MitologiaIranu

mitologiewiata

MariaSkadankowa

MitologiaIranu

wydawnictwaartystyczneifilmowe

warszawa1989

BibliotekaInstytutuHistoriiUAM

Okadkiukadgraficznyprojektowa

WojciechFreudenreu

Redaktor

AnnaDerwojedowa

Redaktortechniczny

HalinaSiwecka

CopyrightbyWarszawa1989

WydawnictwaArtystyczneiFilmowe.

ISBN83-221-O5024

wstp

Kadynardikadaspoecznomaswojemity,ktrezdajsiwyznaczawzorcemyleniaosprawachdlanichistotnych,mitydochodzcedogosuprzedewszystkimwtedy,gdyspoecznotakaznajdziesiwsytuacjiszczeglnej,niejakonarozstajnychdrogachhistoni.Mitbowiemjestrodzajemutartejcieki;poniejmylbiegniewsposbnaturalny,kolein,wktrrazwpadszy,ztrudem

najwyszymjedyniemoesiwyrwa.Teciekiiko-leinymylizostaywyobioneiwytarteprzezdowiadczeniapokole,abadajcje,natrafiamynaladypojnaszychbardzoodlegychprzodkw.Niektrepowstaytakdawno,itrudnonawetbypewnymczystanowionedziedzictwokulturalne,czywrczbiologiczne,czytrzebasiznimizapoznawaprzezkontaktzinnymi,czyterodzimysijuzowymipredyspozycjamidotakiego,anieinnegowidzeniazjawiskwiataimyleniaonich.

Takimwsplnymdlaludzi(czytylkoludzi?)sposobemdzieleniawraeiichporzdkowaniaprzezmyljestzasadapodziaunazjawiskaprzeciwstawne.wiatoiciemno,graid,ciepoizimnotonajbardziejpodstawoweztakichopozycji,aonezkoleiwrnychkulturachwisizinnymizjawiskami,koja-rzonymiznimijunagrunciedowiadczewynikajcychzokre-

lonychwarunkw.Badaczernychkulturzestawiliogromnliiv.beprzeciwstawnychpojidoszlidowniosku,eistniejepew-nuwsplnapodstawasystemuopozycji,naktrenakadajsiopozycjejuzrnicowane,specyficznedlaokrelonychspo-

ecznoci.TakwiczreguystronalewawiesizciemnociI/tym,cojestlubjestuwaanezaeskiewnaturze,stronaprawazmskimijejprzejawami.Aletujuwidzimyzrni-r

cowanie:wchiskiejbowiemkulturzeiwinnychpodlegajcychjejwpywomstronalewajestmska,prawaeska,coznajdujewyrazmidzyinnymiwsposobiezakadaniapoysukni.PrzezAzjrodkowprzebiegaliniapodziauobecniejusizacierajcamidzytymispoecznociami,wktrychmczyninakadajlewponapraw,akobietyprawnalew(takjakunas),atymi,wktrychpostpujodwrotnie.Tamtakekolorymaj1

innsymbolik:naDalekimWschodzieaobnicyubierajsinieczarno,leczbiao.

Wydawaobysi,etakiesprawysmaoznaczce,aletowanieowedrobneszczegypozwalajuchwycimiejsca,gdzierozchodziysiwdawnychczasachciekimyli,bybiecodmiennymi,wasnymiszlakami,zzachowaniemtego,cowsplnezasadydualnegodzieleniawiata.

Zasadbardzostar,aczjunietakpowszechnieiwyraziciewystpujc,jestgrupowaniezjawiskpotrzy,przyczymwnajstarszychznanychwiadectwachtakiejkoncepcji,toznaczywna-skalnychrysunkachludzipaleolitu,wystpujeonaobokopozycjidualnych(binarnych),wyraanychjakoprzeciwstawienieznakwmskichieskich.Triadypaleolitycznemajoprczprzeciwstawionychsobiesymbolimskiegoieskiegododatkowyznak,co,cozdajesijeczy,azarazemprzewyszanibysymbolporednikaczysiy,ktrajednoczyje.Tujumamydoczynieniachybazelademkoncepcjiwyrosychznamysunadrolspoecznkogo,ktowieczytegodziprzeciwstawionesobiecechylubpoprostugrupykobietimczyzn,skadajcesinadanspoeczno.

Pniejnatejpodstawowejmapieludzkiejwyobranipojawiaysiniezliczonenowecieki;przeztysicleciamyltadzkatorowaajesobiewrdwraeidowiadcze,jakichdostarczaoycie.Wiedzaczowiekaootaczajcymwiecieiosobiewzrasta-

.1

IJedziecnakoniu.FragmentdywanuzPazyryku,koniecV[Vw.p.n.e.

-

akiiobecniemoemy

asnazwAana

8

wiadectwategozna^eyPhodngujewicczonkomwsplnotyjzykowejindoiraskiejiwtakimznaczeniufunkcjonujewnauce.

Ariowieprzybywalinapoudnie,doIndiiiIranu,kolejnymifalamiprzeztysicleciawposzukiwaniulepszychwarunkwycia.Doniedawnauwaaosi,ebyliwyczniekoczownikami.

OstatniebadaniaarcheologicznewAzjirodkowejzachwiaytymprzekonaniem;okazujesi,eosiadaludnoyatunadugoprzedwielkimiwdrwkamiie,podobniejakobecnie,wspyytuzesobplemionaosiadeikoczownicze.WrozwojugospodarkiosiadejirolnictwanastpikryzysmniejwicejwIIItysicleciup.n.e.,spowodowanyprawdopodobniezmianamiklimatycznymi,ktredoprowadziydowysychaniarzek,azarazemwy-pdziyzpnocyczdotdtamyjcychowcw,ktrzynajechalienklawyrolniczeidoprowadzilidoichostatecznegoupadku.Takwicludzie,ktrzymigrowalinapoudnie,nielitradycjezarwnopasterskie,jakirolnicze,przyczymteostatniewizaysizpoczuciemzagroeniazestronytakniesprzyjajcegoklimatu,jakinajedcwpasterzyimyliwych.

Przybyszeniezajmowalipustychziem.NapoudniuistniaarozwinitacywilizacjaijejelementywzbogacayosiedlajcychsituAriw.Wpniejszejtradycjizwaszczaindyjskiejludymiejscowetraktowaneszpogard,przeciwstawianeszlachet-nymzdobywcom;takwanie,jakoszlachetny,zwykositumaczysowoAria.Badanianiepotwierdzajanitegorodzajurnicwpoziomiekulturalnym,ktreusprawiedliwiaybypogarddlatubylcw,anisusznocitradycyjnegotumaczenianazwyprzybyszw;wydajesi,eichstosunekdoludw,ktrezastalinapoudniu,wynikazarogancjiwojownikw,zwaszczazwyci-

skich,wstosunkudozwykychzjadaczychleba.

WPersjiinaczejtraktowanodawnychmieszkacw.Wprawdziewadcyperskiegoimperium,Achemenidzi,teokrelalisiebiezna,

jako

odwa

Bliskiego

imperiumna

10

stronnictwoMardukauzyskaoprzewag,iprzejciewadzyoddynastiipopierajcejkultSinabyysprawdoatw.Dotych-czasowegokrlaNabonidazdetronizowano,wojskomCyrusa,perskiegoksiciazroduAchemenidw,otwartobramystolicyiofiarowanomutron.CyrusodprawimodydoMarduka,zgodniezkrlewskimrytuaem,istasiniejakoreprezentantemtegoboganaziemi.MediajuwczeniejulegasilePersji,stajcsijednzprowincjiszybkorosncegoimperium.

PrzezkilkawiekwuwadzypozostawardAchemenidw.

Perskieimperiumbyowielonarodoweipanowaatamsporatolerancjawstosunkudolokalnychbstwpodlegychplemion.Wydajesi,euniwersalizmachemenidzkiwynikaztraktowanialokalnychkultwjakoodmiennychformkultuMarduka,ktregoutosamianozgwnymibstwamiczczonymiprzezpodlegeplemiona,atakezAhuramazd.Prawdopodobnienieprzykadanowikszejwagidosamegoimieniabstwa,przyzwalajcbyuywaoonotakiego,jakieznanebyowdanejprowincjiczywdanejspoecznoci.

Wskazujenatomidzyinnymifakt,ijuwpierwszychnapisach,jakieAchemenidzikazalikuwkamieniudlaswejchwayiwktrychuytojzykastaroperskiego,gwnebstwonosiiminieMarduka,leczAhuramazdy(wtychtekstachimitopisanejestcznie)cotumaczysijakoPanPrzemdry.PewnaczrytuauzwizanegozpastwowymkultemAhuramazdyby-

apowtrzeniemformrytuauMarduka.

ImperiumAchemenidwupadoprzedewszystkimnaskutekkolejnegokryzysuwadzy,ktrejnkanapodatkamiludnotzczerzenienawidzia,inajazduwielonarodowejarmiidowodzo-nejprzezAleksandraMacedoskiego.RozdrobnionPersjrz-

dzilijegospadkobiercySeleucydzi,adoczasugdynowadynastiairaska,Partowie,poczajjednoczy.Panowie,podobniejakII

2Sakviwitymiwitka*

wrkuZotaptotk*

zeskarbuamudarstgo,

V_-IVw.pn=-

ongiPersowie,przybylizestepwAzjirodkowejipocztkowoosiedlilisiwewschodnimIranie,naobecnympograniczuira-

sko-afgaskim.Wywodzilisiztychludwiraskich,ktredugozasiedlaystepyAzjirodkowejiznanebyyPersomjakoSako-wie.GrecyznalizachodnieplemionaSakwinazywaliichScytami.Posiadociscytyjskiesigayapogranicchiskzjednejstrony,azdrugiejssiadowayzplemionamiprasowiaskimi.

Ogromnyteren,zrnicowanewpywykulturalne(bonienaleyzapominaopoudniowychich

ssiadach,ludachBliskiegoWschodu,IndiiioGrekach)orazduaruchliwotejczciwsplnotyscytyjskiej,ktrazajmowaasipasterstwem,powodoway,inaterenachzajtychprzeznichrozwijaasinabardzoarchaicznymsubstraciekulturawspecyficznysposbzrnico-wana.Substratmianowicie,czylito,cobyojejbaz,charaktery-zowasidustabilnoci,poniewawarunki,wjakichylijejnosiciele,niewielezmieniaysiprzezwieki:czznichzajmowa-

asiprzepdzaniemstad,czprowadziaosiadytrybycia.

Koczownicybyliczynnikiemczcymcaowsplnoty,powi-

zanejjuwczasachhistorycznychsojuszemplemion.DofederacjitychplemionnaleelipocztkowotakeMedowie:dowiadujemysiotymzprzekazw,ktremwiozamaniuprzeznichsoju-szyiwystpieniuzewsplnoty.Persowiewokresieachemenidz-kimprowadzilizeScytamiwojny,starajcsipodporzdkowaplemionazpograniczapersko-scytyjskiegokrlowikrlw.

Partowiezasililiniejakoywioiraski,ktryrozpywasipoczwwieloplemiennejspoecznociBliskiegoWschodu.Przynielioninietylkoscytyjskipluralizmorazzamiowaniedowalki,Icimity,legendyikultherosw.Wielkaczperskiejtradycjilegendarnejmoebyuwaanazawkadpartyjskiztegowanieokresu.

Pluralizmpartyjskiwyraasimidzyinnymiwlunejstruk-1.1

wmm

mmm

k0Wana,aSP^**^stolicata****Lniezupetaic14

midzyinnyminagenealogiiwtpliwejwartoci,wywodzcswepochodzenieodAchemenidw.Staroytnorodu,takjakstaro-

ytnoreligii,byanaBliskimWschodziewartocisamwsobieitakieroszczeniastanowiywanyczynnikpropagandowy.Fakt,eAwestazredagowanawewczesnymredniowieczu(przyjmujesituIVw.)utosamianabyazewit,zaginionksigstaro-

ytnychPersw,mgmieprzedewszystkimwagpolityczn,atoskanianasdopowtpiewaniawprawdziwotakiejtradycji,zbytwygodnejdlamagw.

Wtpliwocitezwikszajsi,gdywemiemypoduwagdaneczerpanezbadanadsamymitekstamiAwesty.Najstarszeczciwitejksigigathy,hymny,ktrychautorstwoprzypisujesiZaratusztrzepisanesjzykiemwschodnioiraskim,prawdopodobnietakim,jakimposugiwalisimieszkacydzisiejszegoAfganistanu.Jzyktobardzoarchaiczny,bliskospokrewnionyzjzykiemindyjskichWed.Jesttowicdokumentstaroiraski,aleniestaroperski.Monaprzypuszcza,erozpowszechnieniekultu,ktrywykorzystywajedocelwrytualnych,miaomiejscewczasachpartyjskichiezwizanebyozwczesndominacjywiouwschodnioiraskiegowPersji.Niejesttopewne,asprawapochodzeniazoroastryzmu,naktryzoyosiwieleelementwprzyniesionychzpnocyimiejscowych,niejestwcaletakaoczywista.Magowieczerpaliprawdopodobniezrnych:wschodnichizachodnich,starszychinowszychtradycji,asporywodniesieniudoposzczeglnychaspektw

doktrynywskazuj,eortodoksyjnyzoroastryzmsasanidzkibyefektemprzykrawania

istniejcychtradycjidopotrzebteokratycznegopastwaprzezco-iu/.tosilniejszwarstwrzdzc.

Wodniesieniudodrugiegozbiorutradycjipowstaegowowymczasie,Chudainamak,moemyniemalzpewnocitwierdzi,ewikszozawartychwnimprzekazwstanowiim-I*

portwschodnioiraskizczaswpartyjskich.Chudainamakzagina,zachowaysifragmentyjejtumaczenaarabski.Wczasachjumuzumaskich,naprzeomieXiXIwiekupowstaanowawersjategodziea:Szahname,Krlewskaksiga,spisa-natradycyjnymmetrumbohaterskimprzezAbulkasemaFerdousiegozTusu.PrczwtkwlegendarnychuwzgldnionychwChudainamakwczyondoepopeitaketepopularneopowiadaniaodawnychbohaterach,ktretamzjakichwzgldwpominito.ObadzieaAwestaiSzahnamestanowipodstawowerdodopoznaniamitycznejtradycjiperskiej.

ZAwestypookresieprzeladowaniastarejreligiiwpierwszychwiekachislamizacjipozostayjedyniefragmenty.Totejakouzupeniajcerdazwykositraktowatedzieareligijnejtreci,ktrepowstawaygwniewtrzechpierwszychwiekachislamuiktremiaynacelupodtrzymanietradycjirodzimej,perskiej,obrondawnychwartociprzedzaginiciemiwypaczeniem,ioczywicietenieliczneksigi,pozaAwest,ktresizachowayzczaswsasanidzkich.

BadaczezwyklijuoddawnaposzukiwawyjanienianiezrozumiaychaspektwreligiiimitologiidawnychIraczykw,po-rwnujczapisyperskiezdanyminatematindyjskichwierze.

Pomocnejesttodlazrozumieniamidzyinnymiznaczeniaarchaicznychwyraeiznaczeimionbstw,ktrychsenszostajuzapomnianynagruncieperskim.WIndiachreligiaaryjskichzdobywcwpodlegaawpywommiejscowym,alewyznawcydawnychbstwnieprzeywalitakichkatastrof,jakbynaprzykadpodbjarabskicaegoobszarupastwaicelowakonsekwentnapoli-tykaniszczeniazachowanychzapisw.Staroytneksigi,Wedy,spisanezostaynapodstawieustnychprzekazwwczenieiteksty3.picyderwisz.Miniatura,1650

172MitologiaIranuichsizachoway,atakedodziprzetrwaaznajomoichjzy-kaorazkultdawnychbogw.TotegdywEuropiezaczynanobadanianadAwesi,czonojezestudiamiWed.

