Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych

Studia etnoarcheologiczne są dyscypliną prężnie rozwijającą się w zachodnio-europejskiej archeologii. W ustalaniu rzeczywistości pradziejowej wykorzystuje się metodykę etnograficzną, szcze-gólnie wyniki obserwacji plemion i ludów żyjących poza ramami współczesnej cywilizacji. Pierwsze tzw. paralele etnograficzne prezentowane w koncepcjach badaczy końca XIX i początku XX wieku często w niezgrabny sposób próbowały wyjaśnić pradziejową rzeczywistość, na wiele lat tłumiąc roz-wój tej dziedziny archeologii. Dopiero od ok. 30 lat zaobserwować można ożywienie zainteresowa-nia, poprzedzone badaniami L. Binforda czy I. Hoddera1. W niniejszym artykule skorzystano jednak nie bezpośrednio z teorii etnoarcheologicznych, a z propozycji jednej z najmłodszych jej gałęzi, etno-archeologicznych badań ceramicznych. Opracowany materiał ceramiczny ze stanowiska Rakowiec 6, mimo iż nie odnosi się do odległych w czasie społeczeństw pradziejowych, daje interesujące wyniki w dziedzinie badań nad technologią i produkcją nowożytnej ceramiki w rejonie Kociewia.

Wyprzedzające badania ratownicze na stanowisku 6 w Rakowcu2 (AZP 24-45/6) zostały wykonane w ramach budowy przeprawy mostowej przez Wisłę w rejonie Kwidzyna wraz dojazdami. W ramach tej inwestycji przeprowadzono badania archeologiczne na dziewięciu stanowiskach położonych w dwóch różnych regionach kulturowych – Powiślu i Kociewiu.

Stanowisko 6 w Rakowcu, gm. Gniew, położone było ok. 200 m w kierunku północno-zachodnim od skrzyżowania dróg Rakowiec – Jaźwiska i Milanowo – Pólko (ryc. 1). Znajdowało się między dwoma zabudowaniami oddalonymi od siebie o ok. 80 m (ryc. 1). Teren badań został wyznaczony tuż przy budynku znajdującym się po północno-zachodniej stronie (ryc. 2, fot. 1 i 2). Badany obszar znajdował się na terenie użytkowanym rolniczo.

Pod względem fizjograficznym stanowisko położone jest w mezoregionie Pojezierza Starogardzkiego, wchodzącego w skład makroregionu Pojezierza Wschodniopomorskiego3. Obszar ten zajmują tereny piaszczyste i sandrowe, które należy wiązać ze strefą marginalną pagórów i pagórków moren czołowych, które są rozproszone i ciągną się od okolic Jeziora Rakowieckiego w kierunku północno-wschodnim; dno depresji tych moren częściowo zajmuje jezioro Jeleń4. Omawiany teren tworzą głównie gliny zwałowe, piaski i żwiry, na których utworzyły się gleby brunatne właściwe5.

Stanowisko w Rakowcu zostało odkryte w trakcie badań powierzchniowych wykonywanych w 2009 roku w związku z planowaną budową przeprawy mostowej w rejonie Kwidzyna. Badania prowadzili dr I. Sobkowiak-Tabaka i dr J. Kabaciński z Zespołu ds. Ratownictwa Archeologicznego Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu. Efektem tych prac było pozyskanie fragmentu

1 C. Renfrew, P. Bahn, Archeologia. Teorie. Metody. Praktyka, Warszawa 2002, s. 178.2 Wstępne wyniki badań zostały opisane w artykule Badania archeologiczne w ramach inwestycji „Most w Kwidzynie” na ziemi kociewskiej, autorstwa M. Bloch i P. M. Pogodziński. Artykuł zostanie opublikowany w „Rydwanie” w 2014 roku.3 J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 2002, s. 46.4 B. Rosa, Rzeźba terenu, w: Pojezierze Starogardzkie, cz. I, Środowisko przyrodnicze, red. J. Szukalski, Gdańsk 1996, s. 43.5 J. Olszak, Gleby i ich przydatność rolnicza, w: ibidem, s. 146 -149, rys. 1.

28 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

ceramiki późnośredniowiecznej i trzech fragmentów ceramiki nowożytnej datowanej na XIX wiek. Na podstawie dokonanych odkryć stanowisko zostało wytypowane do przeprowadzenia ratunkowych badań archeologicznych, wyprzedzających realizację inwestycji.

Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku Rakowiec 6 zostały przeprowadzone na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, Oddział w Gdańsku przez Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. Pracami, które trwały od 9 do 13 listopada 2010 roku, kierował mgr Paweł Marek Pogodziński. W pracach terenowych uczestniczył zespół archeologów w składzie: Marta Bloch i Radosław Wasilewski (odpowiedzialni za dokumentację rysunkową i opisową) oraz Michał Siemiński i Paweł M. Pogodziński (wykonywanie dokumentacji fotograficznej).

