Wielkopolski. Recytator 10: Nam nie szumią nad głową sztandary ni proporce na wichrze rozwiane chyba czasem zaszumi bór stary, chyba wichry na polach zbłąkane, tryumfalne nam wieją fanfary! Nam nie grają trębacze surmowi ani kotły nam biją zwycięsko ... Na ugorach - wśród sinych pustkowi śmierć jest cicha i ciche jest męstwo- i grób cichy - u mszystych wezgłowi. .. Ani jasne nam w słońcu lśnią groty, ani mundur zabłyśnie jaskrawie ... Idziem - szara kolumna piechoty wędrujące w odlotach Ŝurawie ... Jeno sen nasz jest cudny, sen zloty, sen Wolności - co marzy się sławie! (Józef Mączka "Szare roty", Jadwiga Łojek "Szkolne spotkanie z Poezją Legionową" str. 47)

42

Recytator 1: Wszystkim Tym, którym w sercach Nie wygasła miłość Ojczyzny Recytator 2: Wszystkim Tym, co nie dali się zwieść Recytator 3: Tym - co odnieśli krwawe blizny Recytator 4: I tym - co polegli ... Wszyscy: Cześć! Recytator 5: Tym - co chwycili za broń Recytator 6: Tym - co nie stracili nadziei Recytator 7: Tym - co szli i walczyli - jak lew Recytator 8: Tym - co ranami okryci pomarli Recytator 9: Tym - co byli jak gniew boŜy Recytator 10: I Tym - których dumna postawa We wrogach budziła strach. Wszyscy: ... Cześć i Sława! (Bolesław Karpiński "Cześć i Sława" - fragm. W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 103)

Narrator 2: Podpisanie traktatu pokojowego 28 czerwca 1919 roku kończyło epopeję powstania i związanych z nimi walk obronnych w Wielkopolsce. Dnia 1 lipca zniesiono granicę celną z państwem polskim. Dnia 1 sierpnia Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę "O tymczasowej organizacji ziem byłego zaboru pruskiego". Powołano do Ŝycia Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej i przystąpiono do ostatecznej likwidacji skutków rozbiorów na terenie Wielkopolski.

43

Recytator 11: Dzisiaj rocznica owego dnia chwały, W którym za Polskę krew, Ŝycie dawano; Dzielni Ŝołnierze za ten czyn wspaniały, Wy dziś nosicie bohaterów miano. Patrzcie naokół: kaŜde drzewo, kamień, Bazar, policja, poczta, Ratusz stary - To waleczności waszej jest egzamin, Dziś wolnej Polski łopocą sztandary. Gdzie więc przelanej krwi waszej ofiara Świadczy o duchu rycerskim narodu, Niech Ŝyje nasza polska dzielna "wiara", Co nie zrobiła w powstaniu zawodu. A teraz bądźmy jednem zwarci kołem, Abyśmy duchem, czynem silni byli I dla Ojczyzny pracowali społem, Wszyscy: Byśmy jej nigdy juŜ nie utracili! (Maria Paruszewska "W pierwszą rocznicę wolności". W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 92)

Bibliografia: 1.Antoni Czubiński "Powstanie Wielkopolskie 1918-1919". Poznań, Wydawnictwo Poznańskie 1988 2. Praca zbiorowa pod red. prof. dr. hab. Jerzego Danielewicza. "Nakło nad Notecią dzieje miasta i okolic". Krajeńskie Towarzystwo Kulturalne w Nakle 1990 3.Rafał Korbal, "Polskie powstania narodowe". Poznań, Wydawnictwo Podsiedlik - Raniowski - i spółka. 4.Wiesław Korniewski, Leon Łochowski " ... pieśń ujdzie cało ... ".Warszawa, 1992 5.Jadwiga Łojek "Szkolne spotkania z Poezją Legionową 1914-1918". Bydgoszcz, Arcanum 1991 6. Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi: Powstanie Wielkopolskie w poezji i pieśni. Antologia." Poznań, Wydawnictwo Poznańskie 1978 7. Eugeniusz Wachowiak "Powstańczy polem wiedzie ślad". Poznań, Wydawnictwo poznańskie 1978

ElŜbieta Stasiak nauczyciel Szkoły Podstawowej w Paterku

44

Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 Propozycja apelu

esienią 1918 roku Polska powstawała do samodzielnego bytu państwowego po dziesiątkach lat starań i prac podejmowanych przez Polaków na najprzeróŜniejszych polach i rozmaicie obieranych drogach,

które ich zdaniem do niepodległości wieść miały. Tamtej pamiętnej jesieni, u progu niepodległości, było to dopiero państwo w procesie stawania. Polska nie miała jeszcze wytycznych granic, ale pojawiała się znów na mapie Europy. Sytuacja Wielkopolski była wtedy jeszcze bardzo trudna, bo Niemcy czuli się tu pewni i nie mieli wcale ochoty ustępować z tych ziem. Jak Wielkopolanie sami odzyskali niepodległość - opowiemy. Powstanie wielkopolskie lat 1918 i 1919, najbardziej znany ruch zbrojny Wielkopolan, to zarazem jedyne powstanie w naszej historii uwieńczone zwycięstwem. Wielkopolanie kilkakrotnie w ciągu minionego dziewiętnastego stulecia chwytali za broń by wspierać swą ofiarnością, poświęceniem i uporem ogień walk powstańczych na ziemiach polskich pod zaborami. Po upadku powstań Wielkopolanie nie pozostawali bierni wobec posunięć Niemców stawiając im wielokrotnie opór i wykazując wielką energię działania przejawioną zwłaszcza na polu gospodarczym. W tej "najdłuŜszej wojnie nowoczesnej Europy" wykazali godną najwyŜszego podziwu patriotyczną postawę. "Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz, Ni dzieci nam germanił. OręŜny wstanie hufiec nasz, Duch będzie nam hetmanił, Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg ... - Tak nam dopomóŜ Bóg!" WaŜnym czynnikiem, który otworzył Wielkopolsce drogę do wyzwolenia był wybuch rewolucji w Niemczech. W tej sytuacji Polacy Ŝywiołowo parli w kierunku pełnego zaspokojenia swoich pragnień niepodległościowych. Nie było to łatwe - Niemcy czuli się jeszcze silni i pewni siebie. Narasta atmosfera niepokoju, oczekiwania i rosnącego nastroju wolnościowego. "Czemu mi serce tak bije ogromnie, Ŝe aŜ w uszach czerwona krew dzwoni? Czemu słońce się pali wkoło mnie blask, co srebrem jaśnieje na broni? Czemu rwą się tak pręŜnie ramiona, samsonową wzbierając wciąŜ mocą. Jakieś orły się w górze trzepocą, jakieś myśli się w nas rodzi szalona. Za dzień jeden, za moment, za chwilę

J

45

coś się stanie, coś się w gruzy zwali. MoŜe ziemia się Ŝarem rozpali, moŜe słońce rozpali się w pyle. Za dzień jeden, za moment, za chwilę … " 6 grudnia 1918 roku przyjechał do Poznania wielki pianista i kompozytor, działacz niepodległościowy, późniejszy premier - Ignacy Paderewski, powitany w opanowanym jeszcze ciągle przez Niemców mieście entuzjastyczną narodową manifestacją. Stała się ona zaczątkiem powstania wielkopolskiego mającego na celu przyłączenie ziem Wielkopolski do Polski. Dnia 27 grudnia 1918 roku w przedwieczorny dzień zimowy padły w centrum Poznania pierwsze strzały. Rozgorzał oręŜny bój ludu wielkopolskiego o wolność i przepędzenie pruskiego ciemięŜcy z wielkopolskiej ziemi. Grzechot karabinów targnął ciszą zimowego miasta. Polała się ofiarna krew powstańcza na poznańskich ulicach. "Dzwonią kulki jak grad po bruku, Dudnią wozy potworne jak smoki, Wolność! Wolność! Krzyk leci wśród huku; Lęk cię za piersi chwyta złooki . Gra kulomiot przeciągle s taka to, Huczy motor w potwornej machinie; Cala jezdni, jak potok w dal płynie, Wolność! Wolność! Krzyk dzwoni [przed kratą." Rozwój wydarzeń był błyskawiczny. Przykład Poznania porwał do walki wyzwoleńczej całą Wielkopolskę. Powstańcy dokonywali cudów męstwa. "Czy umrzeć nam przyjdzie wśród boju, Czy w murach Szpan da wy nam gnić, Z trudu naszego i znoju Polska powstanie by Ŝyć!" Granice terenów powstańczych wyznaczały linie: błota i jeziora obrzańskie od zachodu, rzeka Noteć od północy i linia kolejowa Rawicz - Ostrów od południa. Stopniowo powstaje naczelne dowództwo i sformowano armię powstańczą. "Naprzód, poznański pułku pierwszy! Błyszczący pałasz ściśnij w pięść! Idź przez grad kul na bój najszczerszy, Poznańskiej ziemi wolność nieść! Chcesz się oczyścić z dawnych win I sny w oręŜny zmienić czyn! Bo nie dość kochać, marzyć, śnić Lecz nienawidzieć trza i bić!"

46

Powstanie kończy się zwycięstwem. Podpisany 16 lutego 1919 roku rozejm przesądził o przynaleŜności Wielkopolski i Poznania do Polski. Wielkopolski trud powstańczy złoŜony został Rzeczypospolitej w ofierze. "Tobie Polsko ta kropla krwi wrzącej, Tobie Polsko tych serc naszych bicie, Tobie kaŜdy cień myśli gorącej, Tobie wszystko na śmierć i na Ŝycie!" W powstaniu wielkopolskim udział wzięła Kompania Kłecka walcząca pod Łopiennem, Szubinem, Nową Wsią i w wielu innych miejscach. "Choć ziemia przyjmie proch - śyć będzie w sławie Niech umrze ten co słuŜył dobrej sprawie Na chwałę białego orla." Ostateczne decyzje o przynaleŜności Wielkopolski do państwa polskiego podjęto w Wersalu 28 czerwca 1919 roku. Oddziały armii wielkopolskiej grały udział w walkach nie tylko o ojcowiznę, walczyły z poświęceniem o granice na wschodzie i w powstaniach śląskich. Na zakończenie warto zacytować słowa marszałka Sejmu Rzeczypospolitej w latach 1919-1922 - związanego z Wielkopolską - Wojciecha Trąmpczyńskiego: "Jakiekolwiek będą ostateczne granice Rzeczypospolitej, nie zapominajmy, Ŝe staniemy się wtedy i tylko wtedy narodem wielkim, gdy obok tradycyjnej wolności zapanują u nas zawsze i wszędzie ład i porządek i gdy drogowskazami całego narodu staną się praca i oszczędność. Przyszłość nasza od nas juŜ samych tylko zaleŜy". To jest równieŜ przesłanie dla nas współczesnych - przyszłość nasza od nas zaleŜy.

Agnieszka Kaczmarek Zespół Szkół nr 1 w Nowym Tomyślu

47

Scenariusz wieczornicy poświęconej rocznicy Powstania Wielkopolskiego

elem montaŜu jest przypomnienie i przybliŜenie genezy i okoliczności jedynego w naszej historii zwycięskiego zrywu niepodległościowego.

"Pieśń legionowa - I brygada" (muzyka) Uczeń I: Jesień 1918r. była zmierzchem I wojny światowej. Ucisk zaborcy, grabieŜ kraju i masowy pobór rekruta kładły się ogromnym cięŜarem na Ŝycie polaków w Wielkopolsce. Uczeń II: W 1918r. załamał się aparat władzy zaborców, spełniły się wiekowe dąŜenia niepodległościowe narodu, który nigdy nie pogodził się z rozdarciem kraju oraz zaleŜnością od mocarstw zaborczych. Uczeń III: Naród polski przez pokolenia pielęgnował pamięć chlubnej przeszłości oraz dawał niezliczone dowody patriotyzmu i bohaterstwa w czynach powstańczych, dąŜeniach wolnościowych. Uczeń IV: Od II rozbioru Polski Wielkopolanie aŜ pięć razy chwytali za broń, by zrzucić jarzmo zaborcy. Lud Wielkopolski zerwał się do boju o wolność w powstaniu Kościuszkowskim, w walkach legionów Polskich we Włoszech, w róŜnych oddziałach armii napoleońskiej, w ogólnonarodowej walce wyzwoleńczej w czasie powstania Listopadowego. Nowe pokolenie Polaków zrywa się do walki narodowo - wyzwoleńczej w okresie Wiosny Ludów w 1848r. Uczeń I: W powstaniu Styczniowym Wielkopolanie licznie zasilili szeregi powstańcze w Królestwie polskim. Klęska powstania nasiliła brutalne germanizowanie ludności ziemi zaboru pruskiego aŜ do wybuchu I wojny światowej, w której konflikt między zaborcami oŜywił nadzieję na niepodległość. Pieśń - "Nie noszę lampasów" Recytator I: "Nad czarny bór popłynie zew i wstaną dawni woje: zaszczęknie miecz, zadzwoni róg, zawoła Lud na boje.