Trzeciorodekindoiraskiejkultury,ogromneprzestrzenieAzjirodkowej,skdprzybylidoIranuiIndiiIndoeuropejczycyigdzieprzezwiekiznajdowaysisiedzibyiraskichScytw,doniedawnarzadkouwzgldnianowindoiranistycznychbadaniachkomparatystycznych.To,coonichbyowiadomo,zawartejestprzedewszystkimwDziejachHerodota,dodzipodstawowymirdleinformacjinatematichobyczajwiwierze.Wostatnichdziesicioleciachwiedzaonichpowikszyasiznaczniedzikiradzieckimbadaniomarcheologicznymorazstudiomnadobyczajamiiwierzeniamiludwobecnietamtyjcych.PotomkamiispadkobiercamiScytwsTadycyiwichkulturzemonado-szukasiladwscytyjskiegodziedzictwa.Wiranistycewmiarnapywuwiadomociorezultatachbadanatychterenachnast-

pujeswoistareorientacja;stopniowotakeworodkachzachodnichroniewiadomoichwagidlazrozumieniasensudawnychprzekazw.

Zbiegasitozrozwojemteoretycznychbadanadmitologiidoskonaleniemnarzdzitychbada.

Studianadmitycznymitradycjamirnychludwpozwoliynapewneustalenia.Oprczjuwspomnianejpowszechnociwystpowaniawnichpodziawbinarnychigrupowaniazjawiskwtriadyorazwinneukadypowtarzalnestwierdzonopozatymkilkacech,ktrezdajsiodgrywarolswoistychprawrozwojumitologu.

Stwierdzono,temityodzwierciedlajsposbmylenianatematpowtarzalnychzjawisk,wanychdladanejspoecznoci.

Wzwizkuztymodrzucasiobecnietzw.feuhemeryznijakosposbracjonalnegotumaczeniagenezymitu.Euhemer,mylicielgrecki,uwaa,ebogowietoludzie,ktrychzasugizostay18

wpamicipotomnychiwzwizkuztympoduszymczasieuznanoichzabogwizacztoopowiadaonichlegendy.Tenra-cjonalizmEuhemerawynikazjegouwarunkowanegospoeczniewiatopogldu:dlaGrekwfaktstaniasibogiemniebyniczymzaskakujcym,mwiyotakichzdarzeniachliczneprzekazy.

Myliciel,ktryprzeciwstawiasiwierzewstarychbogw,czyni

towsposbrzecmonamityczny,czerpaztradycji,aprzeciwstawiasitylkojejaspektowinadprzyrodzonemu.

Dlawspczesnegomitoznawstwaniejestnajwaniejszspraw,czypostaosnutalegendistniaarzeczywicie,leczto,wjakisposbpowstayowelegendy(zreguyzawierajcemotywypowtarzalne),jakieprawidowociyciaodbijaj.Postahistorycznamoecowsposboczywistywynikazbadastasiorodkiemkrystalizacyjnymmituimoemyzastanawiasi,dlaczegositakstao.Istotnymprzedmiotembadajestjednaknieona,leczowemityczneszaty,wktrejprzebranoiktrezreguydziedziczyapowczeniejszychbohaterachprzekazw.

Podobniejakjednostkowybohater,takijednostkowewyda-rzenie,czytowielkakatastrofa,czyjakaniezwykaprzygoda,niemogbyprzyczynpowstaniamitu.Ludzieznalazszysiwsytuacjiniezwykej,stykajcsizjakimzdarzeniem,ktrewydajesiniezrozumiae,prbujjesklasyfikowawkategoriachsobieznanych.

WIranietrwaoowychparadygmatw,ktrenarzucajwzorcemyleniaispoecznejreakcjiemocjonalnej,zdajesibywikszanigdzieindziej.Takeiobecniemonaobserwowa,jaknilniewpywajonenaludzkiezachowania.Umiejtnosterowa-niaspoecznymireakcjamizdajesitamsprowadzadozdolnociwykorzystywaniaowegomitycznegopodglebiamyliiuczu,ksztatowanegoprzeztysiclecia,bdcegoczymwrodzajuzbio-rowejpodwiadomocinarodu.Amoetylkowydajesinam,etoonikierujsipodwiadomymiodruchami,podczasgdymyjestemytrzewiirozsdni?Moetylkoodlegosprawia,temo-

emyujrzewpywtamtychmitwnarzeczywisto,popatrzenaichdziaaniezzewntrz?DlaIraczykwichwierzenia,ichsposbmyleniajestrwnienaturalny,jaknaszdlanas.Moespoj-rzawszyzboku,inaczejujrzelibymytakesiebieitenieznanesi-

y,ktrerzdznaszymzachowaniem.Wydajesi,enajwarto-

ciowszymaspektembadanadmitologiinajcenniejszymichskutkiemjestmoliworefleksjinad

naszymiwasnymimotywamipostpowaniaibardziejwiadomydoniegostosunek.Doniegoidowpyww,jakienanaswiadomielubniewiadomiewywierajludzie,ktrzyumiejzdobywasobieposuchimir,wydarzeniaiidee.Poznaniewasnychkoleinmyli,aprzynajmniejuwiadomienie,etakieistniej,wydajesijednymzcelwrefleksjinadtamtymi,takodlegymisprawami.

duchyjasneiciemnedemony

NapocztkubyydwaduchyOrmuzdiAryman.Ormuzdprzebywawgrze,wnieskoczonymblasku,Arymanwdole,wmrokunieprzeniknionym.Wszystkocodobre:mdroiprawo,jasno,piknozawartebyowOrmuzdzie,wszystkocozewArymanie.Itakbyoodnieskoczonoci.

Awydarzyosi,epromieblaskuprzeniknmrokiArymanpozna,eniejestsam,ejestjeszczecoinnego.Przycig-nityblaskiempodywgrichciaowjasnopochwyci.

Ormuzdjednakprzemdryrzuciwniegosowemmodlitwy,ktreodebraosiywadcyciemnoci,takespadwprzepaiprzebywatamprzeztrzytysicelat.

GdyOrmuzdodrzuciArymanawpierwszymstarciu,upad

ksiciemnociwmrokileanieprzytomny.Byprzygotowasiynadrugpotrzeb,ktrejnadejcieprzewidywawswejnieskoczonejmdroci,Ormuzdwyonizeswejnaturyduchynie-

miertelneiwite,pomocnikwnajbliszych,Amszaspandw,ktrychzwteAmeszaSpontami.

KolejnopojawilisiprzednimBahman,Ardibeheszt,Szahriwar,Spandarmat,ChordadiMordad.WstarychpismachAwestynazywanisoni:WohuMano,czyliDobraMyl,ArtaWahi-

/(aadNaleyty,ChszatraWarijaKrlewskoZwyciska,SpentaAramaitiwitaCierpliwo,HaurwatatZdrowieoruzAmeratatNiemiertelno.

Mwite,ejeszczeprzedAmszaspandamiwyoniOrmuzdnwejnaturynajwaniejszjejemanacjDuchaMdrociMlnoiChirada,ionpomagamuwewszystkichdzieach,poczy-najcodstworzeniaAmszaspandw.Sjednakwtymwzgldzie21

opiniepodzielone,boniektrzyutrzymuj,iDuchMdrocijesttymsamym,coBahman.

Stworzysobiewtensposbradpomocntakwsprawachwojny,jakipokoju.

Amszaspandwbyoszeciu,alewpismach*czstomowaosiedmiu,botytutenNiemiertelnywitydawanyjesttakesamemuOrmuzdowi.witajestbowiemsidemkaitakczyinaczejwobliczeniachowychsipojawiaczytoprzezwczenieOrmuzdawszeregNiemiertelnych,czyprzezodrbnetraktowanieDuchaMdroci,ktrywwczaswystpowabyjakosidmyAmszaspand,czytenazywanieowegosidmegoimieniemSraoszyboskiegoposa.Uczeniprzekazujcywiadomoci0zacztkachduchowegobytustaralisiwpisajewewzrsie-dmioczciowy.

ZtymipomocnikamistworzyOrmuzdbytyduchowedalszegorzduduszewszystkichludzi,ktrzykiedykolwieksinarodzin1jeszczemajnarodzi,Frawasziniemiertelne;utworzyznichwojskomocne,welazo,jakmwi,zakuteielaznymajceor.

elazotobyoide,duchemelaza,takjakwszystkiewwczasstwarzaneistotymiaonaturduchow.Podobnietebyozinnymibytami,ktreOrmuzdstwarzawwczasiprzydzielaimprzyszeobowizki,atakemiejscawhierarchiiduchw.

KazawicodtdBahmanowidobrotliwemuipotnemurz-

dziwiatemwczasiepokojuiopiekowasiywymistworzeniami,zwaszczabydem,ktrezajegoprzyczynmoepasinasoczystychkach,boBahmandba,bypadaynanieoywia-jcedeszcze.Gdywybuchawojna,wadzaBahmanamalejeidlategozreguywojnietowarzyszysusza.

Bahmante,jakomistrzceremoniiOrmuzdowegodworu,przyprowadzaprzedjegoobliczepetentw,duchydobrychludzi,22

gdyprzychodzdonieba.Podobnyjestwicdowielkiegokopiana,ktryjakonajbliszywadcysuymuradiwydajeopinie0sprawachprzedkadanychdorozsdzenia.Dlategopewniemwi:Bahmanwbiaejszacie,bojesttokolor,ktryprzystoikapanom.WielkiesBahmanoweobowizkiipotrzebujeza-ufanychpomocnikw,bymgsiznichwywiza.StworzywicmuOrmuzdpomocnikw:Ksiyc,RamaiGoszurwanDuchaGawy,pierwszejkrowy.Goszurwanwyrczagownadzorze1opiecenadbydltami,Ksiycregulujeopadyprzezswojwodnnatur:odmieniajcsi,przynosizakadymrazemzapaswo-dy,ktrazraszapastwiska,Ramprzyprowadzaduchysprawiedliwychzziemidonieba,ebyBahmannieopuszczajcdworuOrmuzda,mgspotykajewprzedsionkusalitronowejirazemzdostarczonymprzezKsiycrejestremichzasug,ktryjestnibywekselniebiaskidoprowadziprzedobliczeboskie.

DrugiemuzNiemiertelnych,Ardibehesztowi,cojestduchemdoskonaejwitoci,oddapodopiekogie.Ogie,Atar,jestsynemOrmuzda,Ardibehesztstasiwicwychowawckrlewicza,izajegostaraniemogieprzeczystyzachowujewito.DopomocyArdibehesztowidaOrmuzdSoruszaktregoAwestanazywaSraoszbyprzekazywawiatuwolniebaiopiekowa

siyciemnaziemi,strzegprzedczarownikamiidemonamiiskaniaywestworzeniadoczeniasiwparyimnoenia.

SzczeglniebliskiesSoruszowipsyikoguty.Gdyprzelatujenadziemi,psysibudz,akogutypiej.

OprczniegoOrmuzddodaArdibehesztowidopomocyBah-mma(Weretragn),pogromczychmocy,geniuszazwycistwa.

IikjakSoruszpokonujeczarownikw,Bahramwalczyzezymimocami,demonami,zwaszczaztymi,ktrewcielajsiwposta-nesmokw,wwijaszczurek.Bahrampokazujesijakoczo-2J

zystk0,codzeje

boginiwd,DajenacrkaOrmuzda,ktrajestopiekunknauk,atakenauczycielkpiknychsw,orazAsziklucznicaniebiaskiegoskarbca.Tutake,wdworskiejaptece,strzeele-kwIrmangeniuszleczcy,tuprzebywaMahraspandznaw-caistranikmodw,ktryjestjakgdybykapelanemkrlowej,piknyNeriosangposaniecbogwnaziemi,iwreszcieIzedBord,ktregozwteWnukiemWdApamNapat.Tenostatni,razemzHornem,geniuszemnapojuniemiertelnoci,su-

yprzedewszystkimAnahicie,ktramaniezmierniewysokpozycjwrdduchw.WrozdzielaniuwdjejgwnympomocnikiemjestIzedBord,dopomocywdobrympoczciupotomkwHorn.

ChordadiMordad,dwajNiemiertelni,ktrzywystpujzre-guywparze,razemopiekujsiyciemizdrowiemywychistot.

Chordadjestnadzorckalendarza,znawcwitiprzypisanychimobrzdw,azarazemstranikiemwddeszczowych.PomagajmuTirSyriusz,wodydeszczunoszcy,iWatwiatrprzega-niajcychmurydeszczowetam,gdziespotrzebne.Farwardin,Kcniuszwiosenny,jestdowdcarmiidobrychduchwludzkich,legopodporzdkowanieChordadowizdajesiwizaztym,iilun/eteprzynajmniejoniektrychtakmwipodaniaspa-ilmnaziemizdeszczemipoprzezrolinywchodzwciaaprzyoychrodzicw.

Mordad,ostatnizAmszaspandw,opiekujesirolinami,fnmnyjmuRasznu,AsztadiZamjadgeniuszesprawiedliwoci,iumierzonegoniebieskimiobrotamiiprzynoszcegokolejnenilHiiyprroku,orazziemi.Mordad,czyliAmeratatNie-tinpitrlnotizrolinamijestzwizanytakedlatego,estrzeeurfllmirgonapojuniemiertelnoci,ktrydanakocuwiataliiNWirdliwym,bypiliiyliwiecznie.

WlymNamymczasie,gdypowstawaydobreduchy,Aryman,M

strconywmrocznotcha,uksztatowacaegromadydeww,duchwzych.Najpierwwyonizeswejnaturyducha,ktryprzepeniajodsamegopocztkuFasz,ktregozwMito-chtem.Niektrzyznawcyuwaaj,eowymgwnymzemArymanajestAkomanZaMylietoonnarodzisimusiapierwszy.Stuwickontrowersjepodobnejakwprzypadkuduchwdobrych,codoktrychjednizapierwszegouwaajBahmana,czyliDobrMysi,innizaDuchaMdroci.Wiadomowkadymrazie,eszeciuAmszaspandomodpowiadajgwnedemony,ktrewyoniysiznaturyArymanajakopierwsze:Akoman,Andar,Sowar,Nakahew,TairewiZairik.

Akomanprzenikawludzkieduszeipodpowiadazemyli,powodujcsporyiwalki,siejcpodejrzliwopomidzyludmi.

DemonAndarjestprzeciwnikiemdobrejreligiiiczystychobyczajw.AkomanjestgwnymprzeciwnikiemBahmana,AndarzatogwnywrgArdibeheszta,opiekunaczystocirytualnejiognia.DemonSowarjestprzywdcarmiidemonw,awicstanowiprzeciwiestwoSzahriwara,wcieleniapotgikrlw,przejawiajcejsiprzedewszystkimwzwyciskiejwalcezwrogiemiopartejnaarmii.Sowarjestduchemanarchii,bezprawiaipija-

stwa.Kiedyprzybywa,aSzahriwarnieznajdujeuludziposuchu,przynosiwszystkieteklskijednoczenie.

Nakahewodbieraludziomchdopracy,zatruwaichsmut-kiemizniechceniem.PrzeciwstawiasigoSpandarmat,cierpliwejopiekunceludzipracujcychizbierajcychplonyswejpracy.

DwajostatnizarcydemonwtoTairewiZairikwystpujcycz-

stowparze,takjakAmszaspandowieChordadiMordad,kt-

rychsprzeciwnikami.Mwionich:ZairikprzynoszcysmutekiTairewtruciciel.ImiZairiktumaczysijakoty,bomaonwysuszaroliny,powodowa,emarniejikn.Tairewnatomiastzatruwawody,takesistajniezdatnedopicia.

26

WAwecieimionaichbrzmiTauruiZairikaiwtedymonajeprzetumaczyjakoChorobaiZgnilizna.NiekiedyzamiastTauruwystpujewrdgwnychdemonwTaromanPycha;jestonaprzeciwstawionaSpandarmatPokorze.

Oprczszeciu(czysiedmiu,jeliwliczymyMitochta)gwnychdemonwznaturyzapowstaomnstwodewwpomniej-szych,dziaajcychczytooddzielnienapastujcludzi,zwierztairoliny,czycaymigromadami,jakstadawilkwczyrojemuch.

PomocnikiemitowarzyszemMitochta,Faszu,jestRoszak,duchzawiciizychycze.GdyMitochtowiudasiwkradoludzkiejduszy,wchodzizanimRoszakinibydowdcagarnizo-nu,ktrypilnujezdobytegomiasta,pozostajewniejnastae.