Przebadano obszar o powierzchni 8 arów, rejestrując 29 obiektów (ryc. 2, fot. 1, 2). Pozyskano łącznie 194 fragmenty ceramiki (166 naczyniowej nowożytnej, 26 budowlanej oraz 2 pradziejowej), 16 fragmentów wyrobów szklanych, 7 fragmentów przedmiotów żelaznych oraz 198 kości zwierzęcych.

W wyniku analizy materiałów ruchomych wyróżniono dwie fazy osadnicze. Pierwsza to ślad osadniczy z interstadium epok neolitu i brązu. Druga przypada na drugą połowę XIX oraz XX wiek i jest związana z użytkowaniem terenu przez mieszkańców domostw zlokalizowanych w sąsiedztwie stanowiska.

Interstadium epok neolitu i brązu

Badania w Rakowcu dostarczyły dwa fragmenty, które możemy datować na interstadium epok neolitu i brązu6. Pozyskane zostały w trakcie przygotowywania stanowiska do wykonania dokumentacji archeologicznej.

W obu ułamkach stwierdzono użycie jako domieszki średniej ilości tłucznia gruboziarnistego (średnica ziaren powyżej 2 mm) i średnioziarnistego (średnica ziaren 1-2 mm). Odnotowano także obecność niewielkiej ilości domieszki drobnego piasku i miki. Przełam był warstewkowaty. Powierzchnia zewnętrzna gładka, wewnętrzna natomiast lekko szorstka. Wyróżnione fragmenty należy wiązać z cyklem IIa według opisu ceramiki z interstadium epok neolitu i brązu na Kujawach7.

Na jednym z ułamków stwierdzono zdobienie w postaci trzech żłobków rytych diagonalnie (ryc. 3:1). Zdobienie to zaliczane jest do typu M-178, a według typologii linii reprezentuje typ 58.

Pozyskane źródła pozwalają na postawienie tezy, że na stanowisku Rakowiec 6 odkryto ślad penetracji społeczeństw interstadium epok neolitu i brązu, jednakże na podstawie tak skromnych danych trudno je jednoznacznie przyporządkować do którejkolwiek z kultur tego okresu9.

XIX-XX wiek

Efektem przeprowadzonych badań było zarejestrowanie 8 obiektów oraz 217 źródeł ruchomych, których chronologię określono na XIX-XX wiek. Zadokumentowane obiekty o numerach 7, 9 (fot. 3, 4, ryc. 5), 13 (ryc. 5), 19, 20, 23, 24, 26 zostały określone jako jamy, które wydatowano na podstawie materiału zabytkowego zalegającego w ich wypełniskach (ryc. 2).

6 Materiały wyróżnione na podstawie konsultacji z dr. Krzysztofem Kurzykiem.7 J. Czebreszuk, A. Kośko, M. Szmyt, Zasady analizy źródeł ceramicznych z okresu późnego neolitu oraz interstadium epok neolitu i brązu na Kujawach, w: Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. I, red. A. Kośko, M.Szmyt, Poznań 2006, s. 43-46.8 Ibidem, s. 58-60, tabele 3.8 i 3.9, tam starsza literatura.9 J. Czebreszuk J. Późny neolit i wczesny okres epoki brązu, w: Via Archaeologica Posnaniensis, Źródła archeologiczne z badań wykopaliskowych na trasach dróg i autostrad, t. 3, Osada wielokulturowa w Juszkowie – Rusocinie gm. Pruszcz Gdański, woj. pomorskie, stan, 28. Archeologiczne badania ratownicze na trasie autostrady A1, red. J. Bednarczyk, A. Romańska, Poznań 2011, s. 136-137.

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych 29

Największa z jam oznaczona nr 20 znajdowała się w odległości ok. 6 m od południowo-zachodniej ściany budynku mieszkalnego, na skraju wyznaczonego stanowiska (ryc. 2). W stropie bardzo dobrze wyróżniała się na tle calca nieregularnym zarysem. Jej długość wynosiła 15,8  m, szerokość natomiast 3 m. W profilu miała kształt nieregularny z kilkoma przegłębieniami dochodzącymi do 1 m. W warstwach zasypiskowych jamy odkryto ceramikę (128 fragmentów), kości zwierzęce (86 sztuk, m.in. konia) oraz 7 fragmentów przedmiotów żelaznych.

Pozostałe jamy znajdowały się głównie w pobliżu obiektu 20 i w maksymalnym oddaleniu do ok. 20 m od budynku (ryc. 2, fot. 2). Obiekty wyróżniały się na tle calca barwą wypełniska (fot. 1-6). Granice jam były bardzo wyraźne. W rzucie miały kształt zbliżony do prostokąta (3), nieregularny (2), kolisty (1), owalny (1).