C

48

Wyniosły kurhan, ojców grób Wierzeje swe roztworzy i stanie Lud w koronach łun w świtlanej stanie zorzy. Niech płynie pieśń przed wrota chat i zbudzi syny rolne- niechaj w świtalnych ogniach zórz powstaną Ludy - wolne! Jan Wróbel Uczeń II: Rewolucja listopadowa w Niemczech u schyłku I wojny światowej spowodowała dezorganizację w organach władzy w poznańskim. A zamieszkujący Wielkopolskę Niemcy pomimo klęski wojennej, upadku cesarstwa i panowania nowego rządu odnosili się do Polaków i do ich roszczeń niepodległościowych wrogo i agresywnie. Uczeń III: W grudniu 1918r. sytuacja w Wielkopolsce była juŜ tak napięta, Ŝe kaŜda chwila groziła wybuchem - czyniono gorączkowe przygotowania do walki. Rota "Nie rzucim ziemi skąd nasz ród" Recytator II: Czemu serce tak bije ogromnie śe aŜ w uszach czerwona krew dzwoni Czemu słońcem pali się wkoło mnie Blask, co srebrem jaśnieje na broni. Czemu rwą się tak pręŜne ramiona, Samsonową wzbierając się wciąŜ mocą, Jakieś Orły się w górze trzepocą Jakaś myśl się w nas rodzi szalona. Za dzień jeden, za moment, za chwilę Coś się stanie, coś w gruzy się zwali, MoŜe ziemia się Ŝarem rozpali, MoŜe słońce rozpadnie się w pyle - Za dzień jeden, za moment, za chwilę R. Wilkanowicz Uczeń IV: Choć politycy byli przeciwni powstaniu, czekali cierpliwie na traktat pokojowy, który miał zdecydować o losie Wielkopolski, społeczeństwo nie było spokojne o przyszłe losy swojej ziemi wobec roszczeniowych postaw Niemców. Uczeń I:

49

26.12.1918r. nieprzebrane tłumy mieszkańców Poznania wyległy na ulice, by powitać wielkiego Polaka, pianistę, delegata KNP. Recytator III: Przyjechał ambasador Muzyki, Emisariusz polskości, Paderewski; Poznań w chorągwiach i światłach Na powitanie spieszy Pod Bazarem chrzęst kroków i śpiew Wielotysięcznej rzeszy. Gwałtowny niemiecki wrzask: - Rozejść się, polakerio! Kolby zimne i twarde jak but Germanii I nagle pierwszy strzał I pierwsza krew Na śniegu Na zdeptanym Wtedy jak uniesiono strun wysokich krzyk: - Polacy! Do broni! Uczeń II: Przyjazd ambasadora muzyki, emisariusza polskości był iskrą, która padła na wzburzony reakcjami Niemców tłum. Około godz. 16.4027 grudnia 1918r. w centrum Poznania padły pierwsze strzały. Recytator I: Dzwonią kulki jak grady po bruku, Dudnią wozy potworne jak smoki, Wolność! Wolność! Krzyk leci wśród huku; Lęk za piersi cię chwyta złooki. Gra kulomiot przeciągnie stakato, Huczy motor w potwornej machnie; Cała jezdnia, jak potok w dal płynie; Wolność! Wolność! Krzyk dzwoni przed kratą Wolność! Wolność! rozłkane drŜą łona, Serca - ptaki trzepocą radośnie, Same w niebo się wznoszą ramiona; Słońce! Słońce! Przegląda się w wiośnie. R. Wilkanowicz Pieśń pt. "Jak to na wojence ładnie" Uczeń III: Przebieg wydarzeń był zaskakująco szybki. powstańcze oddziały błyskawicznie wyzwoliły miasto i dały przykład innym miejscowościom w

50

Wielkopolsce. powstanie ogarnęło Ostrzeszów, Krotoszyn, Pleszew, Ostrów, Inowrocław, Czarnków, Strzelno, Kruszwicę, Kcynię i śnin. Recytator II: Spieszmy Ŝywo i wesoło Wrogów starych bić na nowo, W Ŝyłach naszych polska krew, Tam za górą grzmią juŜ działa Wnet i nas uwieńczy chwała I zwycięski boju śpiew. A. Biskupski Recytator III: Przez Wielkopolskę leci krzyk wolności Pod Kąkolewo1 pod Zbąszyń pod śnin. Zamilkły słowa króluje czyn. Łuny goreją u brzegów Noteci A Orzeł Biały znów w gnieździe swym gości I Ponad Pałuki nad Kujawy leci. R. Wilkanowicz Recytator I: NaprzódŜe, brać Maryńskiego, Sztandar do góry swój wznieść! Siła zamachu wrogiego Nie zdoła nas zniszczyć ni zgnieść! Czy umrzeć nam przyjdzie wśród boju, Czy w murach Szpandawy nam gnić, Z trudu naszego i znoju Polska powstanie by Ŝyć! Nikt nie powstrzyma rycerzy, Ofiarnych na znoje i trud KaŜdy pod sztandar swój bieŜy Do walki za wolność i lud. H. Zborowski Pieśń pt. "Ukochany kraj" Uczeń IV: 11 stycznia 1919r. gen. J. Dowbór - Muśnicki Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych Powstania dokonał przemiany wojsk powstańczych w regularną Armię Wielkopolską. Na zdobytych przez powstańców pozycjach toczyły się działania operacyjne o ich utrzymanie. Uczeń I: Na mocy rozejmu w Trewirze 16.02.1919r. Niemcy zostały zmuszone do powstrzymania ofensywy i przyjęcia linii zdobycznej Powstania

51

Wielkopolskiego za linię demarkacyjną.Był to wielki sukces poznańskiego zrywu Wielkopolan. Uczeń II: Ostateczna decyzja o przynaleŜności Poznańskiego do Polski zapadła na konferencji pokojowej w Wersalu 28.06.1919r. Uczeń III: Powstanie Wielkopolskie okazało się dla mocarstw koalicyjnych najbardziej wymownym świadectwem i nieodpartym argumentem polskości Wielkopolski. Recytator II: "Patrzcie dzieci - Polska idzie ... " Czekalim długo na Cię, I pytalim rannych zórz: Czy przyjdziesz w białej szacie, Czy teŜ w diademie z białych róŜ? AŜ w jedno ciche rano Ktoś rzucił cudną wieść: JuŜ pęta rozerwano Swobodnej Matce cześć! Poeta bydgoski Na zakończenie "Marsz Polonia" Bibliografia: M. Olszewski - Powstanie Wielkopolskie 1918 - 1919, Poznań 1988 J. Ratajczak - Powstanie Wielkopolskie w poezji i pieśni, Poznań 1978 Pieśni patriotyczno - religijne - Zespół Artystyczny Wojska Polskiego.

Dorota Woroch

52

Scenariusz imprezy z okazji święta patrona szkół "Powstańców wielkopolskich”

elodia "Pamięć historii Ŝyje w nas" (w czasie jej trwania ustawia się chór i recytatorzy).

Recytator I A czy znasz ty bracie młody, Pola bitew, ojców groby, I pomniki starej doby, Twe kurhany i mogiły, I twe dzieje, co się śćmiły. Powtórzenie melodii "pamięć historii Ŝyje w nas" (ciszej). Recytator II Jesteśmy w miejscu niezwykłym, w Polsce Gdzie odtwarzano wypalone miasta ze wspomnień i obrazów Gdzie nazwy miejscowości są nazwami bitew. Recytator III A jak ciebie kto zapyta: Kto ty taki, skąd ty rodem? Mów, Ŝeś z tego łanu Ŝyta, śeś z tych łąk, co pachną miodem; Mów, Ŝe jesteś z takiej chaty, Co Piastową chatą była, śeś z tej ziemi, której kwiaty Gorzka rosa wykarmiła. Recytator IV Jedni mówią: Pamiętaj! Razem: Pamiętaj! Pamiętaj! Pamiętaj! Recytator IV Drudzy mówią: Zapomnij! Razem: Pamiętaj! Pamiętaj! Pamiętaj! Recytator V Precz ze zwątpieniem, co łamie I męskich pozbawia sił! Niech targa skrwawione ramię Łańcuch, co w ciało się wpił!

M

53

Niech nas klęski nie straszą, Niech hasło bojowe brzmi: Za naszą wolność i waszą! Za przyszłych braterstwa dni! OręŜ dobrawszy świeŜy, W obronie człowieczych praw, garstko rycerzy Do końca czoło swe staw. Recytator VI Nie umrzesz narodzie! Bóg strzeŜe twych granic! Sercem twoim - granat, Piersią twoją - granit. Trwaj w męstwie narodzie, Ty, jak złom, skalisty, Gorący jak granat, I, jak kryształ czysty. Recytator VII Tu mówią fakty historii lat 1918 -1919. Recytator VIII Przed chwilą otrzymaliśmy z Poznania wiadomość, Ŝe tłum cywilnych i Ŝołnierzy Niemców napadł w dniu 27 grudnia na gmach Naczelnej Rady Ludowej, gdzie wywieszone były sztandary państw sprzymierzonych. Mimo oporu polaków Niemcy zerwali siłą te sztandary oraz zrobili uŜytek z broni palnej, Posiłkując się karabinami. Z obu stron liczba ofiar jest znaczna. Pieśń "Bywaj dziewczę zdrowe". Recytator I Alarm! I stuknęły odrzucone łyŜki Alarm! Zadzwoniły odsunięte miski Alarm! Z kozłów broń rozebrana Nie skończony obiad Alarm! Opustoszał refektarz i juŜ się sposobią z Krzywinia, ze Śmigla z Osieczy, Kąkolewa chłopaki w równych szykach od prawa do lewa dzwoni broń

54

Serca drŜą. Recytator IV Bitwa skończona Jedna z pierwszych bitew Pierzchnęli Niemcy zwycięstwo jest nasze Pierwsze ofiary zabiera ambulans. Recytator IX Ulica drgnęła naród krwawi z obrusów dla poległych całun Ŝywym zaś woda jest potrzebna do ciepłej lufy kulomiotu i moŜe szampan być dla gardła tych co przedarli się na górę i z balustrady hotelowej gotowi razić gmach policji gdyby ten ocknął się raz jeszcze. Recytator II My stąd idziemy, chcemy Polski, za cenę własnej chcemy krwi My stąd idziemy na ulicę gdzie lud z okowów dzisiaj powstał, gdzie zbrojne lud swe uniósł ramię. Recytator X Śniłaś nam się jak czarowny mit, Umęczona snami o potędze ... Z milionów piersi - modły - zorzy świt o dwubarwnej mówił nam wstędze. A dzisiaj jedność głosi Twoje Święto, mocarne ciała bronią ten nasz odwieczny gród, bowiem - Razem: "nie rzucim ziemi, skąd nasz ród" Recytator X Słuchaj, Polsko! Nie rzucim ziemi, choćby nasze serca, przemocą wyrwać chciał nam wróg Ŝelazem, chyba gdzieś w ogniu, w zmagań tyralierze, gdy krwią skwiecone traw kobierce

55

i śmierć pokosi polskie głowy Inaczej- Razem: "nie damy pogrześć świętej naszej mowy" Piosenka "O Polsko". Recytator XI Gotowy nasz hufiec, gotowy, Na wodzów naszych skinienie Myśl jedna, jedno marzenie Skuły nas w szereg wzorowy Gotowy nasz hufiec, gotowy!!! Nie boi m się śmierci i trudów, W słuŜbie przemiłej Ojczyzny, Za wolność i Prawa ludów Poniesiem chętnie swe blizny, Za wolność i prawa ludów! Recytator XII Rozkaz daj, Ojczyzno miła! Rozkaz daj dla orląt swych! Bo godzina juŜ wybiła, Nadszedł czas na wrogów złych ... Nad nami sztandar łopocze, Biały orzeł to nasz znak! My czuwamy dni i noce śe czasami sił nam brak ... Bracia, bracia, do pomocy, Niechaj stanie kaŜdy z Was Bo Ojczyzna nie ma mocy I z nadzieją patrzy w nas! Piosenka "Rok pamiętny osiemnasty". Recytator XIII Zadzwonią im dzwony północną godziną, we wszystkich zadzwonią kościołach, Narody, co wstają, co Ŝyją, co giną, na sad muszą stanąć północną godziną i szukać za Ŝyciem w popiołach. Z chaosu, z krwi, z bólu, powstanie świat nowy, Świat lepszy, silniejszy na duchu. Opadną niewoli, tyraństwa okowy,

56

Na gruzach i z gruzów powstanie świat nowy. Recytator XIV Wszystkim tym, którym w sercach nie wygasła miłość Ojczyzny Wszystkim tym, co nie dali się zwieść Tym - co odnieśli krwawe blizny- i tym - co polegli ... Cześć! Recytator XV Tym - co chwycili za broń - Tym - co nie stracili nadziei- Tym - co szli i walczyli jak lew- Tym - co ranami okryci pomarli- Tym - co byli jak gniew boŜy I tym - których dumna postawa we wrogach budziła strach ... Cześć i Sława! Recytator XVI Wszystkim tym - co tajemnie pracowali- Tym - co nie zwątpili w los- Tym - co przeczuli zmartwychwstanie- Tym - którzy odbili cios i osłabili wrogów panowanie- Tym - co przez srebrzyste łzy, przyszłość wyanieloną widzieli Tym - co wierzyli w cud i Ŝywcem braci swej nie dali grześć! ... Sława i Cześć! Piosenka "Gdy za plonie ognisko". Recytator V Wielu powstańców zasługuje na miano prawdziwych bohaterów, ale piersi ich nie zdobią Ŝadne krzyŜe, zapomniano o nich. Pozostało im jedno wielkie uczucie, mianowicie: spełnienia obowiązku wobec Ojczyzny. Recytator IV A nam cóŜ pozostaje? Ucz się, drogie dziecię moje, nosić wcześnie twarde zbroje, Jak dawni rycerze: Nie z Ŝelaza, nie ze stali Te co ludzie wykonali, Hełmy i pancerze, Ale jasną, ale dzielną Zbroję dziecka nieśmiertelną. Recytator II Ty wnuku władasz

57

numerycznym kodem dla ciebie hasła w znakach algorytmu i polem bitew gra w układach struktur lecz gdy zwycięstwem uwieńczysz pomysły znajdź taką chwilę ludzkiego wytchnienia podejdź pod pomnik czynu Twoich ojców, i wstrzymaj pamięć w minucie skupienia. Piosenka "Dzień dobry biały ptaku".

Beata Dryjańska, Teresa Skonieczna

Generał Stanisław Taczak

58

Powstanie Wielkopolskie - montaŜ poetycki.