WorszakusiedmiuklskchodzipowiecieCharsz,zwanywAwecieAeszm,demonnienawiciizaciekejwciekoci.JegosawneimiznanejestnietylkowPersjiwEuropiespotykamygojakoAsmodeusza.

DewWizareszukazujesiduszomgrzesznikwpodstraszliwpostaci;przychodziponieiprzeraa,apotemprowadzidopieka.

DewAkatasznapeniasercaludzinienawiciizoci,kaelekcewaynakazyczystejreligiimazdejskiej.Oudakprzyczasidojedzcychiskaniaichdomwieniawczasieposikw,czego/ukazujdobreobyczaje.

AstowidadMr,utosamianyniekiedyzWaiMorowymPowietrzem,przynosichorobyimier.Zaklinajcgoiprzep-

ilrjc,wzywasipomocyMitryiSorusza.

DewNasu,Nos,zamieszkujetrupy.ZnichprzenosisinaMoczenieizaraaje.Gdymuchasiadananieboszczyku,Nasuiloniadajej,opanowuje,ipodpostacimuchyniesienieczyston*ludzi,najedzenie,naodzienie.Bliscyzmarego,ci,ktrzyznim27

przebywaliinosicieletrupwmuszdokadnie,jakkaepismo,dokonawitychobrzdwoczyszczenia,zmywajckrowiury-ntaksiebie,jakiiwszystkierzeczy,wktrychsiNasuzagnie-

dzi.Nasuzaraatrdem.Jeliurodzisidzieckoobiaej,jakutrdowatego,skrzeibiaychwosach,znakto,ematkawczasieciyzetknasizdemonemNasuiwszedonwjejdziecko.

WpostacistarcaukazujesidewZurman,zwanywAwecieZaurwanem.Przynosionstaro,zniedonienie,zaniksiipamici.Buszaspskanialudzidowylegiwaniasiranoispaniawtedy,gdyczowiekpowinienjuzajsipoyteczndziaalnoci.

DewWarunskamadorozpusty,Azwywoujeakomstwoipodliwo,aPanik,gdyzagniedzisiwserculudzkim,sprawia,eczowiekgromadzidobra,zamiastjespoytkowadladobrawasnegolubinnych.

StrasznyjestdewApaosza,ktry,jakmwiAwesta,jestpomocnikiemArymanaprzynoszcymposuchiwtensposbmo-rzcymgodemludziizwierzta.Przykrywaonzieminibysu-chympaszczem,niedopuszczajcoywczychdeszczwstdteijegoimi,ktreznaczyOkrywajcyiwczasachpniejszychbrzmiApusz.PomagamuAspandarusz.

Demonw,ktremonawyliczypoimieniu,itakich,ktrychimionnieznamy,jestmnogoogromna.Wszystkienaledokr-

lestwazaiciemnoci,astworzonezostayprzezArymanawtedy,gdypowstawawiatjasnychduchwOrmuzda.Odduchwzaczasihistoriastworzeniamaterialnywiatbywtrnywstosunkudoduchowego.Jakwidaznaszychwyliczegeniuszwidemonw,ichimionicech,stowduejczcimoceduchowe,psychicznecechydobreize,cnotyiwady.Widatute4.Periidewy.Miniatura,15701571

28

zniszczaln

Stworzywiato

lekorzycil-l

\

lenia

Duchowe

sii1

30

zatodta

a

i

^.^

^

^awcic

ultatem

za.

Uzideali

powizanie

raz

drugistarasipochwyciboskimajestatiblask,rzucajcsidowalkizzastpamiduchwdobrych,awspomagaygojurozli-cznedemony.Alewtedytezostapokonanyizawarumow,ktrazmuszaagodozawieszeniabroninatrzytysicelat.CzastenwykorzystaOrmuzdnastworzeniezarodkwbytumaterialnego.PrzekazatwiadomoludziomZaratusztra.Bgukaza

simuitakmwi:

Ja,Zaratusztro,stworzyembytyprzezBahmana,wszystko,coistnieje,istotywszelkiegorodzaju.Przeztrzytysicelattrwaomojestworzenieniestarzejcsiinieumierajc[]Niecierpiaoonogodunipragnienia,sennosigonieimaaanizmczenie.Niebyostarocianimierci,niewiaywiatrygorcenizimne.Niemiertelnebyomojestworzenie[]Alicizepsucienicwkradowmaterialnywiatdobra,przyszozmczenieistaro[]

Stwarzaniewiatamaterialnegozaczosiodstworzenianie-Im;Ormuzdrozcignwiatopomidzyniebemaziemiistwo-/

i/ygwiazdyuoonewkonstelacjeiplanetyniewchodzcewichklad,apoksiycusoce.Gwiazdywkonstelacjachbyyupo-i/pikowanenibyoficerowienaparadzieitaktepeniyrolwwojskuOrmuzda.Gwiazdybowiemdokonstelacjinienaleceir/wchodziywskadowejarmii,atezkonstelacjibyyichdo-wdcami.Wraziewojnyogaszalionizacigicigaykunimluupolitymruszeniemwszystkiegwiazdy,chowczasiepokojumiayinne,cywilneobowizki.Caetoniebiaskiewojskopodzie-limr/ostaonaczteryarmie:wschodu,zachodu,pnocyipoudni.Wodzemnaczelnym

mianowaOrmuzdRabiawina,ktregoiMtl/ibabyanaszczycienieba,dopkinieprzyszedniszczycielAiymnn.

Niebojestwidzialne,aleniemoebyprzezczowiekado-Gwiazdymajwicnaturduchw,ktrewalczymogII

Przez

30dnipracowaem3a,

32

iuczyniemroliny.Iobchodziemwito,inazwaemjeAjath-rima.

Przez80dnipracowaemja,Ormuzd,zAmszaspandamiiuczyniemzwierzta.Iobchodziemwito,inazwaemjeMaidhjaria.

Przez75dnipracowaemja,Ormuzd,zAmszaspandamiiuczyniemczowieka.Iobchodziemwito,inazwaemjeHa-maspathmaedja[]

Dzieastworzeniadokonaemwcigu365dni,czyliwciguiszeciugahanbarw,jakiezawierarok.hGahanbaryokresykoczsiwzoroastryjskimrokuobrzdowympiciodniowymiwitami,gahami,ktrychnazwyzos-

(aywyejwymienione.Cyklobchodwzaczynasinapocztkuimaja,gdyGahMaidhioiupamitniastworzenieniebaiobchodzisiwitonieba,akoczywdrugiejpoowiemarca,przyczymkoniecgahuupamitniajcegostworzenieczowiekaprzypadanawiosennezrwnaniedniaznoc.Wtedytewaciwiezaczynasimlnowaprocestworzenia,boponimzaraznastajeokresodpowiadajcypracyOrmuzdazAszaspandaminadstworzeniemmrbtt.

Kolejnostwarzaniajestnastpujca:niebo,woda,ziemia,,iniliiiy,zwierzta,czowiek.Uderzajcespodobiestwazbiblij-]

HHhinloristworzenia,iniemonawykluczywtymprzypadkuIlIlNfjipomidzyobydwiematradycjami.

lcmkimitstworzeniawyraniewtymmiejscunawizujedowystpujcychstaleookrelonychporachroku,obrz-

pniwdopodobnieagrarnych,wystpujetubowiemwito*i-dwchodmiennychtradycji:pierwszyzkultwagrarnych

itobserwacjiwzrosturolin,drugizestarychpsychologicznychiinrwHzanadnaturludzkiejduszy,jejmoliwociisaboci.\

WodniesieniudomituoAmszaspanach,angelologiiidemono-Kaiomarsieznalazotoniewielki

:\

Wowejjednocimusiaajednakzajjakazmianaipodzia,bowiemnajednymjejkracupojawisiblask,anadrugimciemnojakoci,ktrychprzedtemniebyo.Opowiadajotymprzekazystarewtensposb:

Zurwanzapragnmiepotomka.Odprawia!wicmodyiskadaofiary,apoczgo.Amyljegomalowaaobrazjeszczenienarodzonego,nadajcmuwszystkowiatoiwszystekmajestat,jakimoliwyjestdowyobraenia,ipiknoidobrotakwielkie,itrudnotopojczowiekowi.Alecechmylijestto,egdybiegniewjednymkierunku,torwnoczeniepojawiasinawetbezwoliiwiadomocijejprzeciwiestwomylatewicocechachprzeciwstawnychtamtym,niechcianych,awicomroku,brzydocieiozu,aobokwiarywjasnistotnienarodzonegopowstaotowarzyszcejejjakciezwtpienie.Obokmiocipojawiysiuczuciaidcezawszewladzaniniechizawi.

Chobyytotylkocieniemyliicienieuczu,wystarczyy,bypo-i/drugiegosyna,bdcegoprzeciwiestwempierwszego,syna,wktregonaturzepojawiysiwszystkietecechy,ktrychupierwszegoniechciawidzieidlategowanie,eonichpo-myla,zgromadzijewdrugiejpocztejistocie.Tendrugibyzy11iemny,wrogipierwszemu,agresywnyitchrzliwy,gupiipeennienawici.

Zurwanniewiedzia,edwchsynwnosiwonie,bobdcsirdnociwszystkoobejmujc,niezna

naturypodziau,ktraupiuwia,eoddzielajccoodczegootrzymujemydwierzeczy,hnicjedn.Niewiedzia,awicobiecaswojemupierworodne-mupanowanienadwiatem.Alestaosi,epierwszy,ktry,wyonisizZurwanaioddzieliodniego,niebyowymjasnym,ii|iiignionymsynem,leczbytociemnyibrzydki,napenionylntriilpdzwtpienia.Dopierojakodrugipojawisitendobry.Pierwszymbymroczny,kudaty,smrodliwyU

ka,czujeimylitejakczowiek,wtymsensie,ezarwnojegouczucia,jakimylisjakbyambiwalentne:zwiarpojawiasizwtpienie,gdymyliotym,codobregochceprzekazapotomkowi(boongowaniewymyla,myliojegocechachiwtensposbjeprzekazuje),jednoczeniemyliteocechachprzeciwnych,zuczuciamipozytywnymimieszajsiichprzeciwie-

stwanibynegatywytychpierwszych.Trzebabyoparutysicylat,bypsychologianaukowawaciwiedopierownaszychczasachodkryaowodialektycznesprzenieuczuprzeciwstawnychizasad,ktrarzdzimylamiisprawia,eposzczeglnepojcias/wizanewnichwparyopozycji.

Zurwanizmzdoaprzeamaograniczeniawiatopoglduperskiego,wprowadzajcjedn,naczelnsipierwotnczas.

Mamywnimzacztkiperskiejdialektyki,rozwijanejpniejpr/.ezmylicielinieortodoksyjnychrazemztakimizasadami,jakwizekwszystkichzjawisk,rozwjjakorezultatcieraniasiprzeciwstawnychsi,zmianyzachodzcewczasie,uwarunkowaneuanemnierwnowagi.Monistycznyzurwanizmrozwijasinie-~imaijednoczeniezeskrajniedualistycznymmanicheizmem.Wy-IiU|csisuszneprzytoczenietutakemanichejskiegomituostwo-irniu,bodopierotetrzywersjezurwanistyczna,zoroastryjskaimitnichejskadajwmiarpenyobrazperskichwierzedotyczcychpocztkwbytu.

Wmanichejskichkoncepcjachprzejawiasinajkonsekwent-iilfjdoktrynapodwjnegopocztku.

I)obroiZo,wiatoiCiemnobyydwomaDuchamiPier-

*vmi.ktrepocztkowoniemiayzesobadnegokontaktu.

itlyinichprzebywawswoimregionie:wiatonapnocy,mnoinapoudniu.Kadyztychregionwmiaswegowad-napnocybynimOjciecWielkoci,napoudniuKsirinno&ci.Dziedzinawiatadzieliasinapiczcibdcych41

^p

kmiadopomocyPVgranicy,gdf

42

szagoPierwszyCzowiekitakeodpowiedziamukrzykiem.

ObydwagosypoczyysiipodyydoDuchayciaiMatkiycia.ZostayprzeznichprzyodzianeirazemzDuchemyciaudaysinawojnzsiamiciemnoci.Duchyciawycignprawic,zanurzyjwciemnoci,aPierwszyCzowiekuchwycijiwtensposbwydostasizprzepastnegomroku.DuchyciazwanyteMitripiciujegosynw,rzucilisinawadcwpiciuregionwciemnoci,obezwadniliichirozerwali.Obdarlikadegozeskryiuczyniliztychskrniebo,jaknamiot.Zichciautworzyliziemi.JedenzsynwDuchayciapodtrzymujeniebo,bynieupado,drugiziemi.Zblasku,ktrynajmniej/ostazanieczyszczonysubstancjciemnoci,uczyniligwiazdy,uoceiksiyc.

WtymczasieOjciecWielkociwyonizsiebietrzeciemana-

)$byniTrzeciWysannik.TrzeciWysannikmiadwanacierorck,DziewicBlasku,jakdwanacieznakwzodiaku.Urucho-mimechanizmoczyszczaniadrobinjasnocizdomieszekmroku1przesyaniaichpoKolumnieBlaskunaksiyc.Gdyksiycjest|n/napenionytymblaskiem,widzimypeni.ZksiycablaskmltyanyjestdoKrajuJasnoci.

Apotempowstaapierwszaparaludzi.Rodzicamiichbyyilmimiy.PierwszymczyznaAdamipierwszakobietaL*niewiedzieli,ewswoichistotach,wduszach,majivmies7.kblasku,nieznaliswegoboskiegopochodzenia.Zba-m|wyjaniAdamowi,jakiejestjegorzeczywistepochodze-itrmoniczneciaaiboskieduszy.AleAdamijegopo-ikowicnieposuchaliZbawiciela.Rozmnaajsiidzielkuwizionywmateriipochodzcejzmrokunacorazmniej-

#icczki.OjciecWielkocijednakposyacojakiczaspro-

W.klrzynauczajludzi,uwiadamiajcimichdwoistnatu-

,iMiwmcajcnadrogblasku.

41

Mamzyl^uczaicym

posablaskuwkadyBo.

PsikramyJn^^^

kt6retrudno

%]eg0nauk

iBabilonu

wiadczemai

niezalenieod

ga,ktregoczcrf

izy

Manizayaa-^rapie.Wiadomotez

kdanierkP-

wswoichksikachrozpatrywaszczegowoproblemypsycho-logiczne.Zajmowasileczeniemdusziuwaa,ewikszochorbciaamardowniedomaganiachpsychicznychczyner-wowych,jakbymydzipowiedzieli.Jestwicwjegospirytuali-stycznejzakadajcejpierwotnoinadrzdnoduchawstosunkudomateriidoktrynieswoistalogika,jelipotraktujemyjjakoprojekcjwiedzyomikrokosmosie(czowieku)namakrokosmos.JaktwierdzihistorykarabskiJaqubi,wedugManiegoobydwiezasadypierwotnezawierayiwyoniyzsiebiepopiidei:koloru,smaku,zapachu,dotykuidwiku,przyczymte,ktresdobre,pochodzodblasku,azeodciemnoci.Dzikinimduchyzdolnesdozmysowegoodbieraniawiata.TakoncepcjazdajesiwynikazzainteresowaManiegopsychologiizjegoprbustalaniardeludzkiejwraliwoci.Pomystakimgprorokzaczerpnzindyjskichrde,gdzietakoncepcja/najdujeswojeodpowiedniki.

Zoroastryjskiebytyduchowezdajsipochodzizobserwa-i|iprzyrodyywej,wktrejznasionzawierajcychwzoryro-

linrozwijajsiroliny.Alejednoczeniestutakeelementyotodowodziepsychologicznym,podobnedomanichejskich.Wy-

Ih|csi,enaukiManiego,chocakowiciepotpioneformalnie,wpywaynauksztatowaniesidoktrynyreligijnejtakiej,jak

niezalenieodintencjiicelu,wjakimgopo-

n>.Przykroczykrzywdawyrzdzonakomukolwieknieiwyniedobrychskutkw,poniewajejrezultatemjestiMiitinoenieprzemocy,osabienieblasku.

wyraaimperialnideologipastwateokraty-zapisali,niewpenirozumiejcczytewalczczideamiprzezniewyraanymi,sdlanasbardzocenne,umoliwiajbowiempewienwgldwnieortodoksyjnesystemyiludoweparadygmatywyobrani.

walka

Gdyupynczasrozejmu,wdniuOrmuzdamiesicaFarwardinrzucisiArymanzarmizychduchwnaboestworzenie.