Aby w pełni określić odkryte obiekty, należy się powołać na przekaz gospodarza mieszkającego w domu znajdującym się przy stanowisku. Mężczyzna w wieku ok. 75 lat twierdził, że odkryte przez nas jamy „zrobił” zarówno on, jak i jego ojciec. Wykopywali oni różnego rodzaju wkopy, by pozyskać piasek potrzebny do prac w gospodarstwie. Warto dodać, że calec odkryty w ramach stanowiska stanowił bardzo drobny żółty piasek i znajdował się tylko w rejonie domostw. W ramach prac związanych z budową drogi można było stwierdzić, że na większości odhumusowanego odcinka w najbliższym sąsiedztwie stanowiska Rakowiec 6 calec stanowiła glina. Rodzina zamieszkująca domostwo kopała głównie piach tuż przy domu – obiekt 20. Do wkopu tego wrzucali także różnego rodzaju odpady, np. kości po skonsumowanych zwierzętach. Rozmówca pamiętał też, że w jednej z jam pochował kota. W trakcie prac odkryto taki pochówek, była to jama nr 24. W jej wypełnisku zarejestrowano 110 kości kota.

Uznając relację właściciela terenu za potwierdzoną należy pozostałe 21 obiektów, w których nie odkryto źródeł ruchomych, z dużym prawdopodobieństwem także zakwalifikować jako obiekty z XIX-XX wieku. Oprócz przekazu gospodarza wskazują na to także podobne kształty oraz wypełniska obiektów. Do grupy tej zaliczono 17 jam większych oraz 4 jamy mniejsze (fot. 5, 6; ryc. 4, 5). Należy także zwrócić uwagę, że jamy mniejsze nie wiele różnią się w kształtem od dołków posłupowych (por. ob. 8 na ryc. 5), jednakże są to wkopy wykonane szpadlem, po to by uzyskać stosunkowo niewielką ilość piasku.

Obiekty o podobnej charakterystyce i zbliżonej chronologii odkryto m.in. w trakcie badań ratowniczych na trasie A-1 w woj. pomorskim: Wojanowo 9, gm. Pruszcz Gdański10, Klonówka 140, gm. Starogard Gdański; Olszówka 70, gm. Morzeszczyn11. Analogicznych odkryć dokonano na stanowiskach 1-2 w Zagórzu, gm. Strzelce12.

Ceramika naczyniowa

W wyniku przeprowadzonych prac badawczych zarejestrowano 166 fragmentów ceramiki nowożytnej, przy czym 129 zarejestrowano w wypełniskach obiektów. Pozostałe 35 ułamków zostało zarejestrowanych w trakcie przygotowywania powierzchni stanowiska do wykonania dokumentacji

10 H. Paner, Ratownicze badania archeologiczne w obrębie autostrady A-1 na terenie województwa pomorskiego w roku 2000. Autostrada A-1 Gdańsk - Toruń, w: Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszyty ORBA), Seria B: Materiały Archeologiczne, Raport 2000, Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Warszawa 2003, s. 8.11 H. Paner, M. Fudziński, K. Godon, Ratownicze badania archeologiczne w obrębie autostrady A-1 na terenie województwa pomorskiego w latach 2003-2004, „Pomorania Antiqua”, t. XXI, Gdańsk 2006, s. 90-91.12 B. Muzlof, Wstępne omówienie wyników badań ratowniczych na stanowisku 1-2 w miejscowości Zgórze, gm. Strzelce, woj. łódzkie, w: Raport 2005-2006, red. S. Kadrow, Warszawa 2011, s. 122.

30 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

archeologicznej. Materiał ze spągu warstwy próchniczej zalegał głównie w arach I7, I8, H8, czyli w pobliżu domu oraz na obszarze, na którym wyróżniono obiekty zawierające materiał zabytkowy.

Materiał ten był mocno zniszczony, małych rozmiarów, większość fragmentów należy powiązać ze stosowaną dla ceramiki wczesnośredniowiecznej kategorią wielkościową III wg A. Buko13. Nie udało się zrekonstruować żadnego naczynia w całości. Wszystkie fragmenty naczyń zostały poddane analizie mającej na celu podział na grupy technologiczne. Dokonano także opisu morfologii oraz zdobnictwa na podstawie charakterystycznych fragmentów. W omawianym materiale fragmenty naczyń zaliczono do sześciu głównych grup technologicznych.

Najliczniejszą grupę stanowiła ceramika ceglasta. Wyróżniono 110 jej fragmentów. Omawiany rodzaj można podzielić na trzy podgrupy, uwzględniając sposób potraktowania powierzchni czerepu14: ceramika nieszkliwiona – określana jako biskwit (ceramika zgrzebna), ceramika szkliwiona oraz ceramika malowana – półmajolika.