Narrator 1: 11 listopada 1918 r. powstała niepodległa Polska, JednakŜe Poznańskie, podobnie jak i pozostałe ziemie zaboru pruskiego: Pomorze i Śląsk nie weszły automatycznie w skład Rzeczypospolitej, Ich powrót do macierzy wiódł odmiennymi drogami. Recytator: Dymy i mgły Europę zasnuwały, Wracali z frontów Ŝołnierze, Politycy radzili Schyleni nad mapami. Wielkopolsko, czy spadnie na nas wolność Nagle - jak chmura złotych ptaków? Kto podaruje nam prawo Do domu naszego i ziemi? Czy zerwie się gniew buntowniczy, Czy wszystko w sercach wygasło? Kto o swą wolność nie walczy, Ten widać nie jest jej wart. Zbierali się młodzi i starzy, Liczyli kule i broń, Kto krzyknie? Kto rzuci hasło? (Ewa Najwer "Tryptyk powstańczy 1918-1919" - fragm, W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi"", s, 158)

Narrator 2: W końcu grudnia wzburzenie namiętności narodowych doszło do zenitu, rośnie atmosfera oczekiwania i nastroje wolnościowe, Recytator: Czemu mi serce tak bije ogromnie, śe aŜ w uszach czerwona krew dzwoni, Czemu słońcem się pali wkoło mnie Blask, co srebrem jaśnieje na broni", Czemu rwą się tak potęŜne ramiona, Samsonową wzbierając wciąŜ mocą; Jakieś Orły się w górze trzepocą Jakaś myśl się w nas rodzi szalona, Za dzień jeden, za moment, za chwilę,

59

Coś się stanie, coś w gruzy się zwali, MoŜe ziemia się Ŝarem rozpali, MoŜe słońce rozpali się w pyle,- Za dzień jeden, za moment, za chwilę" (Roman Wilkanowicz, W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi", s, 111)

Narrator 1: Przyjazd Ignacego Paderewskiego, wielkiego patrioty, delegata Komitetu Narodowego Polskiego, który w drodze z ParyŜa do Warszawy zatrzymał się w Poznaniu w dniu 26 grudnia, odegrał rolę iskry, z której rozgorzał płomień, Recytator: Przyjechał ambasador Muzyki, Emisariusz polskości, Paderewski; Poznań w chorągwiach i światłach Na powitanie śpieszy, Pod Bazarem chrzęst kroków i śpiew Wielotysięcznej rzeszy, (Ewa Najwer "Tryptyk powstańczy 1918-1919" - fragm, W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ,s, 159)

Narrator 2: Dnia 27 grudnia 1918 r. w godzinach podwieczornych padły w centrum Poznania pierwsze strzały, Grzechot karabinów targnął ciszą zimowego miasta, Polała się ofiarna krew powstańcza, Rozgorzał oręŜny bój ludu wielkopolskiego o wolność i przepędzenie pruskiego ciemięŜcy z wielkopolskiej ziemi. Recytator: 27 grudnia nad sennym Poznaniem chwiał się mglisto i blado zimowym świtaniem - aŜ w tłum serc niespokojnych, domów masę szarą strzelił biało-czerwoną symfonią sztandarów. ( ... ) Rozdygotanym sercom Do grzmiącego wtóru Huknął w drŜących ulicach Pierwszy strzał - Jak piorun. I tocząc się po mieście Potęgą fatalną Jeden strzał huczał salwą I wybuchał salwą.

60

A juŜ leciał przez Poznań Wolności huragan, Rozdudnił się tętentem Serc do boju rwących - próg kaŜdy był bastionem, a fortecą stragan. (Marian Włoszkiewicz "Wiersz dla Poznania" - fragm. W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 27-28)

Narrator 1: Przebieg wydarzeń był błyskawiczny. śywiołowo powstałe oddziały powstańcze uderzyły w Poznaniu na gmachy publiczne, opanowały koszary, zajęły magazyny i zbrojownie, rozbroiły niemieckie garnizony, aresztowały pruskie władze wojskowe i wyzwoliły miasto. Płomień walki ogarnął całą Wielkopolskę. Recytator: W śmiertelny bój z Niemcami, W zwycięski, krwawy bój Rzucił się w krąg miastami Powstańców polskich rój ... Z Poznania hasło pada: Za wolność! W bój! - Za broń! W ulicach kanonada ... Grzmią krzyki: Niemców goń! I Ŝołnierz, harcerz, sokół Wraz biegną w ognia grad ... I w ciągu nocy wokół Znikł Niemca w mieście ślad. JuŜ wolne Poznań, Września I Gniezno - Chrobrych gród, Jarocin, Ostrów, Pleszew ... W moc rośnie zbrojny lud. (Leon Bochenek "O cześć Powstańcom, sława!.." - fragm. W Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 131)

Narrator 2: O powodzeniu powstania zadecydował głównie masowy i spontaniczny udział całego społeczeństwa wielkopolskiego. W początkowym okresie liczba powstańców wynosiła 2000, w końcu stycznia ponad 27000, a w lutym 1919 r. armia powstańcza skupiała 72000 Ŝołnierzy. Powstańców oŜywiała głęboka wiara w słuszność i zwycięstwo walki z zaborcą. Recytator: Tobie, Polsko, ta kropla krwi wrzącej,

61

Tobie, Polsko, tych serc naszych bicie, Tobie kaŜdy cień myśli gorącej Tobie wszystko, na śmierć i Ŝycie! (Roman Wilkanowicz'" - fragm. W: Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi" ... s. 11)

Narrator 1: Wielka była ofiarność i danina krwi społeczeństwa Wielkopolski. Ogółem straciło Ŝycie w powstaniu 2000 ludzi. Recytator: Wszystkim Tym, którym w sercach Nie wygasła miłość Ojczyzny Wszystkim Tym, co nie dali się zwieść- Tym - co odnieśli krwawe blizny I tym - co polegli. .. Cześć! Tym - co chwycili za broń - Tym - co nie stracili nadziei Tym - co szli i walczyli - jak lew Tym - co ranami okryci pomarli Tym - co byli jak gniew boŜy I Tym - których dumna postawa We wrogach budziła strach. ".Cześć i Sława! (Bolesław Karpiński "Cześć i Sława" - fragm. W Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi"". s. 103)

Narrator 2: Powstanie Wielkopolskie zamknęło się do 16 lutego 1919 r. pełnym sukcesem wyzwoleńczym. Dzięki niemu, po przeszło stu latach niewoli, na prastarej ziemi Piastów, nad Wartą, Wełną, Obrą, Pilicą i Notecią proklamowano polską władzę państwową. ogłoszona została niepodległość tych ziem i Wielkopolska wróciła do macierzy. Było teŜ jedynym w dziejach naszego narodu powstaniem zakończonym zwycięstwem militarnym i politycznym. Recytator: Dzisiaj rocznica owego dnia chwały, W którym za Polskę krew, Ŝycie dawano; Dzielni Ŝołnierze za ten czyn wspaniały, Wy dziś nosicie bohaterów miano. Patrzcie naokół: kaŜde drzewo, kamień, Bazar, policja, poczta, Ratusz stary - To waleczności waszej jest egzamin, Dziś wolnej Polski łopocą sztandary. Gdzie więc przelanej krwi waszej ofiara Świadczy o duchu rycerskim narodu, Niech Ŝyje nasza polska dzielna "wiara", Co nie zrobiła w powstaniu zawodu.

62

A teraz bądźmy jednem zwarci kołem, Abyśmy duchem, czynem silni byli I dla Ojczyzny pracowali społem, Byśmy jej nigdy juŜ nie utracili. (Maria Paruszewska "W pierwszą rocznicę wolności". W Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi"". s. 92)

Recytator: Ty wnuku władasz Numerycznym kodem Dla ciebie hasła W znakach algorytmu I polem bitwy Gra w układach struktur Lecz gdy zwycięstwem Uwieńczysz pomysły Znajdź taką chwilę Ludzkiego wytchnienia Podejdź pod pomnik CZYNU TWOICH OJCÓW I wstrzymaj pamięć W minucie skupienia (Eugeniusz Wachowiak "Przesłanie dla wnuka". W Eugeniusz Wachowiak "Powstańczy polem wiedzie ślad"". s. 64)

Bibliografia: 1.Józef Ratajczak "Krople wrzącej krwi: Powstanie Wielkopolskie w poezji i pieśni. Antologia." Poznań, Wydawnictwo Poznańskie 1978 2. Eugeniusz Wachowiak "Powstańczy polem wiedzie ślad". Poznań, Wydawnictwo Poznańskie 1978

Alicja Maciejewska Poznań

63

"Dziękuję Ci, Dziadku" Program artystyczny z okazji Dnia Patrona

(Pokój ucznia. Ściany ozdobione plakatami, obrazami, pólka z ksiąŜkami, maskotkami. Portret przodka-powstańca. Biurko, krzesło, fotel, lampa, kwiatek, magnetofon. "Przodek" siedzi za ramą obrazu - ubrany w garnitur lub mundur powstańczy. Uczeń uczy się historii, trzyma podręcznik.) (Słychać z magnetofonu muzykę "Korowód" M. Grechuty.) Uczeń: Powstanie Wielkopolskie 1918¬1919 to akcja zbrojna ludności polskiej zmierzająca do oderwania Wielkopolski od Prus i jej zjednoczenia z odradzającym się państwem polskim. Inspirowane było przez konspiracyjne Towarzystwo Tomasza Zana, Czerwoną RóŜę, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", "Skaut". Realne moŜliwości wystąpienia przeciw władzy pruskiej pojawiły się jesienią 1918 roku w wyniku klęski wojennej Niemiec i rewolucji listopadowej w Niemczech ... Nie ... nigdy, przenigdy tego nie za-pamiętam! To nie ma sensu. PrzecieŜ to było dawno temu. Po co mi to? Na co? .. Przodek: Po co? "Narodowa pamięć - jak ojczyzna ¬jest dobrem najwyŜszym i jest chlebem powszechnym. Wplata się w historię cieniami poległych. Wyrasta z jeszcze Ŝyjących uczestników walki spotykanych wśród nas, na co dzień. " Uczeń: (całkowicie zaskoczony i zdziwiony tym, co słyszy, wyraŜa uczucia mimiką i gestem) - Co to? Skąd ten głos? Hej, ty! Powtórz to jeszcze raz. ( Słychać melodię "Maszerują strzelcy".) Przodek: Po co? Masz to przecieŜ w swojej ksiąŜce do historii. A jak słyszałem - nie interesuje cię Ŝycie i walka twoich pradziadków. Uczeń: (zakłopotany) Nie. Nie. Interesuje. Ale jakoś nie bardzo wchodzi mi to do głowy: wojny, powstania, przyczyny, skutki, daty, fakty, nazwiska ... Tyle tego, wszystko waŜne. (siada przy biurku, zamyśla się, podpiera) Najlepiej byłoby, Ŝeby tak przenieść się do tamtych czasów ... Mieć taki wehikuł, jak w filmie ... Wtedy moŜna byłoby się przekonać naocznie, porozmawiać z ludźmi, moŜe kogoś poznać ... Tyle w naszych dziejach sław Taki Kopernik, Kościuszko, Piłsudski albo ten Paderewski, który mi się stale myli z Pendereckim ... I w ogóle mam wielki mętlik w głowie ... Przodek: Chyba masz rację. Czasy były trudne, okres niespokojny. Tyle się działo ... Ale pomyśl, gdyby nie ci ludzie - kto wie - jak potoczyłaby się nasza historia

64

Uczeń: (ziewa, jest znuŜony) Ojej, znowu wykład ... Przodek: Nie, nie ... To nie wykład. JuŜ milknę! Uczeń: (patrzy w obraz, zlokalizował postać, mówi z uśmiechem) Ej, poczekaj! Rozmawiasz ze mną, a ja nawet nie wiem, kim jesteś. Mówisz tak, jakbyś był dziadkiem z portretu ... Przodek: Nie dziadkiem, tylko pra, pradziadkiem ... (Wychodzi z obrazu, otrzepuje się, rozprostowuje kości, rozgląda po pokoju) A zresztą moŜe być "dziadek" - to tak miło brzmi, a poza tym jest o wiele młodziej ... (siada w fotelu) Muszę ci powiedzieć, Ŝe mieszkanie z tobą w jednym pokoju wcale nie jest przyjemne. Ta wrzaskliwa muzyka ... Uczeń: Słuchają ją moi koledzy ... To jest modne ... Ale nie gniewaj się dziadku i nie rób mi wymówek. MoŜe pomógłbyś mi się nauczyć historii. Jutro sprawdzian - złapię jeszcze pałę ... Przodek: (przegląda ksiąŜki na biurku) Nauczyć się musisz - niestety sam. Ale mogę ci trochę opowiedzieć o czasach powstania wielkopolskiego. Byłem przecieŜ świadkiem i uczestnikiem tych wydarzeń. (Siada w fotelu; uczeń siedzi przy biurku zwrócony w stronę wchodzących; wchodzi grupka dzieci z biało - czerwonymi opaskami na rękawach, w ręku chorągiewki, śpiewają "Marsz Polonia") Dzieci: Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my Ŝyjemy, co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy. Marsz, marsz Polonia marsz dzielny narodzie, odpoczniemy po swej pracy w ojczystej zagrodzie. Dziecko I: Iskra zawsze znajdzie swą drogę do prochów. Więc gdy wreszcie w tłumnym zaprzęgu wieźliśmy ją z dworca do Bazaru jak Ŝywą relikwię śród pochodni i kwiatów - bo on to - Paderewski strzelał do nas racami polonezów zza granic Dziecko II skończyły się modły.