Przeciwstawiaymusiobydwawiatyboskieduchowyimaterialny.PotoOrmuzdoblkduchywciaa,daimmaterialneksztaty,bymogysioprzenapacizegoducha.

Pierwszawalkaodbyasipomidzyzymimocamiiniebem.

RzucisiArymannanieboiwszedanatrzeciczjegoobszaru,alewtedystaositak,jakbywawtedy,gdywrgszybkimmarszemzajmieduczkrajuiniemajcdostatecznej-

cznocizeswoimi,znajdziesiwpotrzasku.DuchNiebawelaznejzbroizatrzymagowokreniu,niepozwalajcmuanipo-suwasidalej,anizawrci.TymczasemOrmuzdumacniawayobronnenieba,ktrenosznazwwiadomoWiernych.Oboktychszacwustawijazdniebiaskzbrojnwlance,ktreogldanezdaleka,wygldayjakwosynagowie,takabyamnogowojownikw.

Arymanmiotasiwokreniu,alezewszystkichstronotaczaygodobreduchy,takeniesposbbyowyrwasiiratowaucieczk.Przeztrzymiesicetoczyasiwalka,azepchnitoArymanadopieka,ktrejestpodziemi,wwiecznymmroku.

Gdyodchodzi,zatwierdzimusiawarunkirozejmumwice0tym,jakabdziekolejnopanowaniaichobuDuchaDobra1DuchaZaprzezdziewitysicylat.

Wczasietejnapacinieboodsunosiodziemi,gwiazdy,soceiksiyckrypoczyposwoichdrogach,apomidzyniebemiziemipowstaaprzestrzezwanaWai,wktrejodbywaasiwalka.

DrugwalkArymantoczyzwod.

48

Kiedywwiercisiwgbziemijakw,wypchn

wody,ktreprzeraoneuniosysiparwpowietrzeiznaln/ywatmosferze.UksztatowaznichchmuryTirstrzelecniebiuski,apomagalimuwtymBahman,HorniWatwiatr.Prze/

trzydziecidniukazywasiTisztarkolejnowpostaciczowieka,bykaikoniaipowodowa,edeszczpadaprzezcaymiesic.By-

atotakaulewa,epadaykropledeszczuwielkocicebra.WtedywyginyzeistotyprzywleczonezwojskiemArymana.Ocalaytylkote,ktrepotrafiytakjaksamzyduchwcisnsipodpowierzchniziemi:we,aby,robakiijaszczurki.

Pomiesicuulewnychdeszczwukazasi,jakomwysokiijaniejcy,DuchWiatru.Podobnyonjestduszyludzkiej,ktrzwrawan,toznaczyporuszajcasi,bosprawia,epkiczowiekyje,moesiporusza,akiedyrawanwyjdziezciaa,jestnieruchome.TakiDuchWiatruporuszapowietrze.Wtedywic,powielkichdeszczach,duchwwszedwpowietrzeipocz-

osionoporuszanadziemi.Wiatrwia,awody,ktrebyynapowierzchni,gromadziysitworzcoceany,morzaistawy.

Awszystkiepaskudztwainieczystoci,ktrepozostayponapaciArymana,wszystkiezeutopionejegostworzeniaznalazysipukanewodwoceanach,dlategosonesone.

Mwi,egdyTisztarzmywaziemiwod,wystpiprzeciw-luiniemudemonApaosza,wrgdeszczw.OpiekundeszczuIilrinonsuszystoczylizesobwtedystraszliwwalk,ktrapo-t41kawowydawaasinierozstrzygnita,boApaoszabydewem|iniciiymiTisztarniemgmudarady.Przypomniasobiejed-

oniezawodnejbroniprzeciwkodemonom,omodlitewnym,>ig,irzuciwszynimwApaosz,odebramusiy.Gdygood-il.polewaziemiwod,kropicjzpucharuizmiski.

11minwalkatoczyasimidzyArymanemiziemi.

**iMitologiaIranuKiedyniszczycielzbliysidoziemi,zatrzsasiipowstaa

przeciwkoniemu.Awtedypopkaaizjejwntrzawyoniysigry,abyoich2244.ZanimbowiemDuchZawyda

walkstworzeniom,wgbiziemiprzeztysiclattworzyasisubstancjagr.Kiedyziemiapopkaa,przezszczelinywydostaysigrynibykiekujcerolinyiwyrastaycorazwiksze,jakdrzewa,ktrychkoronajestcoraztowyej,akorzeniecorazni-

ej.Boikorzeniegrterosy,tworzcpodziemisplotyiwzy,apotem,gdyspotykaysiiczyy,zrastaysizesob.Jakwkorzeniachwodasizbieraiprowadzonajestdopnia,gaziilici,takiprzezkorzeniegrprzechodzionawgriodywiawszystko,coronie.Dlategotezgrspywajwody,ktrewy-iryskujtamspodpowierzchni.

Caaziemia,gdyrozmikapowielkimdeszczu,rozpadasinusiedemczci,apomidzynimipowstayoceany.

CzwartawalkatoczyasimidzyArymanemirolinami.

Arymanzbliysikupierwszejstworzonejrolinieisprawi,/ruscha.Alenieudaomusizniszczyyciarolinnegocakowicie,bootoMordadwzituschnitrolin,pokruszyipomie-

#1/wod,ktrejTisztaruywadopolewaniaziemi.Drobinysubstancjipomieszanezkroplamideszczuspadaynae,iznichwyrosyroliny.Niebyatojujednarolina,bezoku,gaziilici,tylkowielenajrozmaitszychgatunkw:mwi,Mwicdypowstaodziesitysicyrodzajwpodziesitysicy(Itutkwrolin.Mordaddobroczynnydadziesiciutysicomlinmoczwalczaniadziesiciutysicychorb.

Wiyrolinywyrosyinasionaichdojrzay,zebrajeMordadmlnichdrzewoBastochm,drzewowszystkichnasion,poiMidijenabrzeguniebiaskiegoMorzaSzerokiego.Nan>U*I13-Zahakilekai

Miniatura,1527

lwwyjecha.Kondrow,marszaekdworu,przyjprzybyszajakgocia,alegdygowszeddokrlewskiegoharemu,uzna,etoprzekraczazasadyobyczajnoci,iwysaposwdoZahaka,wzywajcgodopowrotu.

Spotkalisiprzeciwnicy:krl-smokimodyksi,nadrodzeprowadzcejdopaacu.Feridunmiatakznacznprzewag,eZahaknawetniebardzoprbowasibroni.Alebohaternieza-bikrla,gdyBgchciagouchroniprzedtakimgrzechemiprzysaanioa,bymuporadzi,jakmapostpi.Kazamuzwi-

zatyrana,zawienagrDemawanditampowiesiprzykute-go,bycierpiaprzezwieki.Feridunadokocawiatazapewni

muwtensposbbolesnniemiertelno.

ApotemmiodywadcawrciiprzejpanowanieiwszystekdobytekZahakowyijegoharem,wktrymyysiostryDamszida,najpikniejszezkobiet:SzahrnaziArnawaz.Kondrowtakeprzeszednajegosub.

NapamitkzwycistwaFeridunaiwyzwoleniawiataodkrla-smokaobchodzisicorokujesieniwitoMehrgan.

WepickiejtradycjizrojalizowanejZahakiFeridunsuwaanizakolejnychkrlwIranuiwiata,chowopowiadaniachonichwystpujladyichsymboliczno-mitycznejnatury.WAweciejestonawyraniejsza,zwaszczawodniesieniudokrla-smoka.

TamjestonwemAi,ktrypragniepochwycimajestatkr-

lewski,chwaren,coopuciaJim.WkrajuBawriskadaonofiaryAnahicie,dawajejogiery,baranyibyki,mwic:Okamiask,dobroczynnaAnahito,bymmgwyludniwszystkiekrajeziemi,ktrychjestsiedem.

AleaniAnahita,anipotnyWaju,bgprzestrzeni,ktregoteprosiAiDahakaztrzemagowami,ztrzemapaszczami,opomocwzniszczeniuycia,niezgodzilisimupomc.Aniwtym,aniwprzejciuchway,ktraopuciaDamszida.

113

8MitologiaIranu

TemodyiprobyAiDahakiodpowiadajwydarzeniom,opowiedzianymwpniejszychprzekazach:przejciutronuDa-maprzezZahakaijegotyraskiemupanowaniu,ktrejednakniedoprowadziodozniszczeniaycia,atakenapaciwademonazimynakrajJimyiukryciuprzezdobregopasterzanasionistotywychwpodziemnymWarze.Uwaano,epookresiezagadyodradzasiycie,iwkrajuopanowanymprzezzoczynionowszystko,bysiwyzwoli.Poniewazomiaocharakterdemona,naleaowalczyznimtak,jakzdemonami.Mgtozrobibohater,majcyodpowiedniekwalifikacje.Zahakakt-

remubogowieniepomogli,gdyjakoAiprosiopomocwzdobyciuchwaykrlewskiejuwaasizauzurpatora,choosig-ntrondecyzjrady.Niemiaprawdotronuikrlewskiejtiary,boniepochodzizkrlewskiegoroduiniemiamajestatuchwareny.Pokonagomgbohaterpochodzcyzrodukrlw.

SzlachetnyrdAtwijawywodzisiodKajomarsaiwjegorodzinienarodzisiwyzwoliciel.

Atwija,szlachetnym,skadaofiaryzhaomyimodlisiosyna,ktrybyczynamisprostawielkocirodu.Inarodzisimusyn,Traetona.UdaosiTraetoniepochwyciptakachway,ktryodleciaodJimy.Chciawalczyztrjgowymsmokiem,wicpotrzebnamubyapomocbogw.

WWarenieczworoktnejnazotymsiedzcsiedzisku,nazotymdywanie,zewitymizielonymiwitkamiwrkuskadaofiaryWajuprzemocnemuispenialibacje,mwic:Dajroitask,Wajuonajwyszejmocy,bympokona

AiDahakztrzemagowami,ztrzemapaszczami,zszeciorgiemoczu,DruddiabelskstworzonprzezArymananazagadycia,dlazniszczeniadobregostworzenia.Ispraw,bymmgwyzwoliizdobydwiejegokobiety,SahanhawacziErenawacz,najpikniejszezkobiet,te,ktrescudemwiata.

114

Wajupoparjegowalk.ApotemTraetonataksamoskada

ofiarywWarenieczworoktnejiprosiopomocAnahitiDrwasp,potneboginie.

WtensposbTraetonazroduAtwijazdobypomocniebaipokonaAiDahak,Druddiabelskprzemocn,smokaotrzechgowach,trzechpaszczach,zszeciorgiemoczu,ktregostworzyAryman,byzniszczywiatdobra.

Wawestyjskiejwersjiuderzanasto,eobydwiestrony,taksmok,jakTraetona,skadajofiarybogomiboginiom.Obydwajczynitosiedzcnazotymsiedzisku,nazotymdywanie,zzielonymiwitkamiwrkach,skadajcofiaryispeniajclibacje.Tobstwazdecydoway,komubdpomaga.AiDahakaskada

ofiarywkrajuBawriiKwiryncieniedostpnej,ktrebyyprawdopodobniejegosiedzib.BawritumaczysijakoBabilon,Kwiryntajakozameknagrze.Niestojednakwyja-

nieniapewne.TraetonaswojemodyodprawiawWarenieczworoktnejtrudnonieprzypuci,etaWarenatoWar,wktrymycieciatrwaowczasiepanowanianaziemizychmo-cyzimy.

UdaosiTraetoniezyskaaskbogwispeniysijegozamiaryzdobychwarenJimy,pokonasmoka,odebramuuwizionekobiety,SahanhawacziErenawacz.Wwersjachp-

niejszychnoszoneimionaSzahrnaziArnawaz.WrdachnazywanebywajsiostramilubcrkamiDamszida.

ZTraetonawchodzimywkrgpoj,ktrenazwamoemyrodowymi,rodzinnymi.JimabysynemWiwanhanta,aleojegomatcejeszczenicniewiadomohistoriapoczciainarodzinJi-mypowielawzorzeczurwanistyczny,wywodzcysizdalekiejprzeszoci.OjciecTraetony-Feridunatakedoczekasisynapozoeniuofiarzhaomy,aletymrazemnienarodzilisibliniacy,leczjedensynpeenblasku.

115

Atwijatonazwarodu,awicnazwisko,pniejprzekszta-

conenaAspianiimiAtbin.Bytordbogatywbydo;zwizkitakiepotwierdzatelegendarnagenealogiaFeriduna:imionajegoprzodkwPurtora,Soktoraitp.zawierajczsteczktoratumaczonw.Badaczewnoszstd,emitpochodzizespoecznocihodowcwbyda.Niewydajesitocakiemsuszne;woypotrzebnesdopracynaroliiFeridunzdajesiraczejreprezentowarolnika,itowokresie,gdyodrcznej,motykowejuprawyplludzieprzeszlidobardziejwydajnejuprawyornej.

Oznaczaotowielkrewolucjnietylkowdziedzinietechnikiiekonomiki,aletakewstosunkachspoecznych.

Dopkiziemiuprawianorcznie,zajmowaysitymkobietyjakonosicielkimocyreprodukcyjnej.Wspoecznociach,ktrenieznajinnychsposobwuprawy,zachowaositabuziemidlamczyzn.Mczynipolowali,palizwierzta,braliudzia

wwalkach,aleniezbieralipodwziemi,rolin,zktrychprzyrzdzanojedzenie.ZciaaGawyokobiecejnaturzewyrosyrolinyuprawne,zciaaKajomarsapowstaymetale.Widocznieutwrcwmitumetalurgiparalisimczyni,akobietyuprawroli.Wynikaobystd,etradycjerolnictwajakodomenykobietprzetrwayjeszczedoczasw,gdyobrbkametalinabraapowa-

negoznaczeniagospodarczegoistaasizajciemduejczcipopulacji.

PrawdopodobniemitoAiDahaceiTraetoniejeststarszynimitoGajomaratanie.Wskazujenatowystpowanieodpowiednikwbohaterwtegopierwszegowmitologiiindyjskiej.AiDa-*

hakajestwniejwemAhi,pokonanymprzezTritAptj.

IndyjskiwAhiuwaanyjestzasmokakosmicznego.WalkaTrityznimodbywasimawniebie,awaciwienaniebie,istanowiprojekcjwyobraeoburzyiczarnejchmurze.lademtakichsamychpowizairaskiegoAijestdawanyZahakowi116

przydomekabr-ketfchmuroramienny.We,ktrewyrosymuzramion,mogtebychmurami,podobniejakwezapewneczarnymi.AhiwWedachporywaniebiaskdziewicizabijakrowtejegocechywystpujtakewhistoriismokaira-

skiego.Analizaobydwuwersjiindyjskiejiiraskiejmitu0pokonaniuwaAhiczyAi,przeprowadzonaprzezznawcAwestyJamesaDarmesteteraprzeszopwiekutemu,doprowadziagodowniosku,echodzituosmokakosmicznegoiwalksikosmicznych.CzworoktnWarenuwaaDarmesteterzaniebo(greckiUranos).Aletematniebiaskiwydajesituwtrny,naoonyniejakonatematchtoniczny,podziemny.Przejcieodchtonicznocidouranicznociobserwujemywkulturzeindoeuropejskiejnajpierwnaprzykadachgrobw(zwizanychzziemikwadratow),apniejmitycznychbudowliztamtegowiata.

Tamtenwiatprzeniesionyzostaprzynajmniejdlasprawiedliwych,jakoniebowstrefygrne,alezpierwotnejkoncepcjipozostaelementodnoszcysidojegoczworoktnegoksztatu.