Ceramika zgrzebna pozyskana w trakcie badań charakteryzowała się cienkościennością (grubość ścianki do 0,5 cm), bardzo drobną (pylistą) domieszką piasku i gładką powierzchnią. Na stanowisku w Rakowcu odkryto 55 fragmentów naczyń biskwitowych, przy czym w wypełnisku obiektu 20 zarejestrowano aż 36 ułamków. W obiekcie 13 odkryto jeden fragment. Pozostałą ilość pozyskano z powierzchni stanowiska po odhumusowaniu. Na zbiór ceramiki zgrzebnej składały się głównie mało charakterystyczne środkowe partie naczyń. Wyróżniono tylko jeden wylew o średnicy 12 cm, odkryty w obiekcie nr 20, być może jest to fragment miseczki (ryc. 3:3). Pozostałe fragmenty, z dużym prawdopodobieństwem, stanowią pozostałości doniczek, ponieważ wyróżniono fragment charakterystycznego dna o średnicy 14 cm, z otworem w centralnej części, a środkowe partie naczyń wskazują na stożkowate ukształtowanie brzuśca typowe dla tego typów wyrobów. Doniczki stanowiły w niektórych XX-wiecznych ludowych pracowniach garncarskich główny asortyment wytwórczości15. W kociewskich pracowniach garncarskich także były wykonywane i „najczęściej były one ostre – nieglazurowane”16. Produkowane były głównie na potrzeby gdańskich ogrodników17. Przykład doniczki z warsztatu z Gruczna prezentuje w swojej pracy badacz południowej części Kociewia18.

Druga z wydzielonych podgrup to ceramika szkliwiona, do której zaliczono 52 fragmenty. W trakcie eksploracji obiektu 20 pozyskano aż 38 jej kawałków. W porównaniu do biskwitu zaobserwowano w przełamach domieszkę grubszego piasku (wielkość ziaren do 0,5 mm). W kilku fragmentach zaobserwowano domieszkę w postaci szamotu. Naczynia szkliwione wyróżniały się także większą grubością ścianek naczyń – 6 fragmentów miało grubość od 7 do 8 mm. Powierzchnie wewnętrzne pokryte zostały szkliwem przezroczystym, jak i barwy miodowej. W analizowanym zbiorze wyróżniono pięć charakterystycznych fragmentów, które pozwalają na określenie form naczyń. Dwa z nich to elementy garnka: wylew oraz dno o średnicy 10 cm (ryc. 3:11). Pozostałe trzy fragmenty to wylewy mis (ryc. 3:2, 6, 7). Tylko dla jednego z nich udało się określić średnicę, która wynosi 24 cm (ryc. 3:7). Pozostałe dwa fragmenty mają zgrubienie krawędzi charakterystyczne dla tego

13 A. Buko, Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław 1990, s. 237.14 R. Reinfuss, Garncarstwo ludowe, Warszawa 1955, s. 79-80; A. Kwaśniewska, Rzemiosło garncarskie na terenie Kaszub od końca XVIII wieku do 1939 r., Gdańsk 2006, s. 111-112.15 R. Reinfuss, Garncarstwo…, s. 44.16 L. Malicki, Kociewska sztuka ludowa, Gdańsk 1973, s. 27.17 A. Kwaśniewska, Ceramika ludowa z terenu Pomorza Wschodniego od końca XIX wieku do czasów, w: Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych, Materiały z konferencji – Rzeszów, 21-23 I 1993, red. A. Gruszczyńska, A. Targońska, Rzeszów 1994, s. 298.18 W. Łęga, Okolice Świecia. Materiały etnograficzne, Gdańsk 1960, s. 71, ryc. 63.

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych 31

typu naczyń (ryc. 3:2, 6). Miski bez dekoracji były najtańszymi naczyniami i służyły jako naczynia stołowe. Ich użytkowanie i wytwarzanie zamyka się w ramach czasowych od drugiej połowy XIX do pierwszej połowy XX wieku19. Misy wyróżnione w zbiorze z Rakowca mogą pochodzić z warsztatu Krzemkowskich z Gruczna, przemawia za tym ukształtowanie brzegu naczynia oraz fakt, że były „wewnątrz glazurowane brunią (na brązowo) lub żółcią brunatną”20. Gruczno oddalone jest w linii prostej od Rakowca o ok. 70 km. W miejscowości tej istniał do XIX wieku duży ośrodek garncarski, który produkował różnorodną gamę naczyń21. Na podstawie danych etnograficznych wiadomo, że garncarze w poszukiwaniu rynku zbytu sprzedawali towar w miejscowościach oddalonych od miejsca produkcji. Miało to związek z tym, że w pierwszej połowie XIX wieku nastąpiło zniesienie przymusu cechowego, a co z tym się wiąże nastąpiło duże ułatwienie w handlu na targach i jarmarkach producentom z innych miejscowości22. Warto także odnotować, że w 1828 roku w pobliskim Gniewie działało pięć warsztatów garncarskich, a w 1868 nie działał już żaden23.