65

Nad Wartą zorza, nad Poznaniem wschodzi, Dla Wielkopolski nowy dzień się rodzi! Uczeń: Koledzy, kiedy to było? Dziecko III: (ze zdziwieniem, niedowierzając ) Nie wiesz? 26 grudnia 1918 roku przybył do Poznania Ignacy Paderewski, a z nim nasza nadzieja na wolność. Uczeń: Co było dalej? Dziecko III: Nazajutrz, 27 grudnia, doszło do wymiany strzałów. Polacy opanowali szybko sytuację, przejmując punkty strategiczne. Niemcy byli zaskoczeni, próbowali rokować: Powstańcy pod dowództwem Taczaka w ciągu trzech dni opanowali całe miasto. Lotem błyskawicy powstanie objęło całą Wielkopolskę i do 16 lutego 1919 roku zamknęło się pełnym sukcesem wyzwoleńczym. Dziecko IV: Dwudziesty siódmy grudnia Polskę budzi, W ulicach patrol, w kaŜdym zaułku wróg, Od fortów strzały słychać, armat huk. Pękają szyby okien, krew się leje, A tam komendant rozsyła swych ludzi. Dziecko V: JuŜ z Kenwerku polski sztandar wieje, Wnet Ŝaden Polak do boju niezdolny, A miasto nasze, Poznań, wzięty, wolny. Dziecko IV: JuŜ pędziły plutony, sekcje, tyraliery juŜ paszcze kulomiotów wiodą krwawy śpiew. JuŜ na szczękach krzyŜackich ludu święty gniew odwet brał za policzki - kolbami mauzerów! Dziecko VII: Przez Wielkopolskę leci krzyk wolności Pod Kąkolewo, pod Zbąszyń, pod śnin. Zamilkły słowa, króluje czyn. Łuny goreją u brzegów Noteci, Ponad Pałuki, nad Kujawy leci, Sięga skrzydłami północy, południa. Dzieci: (razem) Dwudziesty siódmy wolność przyniósł grudnia! (Wychodzą, śpiewając refren "Warszawianki") Hej, kto Polak na bagnety śyj, swobodo, Polsko Ŝyj! Takim hasłem cnej podniety, Trąbo nasza wrogom grzmij! Uczeń: A kiedy wolność dotarła do Gołańczy?

66

Dziadek: Najpierw wyzwoliły się miasta w pobliŜu Poznania: Kórnik, Września, Gniezno, Rogoźno, Wągrowiec oraz niektóre dalsze, jak Gołańcz. Nasze miasto było wolne 30 grudnia 1918 roku. Wyzwoliło się samorzutnie. Dwudziestu powstańców pod wodzą podporucznika Włodzimierza Kowalskiego - nauczyciela z pobliskiego Czerlina, przejęło władzę w mieście, rozbroiło Ŝołnierzy niemieckich. Uczeń: Włodzimierza Kowalskiego? Tak, znam go ... To przecieŜ patron naszej szkoły! (Na scenę wchodzi Patron i powstańcy. Mają przypięte rozetki powstańcze, czapki, mundury, trzymają sztandar.) (Powstańcy śpiewają" Wojenko, wojenko ") Powstańcy: Wojenko, wojenko, cóŜeś ty za pani, Ŝe za tobą idą, Ŝe za tobą idą chłopcy malowani? Powstańcy: Czołem, druhowie! (Powstańcy salutują dowódcy, meldują się.) Powstańcy: Czołem! I: Draber. II: Frydrych. III: Łapacz. IV: Maciaszek. V: Korba!. VI: Zaworski. VII: Zieliński. Patron: Druhowie! JuŜ wolne: Poznań, Września I Gniezno - Chrobrych gród, Jarocin, Ostrów, Pleszew. W moc rośnie zbrojny lud. Choć pomoc Niemcom spływa Grenzschutzów zewsząd rój ... Powstaniec pęta zrywa Zacięty wiodąc bój ... I znaczy krwi szkarłatem Wolności ślady dróg W rozprawie ze srogim katem Za swojski prąc go próg. Powstaniec I: Za rozbój, krzywdy, jęki, II: Za więzień licznych ciąg, III: Za dusz i serc udręki, IV: Za bezmiar stu lat mąk, V: Za nazw - miast, wsi niemczenie, VI: Za dziatek z Wrześni ból,

67

VII: Za dzikie wywłaszczenie Z odwiecznych Polan pól. Patron: I wielki duch ofiarny Z powstańczych wieje lic. Płomieniem ofiar Ŝarnym Wolności płonie znicz ... Powstańcy: (razem) O cześć Powstańcom, sława, Za wierność, krew, za trud! Za bój o święte prawa, Za wielkopolski Lud! (Powstańcy odchodzą i śpiewają) Powstańcy: Maszerują strzelcy, maszerują, karabiny błyszczą, szary strój, a przed nimi drzewce salutują, bo za naszą Polskę idą w bój! Uczeń: Słyszałem coś o kompanii gołanieckiej ... Przodek: Po wyzwoleniu Gołańczy wielu mieszkańców miasta i okolicznych wiosek przystąpiło do powstania. Ja równieŜ. Uzbrojeni w zdobytą broń wyruszyliśmy pod dowództwem podporucznika Kowalskiego w stronę Kcyni. Wyzwoliliśmy ją 1 stycznia 1919 roku. Nasz dowódca został zastępcą komendanta wojskowego na powiat wągrowiecki i szefem sztabu batalionu. Nasza kompania podjęła akcję opanowania terenu aŜ po Noteć. Nacieraliśmy na Margonin i ChodzieŜ ... Uczeń: Dziadku, resztę juŜ pamiętam. Powstańcy zwycięŜyli. Mocarstwa zachodnie na konferencji pokojowej w ParyŜu w 1919 roku zgodziły się, aby Wielkopolska wróciła do Macierzy. Przodek: Zapamiętajcie to: non omnis moriar. Choć ziemia przyjmie proch - Ŝyć będzie w słowie. Nie umrze ten, co słuŜył dobrej sprawie, Na chwałę białego orła In gloriam aquilae albae. (Podnosi się, idzie w stronę obrazu.) Uczeń: Tośmy powtórzyli ładny kawał historii. Dziękuję ci, dziadku. (zdziwiony) Jak to? Dokąd idziesz? Przodek: Wracam do siebie. JuŜ najwyŜszy czas. Jestem zmęczony, muszę odpocząć. CóŜ, mój drogi, to juŜ nie te latka i nie te oczka! (Tak się to teraz mówi? Prawda?). I pamięć nie taka! Ach, to były czasy, co za czasy ...

68

(Przodek „wchodzi” do obrazu, sadowi się wygodnie w „pozie” i na poŜegnanie mówi do ucznia) Przodek: Teraz poczekam na efekty swoich opowiadań. Tylko się jutro nie zbłaźnij, bo wylezę z tego obrazu, a wtedy pogadamy inaczej! (Grozi palcem, uczeń siada przy biurku, zagląda do podręcznika, podnosi głowę; miną wyraŜa zaskoczenie i zdziwienie.) Uczeń: Czy to wydarzyło się naprawdę? Czy to moja wyobraźnia? Głos zza sceny: Wszystkie słowa podniosłe, któreś znał ze szkoły, Muzyka starych pieśni, wolności anioły, Piłsudski na koniu, wiszący nad biurkiem I Dowbór-Muśnicki w małej czapce z piórkiem I Kowalski z portretu, co Ŝegna swą miłą Sztandar z Białym Orłem - wszystko to oŜyło. (Z zamyślenia wyrywa ucznia głos mamy)

Mama: Michał! Wychodź ze swej dziupli! Siedzisz tam i siedzisz, a kolacja czeka. Uczeń: JuŜ, juŜ. Uczyłem się na sprawdzian. Wiesz, mamusiu, chyba nie będę miał juŜ kłopotów z historią! To całkiem sympatyczny przedmiot... i wcale nie taki znów trudny! (puszcza oko w stronę portretu) (Fragment ,Pieśni" K. l. Gałczyńskiego w wykonaniu M. Grechuty)

Maria Czajkowska i Urszula Wierzbicka

69

Obchody rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego.

(program dla klas gimnazjalnych) Cele: - poznanie miejsc związanych z powstaniem wielkopolskim; - przypomnienie patriotycznych postaw Wielkopolan i uczczenie pamięci ofiar powstania; -pogłębianie patriotyzmu i wiedzy historycznej poprzez poznawanie przeszłości; -rozwijanie potrzeby właściwego udziału w obchodach wydarzeń rocznicowych. Program: I. Konkurs pl. "Śladami powstania wielkopolskiego" dla poszczególnych grup wiekowych: - klasy pierwsze: album; - klasy drugie: fotoreportaŜ; - klasy trzecie: prezentacja multimedialna. 2. Zwiedzanie Muzeum Powstania Wielkopolskiego; - w trakcie zwiedzania uczniowie wypełniają karty pracy, wykonują zdjęcia; zebrany materiał zostanie wykorzystany do przygotowania prac konkursowych. 3. Wycieczka ulicami związanymi z powstaniem lub upamiętniającymi jego przywódców; - uczniowie fotografują i odczytują tablice pamiątkowe; - pod pomnikiem Powstańców Wielkopolskich uczniowie oddają hołd poległym (minuta ciszy i zapalenie znicza). 4. Apel (lub montaŜ słowno-muzyczny). 5. Rozstrzygnięcie konkursu; - wręczenie nagród i dyplomów przez dyrektora gimnazjum. 6. Podsumowanie programu na szkolnej stronic internetowej. MontaŜ słowno- muzyczny Uczeń I 27 grudnia 1918 roku o godzinie 16.00 przed hotelem "Bazar" w Poznaniu wybuchło powstanie wielkopolskie. Dziś, w rocznicę tego wydarzenia, przygotowaliśmy uroczysty montaŜ słowno-muzyczny, aby uczcić pamięć tych, co walczyli o wolną i niepodległą Wielkopolskę, naszą małą Ojczyznę. Iwona Rubacha nauczycielka kształcenia zintegrowanego (Szkoła Podstawowa nr 3 w Hrubieszowie) (wspólne odśpiewanie Mazurka Dąbrowskiego)

70

Uczennica I II listopada 1918 roku spełniły się marzenia Polaków: znów na mapie Europy i świata pojawiła się wolna Polska. Uczennica II Mimo kapitulacji na froncie zachodnim, Niemcy nie zamierzały opuścić Wielkopolski. O tym, jakie ziemie będą włączone do Polski, miały zadecydować mocarstwa zachodnie na konferencji pokojowej w ParyŜu. W tym czasie Niemcy usilnie zabiegały, aby przekonać światową opinię publiczną o konieczności pozostawienia Wielkopolski w granicach ich państwa. W Poznańskiem zaczął nasilać się terror niemiecki. Uczennica I "My, Polacy, zamieszkali na Kresach Księstwa, na prastarej ziemi nadobrzańskiej, oświadczamy uroczyście, Ŝe mimo większej niewoli, mimo podłych zapędów germanizacyjnych zaboru pruskiego, czujemy się Polakami do szpiku kości, czujemy się dziećmi 25-milionowego narodu, Ŝądamy stanowczo, by nas włączono do Wolnej Zjednoczonej Polski!" (Marsz Pierwszej Brygady w wykonaniu zespołu artystycznego Wojska Polskiego) Uczeń II Na ulicach Poznania tworzyły się liczne demonstracje niemieckie, powodując wzrost napięcia. Kulminacja nastąpiła w końcu grudnia. W tym czasie udawał się do Warszawy znany i niezwykle popularny w Wielkopolsce pianista i rzecznik sprawy polskiej - Ignacy Jan Paderewski. W przewidywaniu polskich demonstracji narodowych w Poznaniu władze niemieckie postanowiły wysłać go do Warszawy przez Toruń, z ominięciem stolicy Wielkopolski. To wywołało niesłychane wzburzenie poznaniaków. Atmosfera w mieście była napięta. Nastroje narodowe sięgnęły zenitu, a przyjazd Paderewskiego do Poznania 26 grudnia 1918 roku okazał! się iskrą, z której rozgorzał płomień walki Harcerz I Olbrzymi szpaler z pochodniami utworzy! się na trasie od dworca kolejowego do hotelu "Bazar". Miasto udekorowane zostało polskimi, francuskimi i angielskimi flagami, a wśród mieszkańców zapanowała odświętna atmosfera. Nazajutrz w południe odbyła się manifestacja dzieci szkolnych, które śpiewały patriotyczne pieśni przed "Bazarem". Po płomiennym przemówieniu Paderewskiego w mieście zapanowała ogólna radość. Komendant druŜyny harcerskiej zorganizował uroczystą zbiórkę szczepu. Gdy meldowałem druŜynę: "Czuwaj, druhu komendancie! DruŜynowy melduje ... " - nagle padły strzały ... (odgłos strzału) W pierwszej chwili wszyscy zastygliśmy w bezruchu. Nagle ktoś krzyknął: "Polacy, do broni!".