NiewtpliwieDarmestetermaracj,ewalkazesmokiemkosmicznymodbywaasiwpowietrzu,naniebie,bownioskitakiedajsiwyprowadzizpnychznanychnamwersjimitu;jedynezastrzeenie,jakiesitunasuwa,dotyczyabsolutyzacjitegopunktuwidzenia.PierwotnieWarem,miejscem,gdzieprzebywalizmarli,byopodziemie.

Wtradycjisowiaskiejzachowaysipojciapokrewnetym,ktrewismokazniebemipowietrzem.Smoktakizwanyby

mijem.OmijachtakpiszeKazimierzMoszyski:Mitycznimijowiemieszajsiprzytymzmeteorytami1zwielkimi,rwniemitycznymiwami[]awniektrychokolicachzdemonicznymiczarownicamiodbierajcymimleko[]

Smokiutosamianezwichrem,chmur,rwnoczeniemajywwodach,rzekach,wielkichjeziorach.mijjest,wedugniego,117

nazywanynaterenachpoudniowejSowiaszczyznyadah.Ma-jadahyporywabydo,konieiludzi,zwaszczadziewczta,powodowazamieniesocaitp.Huculirzebiligwkiswychlasekwksztatmijw.WierzeniatakiesznanemieszkacomEuropyWschodniejorazAzjirodkowejiPnocnej.

Sowiaskieparaleleindoiraskichmitwowielkichsmokachsnaognieznaneipomijaneprzyichanalizach.Azdajsionedawamateriabardzoarchaicznyijelinawetupatrywalibymytuwpywyiraskie,toraczejniepneperskieprzekazybyybyichrdem,leczrozpowszechnionenaazjatyckichstepachaczmaoznanewierzeniairasko-scytyjskie.

Bardzowanymelementemmituwielkiegosmokajestmotywporywaniaprzezniegoludzi,zwaszczakobietikrw.Zarwnowiraskich,jakiwindyjskichprzekazachwystpujewymiennokrwikobietwrozmaitychwersjachmitw.Feridun,jakpami-

tamy,wyzwolikobiety,siostryDamawizioneprzezsmoka.TowyzwolenieupamitniaoobchodzonecorokuwitoMehrgan.

Wtradycjachludowychbyotojednakwitoustanowionenapamitkwyzwolenianiekobiet,leczkrw.JakpiszeAbuRejhanBiruni(XIw.),wierzono,egdyFeridunusuwaBewaraspa[Zahaka],pozwoli,bykrowyAsfijanapozostaywczasieoblenia[zamkusmoka]wpewnymmiejscu.Terazwracaydodomw.

Asfijanbyszlachetnyiszczodrobliwy[]GdyFeridunwyzwoli

jegodobytek,ludziewitowali,bomielinadziej,eichobdarzy.InnapodawanateprzezBiruniegogenezawitaMehrganwygldanastpujco:Noctajestwspomnieniemotym,jakEranszahr[Iran]zostawyzwolonyioddzielonyodkrajuTurkw,aludziepdziliwtedyswojekrowy,ktreporwanieprzyjaciel,zpowrotemdodomw.

WobydwuwersjachprzytaczanychprzezBiruniegomamywsplnyelementwyzwoleniekrwpozwycistwienadwro-118

giem.WpierwszejFeridunwystpujejakowyzwoliciel,obokdobroczynnegoAsfijana,cojest

oczywiciejeszczejednformnazwyFeridunowegoroduAtwijaiodpowiadaimieniunadawa-nemuprzeztwrcKrlewskiejksigiojcuFeridunaAtbin.

Ten,oktrymtumowa,Asfijan,jestbogatywkrowy,jakrdAtwijawedugAwesty.WdrugiejwersjiwyzwolenianiemajuwzmiankioFeridunie,tylkoopdzeniukrwdodomupowyzwoleniuioTurkach,cowskazujenaprzetworzeniepodaniawczasachpnych,gdyTurcyzajmujcstepy,corazbardziejza-graalimiejscowej,iraskiejludnociAzjirodkowej(skdpochodzitenprzekaz).ObydwiejednakwiewitoMehrgan,kt-

reobchodzimiajakopierwszyFeridunpopokonaniuZahaka.

Odtegowitaliczonopocztekwielkiejzimy,prawiep-

rocznegookresuchodw.BytoobokwiosennegoNouruzuprze-

omowymomentwyciuplemionpastersko-rolniczych.Koczyysiwtedywypasystad,przygamanojenazimowiska.Ztymmoesitewizawspomnienieopdzeniukrwdodomu.TylkodlaczegodziejesitopowyzwoleniuidlaczegowpierwszejwersjisoneukrytewczasiewalkizZahakiem,jeliwalkaprzypadanakonieclata?WypdzaniebydanapastwiskozzamkniciapopokonaniuZahakatumaczyobysijasnowrazieprzyjciajuomwionychzaoe,ejestonsmokiemzimy,aprzeciwstawionymubohateropiekunemczasudobrobytu,lata.Takbyo,gdybralimypoduwagsekwencjmitycznejhistoriimwicoDamszidzie-JimieioZahaku,jegodemonicznymprzeciwniku.

Tylkoewtedymusielibymyuzna,ekoniecpanowaniasmokaprzypadanawiosn,naNouruz,anieMehTgan.Skomplikowaasi,jakwida,naturasmokaijegoprzeciwnika,zczegowynikadoprostywniosek,emusiaotakezmienisiiskomplikowaycie,ktregoprawidowociodzwierciedlamit.To,zczymma-myterazdoczynienia,jesttworemzoonym,niejednorodnym,119

iprawdopodobniebdcymrezultatemkontaminacjikilkuparadygmatwmitycznych,czerpanychzrnychprzekazw.Naoy-

ysinasiebieitrudnojeoddzieli.

Feridunniejestnastpnymwcieleniembliniaka,Jimy.Tamtenbydobrympasterzemzfujarkibatem,tenwystpujezkr-

lewskbuaw,wksztatkrowiejgowyulanzelaza.Pomijajcmotywelaza,ktrymosobnoiszerzejsijeszczezajmiemy,symbolkrowijestwany,bozsynchronizowanyzwiadomociobogatymwbydorodzieAtwija,zktregopochodziFeridun,izmotywamibydlcymiwystpujcymiwjegolegendzie.JednymznichjestmotywcudownejkrowyBarmaje,ktrawykarmiabohatera.Wzwizkachjegoroduzwoamimonasidopatrzesymbolikiagrarnejzczaswwprowadzeniasprzajuipocztkwuprawyroliprzezmczyzn.Nieoznaczatojeszczecakowitegoodrzuceniawiarywesknaturtychzaj.CigleopieknadnimisprawowaaizarzdzaasprawamiyciaWielkaMatka,bogini,ktrejpnaformatoAramaitiMatkaZiemiaiopiekunkarolnikw.Ahurasiznioeniiprzejwtensposbzwierzchnotaknadni,jaknadjejkrlestwem;aletostaosipniej.Wczasachsymbolikiwoubyaonajeszczechybapa-niyciaoniekwestionowanejzwierzchniejwadzy.

WielewiekwpniejowamatkawszystkichstworzepodimieniemIzydyczczonabyanadMorzemrdziemnym,arelacjzprocesjiboginiprzekazanampisarzrzymskiApulejusz.Piszeon,eszedwniejw,bdcysymbolempodorodnychsi

WielkiejMatki.Wjakosymbolpodnocidodlanasszczeglnetostwierdzenie.Aletenwbyzarazempomocnikiemboginijakoten,ktryorze,boowouorzcegotamchodzio,atakeomczyzn,kapana,ktrygoprowadzi,areprezentowaoracza.Symbolwouczytosamegozwierzcia,czyczowiekazwoem,czywreszciesamegomczyzny,ktryniejakosi120

ztymwoemidentyfikowajestzwizanyzkultemWielkiejMatki,podobniejakiinnesymbolebydlce.Wczeniejsze,zczaswgdywoybyyprawdopodobnienieznaneiniepotrzebne,ma-jcharaktereski,jaksamaWielkaBogini.Ekwiwalencjapoj.

kobietyikrowywydajesiniezmierniestara,ato,ewystpujewmitachindoiraskich,wiadczyojejtrwaoci.Konkurowaaonazsymbolikwowopodobnychodniesieniach.Powstawtensposbukadwymiennocitrzechsymboli:kobiety,krowyiwa.

Powprowadzeniuwouwszeregusymbolibydlcychpojawiasiekwiwalencjawouiwa(czysmoka-mija).Itaksowiaskieprzekazymwiobohaterze,ktryzaprzgadopugamija,awIndiachsmokkosmiczny,Wrytra,jestnazywanytakewoemWal.

Maskulinizacjasymbolikibydlcejiwowejpodtrzymywanabyaprzezpojawieniesisymboluwoubydlcego,azarazemmskiegoiekwiwalencje,jakiezachodziypomidzyobydwo-maszeregamipoj.JeliFeridunreprezentowaoracza,tojegozajciapozwalaymuprzebywazkobietamiwczasiezajpolo-wych,wlecie.Aleprawdopodobnieutrzymaasiwtymspoeczestwiedugostaratradycja,ktraczyniapanipodziemiaipanidomukobiet,przynajmniejdoczasu,gdyniezaczysiprzemianyrodumacierzyskiegowrdliczonyodojcaiorganizacjplemienn.Itewanieprzemiany,przejcienapewnostopniowedopatriarchalnejwadzystarszegomczyznynadrodzinwielopokoleniow,nadwszystkimijejczonkamibezr-

nicypci,zdajesimalowapokonanieZahakaprzezFeriduna.

Feridunjestpierwszym,ktrywszeddoharemupoprzednikapostpowanietakie,noszcecechyniemalelementuceremoniauobjciatronu,powiadczajhistorycznedane.Ten,ktoprzejmowawadz,przejmowatakeharem.Nienaleyrozumietegoja-kooenieniasizwszystkimikobietamiwnimmieszkajcymi.

121

Harem,gynaeceum,babiniec,byatoczdomu,wktrejmieszkaykobietywrnymwiekuorazdzieci,takechopcy,pkiniepodrolinatyle,bymoglizostaoddanipodopiekm-

czyzn.Wstpdoharemumieliwychowaniwnimsynowiekobietprzebywajcychwharemieimczyzna,ktrybypanemharemu,awicgowrodziny.Moglitamteprzebywa,jakwiadomozprzekazw,eunuchowie,ktrychspecjalnociniejakobyasubawbabicu,orazstarcy,ktrymikobietysiopiekoway.

Bralioniudziawpracachkobiet.

Haremyniebyybowiem,nawetwbogatychrodach,miejscemrozrywki,leczpracy.Uwaasi,ezamykaniewharemachogro-mnejliczbykobietbyonietylkowyrazemprnocibogaczy,popisemichzamonoci,aletaketejzamonociprzyczyn.Haremystanowiyrodzajmanufaktur,wktrychwytwarzanoprzedewszystkimtkaniny,dywanyiodzienazbyt.Orodkimskiejprodukcjirzemielniczejihandlu,bazary,miayukrytezapleczewpostacitychzamknitychwarsztatwwytwrczych,wktrychpracowaykobiety.

Odczasudoczasuwybuchaywiraskichkrajachbuntyludzi,ktrzydomagalisikobietdlawszystkich.Byotowynikiemwielkiejkoncentracjikobietwdomachmonych,ktrzydzikitemujeszczebardziejsibogacili,gdytymczasemubodzyniemoglisizdobynazaoenierodziny.Zanimdoszodotakkra-

cowychsytucji,musiaywystpowababinceskupiajcemniejkobiet,alezatoliczniejsze.Niezalenieodtego,jakwielkiprzedziaczasuleapomidzynimiakobiecymispoecznociamiwa-rw,wydajsikontynuacjstarychtradycji,kacychzostawakobietomwdomu,wczasiegdymczynizajmowalisiwypa-semstad.Takiwaniepodziapracy,jaksiuwaa,panowa

wstarychspoecznociachpastersko-rolniczych.

Funkcjgowydomupeniawtakimprzypadkutazkobiet,122

ktramiaanajwikszedowiadczenie;najczciejbyanimatkarodu.Takjestjeszczeidziwperskichrodzinach,gdziedorolisynowiewsprawachrodzinnychsuchajmatek,oneznajdujimony,onedecydujolosiedzieciitp.Jesttomoliwewobecciglejeszczeniezakoczonegoprocesuksztatowaniasimaejrodzinyitrwaociwielkiejrodziny,trjpokoleniowej.

Tymbardziejniemonazakada,eformymaejrodzinywystpowaywczasie,wktrympowstawamitoTraetonie.Archaicznerodzinybyywielopokoleniowe,matrylokalneimatrylinear-ne,cowynikaochobyzfaktucigegotrwaniawiarywmagiczne,niebiologiczneprzyczynypoczcia.Religijnanadbudowatakiegostanutowiarawodradzaniesirodupokontaktachzgrobamiprzodkw,zarwnoeskich,jakimskich.cileprzestrzegano,jakwkadejspoecznocipierwotnej,licznychzakazwinakazwograniczajcychswobodjejczonkwtakwzakresiezajcodziennych,jakiobrzdw,stanowicychichniejakomodelowywyraz,symbolicznieprzedstawiajcychsprawyiczynnociwanedlayciaipowodzeniagrupy.

Wsplnotapracynarolizakciastarypodziapracy.M-

czyznazwoemstasinajwaniejszymczonkiempracujcejgrupy,jegopracadecydowaaoplonach.Stasiwicgowrodzinywsensieekonomicznym,apniej,jakmonasdzi,takeobrz-

dowym.Przejfunkcjekapaskiewsprawachurodzaju,wkultachagrarnych.

Znaleziskascytyjskiepowiadczajjeszczeniewtpliweka-pastwokobiet;uywaniekobiecychszatprzezkapanwm-

czyzn(szamanw)wskazuje,eprzejlijerazemzfunkcjamiodkobiet.Tylkoniektreczynnocizwizanezopieknadpoonicamiichorymi,maymidziemiizmarymi,majceznaczeniereligijno-obrzdowe,zachowaykobiety.

AiDahakawykazujeniezupeniejeszczezatartecechye-

123

skie:toDrud,wielkaczarownica.JakoZahakuczyczarwmwiprzekazsiostryDaraszida.Penirolsmoka,StrasznejMatki,wobrzdach,wktrychchopcyzabijanisnaofiarjegoczarnymwom(dotejsprawyjeszczepowrcimy).Umietylkopaliidrczywskazujetonajegozwizekzogniem.Opiekanadogniembyajednzformdomowegokapastwakobiet.Musiaabyszczeglniewanawczasiezimy,gdyludziekrylisiwziemiankachprzedmrozem.Gdydodamydotegowszystkiegownioski,dojakichdoszlimynatematopozycjiwystpujcychwmicieobliniakachiprzystawaniadosmokaszeregucechopozycyjnychwstosunkudotych,jakieprzysugiwayJimieie-

skiejichnaturymoemyuznazawielceprawdopodobne,eJimaiJimakareprezentowaliparkapask,szamanwpeni-

cychswojefunkcjerozdzielnie:onwlecie,onawzimie,onnatereniepastwisk,onawdomu-podziemiuibymoewpolu.

Onbyptakiem(jegochwaabyaptasia),onajakojegoprzeciwiestwowem.WodpowiadaAi,wielkiejczarownicy,ibynajprawdopodobniejrezultatemprzetworzeniapostacieskiej(awicciemnej,podziemnej,zej)zbliniaczejpary.

Podobneparyszamanw,zktrychjedenzajmujesipodziemiemiwnimpodczasobrzduuzdrawianiawdrujewposzukiwaniuduszychorego,adrugiwyprawiasiwtymceluwgr-nerejony,lecc(duchemoczywicie,wtransie)nibyptak,znajetnografowiezterenuAzjirodkowejiPnocnej.Pierwszykapanpodziemnegowiatapomiercijestchowanywziemi,zwokidrugiegosiwieszanadrzewie,bygorozdziobayptaki.