Trzecią z podgrup ceramiki ceglastej stanowi ceramika malowana określana jako półmajolika24. Wyróżniono trzy jej fragmenty, prawdopodobnie ułamki talerzy. Dwa z nich pokryte są angobą na powierzchni wewnętrznej, drobne nakłucia zachodzące na siebie rozmieszczone w czterech widocznych liniach, pod nimi wąska nieregularna linia falista wykonana radełkiem. Drugi fragment zdobiony taką samą techniką – nieregularne nachodzące na siebie punkty tworzą dwie stykające się linie, od tej linii odchodzą kropki oddalone od siebie co ok. 0,5 cm. Barwnik wypełniający zdobienia nieczytelny. Zaobserwowane zdobienie jest rzadko, co prawda, spotykane w ceramice ludowej, określane jako sgraffito25. Odkryte dwa fragmenty można określić jako niepełną półmajolikę – zabrakło szkliwienia powierzchni. Trzeci z ułamków to być może fragment ceramiki z Miechocina26. Jest to fragment bardzo małych rozmiarów, ale na podstawię analogii do przykładów umieszczonych w Kolekcji Referencyjnej Ceramiki Gdańskiej27, fragment z Rakowca można z dużym prawdopodobieństwem uznać za fragment naczynia pochodzący z Miechocina. Końcowa faza produkcji tego ośrodka przypada na XVIII – początek XIX wieku28.

Fajans jest następną pod względem ilości pozyskanych fragmentów grupą technologiczną. Wydzielono 35 fragmentów tego typu ceramiki. Ułamki odkryte w Rakowca można podzielić na dwie podgrupy: fajans pomorski i „nieokreślony”.

Do pierwszej podgrupy przyporządkowano 27 kawałków. Przy czym w obiektach 20, 9 i 23 odkryto odpowiednio: 21, 2 i 1 fragment. Na odhumusowanej powierzchni stanowiska odkryto jeden fragment. W zbiorze tym wydzielono tylko 4 charakterystyczne fragmenty, dzięki którym możliwe jest określenie formy naczyń. Dwa z nich to fragmenty kołnierza talerza, tak niewielkich rozmiarów,

19 A. Kwaśniewska, Rzemiosło…, s. 176-177.20 L. Malicki, Kociewska…, s. 25, il. 60.21 L. Malicki, Kociewska…, s. 24; A. Kwaśniewska, Ceramika…, s. 298.22 A. Kwaśniewska, Rzemiosło…, s. 127.23 A. Romanow, Gniew w latach 1815-1920, w: Dzieje miasta Gniewu do 1939 roku, red. B. Śliwiński, Pelplin 1998, s. 188, tab. 10.24 A. Kwaśniewska, Rzemiosło…, s. 111; E. Fryś-Pietraszkowa, Z badań nad majoliką i półmajoliką ludowa w Polsce, „Polska Sztuka Ludowa”, t. 24, nr 2, Warszawa 1970, s. 67-80.25 A. Kwaśniewska, Rzemiosło…, s. 142; Fryś-Pietraszkowa, Z badań…., s. 69.26 T. Szetela-Zauchowa, Miechocin. Nowożytny ośrodek garncarski, w: Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich…, s. 45-72.27 B. Kościński, Kolekcja Referencyjna Ceramiki Gdańskiej (KRCG), w: Metody badań wykopaliskowych, Gdańsk 2000, s. 179-187.28 T. Szetela-Zauchowa, Miechocin…, s. 67.

32 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

że nie jest możliwe określenie średnicy. Wyróżniono dno o średnicy 9 cm (ryc. 3:8), prawdopodobnie miseczki. Kolejny to zapewne część przykrawędna miski o średnicy wylewu 17 cm (ryc. 3:5). Naczynia zaliczane do fajansu pomorskiego pochodziły zapewne z rejonów Słupska i Koszalina, bądź Elbląga29. Produkcja naczyń fajansowych w niektórych ośrodkach trwała do końca XIX wieku30.

Pozostałe osiem fragmentów należy do kategorii fajansu „niekreślonego” – brak charaktery-stycznych cech, który przypisać można dla konkretnego ośrodka produkcyjnego. Trzy fragmenty można określić jako fajans kolorowy – były pokryte od strony wewnętrznej malaturą, w dwóch przypadkach prawdopodobnie z motywem roślinnym oraz w jednym zaobserwowano niebieską linię pod krawędzią wylewu.

Osobny typ stanowi ceramika określana jako kremowa. Do grupy ceramiki kremowej zaliczono pięć kawałków brzuśców, których czerep i przełam był kremowy. Naczynia te pokryte były szkliwem przezroczystym o lekkim odcieniu żółtawym, zapewne z dodatkiem minii ołowiowej31.