71

(pierwsza zwrotka Marsza obozowego w wykonaniu zespołu artystycznego Wojska Polskiego) Harcerz II Na ten rozkaz czekaliśmy. Po uzbrojeniu pobiegliśmy przed "Bazar". W centrum miasta na placu Wolności polała się krew powstańcza; pierwszą ofiarą był Franciszek Ratajczak. Tak rozpoczął się bój Wielkopolan z Niemcami o wolność. (Rota w wykonaniu zespołu artystycznego Wojska Polskiego) Harcerz III Następnego dnia 28 grudnia 1918 roku, powstańcy zdobyli koszary, magazyny, koleje i pocztę, rozbili niemieckie garnizony, aresztowali pruskie władze. Tego dnia grupa harcerzy uderzyła na fort GrolImanna. Uderzenie powiodło się: zdobyto bogate wyposaŜenie, a w forcie skoszarowano pierwszą wojskową kompanię harcerską, która uczestniczyła w walkach o Ławicę, gdzie 6 stycznia 1919 roku rozegrała się najcięŜsza bitwa powstania na terenie miasta. (Modlitwa obozowa w wykonaniu zespołu artystycznego Wojska Polskiego) Uczeń III Płomień walki ogarnął całą Wielkopolskę. Wojskami powstańczymi dowodził początkowo major Stanisław Taczak, a później generał Józef Dowbór-Muśnicki. Dzięki zbrojnym sukcesom powstańców, 16 lutego 1919 roku państwa zachodnie zmusiły Niemców do zawieszenia broni i podpisania rozejmu w Trewirze. Był to pełny triumf i finał powstania. Na konferencji pokojowej w ParyŜu mocarstwa zachodnie uzgodniły, Ŝe zachodnia granica Polski zostanie wytyczona zgodnie ze zdobyczami terytorialnymi powstańców. Wielkopolska została przyłączona do Polski. Uczennica III Pamiętajmy, Ŝe my, mieszkańcy Wielkopolski, potrafiliśmy z poświęceniem i oddaniem walczyć o wolną i niepodległą Polskę. Dzięki bohaterom tamtych dni i w wyniku powszechnego działania, powstanie zakończyło się włączeniem Wielkopolski w granice utworzonego, po latach niewoli, państwa polskiego. Nikt z nas nie zapomni tych trudnych i cięŜkich dni. Serca młodych powstańców przenikała obawa przed tym, co moŜe się wkrótce wydarzyć. Jednocześnie mieli głęboką wiarę, Ŝe walczą w słusznej sprawie: o wolną i niepodległą część naszej ojczyzny - o Wielkopolskę. Pamięć o tych, którzy z naraŜeniem Ŝycia walczyli w powstaniu, i o tych, którzy polegli, trwa do dziś. (Błękitne rozwińmy sztandary w wykonaniu zespołu artystycznego Wojska Polskiego)

72

Uczennica IV Wspominając wydarzenia sprzed lat, poszliśmy pod pomnik Powstańców Wielkopolskich, by oddać hołd patriotom i bohaterom. Dzisiaj delegacja naszej szkoły uda się na Cmentarz ZasłuŜonych Wielkopolan, by złoŜyć kwiaty i znicze na grobie Stanisława Taczaka, pierwszego dowódcy powstania.

Zofia Baniewska Gimnazjum nr 60 w Poznaniu

Powstańcy w mundurach i rynsztunku. (Grupa rekonstrukcyjna Bastion Grolmann)

73

Sen o Poznaniu. Scenariusz widowiska poświęconego Powstaniu

Wielkopolskiemu

owstanie Wielkopolskie 1918-1919 jest jedynym polskim powstaniem narodowym, które zostało uwieńczone zwycięstwem. To pierwszy powód, Ŝeby ten fakt historyczny wykorzystać dla pracy

wychowawczej w szkołach, nie tylko na terenie Wielkopolski, ale w całym kraju. W wypadku powstań, które upadły, moŜna i naleŜy doszukiwać się sensu walki o wolność - w wypadku powstania zwycięskiego ten sens jest oczywisty. Powód drugi to ten, Ŝe powstanie to naleŜy niemal do historii najnowszej. W początku dwudziestego pierwszego wieku zmarł we Wronkach, mając 102 lata, porucznik Jan Rzepa, ostatni powstaniec wielkopolski. Rodzice dzisiejszych gimnazjalistów mieli okazję uczestniczyć w spotkaniach z powstańcami wielkopolskimi, w rodzinach często przechowuje się wspomnienia o przodkach bijących się z Niemcami w roku 1919. Jest to więc historia jeszcze Ŝywa. Powód trzeci jest nie mniej istotny. Powstanie Wielkopolskie róŜniło się od poprzednich zrywów narodowych racjonalnością działań. Walczącym nie przyświecało hasło: Kto przeŜyje, wolnym będzie, kto umiera, wolny juŜ romantyczne hasło stawiające na równi zwycięstwo z chwalebną co prawda, ale klęską. Powstańcy nie starali się wysadzać na swojej reducie, jak Ordon, ale szukali wszelkich rozsądnych sposobów sukcesu. Dlatego w Powstaniu Wielkopolskim mniej jest przykładów zaŜartych bitew zakończonych wielką liczbą ofiar, mniej jest grobów poległych, na których moŜna było palić znicze. Za to więcej uczestników mogło później pracować dla ojczyzny. Powstańcy zwycięŜali, poniewaŜ kupowali broń od Niemów, negocjowali z nimi, przekonując o sensowności poddania się i oddania broni, wreszcie, zanim zaatakowali, zapewniali sobie przewagę liczebną i przyzwoite uzbrojenie. Powstanie Wielkopolskie wygrało, poniewaŜ w porę zadbano o zapewnienie finansowego zaplecza powstania, zorganizowano produkcję broni i szkolenie Ŝołnierzy, tworzono podstawy gospodarcze do bytu prowincji, zanim jeszcze walka się rozstrzygnęła. I dzięki temu pułki poznańskie mogły w porę pospieszyć z odsieczą Lwowa, kiedy wybuchło Powstanie Orląt. Ta racjonalność działań powstańczych jest uwypuklona w scenariuszu widowiska "Sen o Poznaniu". MoŜe właśnie dzisiaj, kiedy czasy nie wymagają poświęcenia i śmierci dla ojczyzny, ale rozsądnej i gospodarskiej postawy, uczciwości i zapobiegliwości, a nade wszystko porządnej organizacji, ten trzeci z wymienionych powodów jest najwaŜniejszy dla kształtowania postaw młodzieŜy. I moŜe juŜ teraz, nie

P

74

czekając do 2008 roku, na "okrągłą" rocznicę Powstania, warto rozpocząć pracę wychowawczą wykorzystującą powstańcze tradycje. Scenariusz "Snu o Poznaniu" jest wspólnego autorstwa Klemensa i BoŜeny StróŜyńskich. Widowisko zostało wystawione przez młodzieŜ gimnazjalną Zespołu Szkół nr l we Wronkach pod kierunkiem BoŜeny StróŜyńskiej (wówczas nauczycielki muzyki w tej szkole) w kwietniu 2005 roku. Okazją była szósta rocznica nadania szkole imienia Powstańców Wielkopolskich. Widowisko ma strukturę parateatralną, wątek fabularny współistnieje z przeplatającymi się scenami recytacji i śpiewu, organizując je w jedną całość. Fabuła niesie informacje historyczne dotyczące powstania, a aranŜacja sceniczna nadaje im charakter autentyczności. Ów wątek fabularny to sześć depesz _ meldunków od władz Powstania Wielkopolskiego do Józefa Piłsudskiego. Po kaŜdej z depesz (informacja) następuje prezentacja artystyczna (przeŜycie). Pomysł depeszowania do Naczelnika to, oczywiście, fikcja literacka, ale treść depesz jest nawet w szczegółach zgodna z faktami historycznymi. W ten sposób połączone jest oddziaływanie poznawcze i wychowawcze na uczniów. Przy realizacji scenicznej naleŜy pamiętać o tempie przedstawienia - niedopuszczalne są przestoje, przerwy, przedstawienie musi mieć płynność i rytm. Elementy kostiumów potrzebne są tylko dla dwóch aktorów: łącznika i telegrafisty.

SEN O POZNANIU

W bocznej części sceny, realistycznej (najlepiej lewej od strony widowni), pomieszczenie z telegrafem (dworcowe albo pocztowe). Telegrafista siedzi przy urządzeniu (powinno przypominać dawne aparaty telegraficzne, klucz nadawczy moŜna zrobić na przykład z duŜego zszywacza biurowego), nadaje depesze alfabetem Morse 'a. Stukot klucza telegrafu towarzyszy młodemu człowiekowi _ łącznikowi (najlepiej w rogatywce), który przybywa, Ŝeby wysłać depeszę do Warszawy. Telegrafista moŜe mieć czapkę pracownika poczty. Łącznik na początku kaŜdej oznaczonej cyfrą arabską sceny wchodzi do "pomieszczenia" i salutuje, a po podyktowaniu tekstu depeszy wychodzi. Mówi głośno i bez interpretacji, ale bardzo wyraźnie, tak jak się dyktuje telegrafiście. Tekst, poniewaŜ jest dyktowany, dzielony jest na odcinki moŜliwe do zapamiętania przez telegrafistę. Wyraźne pauzy naleŜy robić w zaznaczonych miejscach(/). Sceny z depeszami przeplatają się ze scenami poetyckimi. Środek sceny i druga część boczna (najlepiej prawa) to przestrzeń poetycka. Zajmuje ją chór, a recytatorzy, jeŜeli nawet nie śpiewają w chórze, są w niego wmieszani i na czas recytacji wychodzą przez szereg. 1. Depesza do naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego. / Dzisiaj, 27 grudnia 1918 roku, / podczas prowokacyjnej manifestacji Niemców w Poznaniu, / w pobliŜu hotelu Bazar / doszło do spontanicznej wymiany ognia / między niemieckim szóstym pułkiem grenadierów / a

75

polskimi bojowcami SłuŜby StraŜy i Bezpieczeństwa. / Podczas ataku na Prezydium Policji / zginął pierwszy powstaniec - / górnik westfalski Franciszek Ratajczak. / Walki ogarniają całe miasto. / Do powstania masowo garnie się młodzieŜ. Śpiew Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród, nie damy pogrześć mowy, Polski my naród, polski lud, królewski szczep Piastowy. Nie damy, by nas gnębił wróg, Tak nam dopomóŜ Bóg. Tak nam dopomóŜ Bóg. Nie będzie Niemiec pluł nam w twarz ni dzieci nam germanił, OręŜny stanie hufiec nasz, Duch będzie nam hetmanił. Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg, Tak nam dopomóŜ Bóg. Tak nam dopomóŜ Bóg. Recytacja Przyśniła się dzieciom Polska Czekana od tylu lat, Za którą walczył nasz ojciec, Za którą zginął nasz dziad. Przyśniła się dzieciom Polska W purpurze Ŝołnierskiej krwi, Szła z pola bitwy gościńcem, Szła i pukała do drzwi. I poszli chłopcy w okopy, Przypadli Polsce do nóg, Będą walczyli za sprawę. Tak im dopomóŜ Bóg. 2. W nocy z 27 na 28 grudnia / powstańcy opanowali poznański dworzec. / Po północy rozbroili przybyły koleją/i spieszący z interwencją oddział niemiecki z Leszna, / a kilka godzin później / podobny oddział przybywający z KrzyŜa. / Ci Ŝołnierze niemieccy / zostali juŜ częściowo rozbrojeni przez powstańców w Szamotułach. / Powstanie rozprzestrzenia się na okoliczne miasta. Śpiew Pośród szarych dni niewoli mej Przyśnił mi się jakiś złoty sen. Sen jak bajka cudny, jak tęczowe mgły To sen o Poznaniu, drogim mieście mym. Tam, gdzie Warta toczy wody swe Góra Przemysława wznosi się, Gdzie kolebkę swoją sławił polski ród, Stoi stary Poznań, nadwarciański gród.

76

Recytacja Bez tej miłości moŜna Ŝyć, mieć serce suche jak orzeszek, malutki los naparstkiem pić z dala od zgryzot i pocieszeń, na własną miarę znać nadzieje, w mroku kryjówkę sobie uwić, o blasku próchna mówić "dnieje", o blasku słońca nic nie mówić. 3. Wczoraj, 28 grudnia, / po walkach z jednostkami niemieckimi, / powstańcy opanowali Gniezno. / Dopiero dzisiaj jednak udało się / ostatecznie zająć koszary / bronione przez niemiecki dwunasty pułk dragonów. / Gniazdo naszej państwowości znowu jest w polskich rękach. Śpiew Nie noszą lampasów, lecz szary ich strój, Nie noszą ni srebra, ni złota, Lecz w pierwszym szeregu podąŜa na bój Piechota, ta szara piechota. Maszerują chłopcy, maszerują, Karabiny błyszczą, szary strój, A przed nimi drzewa salutują, Bo za naszą Polskę idą w bój. Recytacja Ziemio ojczysta, ziemio jasna, nie będę powalonym drzewem, codziennie mocniej w ciebie wrastam radością, smutkiem, dumą, gniewem. Nie będę jak zerwana nić, odrzucam pusto brzmiące słowa. MoŜna nie kochać cię - i Ŝyć, ale nie moŜna owocować. 4. Powstanie rozlewa się po całej Wielkopolsce. / Groźbą, przekupstwem, podstępem lub zbrojnym czynem / powstańcy opanowują kolejne miasta. / Dzisiaj, 30 grudnia, / w polskich rękach znalazły się / między innymi Śrem, Wągrowiec i Wronki. Śpiew I idą, a w słońcu kołysze się stal, Dziewczęta zerkają zza płota, A oczy ich dumne utkwione są w dal... Piechota, ta szara piechota. Maszerują chłopcy, maszerują, Karabiny błyszczą, szary strój, A przed nimi drzewa salutują, Bo za naszą Polskę idą w bój.

77

Recytacja Byłeś jak wielkie, stare drzewo, Narodzie mój, jak dąb zuchwały. Wezbrany ogniem soków źrałych, Jak drzewo wiary, mocy, gniewu. W wielkości swojej rozegnany, W miłości swojej jak pień twardy, Haki pazurów wbiłeś w rany Swej ziemi. I śnisz sen pogardy. I zmartwychwstaniesz jak Bóg z grobu Z huraganowym tchem u skroni, Ramiona ziemi się przed tobą Otworzą. Ludu mój! Do broni! 5. Wczoraj, 6 stycznia, / wojska powstańcze zaatakowały lotnisko na Ławicy, / dotąd znajdujące się w rękach Niemców. / Nasi uŜyli artylerii / i dzięki niej złamali opór niemieckiej załogi. / Udało się uniknąć zniszczenia znajdujących się tam samolotów, / dzięki czemu powstańcy mająjuŜ swoje lotnictwo. Śpiew Legiony to Ŝołnierska nuta Legiony to straceńców los Legiony to rycerska buta Legiony to ofiarny stos My, Pierwsza Brygada, strzelecka gromada, na stos rzuciliśmy nasz Ŝycia los, na stos, na stos. O, ile mąk, ile cierpienia, o, ile krwi, wylanych łez. Pomimo to, nie ma zwątpienia, dodawał sił wędrówki kres. My, Pierwsza Brygada ... 6. Zakończył się pierwszy etap wyzwalania Wielkopolski. / Dzisiaj, 7 stycznia, / Dowództwo Główne przystąpiło do systematycznych działań organizacyjnych. / I Tworzy regularną armię z zapleczem gospodarczym. / Trzeba się spodziewać, / Ŝe I Niemcy zbiorą wszystkie siły w Rzeszy, / Ŝeby odebrać zdobycze powstańcze. / Wolności nie wystarczy wywalczyć. / Trzeba ją obronić, / a potem mądrze uŜywać.