Opozycyjnsymbolikdou(we,aby,jaszczurki)orazgry

(ptaki)znajdujemynaszamaskichbbnach,ktresuwpodrachtakwdolny,jakwgrnywiat,apneformyszamaniz-muumoliwiajjednemukapanowiwykonywanieobydwutychczynnoci.

124

14.DrewnianyorzriscytyjskizBaszadaru(Attaj).VIw.p.n.e.

Gdywarchaicznychspoecznociach,wktrychtroskaoziemiiukrytewniejnasionanaleydokobiettakewzakresieczynnocimagicznych,obrzdowychpojawiasiczowiekzwoem,oracz,odbieraonczuprawnieszamance.Przestajeistnieukad,wktrymuwaanoichzawzgldnierwnopraw-nychbliniakw:powstajerodzinaipojawiasimskagowaro-du.Mczyznaodbierakobietytej,ktranadnimisprawowaawadz,isamprzejmujejejkrlewskiefunkcje.Odtdpojawiajsirody,wktrych,jakmwisiorodzieAspianw,ojcaidziadasipamita.

Iraskiespoecznociwdawnychsiedzibachbyyzrnicowane,ichspoecznyiekonomicznyrozwj,nierwnomierny,wduejmierzezaleaodwarunkwmiejscowych.Scytyjskawsplnota125

15.Gowatygrysa.Drewniana

zawieszkascytyjskaiTuekty

(Attaj),VIw.p.n.i

obejmowaazarwnoplemionaosiade,jakikoczowniczeczynapkoczownicze.Ichmityipojciatakesirniy.Ilustracjtejsytuacji,azarazemjednymznajcenniejszychrdedopoznaniaichmitologii,sdwamityetnogenetyczneScytwpodawaneprzezHerodota(cytujzatumaczeniemSewerynaHammera):JakopowiadajScytowie,ludichjestnajmodszyzewszystkichludwitakmiapowsta:pierwszyczowiekwtymkraju,wwczaspustynnym,nazywasiTargitaos.RodzicamitegoTargitaosabyli,jakopowiadaj,wcojawprawdzieniewierz,aletakmwi,ZeusicrkarzekiBorystenes.Takiewicbyopo-126

chodzenieTargitaosa.Amiaontrzechsynw:Lipoksaisa,ArpoksaisainajmodszegoKolaksaisa.ZaichpanowaniaspadyzniebazotesprztydokrajuScytw:pug,jarzmo,topriczara.

Najpierwzobaczytonajstarszy,przystpibliejichciajepodnie,alegdysizbliy,zotozapono.Gdysioddaliinadszeddrugi,zototaksamosizachowao.Tychwicpalcesizotoodepchno.Leczkiedytrzeci,najmodszy,przyby,ogiezgasi,Kolaksaiszaniszotodoswegodomu.Astarsibraciapoznalisiwtedynarzeczyioddalinajmodszemucaekrlestwo.

OtodLipoksaisamajpochodziciScytowie,ktrzyzwsiplemieniemAuchatw,odredniegobrata,Arpoksaisa,ci,ktrzynazywajsiKatiaramiiTraspiami,aodnajmodszegoznichrdkrlewskizwanyParalatami.WszyscyzanoszwsplnnazwSkolotwodimieniakrla;ScytaminazwaliichHellenowie.TakiepochodzenieprzypisujsobieScytowie.

Odchwiliichpowstania,tj.odpierwszegokrlaTargitaosa,adowtargniciaDariuszadoichkrajuupyno,jakmwi,ogemlatniewicejjaktysic,leczwanietyle.Owegozawi-

tegozotastrzegkrlowiejaknajstaranniejicoroczniezbliajsidoniegowrdwielkichofiarprzebagalnych.Ktryznichza-

nie,strzegcgopodgoymniebempodczasuroczystoci,ten,jaksimwiuScytw,nieprzeyjeroku

[]Poniewakrajbywielki,wicKolaksaisurzdziswoimsynomtrzykrlestwa;ztychjednouczyninajwiksze,wktrymstrzeesiowegozota.

Symbolikawystpujcawtymmicienaleydogrnego,m-

skiegoszeregupojiprzypominaniecot,ktrspotykamywodniesieniudoJimy,dobregopasterza.Wystpujwniejm-

czyni,ktrzysprzodkamiplemion,aokobietachwaciwienicniewiemy.OwacrkarzekiBorystenes(Dniepru)niejestnawetnazwanazimienia.Zpojciamiprzeciwstawionymitymgr-127

nym,zesmokiemizim,spotykamysiwdrugimmicieetnoge-netycznymScytw,takeprzytaczanymprzezHerodota:MieszkajcynadMorzemCzarnymHellenowiepodaj,conastpuje.GdyHeraklesuprowadziwoyGerionesa,przybydotegokraju,ktryterazzamieszkujScytowie,aktrywtedyby

bezwodnpustyni[]Tamopadagomronazima,wicowinsiwlwiskrizasn.Podczastegojednakzniknyzaboskimzrzdzeniemjegokonie,ktrepasysiwprzgnitewjarzmowozu.

PoobudzeniuszukaHerakleskonipocaymkrajuiprzyby

wreszciedozalesionejkrainyzwanejHylaja.Tamznalazwgrociewowdziewic,nibyEchidndwuksztatn,ktrawyejpo-

ladkabyakobiet,poniejzawem.Zdziwionyjejwidokiemzapyta,czywidziaagdziejegobkajcesikonie,nacoonaodpowiedziaa,ejeposiadainiewprzdmujezwrci,asizniprzepi.CoteHerakleszatakcenuczyni.Aleonapotemzwlekaazwydaniemkoni,bopragnajaknajduejmiebohateraprzysobie.Kiedyonwreszciewyrazichzabraniaichiodejcia,oddaamujeztymisowy:Otoskonie,ocaliamcije,gdytutajprzybiegy,atydatemizapatzaichocalenie,bomamodciebietrzechsynw.Terazpouczmnie,coznimizrobi,gdydorosn,czymamichtuosiedli(botylkojaposiadamwa-dznadtymkrajem),czyodesadociebie?Takzapytaa,aHerakles,jakpowiadaj,odrzek:Skorozobaczysz,echopcydorolinamw,zrbtak,aniepobdzisz:ktregoznichuj-rzysznapinajcegowtakisposbtenukiopasujcegositakototympasem,tegouczymieszkacemtejkrainy;ktryzalniepo-doazalecanymprzezemniedzieom,tegowylijzkraju[]

PotemnapiHeraklesjedenzeswoichukw(bowtedynosi

dwa)ipokazajejuyciepasa;nastpniewrczyjejukipas,kt-

ryprzyspiciuugrymiazotczar,ioddalisi.

128

i

16.Brzowyotarzykscytyjski(nahaszysz?)zSiedmiorzeczaKiedysynowie,ktrychmiaa,dorolinamw,nadaiaimnaprzdimiona,najstarszegonazywajcAgatyrsosem,nastpnegoGelonosem,anajmodszegoSkytesem,pniejzawykonaazleceniewedugnakazw,oktrychdobrzepamitaa.Otdwajjejsynowie,AgatyrsosiGelonos,niezdoalispeniprzedoonegosobiezadaniaidlatego,wygnaniprzezmatk,musielikrajopuci;najmodszyjednak,Skytes,wykonajeipozostawkraju.IodSkytesa,synaHeraklesa,pochodziliwszyscypniejsikrlowieScytw,astosowniedoowejczarynoszScytowiedodniadzisiejszegojeszczeczaryupasa.

PierwszyzprzytoczonychmitwmwiopochodzeniuScytwkrlewskich,czylihegemonwtych,ktrzyzamieszkiwaliterenyzachodnieibyliludemosiadym.Wdrugimprzypadkuniemamy129

9MitologiaIranu

takichdanych,alemittenuwaanyjestzaprzekaztradycjiScytw-Sakwzamieszkujcychstepypasterzyimyliwych.

Herakleszasniutraci!konie,poniewazaskoczyagozima.

JegozejciedogrotywowejboginijestwicjelipominiemyelementyrozbudowanejfabuyodpowiednikiemwjakimsensiezejciaJimyznasionamiludzidoWaru,gdzieztychnasionnarodziosiwieleistot,jaktrzejsynowieEchidny.Stujednakwyranernice,wyraajcesiwfakciewprowadzeniamotywukoniipodry.Mitscytyjskiwyraasytuacjpanujcwspoecznocipastersko-wojowniczej:latemmczynimoglikonnopodrowapostepach,zimnatomiastmusieliwracadosta-

ychsiedzib,gdziemieszkaykobietyzdziemi.Takistanpo-

wiadczajdanearcheologiczne.Wowabogini,rodzajsmoka,jestpramatkScytwisymbolizujekobietymieszkajcestalewjednymmiejscu,podczasgdymczynispdzajprokuznimi,aprokuwdruj.

Dwamityscytyjskiezbudowanenatymsamymwzorcurnisiszczegami,ktreumoliwiajidentyfikacjrodowisk,zjakichpochodz.OilemitoWowejMatcemwiospoecznocipasterskiej,mitoTargitaosiezawieraelementywskazujcenaje-gopochodzeniezterenw,gdziezajmowanosirolnictwem:pugijarzmodlawou.Pozatymuderzatubogactwozotaijegojakbysakralnycharakter:zoteprzedmiotyspadajznieba,strzeesitegozotajakwitoci.RdkrlewskinosimianoParalatw.

Bylitotzw.Scytowiekrlewscy,mieszkajcynapoudniowo-zachodnichterenach,ssiadujcychzgreckimiposiadociami.NazwaParalatatoprzekrconeprzezGiekwsowoscytyjsko-

-iraskieparadzata,coznaczyzrodzonyzpara(czsteczkadzataodpowiadanowoperskiemuzata,zadezrodzony,parapozostajeniezrozumiae).

17.Pasterz.Miniaiura,1634

130

18.Waikawiikaiwcera.Zotasprzczkascytyjska,UlUw.p.n.c.

DwamityetnogenetyczneScytwtworzpewncao,m-

wicodwurodowiskach,dwusposobachycia:pasterzypkoczownikwiosiadychrolnikw,posugujcychsiwoamiipu-gami.Upierwszychwyraniezaznaczonajestmatrylokalnorodziny,udrugichmoemydopatrywasipatrylokanociijuwyranegopatrylineatu.Wjednymmamyznanejutsymbolew-

a(smoka)podziemia,zimyiwadznadkrajemsprawujekobieta,wdrugimwystpujsymbolenieba,zota,iaru,awictakie,ktTemonauznazaprzeciwstawionetamtym.Tuwadzanaleydomczyzny,ondzielikrajisymbolikatejestzwizana.grnym,mskimszeregiempoj.Dlategomidzyinnymisdzimy,eowotajemniczeparawnazwieParalatatakepo-winnonaleedopojtegorodzaju.Tematpar-wystpujewjzykachiraskichwzwizkuzlataniemiptakiem(por.naszepiro).Wydajesi,eparaznaczyptak.

SowoparazatawystpujewAweciejakorodzajtytuuda-wanegornymbohaterom.Pniejzmieniasinapiszdad

irozumianejestjakopierwsiprawodawcy.Wmodszychrd-

achprzysugujetentytupierwszymkrlomwiata.Stajesina-zwdynastii.

Jesttowedugperskichpodapierwszadynastiakrlwnajpierwcaegowiata,pniejIranu.Monastdwnosiowielkimwpywietradycjiwyniesionychzzachodnioscytyjskich,pa-ralackichziemnaksztatowaniesikrlewskiejlegendyperskiej.

PrawdopodobniebyawtymprzypadkurodzajemporednikarwnieiraskaMedia;krlowiemedyjscyuwaalisizabraci

scytyjskichwadcwZachodu.

WkrajuWowejMatkirodzinajestmatrylokalna,awadzanadkrajem,nadziemi,naleydokobiety.Onajestjejwacicielkiprzekazujepanowanieswojemusynowi.Ojciec,nazywanyHeraklesem,jestprzybyszem,ktryprzychodzinazim.Nasuwasiwniosek,eparyzamykanewwarachnienaleaydotejsamejrodziny,ebytomoeczasgoszczeniamwpochodz-

cychzinnychosad.

WersjscytyjskmwicoTargitaosieprzypominamitperskioTraetonienietylkozewzgldunasymbolikrolnicz(wjednymprzypadkumamyjarzmodlawou,wdrugimwoy),aleiwtym,etakeFeridunpodzielikrajpomidzytrzechswoichsynw.(Tsprawzajmiemysibardziejszczegowownastpnymrozdziale).Iwobydwuprzypadkachpojawiajsipojciadziedzictwa,przekazywanegomskimpotomkom.Sto,jaks-

dzimy,zjawiskawzajemniezesobzwizane,apojawieniesioraczapowoduje,eziemiauprawna

przestajebywasnocikobiet.

133

WowaMatka,kobieta-smok,przyjmujeusiebieHeraklesa.

Przekazujewprawdziesynowidziedzictwopoojcu,aledziedzictwotojestdomizerne:uk,pas,kubekprzedmioty,ktremoeonwziipojechawstepjakowolnypasterziwojownik.

Najmodszypozostajewkrajumatki,inniodchodz.Alepozostanienieoznaczajeszczeprzejciapenejwadzywgrocie.Jelimczyznajsprawuje,toczynitozprzyzwoleniemmatki.HeraklestemwiEchidnie,jakmaonapostpi,alewaciwieniemadotegoprawa,jestprzybyszem.Mgbyoczywiciezdobywa-dzsi,zabilubsptakobiet-smoka,alenieleytowjegoin-teresie.Onniemazamiarutuzosta,aonapodtrzymujecigorodu.Dopieropozostaniemczyznyiwzicieprzezniegonasiebieczciobowizkwdotdkobiecychumoliwimusptaniesmokanastae.

TakwaniepostpiFeridun:sptaZahakaiprzywienag-

rze.Odbierzemuwadz,alegoniezabije.Zabijaniematkiroduprzezprzybysza,ktrychciabysobiezapewniwysokpozycjwosadzie,niewydajesinajlepszymsposobemzdobyciaautory-tetu.Zwizaniesymboliczneprzejmowaniewadzybyobypostpowaniembardziejlogicznym.

OszczdziteFeridunKondrowa,ministradworuczynadzorcbabica.Chowperskichrdachniewieleonimznajdujemywiadomoci,jesttopostawsplnejindoiraskiejmitologii,awicbardzostara,iwartojejpowiciniecouwagi.

KondrowwAwecienazywanyjestGandarew;wystpujewJasnie,uwaanejzanajstarszczwitejksigi.OdpowiadaonindyjskiemuGandharwie,wesoemutowarzyszowikobietwodnych,wspomnianemuwWedach.Windyjskichnutachgandharwwjestwielu.Stopboskieistotytowarzyszcenim-fom.RolaKondrowa,ministradworunajpierwZahaka,pniejFeriduna,czowieka,ktrynadzorujeharemwadcy,niejest134

wicprzypadkowa.Tomczyzna,ktryniebdcpanemdomuimem,przebywawdomuimawstpdobabica.Razem/kobietamiyjcymiwharemieprzyjmujenowegopanaiprzechodzinajegosub.

Niektrzybadaczeutosamiajgo,wladzaormiaskimirdami,zZahakiem,aletrudnosizgodziztakopini,zwa-

ywszyemaontakeswjawestyjskiprototyp,niezwizanyzZahakiem.NiewielemonasionimdowiedziezAwesty.Jasnamwi,ezabigoSamaKeresaspa(prawdopodobnieKeresaspazroduSama).Tenzkoleibohater,nazywanywpniejszychprzekazachGarszaspem,miazarwnowedugAwesty,jakiinnychrdewsawisipokonaniemizabiciemwielupotworw.

Gandarewabyjednymznich.WalkaGarszaspaztymwrogiemyciaopisywanajestwpismachrednioperskich.GandarewanazywanyjestwnichjuGandarwem.