Następną z wydzielonych grup jest kamionka. W materiałach z opisywanego stanowiska wyróżniono pięć fragmentów, które reprezentują kamionkę bolesławiecką. Odkryte kawałki charakteryzują się białym przełamem, szkliwem ciemnobrązowym (ziemnym). Kamionka bolesławiecka na terenie Gdańska była powszechnie używana w XIX i XX wieku32, przy czym szkliwo ziemne stosowane było po XIX stulecie33. Z wypełniska obiektu 20 pozyskano trzy fragmenty, a z powierzchni wykopu badawczego dwa ułamki. Wydzielono tylko jeden charakterystyczny fragment – wylew od butelki (ryc. 3:10), odkryty w obiekcie 20. Butelki kamionkowe były dość popularną formą naczyń.

Kolejnym z wyróżnionych typów technologicznych jest ceramika „siwa”34. Fragmenty z Rakowca miały przełam jednolity z widoczną domieszką drobnego piasku. Odkryto 13 fragmentów tej ceramiki, z czego 11 kawałków znajdowało się w warstwie wypełniskowej obiektu 20. Zdobienie powierzchni zostało zaobserwowane na czterech fragmentach. W przypadku trzech ułamków było to zdobienie w postaci wyświecania. Jak wiadomo z źródeł etnograficznych ten sposób zdobienia był dość zróżnicowany i zależał tylko od inwencji garncarza35. Zdobienie takie wykonano za pomocą krzemienia36, jednakże stosowano również wyświecanie przy użyciu kamienia i kości37. Na dwóch fragmentach mis wyświecanie wystąpiło na powierzchni wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Zarejestrowano także jeden egzemplarz, na którym wyróżniono zdobienie w postaci żłobka dookolnego wykonanego rylcem. Na podstawie pięciu fragmentów wydzielono dwa kształty naczyń – misy i garnki. Misy reprezentowały trzy fragmenty. Jeden z nich to wylew naczynia o średnicy 27 cm (ryc. 3:9). Za pozostałości mis można uznać także dwa ułamki kołnierza zdobione po obu stronach poprzez wyświecanie. Wydzielono też dwa fragmenty wylewów garnków. Jeden z wylewów

29 M. Marcinkowski, Wytwórczość garncarska w Elblągu (na podstawie wybranego zbioru). Część 2 - okres nowożytny (XVI-XIX wiek), „Pomorania Antiqua”, t. XXII, Gdańsk 2009, s. 169-173.30 M. Marcinkowski, Fajans pomorski ze Starego Miasta w Elblągu, Elbląg 2011, s. 92.31 A. Kwaśniewska, Rzemiosło…, s. 113.32 E. Kilarska, Kamionka. Katalog Muzeum Narodowego w Gdańsku, Gdańsk 1991, s. 39.33 Ibidem, s. 39.34 Por. E. Fryś-Pietraszkowa, Rozkwit i zmierzch ceramiki siwej, w: Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich…, s.  5-19; R. Reinfuss, Grancarstwo…, s. 77.35 Z. Cieśla-Reinfussowa, Siwaki z Białej Podlaskiej, „Polska Sztuka Ludowa” 1954, nr 5, Warszawa 1954, s. 280-286, 291-294.36 Ibidem, s. 280-286.37 J. Krajewska, Ceramika kaszubska z końca XIX i początku XX w., „Polska Sztuka Ludowa”, nr 3, Warszawa 1958, s. 165.

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych 33

miał średnicę 15 cm (ryc. 3:4). Ceramikę nowożytną stalowoszarą na tych terenach należy uznać za ceramikę „obcą”. Dla sąsiedniego terenu Kaszub mamy taką informację: „Ceramika zgrzebna, wypalana w atmosferze redukcyjnej, czyli tzw. siwaki, popularne na innych obszarach Polski, na Kaszubach w omawianym okresie (od końca XVIII wieku do 1939 r. – przyp. aut.) nie była wytwarzana. Nie produkowano jej także wcześniej. Znana była w Gdańsku, dokąd przywożono ją z różnych ośrodków w głębi kraju i sprzedawano na targach”38.

Ostatnim z wydzielonych typów jest porcelana. Niewielkie fragmenty pochodzą zapewne z fabrycznej produkcji z XX wieku39. Do grupy tej zaliczono trzy fragmenty pozyskane z obiektu 20. Wydzielono jedno charakterystyczne dno talerzyka o średnicy 10 cm. Jeden z fragmentów posiada zdobienie namalowane ręcznie fioletową farbą, prawdopodobnie linii falistej.