78

Śpiew Jak długo w sercach naszych choć kropla polskiej krwi, Jak długo w sercach naszych ojczysta miłość tkwi, Stać będzie kraj nasz cały, stać będzie Piastów gród, ZwycięŜy Orzeł Biały, zwycięŜy polski ród.

KONIEC Wykorzystano utwory autorstwa: M. Konopnickiej, E. Słońskiego, W. Szymborskiej, L. Łuskino, K.K. Baczyńskiego, A. Hałacińskiego, T. Biernackiego

Klemens StróŜyński

79

Scenariusz montaŜu słowno-muzycznego tematycznie związanego

z Powstaniem Wielkopolskim 1918-1919

a tle spokojnej muzyki (np. utwór Chopina) dziecko zapala świeczki w dwóch świecznikach stojących na podwyŜszeniach na scenie.

Dziecko I (uczeń klasy młodszej) Ojczyzna - zwykłe słowo, a tyle znaczy. Ojczyzna - piękne słowo, jak je tłumaczyć? Narrator I (uczennica klasy starszej) Ojczyzna - to jabłonie kwiatami osypane i modre chabry w zboŜu, i jasny śpiew skowronka, i srebrnołuskie fale odrzańskie i wiślane, skalista grań tatrzańska i mazowiecka łąka. Dziecko II Ojczyzna - jedno słowo, a tyle treści. Ojczyzna - wielkie słowo, co jeszcze mieści? Narrator II Ojczyzna - to wsie, miasta, ulice i stadiony, i wszystkie polskie huty, i wszystkie polskie szkoły to porty i okręty, i morza brzeg zielony to zwykły dzień roboczy i święta dzień wesoły. Dziecko III Ojczyzna - bliskie słowo, w nim serca wszystkie. Ojczyzna - zwykłe słowo, czemu tak bliskie? Narrator III Ojczyzna to czas dawny. Ojczyzna to czas bliski. To miły dom rodzinny i matki oczy Jasne. Ojczyzna - to jest mowa znajoma od kołyski. Ojczyzna - to my sami, to serca nasze własne. Narrator I Bardzo piękny jest ten wiersz o ojczyźnie. A przecieŜ nie zawsze my, Polacy, mieliśmy ojczyznę. Był czas, Ŝe Polski nie było na mapie Europy. Zawsze

N

80

jednak był naród polski, który nigdy nie pogodził się z utratą swej państwowości. Narrator II Spotkaliśmy się dzisiaj przy kominku, aby przypomnieć tamte trudne lata. Narrator III Obchodzimy 79 rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego. Powstania, które zakończyć miało długą, bardzo długą noc zaborów. PIEŚŃ "BIJE JUś WALKI GODZINA" (śpiewnik harcerski "Śpiewaj z nami" 1963 r., s. 51) Narrator I Jest taki piękny wiersz zaczynający się od słów: Urodzony w mrokach pruskiej niewoli, jako dziecko szkolne czułeś, jak to boli, gdy za polską mowę zaborca dręczył i za wszystkim, co polskie, tajemnie węszył. Narrator II Mimo prześladowań ze strony pruskiego zaborcy, które nie ominęły równieŜ dzieci, Polacy nigdy nie zapomnieli, kim są. Narrator III Do walki o zachowanie polskości w sercach i umysłach włączyli się wszyscy, takŜe najmłodsi. Pięknie i przejmująco pisała o tym Maria Konopnicka. Dziecko I Tam od Gniezna i od Warty biją głosy w świat otwarty. Biją głosy, ziemia jęczy, Prusak polskie dzieci męczy. Dziecko II Za ten pacierz w polskiej mowie, co go dali nam ojcowie, co go nas uczyły matki, Prusak męczy polskie dziatki. Narrator I (podchodząc ku krawędzi sceny) AŜ w końcu wyczerpała się cierpliwość Wielkopolan. Narrator II Tak. śyli w Polsce hrabiowie, ksiąŜęta i panowie i pycha ich nadęta. Bogactwem się chełpili i wojny prowadzili i szła husaria gniewna. Lecz brakło panom męstwa i nie było zwycięstwa i wnet Polska zginęła. A chłopi wlekli pługi i minął wiek, i drugi, a pługi były z drewna.

81

Narrator III (zdecydowanie) Lecz nastał dzień i działo się inaczej, Bo krzywdy czas był po tysiącu lat skończony. I przyszedł kres cierpieniom, a nad spichrzem i ziemią Wysoko powiał sztandar, a sztandar był biało-czerwony. Dziecko III Kiedy to było? Jak się zaczęło? Narrator I (biorąc za rączkę Dziecko l) Europą, z której zniknęła Polska, Zaczęły wstrząsać dreszcze. A przecieŜ Wybicki wyraźnie napisał, Ŝe nie zginęła jeszcze! W sercach Polaków pod zaborami Ŝyła, czekając chwili, Trzeba ją było wywalczyć pięściami, Powstańcy to zrobili! Narrator I Było to pamiętnego dnia - 27 grudnia 1918 roku. Wtedy wybiła godzina walki o wolną Wielkopolskę. Dziecko I (wnosząc duŜy portret l. Paderewskiego) W Poznaniu przebywał wówczas Ignacy Paderewski, wybitny muzyk i polityk. Po południu, przed hotelem "Bazar", spotkał się z dziećmi. (Na scenę wbiega grupka dzieci. Ubrane są w kolorowe czapki, szaliki, mają mufki. W dłoniach biało-czerwone chorągiewki i kwiaty.) Dziecko II Przybiegły zimne i czerwone nosy. Szare lub czarne, ciepłe mają mufki. Tupot bucików, stukanie, szuranie, jakby wybiegła dziś największa klasa zbierać kasztany albo grabić liście. Dziecko III Dzieci to ojców, którzy pragną Polski i dzieci matek, które polskie słowo, jak skarb bezcenny im przekazywały. Dziecko IV Dzieci rodziców drących pruskie ksiąŜki za gwałt, za hańbę i za pruskie baty po to, by słowo w szkole było polskie, o to, by "Rotę" w klasach moŜna śpiewać. CHÓR ŚPIEWA JEDNĄ ZWROTKĘ "ROTY" (Na scenę wchodzą POWSTAŃCY mają drewniane karabiny, są w "cywilnych ""Strojach, ale mogą mieć wojskowe czapki.) Narrator I (po czterech uderzeniach zegara) Wybiła godzina 1600 tego samego dnia ...

82

Powstaniec I Alarm! Powstaniec II I stuknęły odrzucone łyŜki Zadzwoniły odsunięte miski Z kozłów broń rozebrana Nie skończony obiad. Powstaniec I Alarm! Powstaniec III Do walki wzywała nas pieśń ... PIEŚŃ "HEJ CHŁOPCY, BAGNET NA BROŃ ... " Powstaniec I (stojąc przed portretem MATKI wiszącym na ścianie) śegnaliśmy najbliŜszych, patrzyliśmy na ich łzy ... Powstaniec II (stając obok Powstańca I) Wieczorną było to dobą, Kiedym w mundurze stanął przed Tobą I rzekł: Matko jedyna, Porzucam oto Ŝycie spokojne, Jutro ze świtem jadę na wojnę ¬Błogosław syna. (Chwila ciszy. Powstańcy pochylają głowy. ) Narrator I Zbladła staruszka słysząc te słowa, Ale Ŝe twarda Ŝołnierska mowa, Przeto i ona dzielną być chciała, Błogosławieństwo i krzyŜyk dała Na niebezpieczną tę drogę Mówiąc: Nic więcej dać Ci nie mogę Narrator II A kiedy wyszedł, to na kolana padła i słała modły do Pana Jezusa i jego Mateńki, aby nie zginął z Prusaka ręki. Narrator III Jeszcze innych wybuch powstania zastał w teatrze. Powstaniec IV To był grudniowy dzień, W teatrze szopkę grali. Na długiej linie kołysał się anioł, Gdy zabrzmiał głos w sali: Zostaną dzieci, panie. MęŜczyzn wzywam na plac Zaczęło się Powstanie! MELODIA GRANA NA TRĄBCE ¬"BRACIA DO BITWY NADSZEDŁ CZAS"

83

(Powstańcy I, I, III, IV stają w szeregu, na baczność i kaŜdy wypowiada jedno zdanie przysięgi) Jestem gotów! - brzmi hasło od brzegu . Jestem gotów! - głos leci do wroga . Jestem gotów! - szept słychać w szeregu ... Jestem gotów! - Ojczyzno, ty, droga. Narrator I Prusacy nie zdołali opanować napięcia w swoich szeregach. Wyszli na ulice, zdzierali polskie flagi, chcieli na nowo zaprowadzić pruski porządek. Z gmachu Prezydium Policji strzelali do polskich demonstrantów. CHÓR ŚPIEWA DRUGĄ ZWROTKĘ "ROTY" Narrator II Wkrótce powstańcy zaczęli odnosić sukcesy. Poddała się niemiecka załoga cytadeli, zdobyto dworzec kolejowy, pocztę, zamek, koszary IV garnizonu niemieckiego. Narrator III Echo karabinów z Poznania rozległo się po piastowskiej ziemi i pociągnęło do zrywu powstańczego lud całej Wielkopolski. ( Chór cicho nuci melodię "Mazurka Dąbrowskiego". Wiersz mówiony jest na tle melodii.) Powstaniec I Przez Wielkopolskę leci krzyk wolności Pod Kąkolewo, pod Zbąszyń, pod śnin . Zamilkły słowa, króluje czyn, Łuny goreją u brzegów Noteci. A orzeł biały znów w gnieździe swym gości, Sięga skrzydłami północy, południa. 27 wolność przyniósł grudnia. Powstaniec II Bez Ŝalu rzucaliśmy zaciszne domowe ogniska, Ŝegnaliśmy rodziny, dziewczyny. Wiedzieliśmy, taki był nasz obowiązek wobec ojczyzny. Nie byliśmy wcale smutni. Towarzyszyła nam radość, nadzieja i ... piosenka. POWSTAŃCY Z TOWARZYSZENIEM CHÓRU ŚPIEWAJĄ "BYWAJ DZIEWCZĘ ZDROWE". Narrator I Ci, którym przyszło spędzać zimowe noce w oddziałach powstańczych, z dala od domów , dodawali sobie animuszu i otuchy układając i śpiewając róŜne piosenki. Czasem wykorzystywali do zabawnych tekstów znane i lubiane melodie. POWSTAŃCY ŚPIEWAJĄ NA MELODIĘ "KRAKOWIACZEK JEDEN"

84

"Granatowy mundur, kieszenie u boku, Wypędzimy wrogów, jeszcze tego roku. Nie płaczmy Polacy, choć Ŝyjem w niewoli, Jak wybijem wrogów, wyjdziem z tej niedoli. Po czerwonym polu lata orzeł biały, W nim to tchną Polacy, w nim to duch jest śmiały. Wzbijaj się więc w górę ukochany ptaku, Niech się łamie zbroja na kaŜdym Prusaku. Dalej chłopcy, dalej, chciejcie się tym wsławić, Zgnębić szelmę wroga, nic mu nie zostawić Dalej chłopcy, dalej, chciejcie się tym wsławić, Zgnębić szelmę wroga, mc mu me zostawić Narrator II Radosna skoczność melodii nie moŜe jednak przysłonić faktu, Ŝe w czasie walk powstańczych ponad 1700 powstańców poległo w boju, a 2000 zmarło wskutek odniesionych ran. Dziewczyna I Zjechali wszyscy do domu na Święta Z wyjątkiem tego, kto nigdy nie wróci, Bo go mogiła tuli zapadnięta ... GdybyŜ choć moŜna drogę do niej skrócić. (Powstaniec wnosi brzozowy krzyŜ, stawia go i umieszcza na nim swoją powstańczą czapkę, zapala świeczkę.) CHÓR ŚPIEWA CICHO KOLĘDĘ np. "WŚRÓD NOCNEJ CISZY" Dziewczyna II Zawsze, gdy trzeba łamać się opłatkiem, To puste miejsce przy rodzinnym stole Łzami napełnia biedne serce matki ... GdybyŜ choć wiedzieć, w którym leŜy dole. Narrator I (podchodzi do Dziewczyn I i II) Nikt im iść nie kazał! Poszli, bo tak chcieli, Bo takie dziedzictwo wziął po dziadach wnuk, Nikt nie pytał o nic, a wszyscy wiedzieli za co idą walczyć - komu płacić śe idą spłacić swój ojczyźnie dług. Dziewczyna I Dzielnie Ŝyli, zawsze byli niepodlegli. Pięknie Ŝyli, Krótko Ŝyli I polegli. Dziewczyna II I choć pusto po nich, chociaŜ łza się kręci, są tu z nami,

85

w naszych sercach I naszej pamięci. WERBLE (wszyscy stoją na baczność) Narrator I (uroczyście) Wzywam do uroczystego apelu poległych tych wszystkich, którzy nie bacząc na swój młody wiek opuścili domy, szkoły, rodziców, dziewczyny, aby nieść swe Ŝycie w darze ojczyźnie. Was, poległych, wzywam do apelu CHÓR( zapala w pierwszym rzędzie świeczki) Polegli na polu chwały. Powstaniec I Wzywam Cię, Franciszku Ratajczak, liczący zaledwie 32 lata, zastępco oficera, któryś przybył znad Renu bronić drogiej Wielkopolanom sprawy i pierwszy oddałeś za nią Ŝycie. Ciebie dziś wzywam, staw się do apelu. CHÓR (zapala świeczki w drugim rzędzie) Poległ na polu chwały. Narrator II Stawcie się tu powstańcy, mieszkańcy Kąkolewa, którzy nie pozostaliście obojętni na wezwanie ojczyzny: Stanisławie Bartkowiak, Marcinie Glapiak, Janie Machowiak, Walenty Glapiak, Janie Ławniczak. Was wzywam do apelu. CHÓR (zapala świeczki w trzecim rzędzie) Polegli na polu chwały. Powstaniec II Wzywam i was, powstańcy z okolic Jarocina, Gostynia, Kościana i Śremu. Was, którzyście zmęczeni nocą germanizacji podjęli z nią walkę na śmierć i Ŝycie i w walce tej polegli. Wy wszyscy, stańcie dziś do apelu. CHÓR (zapala świeczki w ostatnim rzędzie) Polegli na polu chwały. WERBLE 3 x Narrator III Delegacje uczniów, do pomników, miejsc pamięci narodowej, odmaszerować. (Wymarsz delegacji - minuta ciszy i skupienia) Dziękuję, spocznij. Dziecko I Ziemio Wielkopolska, ty moja. Tak dobrze mi znana od dziecka. KtóŜ ciebie śmiał nazwać butnie Ziemią "odwiecznie niemiecką"? Powstaniec II Chcę się ciebie nauczyć na pamięć, młodym sercem zrozumieć najprościej. Przez niejedną przeszłaś juŜ zamieć dróg szukając, co jasne i proste. Dziewczyna II Chcę opisać cię barwą i słowem, Ŝyjesz w pracy, nauce i pieśni. Spójrz, gołębi obłok jak płomień czyste niebo nad tobą zakreślił.