Potwrtenmieszkawwodzieiporywaludzi.Zdarzyosi,epochwycionGarszaspa,Achrurak,atakejegoojcaipiastunk.PoszeddzielnyGarszaspnadwodizobaczy,jakwpaszczypotworaznikajporwaniludzie.NawidokGarszaspasmokrzucisikubrzegowi,chwycibohaterazabrodi

wcigndowody.StraszliwawalkaGarszaspazGandarwemtrwaadziewidniinocy.Wkocupotwrosabimocarnemubohaterowiudaosigozabi.WyzwoliGarszaspojca,onipiastunk,aGandarwaobdarzeskry,wskrtzawinjegomisoitakitumokzaniswdarzeAchrurak.

Jakwidzimy,jestGandarwazwizanyzwodnymrodowiskiemtacechamusibystara,bowystpujetakewprzypadkuGandharwyindyjskiego.Atharwawedamwionimjakooto-warzyszuapsaras,nimfwodnych,iwymieniatrzytakiejegotowarzyszki:Pienist,JasniGwiadzist.Porwanietrzechosbojca,onyipiastunkiktrepniejwyzwoliGarszasp,moe135

korespondowaztakimwzorem,wktrymobokwodnika(botakbymonaokrelitposta)wystpujtrzytowarzyszcemuodmienneistoty.WprzypadkuKondrowamonaichsidopatrzejedynieprzyjmujcistnieniejakiegozwizkupomidzydwiemasiostramiDamaismokiemZahakiem.Takwsplnpaszczyznwydajesiichesko,zakadajc,ekobiecanaturasmoka,jakujawniajeszczewAwecie,byawyrana,gdyprawzrKondrowazaczynafunkcjonowawczasachwsplnotyindoiraskiej.

Kondrowjestokrelanywperskichpismachjakokulawy,chromy,ajednoczenieutosamianyniekiedyzZahakiem.Postaciekulawychbohaterwsbardzoczstewmitologii.Swskazwkipozwalajcewnioskowaoichchtoniczejnaturze(mitEdypa),aleprzedewszystkimwmitacharchaicznychoichzwizkachzwem.WalkaGarszaspazGandarwempotwierdza-

abywtymprzypadkuwownaturpotwora.Bohaterpostpujeznimpozabiciujakzwielkimwodnymwemczyry-b:obdzierazeskryijegomisozawinitewskrniesieswojejonie.Jelijesttosmoktoniewtpliwiewodny.Czstewyst-

powaniewodnychmywwmitologiiwschodnioeuropejskiejsugerujewanotego,perskiego,dlazrozumieniasensumitwonich.

Wodnepotworygustowaywofiarachzludziidawanoimprzedewszystkimdziewczta.Porywayje,amwionote,epojmowaytakiedziewczynyzaony.IndyjskiGandharwaniewystpujejakomwodnychniewiast,tylkoraczejjakoten,cojezabawia,niematecechdemonicznych.Niejestzwierzchnikiemwwieciekobiet,tylkomileprzyjmowanym,zadomowionymwichrodowiskutowarzyszemzabaw.

Sprbujmyodnietodosytuacjiwspoecznociarchaicznej.

Mczyznaprzebywajcystalezkobietamiprzedpojawieniemsi136

mazwoemtoprawdopodobnietaki,ktryniczosulprzyj-

tydogrupymczyzn,bonienadawasidoycia,jakieoniwied-K,dopolowaniaczywypasaniastad.Niewtpliwienicmgxivimatychmskichzajczowiekkulawy,chromy.ItawaAnircechaKondrowawydajesituistotna.Bdczkobietami,stawnisipodobnydonich,przejzapewneichsymbolicznprzynale-

nodogrupyww,ajegochtoniczneczyakwatycznecechywmitachbyyniejakowtrne,mogysirniwrozmaitychprzekazachksztatowanychwrnychrodowiskach.Windoira-

skiejtradycjibyzwizanyzwod,awmicieiraskimprzeztosamoniejakoprzeciwstawionyZahakowi,ktrymacechysmokaogniowego.Prawdopodobnieniedopuszczanydoopiekinadogniem,ktrastanowiauwiconyobowizekiprzywilejkobiet,towarzyszytymkobietomczydziewczynom,ktrenosiywod.

Niewtpliwiestarasioichwzgldyistarasibydlanichmi-

ymtowarzyszem,byjakbybratemjedynakiemwrdwielusistr.IndyjskiGandharwaodpowiadatakiemuobrazowi.

Jeliczowiektakisistarza,mgwkobiecymrodowiskuodgrywaroldoradcyizwierzchnikabardziejnitowarzyszazabaw.Wtedywyrczaczciowomatkrodzinywopiecenadmodzie,aletymsamymmniejbyprzezmodzielubiany.

Wtedystawasismokiemidziewczynymarzyyotym,bypojawi}sijakiprawdziwymczyznaiwyzwolijeznazbytuci-

liwejopieki.Garszasptoprojekcjatakiegowaniemocarnegoosika.

Przenikaniesiiwymianacechtaksymbolicznych,jakiwynikajcychzfunkcjipomidzyAiwielkczarowniciGandarwdoprowadziodotego,ewniekrychprzekazachsoniutosamiani.Ai,w,jestwsensiesymbolicznymjednonogi,Gandarwachromy.Iotonagrunciesowiaskimmamydoczynieniazpostaci,ktrazdajesiformpochodnAi,ale137

jednoczeniebywaczstoczytokulawa,czyjednonoga.ToBabaJaga.

BabaJaga,jakwykazaW.J.Propp,toprojekcjaczarownicy,kapankibiorcejudziawobrzdzieinicjacji.Stanowionazagro-

enie,ktrewtajemniczanypowinienprzezwyciy,jestobrz-

dowmatk,przynoszcmieriodradzajc.Jestwicrodzajemsmokapochaniajcegoofiary,cowbajkachpniejszychsprowadzasidojejgrb,ejeupieczeizje.NiezliczonebajkioBabieJadzernietozagroenieopisuj.

Pniejszebadaniadoprowadziydojeszczeinnychwnioskw,wanychdlanaszychrozwaa.OtimiicechytejwielkiejczarownicywskazujnajejpokrewiestwozindyjskimkosmicznymwemAhi.GdywemiemypoduwagjegopierwotntosamoziraskimAiiZahakiem,wdoniewyranyzwizeksowia-

skiejczarownicyiindoiraskiegosmokastajesibardziejzrozumiayiwyrazisty.

Mitologiasowiaskasugeruje,eBabaJagapieczeizjadaswojeofiary.OdpowiadatodawaniuZahakowymwompo-trawkizchopicychmzgw.Iraskismokjestogniowy,podobniejakBabaJaga;topozwalaprzypuszcza,ewobydwurodowiskachinicjacjemiaycharakterprzejciaprzezogie.Niewydajesi,bybyatonasowiaskimgruncietylkopoyczkamotywumitycznegozerdeiraskich.Jakjumwilimy,inicjacjapowielaobrzdyzwizanezemierci,pochwkiemina-rodzeniem.Wystpowanienaterenachsowiaskichkremacjiobokladwinicjacjiogniowych(skakanieprzezogie)wskazujenaistnieniekompleksuwierzewoczyszczenieprzezogienasion

ludzi.WiraskimmicieoKajomarsieoczyszczenietoodbywasiwblaskusoca,alejednoczeniemwisiwnim,enasionaludzimajnaturogniow.Socewydajesiwtymprzypadkupenirolwielkiegoniebiaskiegoognia,kuktre-138

muddusze,ktrewpniejszychwierzeniachzastpiynasiona.

ladyeskiejnaturyAi,wielkiejczarownicy,Drudzystworzonejnazgubwiatacia,takewijzBabJag.1tumo-

emydopatrzesijeszczejednegoogniwa,czcegowkategoriachjzykowychobiepostacie.BabaJagawsowackichbajkachnazywanajestJendibablubBabDrasznic,cozdajesijwizazarwnozDrudzzoroastryjskichprzekazw,jakizDraugzklinowychnapiswstaroperskichiwreszciezeStrasznMatkIndii,Durgpalcwiat.BabaDrasznicwystpujeoboksmokaDraka,ktrypoykaofiary.Imionaobojgaspodobne,DrasznicbrzmijakfemininumodDraka.Moesowackiprzekazkierujenasnaladstarychskojarzeiwierze,poktrymidc,bdziemymoglirozwizatajemniczsprawety-mologiiimionindyjskiejDurgiiperskiejDraugi-Drudy?

Durgajestuwaanazapostanieindoeuropejskiego,miejsco-wegopanteonuIndii.Zawdziczatoswoimdemonicznymce-chom.NiemogliszlachetniAriowie,indoeuropejscyprzybysze,przyniezesobtakichwierzeuwaalieuropejscybadacze,dlaktrychdominacjakulturalnanajedcwbyarzecztakoczywist,iniewymagaanawetdowodzenia.ObokBabyJagiwystpujealbodraksmokczywalbojejmskitowarzysz,Kociej,wcieleniemierci,tymrazemmskie.Roleobojgaiatrybutyniekiedysiwymieniaj,podobniejakwprzypadkuZahakaiKondrowa.

ZahakiKondrowmajjeszczejedncechwsplnzabj-cobydwujestGarszasp.Waciwieniejest,leczmaby,botylkoozabiciuGandarwamwisijakooczym,cosistao.ZahakamaGarszaspzabipodkoniecczasu,boprzedtemjestonnie-

miertelny.PrzebywazawieszonynagrzeprzezFeridunaiczekakocawiata.

139

Jakztegowynika,Garszasptakemusiprzeyadokocaczasu.WedugpahlawijskiegordaotrzymaodOrmuzdaaskniemiertelnociwaniedlatego,ewtedyniktinnysmokaniebdziemgzabi,tylkoon.piwic,niemartwyinieywy,podziemiiniegiem.Doniebaniewpuszczonogo,poniewaciyynanimrnezbrodnieprzeciwkobstwom,awrdnichjednanajokropniejszabywrogiemsynaOrmuzda,Atara(Ognia),iomielisigozgasi.AtardomagasipotpieniaGarszaspaiodesaniagodopieka,leczbardzogorcowstawiaasizanimnaboskimsdzieGoszurwan,DuszaPierwszejKrowy.AOrmuzdzdecydowa,ezasugiGarszaspaprzewaajjegogrzechyigdyjeszczezabijeZahaka,bdziezbawiony.Onbowiemratowaywestworzeniaprzedklskamiisprawi,edemonyniezniszczyyycianaziemi.Walczyzpotworaminajrniejszymi,ktreAwestdiinnerdaopisuj.

ZabirogategowaAiSruwar,wielkiegojakgra,ktryporywaludziikonie,przetrciwszymukarkswojmaczug.

Zabidrugiegosmokawtakisposb:wszednajegogrzbiet,rozpalinanimogieizawiesinadogniemkociowody.Gdyprzypieczonyogniemsmoksiporuszy,kocioeksiprzewrci,wodasiwylaaiwtedysmokpk.

Pokonawielkoludw,cogowamisigalidogwiazd.Po-przewracaichnaziemi,chwytajczakostkiung,bowyejsignniemg.

DemonaWichru,ktryniszczywszystko,cospotkanaswojejdrodze,Garszasppochwyciwramiona,cisnirzucinimoziemi,apotempodeptaizmusidowejciadopodziemnegopieka.

Ptakasuszy,Kamaka,ktryzawisnadziemiiosaniajcj

swoimiskrzydaminiedopuszczadeszczuznieba,ustrzelizu-ku.GdyKamakspadnaziemi,rozbimudzibmaczug.

140

AwestapodajeinneimionawrogwpokonanychprzezbohateraSarnKeresasp.StosynowiePathani,NiwikiiDasztaja-ni,Hitaspawzotejkoronie,Wareszawa,Danajana,Pitaonailicznepairikieskielatajcedemony.Zabitechytrego,m-

negoArezoszamaniSnawidkokamiennychdoniach.

Awszystkiegotegodokona,boudaomusipochwycitrzeciegoptakachwayztych,coopuciJyJimChszaet,gdyutraciaskbo.

WalkiGarszaspazpotworamiwydajsijutoprojekcjczynnociwykonywanychprzezarchaicznychkamieniarzyczydrwali,jutoobrzdamimagiideszczowejczymagicznwalkzwiatrem.StrzelaniedoniebawcelusprowadzeniadeszczuzabijanieptakasuszyznanejestwEurazjiipowiadczonewChinachjeszczewczasachhistorycznych.Ptaniedemonawichrulubrzucaniewniegobroniczywreszciewalkawrczznimtotakeznanezabiegimagiczne.Tesmokiwirypowietrznerzeczywiciemogyporywaludziikonie.Interesujcejestwprzypadkujednegoznichimi,jakiesizachowaowperskichrdachGazSruwaraalboAiSruwara(Srawara).Jesttorogatyw,aoprczpodobiestwadoZahaka(rogimajreprezentowadwiegowywowe,tedodatkowe)rogiwskazywazdajsinajegonaturmijaburzowego,takepodobnegodowirupowietrznegoczywodnego.Otwierzenie,etakiwirtodemon,spotykamytakenatereniePolski.Obecniejeszczemwisi,ewnimdiabetacuje.(Notabeneidentycznewierzeniezapisaam15lattemuwokolicachSzirazu).

Natymniekoczsizbienoci.WPolscetakiegodemonanaleypokonaiczynitomczyni(wiadomoniemalwsp-

czesna),rzucajcwniegonoami.DemontennazywanyjestSraaBartkiem.PolonicirozumiejdrugcztejnazwyjakoWier-tekczyliten,cosikrci.Odpowiadatojednejznazwkos-141

nucznegosmokaWrytry,zktrymwalczyIndra.WalkaIndryzesmokiemzostaarozszyfrowanajakoprojekcjaburzy.Pierwszaczimieniademonasiedzcegowwirzeczyraczejdemona-wiruwydajesitosamazimieniemsmokazabitegoprzezKeresasp-

Garszaspa,Sruwary.Rnicefonetycznepomidzyobydwiemasznikomei,cowaniejsze,zgodnezreguamitegorodzajuprzeksztace.Niewykluczone,enaszSraaBartekjestubogim,alebliskimkrewnymWrytry-Sruwary,smokastraszliwego,zktrymwalczylinietylkobohaterowietakwanijakKeresaspa,aleisambgIndra.

Zabiciesmoka-gryprzezpodgrzanieipolaniewodzdajesiopowieciosztucekamieniarskiej.Takawaniemetodapozwalaaludziomwodlegychepokachupakamienneblokizeska

mimobrakuprecyzyjnychnarzdzi.Moewielkoludyprzewraca-nizakostkitodrzewa,aGarszaspbyterodzajemWyrwidbazbajekidrwalemwrealnymyciu?

Wpostacitegojednegoherosazbiegysirnecechyirnewtkizrozmaitychpochodzcerde.Przypominaonpicychrycerzy,ktrytomotywniewtpliwiemazwizkizwiarwodradzaniesiludzi-nasion,upionych,alezachowujcychmoliwocirozwoju.Wzoroastryzmietawiarabya

zwalczana,takjakiziemnegrzebalnepochwki.Aledlaniegozrobionowyjtek,dodajcjedynieuzasadnienie;historipomiertnegosdunadbohateremidecyzjOrmuzda,byspa,pkinieprzyjdziemuzabiwrogaycia,Ai.

RolGarszaspabyozabijaniepotworwitaktewyznaczy-

ymuniebiosawstosunkudoZahaka.Feridunniezrobitego;udaremnieniezamachunasmokaprzezanioawydajesinietylkouzasadniawnowejwersjimituoFeriduniejegopostpowanie,oktrymmwiystarepodania,izawieramorarojalisty-czny(krlewskiejkrwiniewolnoprzelewa).Chybajestwtym142

X

wspomnieniejakiegostaregotabu,niezezwalajcegokrlomosobiciezabijatych,ktrzy(lubktre)bylismokami.

Badaczejudawnozwrciliuwagnato,e.wmitachperskichbohaterowieodpdzajsmoki,aniezabijaj.Dziejesitowtedy,gdypokonujcymsmokajestkrllubbg.OrmuzdkilkakrotnieprzepdzaArymana,gdytennapadanajegostworzenie.TakisamprzebiegmiaawalkaKajomarsazArymanem,gdyjakowspad!naziemi.IOnnuzd,iKajomarsprzepdzajnieprzyjacielawitymsiowemmodlitwy.Wrezultaciemodwwrgtraciprzytomno,uchodzi,jestbezsilny,zwizanyzaklciami.FeridunteprzywizujeZahakanagrze.