Podsumowując, cały zbiór ceramiki naczyniowej, należy rozważyć podział ceramiki na miej-scową, lokalnej produkcji, oraz ceramikę „obcą”, pochodzącą z dalszych ośrodków garncarskich. Za miejscową można uznać ceramikę ceglastą, być może kremową. Do ceramiki sprowadzonej na-leży zaliczyć: fajans pomorski, porcelanę, kamionkę i ceramikę siwą. Przypuszczalnie wyroby „obce” zostały nabyte zapewne w Gniewie, oddalonym od Rakowca w linii prostej o 8 km. Ceramika ta mo-gła być nabywana do 1868 roku, kiedy to zamknięto cegielnie gniewskie. Pod koniec XIX wieku działał jednak także inny ośrodek garncarski, założony w Lubichowie (oddalonym ok. 30 km) przez Antoniego Eichlera40. Ceramika kremowa, pochodząca z Rakowca, mogła być również produkowana w Skórczu (ok. 20 km). Działająca tam od 1924 roku cegielnia i kaflarnia została także założona przez A. Eichlera i produkowano koniunkturalnie w tym ośrodku naczynia o kremowym i bezbarwnym szkliwie41. Za moment użytkowania i zdeponowania odkrytej na stanowisku ceramiki należy uznać II połowę XIX oraz I połowę XX wieku.

Ceramika budowlana

W trakcie prac zarejestrowano fragmenty rurek ceramicznych i cegieł, które były produkowane maszynowo. Z obiektu nr 20 pozyskano 12 fragmentów rurek ceramicznych służących do budowy drenów odwadniających42. W tym samym obiekcie odkryto 13 fragmentów cegieł. Fragment cegły został także wydobyty z obiektu 26. Wyroby te to zapewne odpady remontowe z pobliskich budynków. Za prawdopodobne miejsce produkcji cegieł należy uznać cegielnie w Opaleniu, która istniała od XIX wieku. Odkrytą ceramikę budowlaną należy datować na XIX-XX wiek.

Szkło

W trackie przygotowania powierzchni stanowiska do wykonania dokumentacji archeologicznej na arze H8 odkryto 16 fragmentów wyrobów szklanych. W zbiorze tym wydzielono osiem kawałków szkła okiennego o grubości 2 mm. W grupie tej wydzielono sześć ułamków wykonanych ze szkła jasnozielonego (pochodzących zapewne z jednej szyby) oraz dwa ze szkła przeźroczystego.

Wyróżniono także osiem fragmentów dna butelki cylindrycznej o średnicy 8 cm. Dno pochodzi z butelki okrągłej, jest wypchnięte do wewnątrz na głębokość 45 mm, ze śladem odcięcia.

38 A. Kwaśniewska, Rzemiosło..., s. 112.39 L. Winogradow, Historia produkcji porcelany. Surowiec, technika i organizacja produkcji, w: Polska porcelana, praca zbiorowa: E. Kowecka, M. i J. Łosiowie, L. Winogradow, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s. 105-106.40 A. Kwaśniewska, Rzemiosło…, s. 65.41 Ibidem, s. 65.42 A. Piasecki, P. M. Pogodziński, System drenów odwadniających na stanowisku w Kościelnej Jani, „Rydwan”, nr 5, Starogard Gdański 2010, s. 50-57.

34 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

Wykonane jest ze szkła o barwie zielonej. Na powierzchni widoczna jest korozja. Była ta zapewne butelka do wina, gdyż tak uformowane dno ułatwiało osadzanie się osadu43.

Przedmioty żelazne

Odkryto siedem fragmentów przedmiotów żelaznych. Na zbiór ten składa się pięć kawałków okuć i dwa gwoździe. Okucia były mocno zniszczone, o grubości 1 mm. Przedmioty te wykorzystywane były na Kociewiu do różnego rodzajów wyrobów, przeważnie drewnianych44. Ostrza gwoździ były ułamane, a zachowana długość wynosiła 8 i 10 cm. Gwóźdź o długości 10 cm był wygięty (ryc. 3:12). Gwoździe te można zakwalifikować jako bretnale lub półbrentale45. Przedmioty te należy datować na wiek XX, być może XIX, i pochodzą zapewne z lokalnej kuźni46.

Podsumowanie

Przeprowadzane badania archeologiczne potwierdziły rozpoznania powierzchniowe. Na 10 arach zarejestrowano 29 obiektów. Tylko dla ośmiu z nich udało się określić chronologię, przyjmując zasadę, że tylko ruchome źródła archeologiczne datują obiekt.

W trakcie prac udało się wydzielić dwie fazy zasiedlania tego terenu. Pierwsza z nich to faza przypadająca na wczesny okres epoki brązu. Fazę tę wydzielono dzięki dwóm fragmentom ceramiki. Druga z faz przypada na drugą połowę XIX oraz XX wiek.