86

Narrator I Ziemio Wielkopolska, Ty moja, . Mocna jak dęby w twoich borach, Bliska, jak chata Drzymały, Jak ból, co serce przeorał. Powstaniec II W mrówczej, nieustannej pracy, Pszczelą swą zapobiegliwością, Kocham Cię, Ziemio mych ojców, Najszczerszą - dziecka miłością. WSZYSCY Ziemio Wielkopolska - ty moja! CHÓR ŚPIEWA PIĘKNĄ PIEŚŃ O OJCZYŹNIE NP. "SERCU NAJMILSZA"

Cecylia Glapiak

Szkoła Podstawowa w Kąkolewie Koło Prób Literackich

Statuetka Dobosza – nagrody przyznawanej przez TPPW

87

Bibliografia Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 jest jednym z najwaŜniejszych

wydarzeń w dziejach naszego regionu. Do tej pory ukazało się ponad trzy tysiące publikacji, dotyczących powstania, z dominacją problematyki wojskowej. Na temat powstania, jego genezy i przebiegu powstało wiele legend. Powodem licznych mitów stało się zniszczenie bądź zaginięcie większości archiwaliów wytworzonych przez instytucje wojskowe i cywilne. Istotnym źródłem są zachowane wspomnienia – w wielu przypadkach zawodne i tendencyjne, pisane pod wpływem konkretnej sytuacji politycznej. Pierwsze publikacje autorstwa Karola Rzepeckiego, Stanisława Rybki czy Zygmunta Wieliczki zawierały elementy przyszłej legendy. W końcu lat dwudziestych ubiegłego stulecia sami powstańcy tworzyli epopeję. Na tej osnowie powstały wiersze, powieści, dzieła plastyczne i filmy.

Bibliografia zawiera publikacje ksiąŜkowe i prasowe dostępne w zbiorach Biblioteki Pedagogicznej w Pile, zarówno opracowania naukowe, wspomnienia, biografie jak i literaturę piękną, poezję, materiały repertuarowe oraz zbiory audiowizualne. Znakomita część zawartej w tym miejscu literatury, poświęcona jest wydarzeniom powstańczym przebiegającym na terenach północnej Wielkopolski (tzw. front nadnotecki). Bogaty zbiór publikacji, w wersji elektronicznej, posiada Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Zainteresowani znajdą tu numery „Kuriera Poznańskiego” i „Dziennika Poznańskiego” z okresu walk powstańczych, relacje uczestników powstania, materiały ikonograficzne, odezwy.

88

1. Generał Józef Dowbor – Muśnicki: 1867 – 1937 / Piotr Bauer. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1988 sygn. 67 159 – 60

2. Generał Stanisław Taczak: 1874 – 1960 / Bogusław Polak.- Poznań:

Wydawnictwo Poznańskie, 1988 sygn. 65 710 3. Ignacy Paderewski: zarys biografii politycznej / Marian M. Drozdowski.-

Warszawa: „Interpress”, 1979 sygn. 31 258 – 9, 44 053 4. Miejsca pamięci Powstania Wielkopolskiego/ Paweł Anders. – Wyd.2 zm..

– Poznań : Wydaw. Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury, 2003 sygn. 93 681P

5. Powstanie grudniowe w Wielkopolsce: 27. 12. 1918 / Karol Rzepecki. –

Poznań: Wielkopolska Księgarnia Nakładowa, 1919 sygn. 26 825P 6. Powstanie Wielkopolskie: miejsca pamięci narodowej / Paweł Anders. –

Poznań: Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, 1988 sygn. 68 864 – 5, 68 863P

7. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 / Ludwik Gomolec. – Wyd. 2. – Poznań: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1957 sygn. 652, 363

8. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 / Marian Olszewski, Józef

Barankiewicz. - Wyd. 3 zm. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1978 sygn. 25 654

9. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 / Marian Olszewski .- [Wyd. 2].-

Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983 sygn. 48368-70, 48510-11

10. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 / Marian Olszewski. – Wyd. 3 rozsz. – Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988 sygn. 67 737 – 8P

11. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 / red. Kazimierz Piwarski. –

Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1958 sygn. 791 12. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 / red. Zdzisław Grot. – Poznań:

Wydawnictwo Poznańskie, 1968 sygn. 4861 13. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919: geneza, charakter, znaczenie /

Antoni Czubiński. – Wyd. 2 popr. i uzup. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1988 sygn. 66 963 – 4

14. Powstanie Wielkopolskie 1918 - 1919: wybór źródeł / oprac. Antoni

Czubiński, Bogusław Polak. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1983

89

sygn. 50 866, 46 536 – 7

15. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919: zarys dziejów / Antoni Czubiński, Zdzisław Grot, Benon Miśkiewicz. – Wyd. 2. – Warszawa; Poznań: PWN, 1983 sygn. 48 443 – 5

16. Powstanie Wielkopolskie w powiecie czarnkowskim w latach 1918 –

1919 / Bronisława Podhajska.- Poznań: UAM, 1994 [praca dyplomowa]

sygn. Br 1016P

17. Powstańcze boje o Wysoką / Roman Chwaliszewski. – Piła: Wojewódzki Oddział PSZOZ w Pile; Zarząd Miasta i Gminy w Wysokiej, 1998

sygn. Br 1003P

18. Rola Wielkopolski w dziejach narodu polskiego / red. Stanisław Kubiak, Lech Trzeciakowski. – Poznań: UAM, 1979 sygn. 31 825

19. Studia z historii Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919 / red.

Zdzisław Kaczmarczyk. – Poznań: Instytut Zachodni, 1962 sygn. 2594

20. Szkoła i nauczyciel w Powstaniu Wielkopolskim 1918/1919 roku /

Władysław Rogala. – Warszawa: Wydawnictwo Związkowe, 1960 sygn. 30 590

21. Wągrowiec w dobie Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919 / Władysław Purczyński. – Wągrowiec: „Głos Wągrowiecki”, 1998

sygn. 83 797P

22. Wielkopolanie XX wieku / Andrzej Gulczyński. – Poznań: Wydawnictwo WBP, 2001 sygn. 93 682P

23. Wielkopolska w świetle źródeł historycznych: wybór tekstów

źródłowych .- Poznań: PWN, 1958 sygn. 5173, 752

24. Wielkopolska w walce o niepodległość 1918 – 1919: wojskowe i

polityczne aspekty Powstania Wielkopolskiego / Leszek Grot, Ignacy Pawłowski, Michał Pirko. – Warszawa: Wydawnictwo MON, 1968

sygn. 40 568

25.Wojskowe aspekty Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919: wybór materiałów źródłowych. – Poznań: UAM, 1985 sygn. 55 206 26.Wspomnienia Powstańców Wielkopolskich // aut. wyboru Wiesław Tokarski,

90

Jerzy Ziołek. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1970 sygn. 50 883, 6050, 26 034 27. Wspomnienia z Powstania Wielkopolskiego // wybór i oprac. Janusz Karwat. – Poznań: Wydawnictwo Miejskie, 2007 sygn. 97 411 - 12

Literatura piękna, materiały repertuarowe, zbiory audiowizualne:

1. „Dziękuję Ci, Dziadku”. Program artystyczny z okazji Dnia Patrona // Wielkopolski Powstaniec. – 1997, s. 40 – 44

sygn. Br 1013P 2. Chwała zwycięzcom: Powstanie Wielkopolskie. – Warszawa:

Telewizja Polska S.A., 2003. – 1 kas. wiz. sygn. F. 664-5 3. „…I Tobie Polsko ta kropla krwi wrzącej…”: aud. o Powstaniu

Wielkopolskim / Eugeniusz Paukszta; śpiewa zespół wokalny. – Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1978. – 1 kas. dźw. +zestaw slajdów. – 36 szt. sygn. T.032

4. Krople wrzącej krwi. Powstanie Wielkopolskie w poezji i pieśni:

antologia / Józef Ratajczak . – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1978 sygn. 25 778

5. Literackie wizje Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919 / Bogusław

Polak // Nurt. - 1984, nr 12, s. 1, 8 – 9

6. Pisarze o Powstaniu Wielkopolskim / Aldona Narkiewicz // Ziemia Nadnotecka. – 1976, nr 12, s. 4

7. Pogranicze / Eugeniusz Paukszta . – Warszawa: Ludowa

Spółdzielnia Wydawnicza, 1972 sygn. 7021

8. Poszli ci, którzy powinni. Utwór sceniczny w 3 aktach / Gerard

Górnicki. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1978 sygn. 32 203

9. Powstanie Wielkopolskie – scenariusz widowiska / Klemens

StróŜyński // Wychowanie w Szkole [on-line]. – 2006, nr 11 [Dostępny w www.scholaris.pl ]

10. Powstanie Wielkopolskie 1918 – 1919 – propozycja apelu /

Agnieszka Kaczmarek // Wszystko dla Szkoły. – 2002, nr 10, s. 24 – 25

11. Scenariusz montaŜu słowno-muzycznego tematycznie

związanego z Powstaniem Wielkopolskim 1918 – 1919 // Wielkopolski Powstaniec .- 1997, s. 45 – 50 sygn. Br 1013P

91

12. Sławni Poznaniacy: portrety: Paderewski Ignacy Jan .- Kserokopie, 2001 sygn. GF.157

13. Świt nad Wartą. Opowieść z czasów Powstania Wielkopolskiego /

Tadeusz Becela. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1975 sygn. 10437

14. Temat Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 roku w

artystycznych i literackich formach twórczości / Marian Olszewski // Kronika Wielkopolski. – 1978, nr 4, s. 127 - 150

Artykuły

1. 80 lat po powstaniu // Tygodnik Nowy. – 1999, nr 1, s. 23 2. Bilans zmagań / Piotr Balcerowicz // Tygodnik Pilski. – 1984, nr 1, s. 5 [front nadnotecki Powstania Wielkopolskiego]

3. Dla Polski zrobili dość // Tygodnik Nowy. – 2002, nr 3, s. 10 4. Lekcja o powstaniu // Gazeta Poznańska. – 2004, nr 296, s. 8 5. Na powstańczych posterunkach nad Notecią / Stanisław Karzycki // Kronika Wielkopolski. – 1978, nr 4, s. 157 – 174 6. O czynie powstańczym lat 1918/1919 (uwagi-refleksje) / Benon Miśkiewicz // Kronika Wielkopolski. – 1978, nr 4, s. 24 – 44 7. Pamięć, która krzepiła i zobowiązywała. O Powstaniu Wielkopolskim W latach okupacji 1939 – 1945 / Aleksandra Pietrowicz // Biuletyn IPN. – 2008, nr 11/12, s. 63 - 70 8. Pancernik pod Budzyniem / Krzysztof Krowicki // Tygodnik Pilski. – 1990, nr 8, s. 6 9. PejzaŜ historyczny z Notecią w tle / Marcin Hlebionek // Wiadomości Historyczne. – 2007, nr 2, s. 52 – 63 10. Piła podczas Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919 / Roman Chwaliszewski // Głos św. Antoniego. – 2008, nr 1, s. 21 11.Piła w okresie Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919 // Marek Fijałkowski / Tygodnik Nowy. – 2000, nr 52, s. 4 12.Porucznik Rzepa / Mariusz Szalbierz // Tygodnik Nowy. – 2005, nr 1,