Wmitologiiindyjskiejsytuacjajestodmienna.Gwnypogromcasmokw,Indra,zabijasmoki,obcinaimczonki,wiartu-je.Taksamopostpujiinniindoeuropejscyzwycizcysmokw.

Zachowaniegrupykrlw-bogwwmitologiiiraskiejuderzawzwizkuztymswojodmiennoci.

Zabijaniesmokwpozostawiajperskieprzekazybohateromodmiennegotypu,takimjakGarszasp,osikomwdrujcympowiecieiratujcymludziodprzeladujcychichpotworw.Onizachowujsitak,jakIndrastaczajwalkirealne,niesimodw,azdarzasi,etewykrzykujprzytymobelgiikrzyczjakIndra,gdypijanysokiemsomyrzucasinawrogw.

Mamywicdoczynieniazdwomatypamipogromcwsmokw.Jeliwpokonaniusmokaujrzymyprojekcjobrzduinicjacyjnegoconiewtpliwiewwieluprzypadkachjestsusznemoemysdzi,enietylkotypbohaterawtajemniczanegosirniwprzypadkuzabijaniaiodganiania,aleitypsmokamgbyrny.

Smoka,obrzdowmatk,mogareprezentowawobrzdziekoda,jaskiniaczyd.Wydajesi,enamityosmokachpowstajcewrnychrodowiskachmiaoprczobrzdupochowko-143

wegowpywtakezestawrekwizytwsucychwtymobrzdzie.Trudnobyoobiektrueruchomyiduy,naprzykadd

wziemi,przepdzikrzykiem,anawetnajokropniejszymizakl-

ciami.Smokprzepdzanymusiabyalboczowiekiem,alboczymmoliwymdousunicia.Zabijany,zwaszczaodrodka,mgbyprzedmiotmoliwydorozerwaniaczyrozprucia,bywtajemniczanyzdoasizniegowydosta.Mogotobytezabiciezwierzcia,ktrewtakim

przypadkufunkcjonalniebyosmokiem.

Bohaterowiewdrujcyizabijajcysmokiwydajsipochodzizespoecznocipasterskich,ciza,ktrzyskrlamizrolniczych.Zabijanie(zwierzt)naleaodoobowizkwpasterzy,myliwychiwojownikw.Mczyzn,ktryzajmowasipracnaroli,ochroniwspomaganiemycia,mogoobowizywatabuzabijania,podobniejakkobiet.Totumaczyobydziwniuderzajcdwoistosmokawperskiejmitologu.

trzejbracia

Feridunwstpinatron,pojzaonydwieuratowanekobietySzahrnaziArnawazimiaznimitrzechsynw.Kiedykrle-wiczedoroli,uradzono,epowinnioenisiztrzemacrkamiSarwa,wadcyJemenu.Wysanotrzechmodziecwwkonkury.

Nieodrazudanoimkrlewny.WyprbowywaSarwichbystroiumiejtnoci,idopierogdyprzekonasi,emonauznaichzamwdorosychiodpowiedzialnych,pozwoliimzonamiodjechadostolicywiata.

Gdyorszakdocierajuwjejpoblie,naglezaszedkarawaniedrogstrasznysmok,ogniemzioncyiryczcy.Pierwszyzbracirzucisizmieczemnasmoka,drugiusunmusizdrogi,boniewidziaszanswnierwnejwalce,trzecistanspokojnieipobo-

niewestchnwszydoBogaopomoc,tumaczysmokowi,elepiejdlaniegobdzieniezaczepiatakdostojnychmw,ktrychojcemjestsamFeridun.

Smokznikn,apotemFeridunprzywitapowracajcychirzek:Jambytymsmokiem,cowaswyprbowa.Terazimionawamnadam,jakiesdlawaswaciwe.Najstarszego,comasercelwa,nazwiemyTurem.Drugiegosyna,ktryroztropnoipokjprzeoynadwalk,nazwiemySalmem,anajmodszemu,ktrypoczyodwagzrozwag,jakogiezkamieniem,damyimiIrad.

PotemFeridunpodzieliziemipomidzytrzechsynw:TurowidastepywschodnieiChiny,SalmowikrajeZachoduzRu-mem,apobonemuIradowiIranipoudniowekrainy.

Nieprzyniosojednakszczcianajmodszemuto,edosta

najwaniejszdzielnicrazemzestolicwiata.ObraenibraciazamordowaligoiodcitgownajukochaszegosynaposaliFe-145

10MitologiaIranu

ridunowiwskrzynce.Dugolamentowakrlkrlw,pkipocie-chynieprzyniosamuwiadomo,ejednazkobietwIradowymharemiespodziewasiwkrtcedziecka.Urodziacrk,agdytawyrosa,wydanojzamiztegomaestwanarodzisinie-bawemManuczehr.Ontostasimcicielemojcaidziedzicemtronukrlakrlw.

Wtensposb,poprzezdwapokoleniakobietyjcychwukryciu,zostapoczonyacuchdynastycznykrlw,przer-wanyzbrodnibratobjstwa.AleodpodziauwiataprzezFeridunadatujsinawieciewojny,toczonejuniezdemonamiizymiduchami,jakbywaopoprzednio,leczpomidzyludmiikrajamibdcymidziedzictwemsynwFeriduna.

HistoriapodziauwiataprzezFeridunaopowiedzianatuwed-

ugpnejwersji,zXIwieku,maswojeodpowiednikizarwnowAwecie,jakiwinnychreligijnychpismachperskich.TraetonazroduAtwijapodzieliwiatnatrzykrajeirozdatrzemsynom:AirjidaIran,ktryleywrodkuwiata,SairimaotrzymaZa-chd,TuraWschd.

Takietrjpodziaywystpujwtradycjachrnychludw;wystarczyprzypomniesowiaskichtrzechbraci:Lecha,CzechaiRusa,czybiblijnych:Setna,ChamaiJafeta.Paralelezbiblijnopowiecinasuwaysidawnymbadaczomperskichtekstw,to-tejeszczeDarmestetersdzi,eperskawersjatrjpodziaujestpoyczkzBiblii.Obecnietakietumaczeniatraktujesijednakjakodonaiwne,poniewaperskatradycjamityczna,jakdowie-dziono,stosunkowopnozostaaprzyniesionanaBliskiWschdzAzjirodkowej.Prawdopodobniemiaotomiejscewczasachpoaleksandryjskich.Zmitwpoprzedniejfaliiraskichprzybyszw,tych,ktrzybudowalistaroytneimperium,pozostayjedyniestrzpki.Atumamydoczynieniazlogiczncaoci,przy-stajcdowzorcwwystpujcychwinnychiraskichmitach.

146

DwaznichprzytaczaHerodotjakopodania,ktreopowiadaliScytowienatematswegopochodzenia.

TradycyjnywtymrodowiskupodzianatrzyplemionaznajdujewyrazjeszczewewspczesnychpodaniachOsetyjczykw,mieszkajcychpodKaukazempotomkwScytw.Wedugnichpodziatakibyfunkcjonalny,wizasizcechamiposzczeglnychgrup.Jednibylidzielni,innibogaci,ajeszczeinnimdrzy.TewaniecechyprzypisaneswiraskimmicieopodzialewiatasynomFeriduna.

Turjestdzielny,wojowniczy,ognisty.Rzucisizkrzykiemnasmokaichciaznimwalczy.Salmotrzymaimi,ktrewczasachpniejszychnaBliskimWschodziekojarzyosizsemi-ckimsowemsalampokj,powszechnieznanym,bosuy-

ojakopozdrowienie.Damuojciecprczzachodnichkrajwbogactwopyncezziemi.NatomiastIradwykazasimdrociinajlepiejzdaegzaminnakrla.Podobniejakwniezliczonychbajkach,wktrychnajmodszy,gupisynzdobywakr-

lestwoikrlewn,takIradzwyciybraciwtymkonkursie.

Perskawersjamitumawyranecechymituinicjacyjnego:chopcywyjedajwkonkury,tepoddajeichprbom.Wrdnichspowszechniespotykane(zarwnowsamychinicjacjach,jakiwprzekazachnanichopartych),jakodgadywaniezagadek,ibardziejspecjalistycznepokonaniezimna.TenmotywprzyniesionyzpnocymawyranepowizaniaztematemzimyiWaru.Ituwartododa,esowowar,waro,byowjzykurednioperskim(wzapisachpahlawijskich)terminemnaokrelenieprby,ordaliw,sduboego.

GdysynowieFeridunapomylnieprzebyliwwarwkrajutecia,odjechalizonami.Aleostatniaprbaczekaaichwdo-mu;byatoprbasmoka.Smokiemjestwtymprzypadkuojciec.Ontenadajeimionasynomdopieropoprzebyciutejprby.

147

Totemotywzwizanyzinicjacj,poktrejwtajemniczonystajesijakbykiminnym,powinienwicinnenosiimi.

WopowiedzianychprzezHerodotaetnogenetycznychmitachscytyjskichtakewystpujmotywyprby,pozwalajcejezaliczydomitwinicjacyjnych.Wpierwszymjesttoprbarozpalonegozota,wdrugimspotykanabardzoczstowpodaniachprbanacignicialuku.Wielkapopularnotegomotywumaoczywisteprzyczyny:wewszelkichspoecznociach,gdziem-

czynizajmowalisipolowaniemiwalk,musiachopiec,ktregoprzyjmowalidoswojejgrupy,wykazasiumiejtnociaminiezbdnymiwniej.Jeliukbynajwaniejszbroni,trzebabyositegowanienauczy;umiegonaciga,byzniegostrzela.

Bytowarunekprzeyciaiobronieniawypasanegostadaprzeddrapienikami.

Trzymityiraskiewyejprzytoczone(dwascytyjskieijedenperski)tworzswoistcao:synowieHeraklesaiWowejMatkimusieliwykazasiumiejtnociamipotrzebnymiwwalce.OdpowiadatokwalifikacjomdzielnychuOsetyjczykwiognistegoTura,synaFeriduna.SynowieTargitaosarywalizujokrlowanie,ktregowyrazemjestprzedewszystkimposiadaniebogactwa,asymbolemzoto.Zwycizcastajesibogaty,jakczonkowiedrugiegoplemieniazosetyjskichpodaipokojowousposobionySalm.Dostajezotenarzdziarolnika,obokbogactwamamywictumotywziemidajcejje.

Irad,trzecisynFeriduna,jestmdry,amdrotawyraasiwpobonoci,wumiejtnociwykorzystaniazaklcia,jakiejpotrzebawsytuacjizagroenia.Pierwszyjestwojownikiem,drugigospodarzem,trzecinadajesinajbardziejnaszamanaczykapana.

Odpowiadatopojciomotypiewadzywrnychrejonach,przydzielonychsynomprzezFeriduna.Tradycjeteokracjinater-

nieimperiumperskiegosstareitakmocne,ejeszczeiobecniewikszoIraczykw,postawionaprzedproblememwyboruformypastwowoci,opowiedziaasiwreferendumzarepublikislamsk.NiezmieniysitepogldynacharakterpotomkwTuraiSalma,chograniceznanegowiatarozszerzyysiizmieniy.Zachd,dziedzictwoSalma,jestuwaanyzabogaty,Wschdzadzielny.Nieprzeszkadzawtakimwidzeniuwiataodmiennerozumienie,wkategoriachblokwpolitycznych,pojWschoduiZachodu.IranbywpodaniuoFeriduniedzielniccentralnitakcigle,mitycznlokalizacjswegokrajuwi-dzIraczycy.Noszonenatransparentachwczasierewolucjihas-

oanizeWschodem,anizZachodem,tylkowasndrogtkwikorzeniamiwmitycznejwiadomociksztatowanejprzeztysiclecia.Tawasnadrogatodrogarodkowa,ajednoczeniewybrpobonoci,terazjumuzumaskiej.Niedziwte,eprzytakichnawykachmylowych,hasanawoujcedoobjciaprzywdztwanadwiatemmuzumaskimznajdujoddwikwmasach.

IranIradatooglnierzeczbiorcBliskiWschd,tereny,kt-

reobejmowaoimperiumperskiewczasachnajwikszejswejwietnoci.PokrywajsionewzasadziezobecnymIranemikrajamiarabskimi,muzumaskimi.Etnicznieijzykowosnie-jednorodne,a

dzisiejsiIraczycyzdajsobiesprawzwasnejodmiennociwrdinnychspoecznocimuzumaskich.Aletowszystkonieprzeszkadza,byzwizkiznarodamiBliskiegoWschodubyyodczuwanejakobliszenizEuropejczykami,wywodzcymisiztegosamegocoonipniaetnicznego.PodzianatrzygrupywwiadomociIraczykwmacharakterkulturowy,nieetniczny.

Podobnybyteprawdopodobniepogldnawpodzia

wdawnychsiedzibachichprzodkw,gdzietrzygrupy:Tura,SairimaiAirjanaleaydotejsamejetnicznejijzykowejwsplnoty149

iraskiejczyprairaskiej.NazwaTurastosowanajestdoplemionkoczowniczo-pasterskich,Sairimatoziemieosiadych,zachodnichScytw,anazwataodpowiadagreckiejSauromacji,Sarma-cji.Trudnowymagaprecyzjioddanychmitycznych,alewydajesi,eAriana,oktrejmwisi,eleaawrodku,toprzynajmniejwjakimokresierolniczeenklawypooonewAzjirodkowej,gdziepodobniejakwMezopotamiipowstaywdolinachwielkichrzekrozbudowanesystemyurzdzenawadniajcych.Wadzawnichbyabobymusiaawtakichwarunkachscentralizowana,akrlowieboscy,copozwalaprzypuszczaistnienieteokracji.

Krl-bgmusiabyprzedewszystkimkapanemitakiewa-

nie,kapaskiekwalifikacjemapobonyIrad,modlitwodp-

dzajcysmoka.

Trzyfunkcjekrlwwmitachiraskich,przypisywanewad-comWschodu,Zachoduirodka,toproblemniezmiernieywodyskutowanywindoeuropeistyce.WnaucezrobiaogromnkarierteoriaGeorgesaDumezila,tumaczcawystpowanietrzechfunkcjikrlawindoeuropejskiejtradycjikulturalnej.Problema-tykaindoeuropejskiejtriadyfunkcjonalnejbyanajpierwprzedmiotemjegorozwaa,pniejteorianatejpodstawieutworzo-napodstawowymnarzdziemumoliwiajcymsystematyzacjiporzdkowanieogromnegozestawuwiadomocinatematmitologiiindoeuropejskiej,nagromadzonegoprzezpoprzednikw.

Teorit(ktraniecozmieniaasi,cowidatewpracachsamegoDumezila)monawnajwikszymskrcieprzedstawinastpujco:

Wmitachludwindoeuropejskichwystpujecharakterysty-19.Trzyboginie(?).RekonstrukcjarysunkowamalowidaciennegozAfrasijabu,VIIw.

150

cznywzrtriady,trjdzielnofunkcji,iczstopostaciewnichsipojawiajcegrupujsipotrzy.Cechyichwtakimprzypadkupozwalajwidziewnichreprezentacjetrzechfunkcjispoecznych:kapana,wojownikaipracownika,pomnaajcegodobradoczesne.Odpowiadatowczesnemujakpocztkowosdzi

Dumezilpodziaowitychespoecznocinatrzygrupy,zkt-

rychkadazajmowaasiprzedewszystkimodpowiednio:subbo,piecznadrytuaemirozwijaniemnauki,walkzwrogamiiwreszciepracprodukcyjn.Zttrzecifunkcjwiesitereprodukcjapomnaanieycia,takeludzkiego.Nazwajwicuczonyfunkcjreprodukcyjn,majcnauwadzeszerokieznaczenietegopojcia.Znamiennejestzsynchronizowanietejfunkcjonalnejtriadyzpodstawowympodziaem,jakizachodziwrdtychmieszkacwIndii,ktrzyuwaajsizapotomkwindoeuropejskichprzybyszw,Ariw,amianowiciebra