Zdawać by się mogło, że wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku 6 w Rakowcu mają mały potencjał naukowy, z punktu widzenia archeologii – marginalny. Jednakże wykorzystując opracowania etnograficzne, szczególnie ceramiki, a także bezpośrednią relację jednego z „twórców” stanowiska, uzyskaliśmy dość ciekawy zbiór informacji, który można, naszym zdaniem, uznać za mały wkład w nurt badań etnoarcheologicznych47.

Należy także przy okazji niniejszego opracowania ponownie przywołać zdanie A. Buki o potrzebie badań etnoarcheologicznych wymarłych ośrodków garncarskich, które pozwoliłby na określenie genezy, rozwoju i zasięgu przestrzennego regionalnych warsztatów48.

43 J. Sawicka, Naczynia szklane ze staropolskiego dworu w Czarnotulu koło Mogilna, w: Od długiego domu najstarszych rolników do dworku staropolskiego. Wyniki badań archeologicznych na trasach gazociągów Mogilno – Włocławek i Mogilno – Wydartowo, red. J. Bednarczyk, A. Kośko, Poznań 2004, s. 568.44 L. Malicki, Kociewska..., s. 3545 E. Trawicka, Zabytki metalowe z Wyspy Spichrzów w Gdańsku (badania z 2004 roku), w: Archeologia Gdańska, t. IV, H. Paner (red.), Gdańsk 2010, s. 94.46 J. Kuniewski, Z badań nad kowalstwem wiejskim Kociewia, „Gdańskie Studia Muzealne” t. 5, Gdańsk 1989, s. 183-200.47 U. Kobylińska, Z. Kobyliński, Kierunki etnoarcheologiczne badania ceramiki: przegląd problematyki, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, R. 29, nr 1, s. 43-53; Z. Kobyliński, Badania etnoarcheologiczne a nomotetyzacja archeologii, „Archeologia Polski”, t. 26, z. 1, s. 7-47.48 A. Buko, Wypowiedź na zamknięcie konferencji „Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych”, w: Garncarstwo i kaflarstwo na ziemiach polskich…, s. 339.

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych 35

Ryc. 1. Rakowiec 6, gm. Gniew. Lokalizacja stanowiska w skali 1:10000 (mapa umieszczona na karcie AZP). Źródło: GDDKiA Oddział Gdańsk

Ryc. 2. Rakowiec stan. 6, gm. Gniew. Plan zbiorczy stanowiska

36 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

Ryc. 3. Rakowiec 6, gm. Gniew. Wybór zabytków (rys. A. Piasecki)

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych 37

Ryc. 4. Rakowiec 6, gm. Gniew. Rzuty i profile wybranych obiektów (rys. M. Bloch, oprac. graf. J. Szmit)

38 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

Ryc. 5. Rakowiec 6, gm. Gniew. Rzuty i profile wybranych obiektów (rys. M. Bloch, oprac. graf. J. Szmit)

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych 39

Fot. 2. Rakowiec 6, gm. Gniew. Widok stanowiska po odhumusowaniu (fot. P. M. Pogodziński)

Fot. 1. Rakowiec 6, gm. Gniew. Widok stanowiska po odhumusowaniu (fot. P. M. Pogodziński)

40 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

Fot. 3. Rakowiec 6, gm. Gniew. Rzut obiektu nr 9 (fot. P. M. Pogodziński)

Fot. 4. Rakowiec 6, gm. Gniew. Profil obiektu nr 9 (fot. P. M. Pogodziński)

Wykopaliska w Rakowcu, stanowisko 6, gm. Gniew, jako przykład badań etnoarcheologicznych 41

Fot. 5. Rakowiec 6, gm. Gniew. Rzut obiektów nr 28 i 29 (fot. M. Siemiński)

Fot. 6. Rakowiec 6, gm. Gniew. Profile obiektów nr 28 i 29 (fot. M. Siemiński)

42 Marta Bloch, Paweł Marek Pogodziński

Summary

This ethnoarchaeological study is yet based on archaeological finds, although the new and main aim is to understand the socioeconomic contexts and processes beyond the pottery production itself. The excavations at Rakowiec (site 6, AZP 24-45/6) were sponsored by the General Directorate of Domestic Roads and Motorway (GDDKiA) as a rescue project occasioned by the re-alignment of a section of the trunk road and bridge in Kwidzyn. Based on pottery fragments (194 pieces in general) two chronological horizons were discerned: Early Bronze Age (2 fragments) and Modern Period (XIX and XX century) (192 pottery remains). The article is intended to provide a different attitude to archaeology of the modern period which is often neglected and not efficiently examined. In particularly, this paper focuses on unearthed pottery (192 fragments from XIX and XX century) and potential local potters, ceramists and pottery-producing traditions. However, manufacturing techniques and functions were mainly described; other aspects of interest were also explained such as workshop location or distances to resources and markets.