92

s. 1C 13.Powstanie Wielkopolskie a plany wyzwolenia reszty ziem zachodnich Polski / Tadeusz Grygier // Przegląd Zachodni .- 1948, nr 12, s. 655 – 670 14.Powstanie Wielkopolskie 1918/1919 w świetle wspomnień / Ludwik Gomolec // Kronika Wielkopolski. – 1978, nr 4, s. 90 – 97 15.Powstali, by zwycięŜyć, a nie zginąć / Jerzy Utkin // Tygodnik Nowy. – 2008, nr 2, s. A8 16.Powstańcy, którzy umieli rachować / Janusz Pajewski // Gazeta Wyborcza. – 1999, nr 48, s. [40 – 44] dodatek 17.Powstańcy z Dziembowa // Ziemia Nadnotecka. – 1977, nr 12, s. 4 18.Powstańcza łączniczka / Marek Fijałkowski // Tygodnik Pilski. – 1991, nr 1, s. 9 19. Powstańcze skrzydła / Krzysztof Hoff // Biuletyn IPN. – 2008, nr 11/12, s. 57 - 62 20.Problematyka Powstania Wielkopolskiego w wychowaniu regionalnym młodzieŜy / Zdzisław Kościański / W: Z doświadczeń nauczycieli poznańskich T. 12 / pod red. Aurelii Warsickiej. – Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989. – S. 113 – 121 sygn. 71 983 - 4 21.Przedświt i świt wolności w Poznańskiem / Zdzisław Grot // Kronika Wielkopolski. – 1978, nr 4, s. 5 – 23 22.Pułkownik Zdzisław Orłowski – bohater Powstania Wielkopolskiego / Marek Fijałkowski // Rocznik Nadnotecki. – 1996, s. 33 – 38 23.Wielkopolski Powstaniec. – Poznań, 1997 sygn. Br 1013 P [ Sylwetki bohaterek Powstania Wielkopolskiego : Izabeli Drwęskiej, Wandy Niegolewskiej, Marii Kurnatowskiej, Ireny Buszkiewicz, Marii Kulińskiej. Regulamin nagrody honorowej „Dobosz Powstania Wielkopol- skiego”]. 24.Wiktoria poznańska: czy powstańcy wielkopolscy mogli pójść dalej na zachód? / Lech Trzeciakowski // Wprost. – 2004, nr 2, s. 66 - 68

Magdalena Gutowska Biblioteka Pedagogiczna w Pile

93

DOBOSZ POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO Nagroda Honorowa Towarzystwa Pamięci Powstania

Wielkopolskiego 1918/1919 w Poznaniu

W dniu 16 grudnia 1996 roku, Zarząd Główny Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego w Poznaniu, kierując się potrzebą podtrzymywania toŜsamości narodowej i zachowania w pamięci społeczeństwa historii i znaczenia Powstania Wielkopolskiego 1918/19 dla dziejów naszego narodu i państwa polskiego, pragnąc inspirować i honorować osoby i instytucje, które wyróŜniły bądź wyróŜniają się w realizacji powyŜszej tematyki ciekawymi i znaczącymi działaniami popularyzatorskimi, twórczymi i naukowym - ustanowił Nagrodę Honorową „Dobosz Powstania Wielkopolskiego". Statuetka Dobosza jest miniaturą części Pomnika Dobosza, nazywanego Pomnikiem Powstańców i Wolności w Śremie. Pomnik Dobosza ustawiono na rynku śremskim 15 listopada 1925 roku. Wykonany został według projektu Władysława Marcinkowskiego. Został on zniszczony przez Niemców 11 września 1939 roku. Pomnik odbudowano i powtórnie odsłonięte w Parku im. Powstańców Wielkopolskich w 1961 r. Rzeźbę dobosza odtworzył Jerzy Sobociński., Przyznawana przez TPPW statuetka „Dobosz Powstania Wielkopolskiego" została zaprojektowana i wykonana jako dar przez Odlewnię śeliwa „Śrem”S.A

Regulamin powyŜszej nagrody ustala m. in., iŜ: Nagrodę otrzymać mogą osoby i instytucje, które w sposób szczególny zasłuŜyły się w upowszechnianiu wiedzy i tradycji Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 r. Nagrody przyznawane są za:

• działalność naukową dotyczącą historii Powstania Wielkopolskiego, inicjatywy badawcze i wydawnicze, publikacje ksiąŜkowe itp.

• podejmowanie w pracy twórczej tematyki Powstania Wielkopolskiego (literatura, muzyka, plastyka, film itp.); uwzględnia się w tym zakresie całokształt twórczości lub szczególne dzieło w danym roku,

• działalność popularyzatorską, o szerokim zasięgu, obejmującą między innymi publicystykę, konferencje popularnonaukowe, muzealnictwo itp.,

• inicjatywy o znaczeniu krajowym i regionalnym, mające charakter trwały, które przyczyniły się do utrwalenia pamięci Powstania Wielkopolskiego oraz uczczenia bohaterstwa jego uczestników, Kandydatów do Nagrody Honorowej moŜe zgłosić Zarząd Oddziału, koło, indywidualny członek Towarzystwa, a takŜe zainteresowana tym wyróŜnieniem instytucja.

94

Regulamin nagrody honorowej TPPW „Dobosz Powstania Wielkopolskiego”

§ 1

Honorową Nagrodę Zarządu Głównego Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego 1918/1919 stanowi statuetka dobosza – powstańca wielkopolskiego. Wraz ze statuetką „Dobosza” wręczany jest dyplom.

§ 2

Nagrodę otrzymać mogą osoby i instytucje, które w sposób szczególny zasłuŜyły się w upowszechnianiu wiedzy i tradycji Powstania Wielkopolskiego 1918/1919.

§ 3

Nagroda przyznawana jest raz w roku w rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego 1918/1919.

§ 4

Kandydatów do Nagrody Honorowej moŜe zgłosić Zarząd Oddziału, Koło, indywidualny członek Towarzystwa, a takŜe zainteresowana tym wyróŜnieniem instytucja.

§ 5

Zgłoszenie kandydata do Nagrody winno być złoŜone na piśmie w Zarządzie Głównym Towarzystwa w terminie do 30 listopada kaŜdego roku.

§ 6

Zgłoszenie powinno zawierać dane osobowe o kandydacie oraz wyszczególnienie jego zasług, dorobku i inicjatyw na rzecz realizacji załoŜonych w regulaminie celów.

§ 7

Kapitułę Nagrody „Dobosza Powstania Wielkopolskiego” z upowaŜnienia Zarządu Głównego stanowi jego Prezydium.

Zarząd Główny Towarzystwa Pamięci Powstania

Wielkopolskiego w Poznaniu.

95

Aneks

96

SCENARIUSZ WYSTAWY

„ŚLADAMI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO 1918-1919” Cel: Wystawa „Śladami Powstania Wielkopolskiego 1918-1919” została otwarta 2.XII.2008 r. Zorganizowano ją w związku z obchodami 90 rocznicy Powstania Wielkopolskiego dla czytelników Publicznej Biblioteki Pedagogicznej, głównie szkół róŜnych etapów kształcenia. Autorstwo wystawy: Magdalena Gutowska Alicja Biela Małgorzata Górska Małgorzata Olejnik Miejsce: Czytelnia PBP Tematykę Powstania Wielkopolskiego ujęto w 3 częściach na stelaŜach. Pierwszy stelaŜ: wyeksponowano temat główny, wyjaśnienie co to jest powstanie, postaci i umundurowanie powstańców, wiersze patriotyczne Drugi stelaŜ: poświęcony jest ogólnym działaniom i walkom powstańczym w Poznaniu i terenie (kalendarium Powstania Wielkopolskiego, mapa działań, przywódcy). Znajdują się na nim równieŜ :

- rozetki powstańcze - pamiątkowe odznaki (mieczyki) - sztandary - statuetka-nagroda honorowa „Dobosz Powstania Wielkopolskiego”

Trzeci stelaŜ: Powstanie Wielkopolskie w regionie pilskim. Są tam ujęte miejsca pamięci okolicznych wiosek i Piły, m.in.

- pomnik-kamień poświęcony powstańcom (Piła ul. Bydgoska) - tablica pamiątkowa poświęcona pamięci Ignacego Paderewskiego,

który przejeŜdŜał przez miasto 26.XII.1918 r. (Piła, dworzec PKP) Na stołach zaprezentowano zbiory Publicznej Biblioteki Pedagogicznej w Pile (ksiąŜki, artykuły z czasopism) i Muzeum Okręgowego w Pile (reprodukcje, foldery, zdjęcia) Dodatkowym i bardzo widocznym elementem wystawy jest duŜy plakat Powstańca Wielkopolskiego z napisem 90 rocznica 1918-2008, wykonany przez p. Romualda Napiórkowskiego.

97

Pozycje ksiąŜkowe znajdujące się na wystawie:

1. Becela T.: Świt nad Wartą ; Poznań, 1975 sygn.10437 2. Bydgoszcz w dobie Powstania Wielkopolskiego ; Bydgoszcz, 1970

sygn.34585 3. Czubiński A.,Grot Z.,Miśkiewicz B.: Powstanie Wielkopolskie 1918-

1919 ; Warszawa ; Poznań, 1983 sygn.48444 4. Gomolec L.: Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 ; Poznań, 1984

sygn.50975 5. Górnicki G.: Poszli ci, którzy powinni ; Poznań, 1978 sygn.32203 6. Grot Z.,Czubiński A.: Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 ; Poznań,

2006 sygn.98417 7. Hauser P.: Niemcy wobec sprawy polskiej ; Poznań, 1984 sygn.50975 8. Kęszycki D.: Z dni Powstania Wielkopolskiego ; Poznań, 2005

sygn.98464 9. Kronika Wielkopolski Nr 4(17) ; Warszawa ; Poznań, 1978 sygn.27609 10. Miejsca pamięci Powstania Wielkopolskiego ; Poznań, 2003

sygn.98681 P 11. Naczelna Rada Ludowa 1918-1920 ; Poznań, 1998 sygn.98465 12. Olszewski M.: Powstanie Wielkopolskie ; Poznań, 1978

sygn.25654 13. Podhajska B.: Powstanie Wielkopolskie w powiecie czarnkowskim

w latach 1918-1919 ; [Poznań], 1994 sygn.Br 1016 P 14. Powstanie Wielkopolskie ; Poznań, 1958 sygn.00791 15. Powstanie Wielkopolskie ; Poznań, 1968 sygn.04861 16. Powstanie Wielkopolskie ; Poznań, 1983 sygn.50866 17. Powstanie Wielkopolskie ; Poznań, 1997 sygn.Br 1013 18. Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 ; Poznań, 1988 sygn.67737 19. Ratajczak J.: Krople wrzącej krwi ; Poznań, 2008 sygn.25778 20. Studia z historii Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 ; Poznań,

1962 sygn.02594 21. Szkoła i nauczyciel w Powstaniu Wielkopolskim ; Warszawa,

1960 sygn.30590 22. Wielkopolanie XX wieku ; Poznań, 2001 sygn.93682 23. Wielkopolska w świetle źródeł historycznych ; Poznań, 1958

sygn.00752 24. Wojskowe aspekty Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 ;

Poznań, 1985 sygn.55206 25. Wspomnienia powstańców wielkopolskich ; Poznań, 1973

sygn.50883 26. Wspomnienia z Powstania Wielkopolskiego ; Poznań, 2007

sygn.97412 27. Z doświadczeń nauczycieli poznańskich ; Poznań, 1989

sygn.71983 28. Zdziabek W., Pacholska M.: Powstanie Wielkopolskie 1918-1919

; Poznań, 2008 sygn.98437

98

29. Zdziabek W., Pacholska M.: Powstanie Wielkopolskie : zeszyt ćwiczeń dla gimnazjum ; Poznań, 2008 sygn.98739 P

OTWARCIE WYSTAWY

„ŚLADAMI POWSTANIA WIELKOPOLSKIEGO”

Dnia 2.12. 2008 r. w Czytelni Publicznej Biblioteki Pedagogicznej

Dyrektor PBP mgr Beata Walczak wraz ze st. kustoszem Muzeum Okręgowego w Pile dokonali otwarcia Wystawy pt: „Śladami Powstania Wielkopolskiego”. Pan Marek Fijałkowski wygłosił prelekcję na temat działań powstańczych na terenie Poznania i regionu pilskiego. MłodzieŜ klas III Gimnazjum i Liceum Towarzystwa Salezjańskiego w Pile wraz z opiekunami mgr Dorotą Fechner i mgr Anną Boguszczak - Sudnikowicz wysłuchała prelekcji popartej prezentacją multimedialną autorstwa pracownika Czytelni Małgorzaty Olejnik. Prezentacji ze szczegółowym omówieniem dokonała Magdalena Gutowska.

Na zakończenie spotkania Alicja Biela zapoznała młodzieŜ z treścią Wystawy i omówiła wyłoŜone ksiąŜki teksty, zdjęcia, foldery. MłodzieŜ odczytała wiersz powstańczy. W spotkaniu udział wzięli takŜe nauczyciele- bibliotekarze Biblioteki Pedagogicznej w Pile – autorki projektu edukacyjnego: „Śladami Powstania Wielkopolskiego - 90 rocznica” przygotowanego dla nauczycieli szkół: mgr Magdalena Gutowska, mgr Alicja Biela, mgr Małgorzata Górska, mgr Małgorzata Olejnik

Wystawa „Śladami Powstania Wielkopolskiego 1918 – 1919”

99

Wystawę otwiera Dyrektor PBP - Beata Walczak

Omówienie ekspozycji

100

Prezentacja multimedialna

Pan Marek Fijałkowski – autor prelekcji w towarzystwie

Dyrektor Beaty Walczak i Alicji Bieli.

101

SPOTKANIA Z DZIEĆMI I MŁODZIEśĄ PILSKICH SZKÓŁ ZWIEDZANIE WYSTAWY

Celem spotkań było zapoznanie dzieci i młodzieŜy z historią Powstania Wielkopolskiego oraz obchodami jego 90 rocznicy, poznanie sylwetek przywódców Powstania, jego przebieg, zapoznanie młodzieŜy z symbolami powstańczymi, statuetką Dobosza, Towarzystwem Pamięci Powstania. MłodzieŜ wyszukiwała szkoły i ulice imienia Powstańców Wielkopolskich, obeliski i tablice pamiątkowe poświęcone Powstaniu. Odczytano pieśni, wiersze, wspomnienia pisane przez powstańców. Całość zamykała prezentacja multimedialna: „Śladami Powstania Wielkopolskiego”.

102

103

Autorki projektu – od lewej: Małgorzata Olejnik, Magdalena Gutowska,

Małgorzata Górska, Alicja Biela.