M. Rutowska, Z. Mazur, H. Orłowski: Historia i pamięć: masowe przesiedlenia 1939 - 1945 - 1949

7/29/2019 M. Rutowska, Z. Mazur, H. Orowski: Historia i pami: masowe przesiedlenia 1939 - 1945 - 1949

1/68

INSTYTUT ZACHODNI

WEST-INSTITUT

INSTITUTE FOR WESTERN AFFAIRS

NR 1(I)

Historia i pami:masowe przesiedlenia

1939 1945 1949

Maria RutowskaZbigniew Mazur

Hubert Orowski

Najbardziej radykalny nazistowski Generalplan Ost (Generalny PlanWschodni) zakada przesunicie niemieckiej granicy o 1000 km na wschdi przesiedlenie na Syberi 31 mln ludzi (przede wszystkim Polakw) oraz eks-terminacj kolejnych 5 mln;

Na pozyskiwanym poprzez wysiedlenia obszarze nowej przestrzeni y-ciowej (Lebensraum) zaczto osiedla etnicznych Niemcw, pochodzcychz pastw Europy Wschodniej;

W latach 1939-1944 Niemcy zdoali z okupowanej Polski wysiedli, prze-siedli i wywie na roboty przymusowe 4,2 mln ludzi; w tym samym czasie doPolski przesiedlono 631 tys. Niemcw;

Po II wojnie wiatowej w wyniku decyzji podjtych na konferencji Wiel-kiej Trjki w Poczdamie Niemcy zostali wysiedleni z Polski i Czech. Przymu-sowo przesiedlono z Polski 3,2 mln osb, a 4 mln tray do Niemiec w wynikumasowych ucieczek;

W spoeczestwie niemieckim przez dziesitki lat po II wojnie wiatowejnie przypominano zbrodni dokonywanych przez Niemcw na masow skalw czasie okupacji, natomiast eksponowano oary wojny wrd niemieckiej lud-noci cywilnej wystawionej na przemoc ze strony pastw zwyciskich. Szczegl-nie pielgnowano wspomnienia krzywd doznanych przez przesiedlecw;

W 1958 r. zostaa zaoona organizacja Zwizek Wypdzonych (Bund derVertriebenen - BdV), ktra po 1989 r. podja prb upowszechnienia w caejEuropie pamici o krzywdzie niemieckich przesiedlecw. Ich losy zostay jed-nak wyizolowane z historycznego kontekstu;

BdVprzedstawia nard niemiecki jako oar II wojny wiatowej, na rwniz narodami cierpicymi w wyniku niemieckiego nazizmu, tym samym tworzy

now wsplnot oar wojny. Zrwnuje sprawcw przesiedle ludnoci nie-mieckiej po II wojnie wiatowej z nazistami, ktrzy dla Niemcw tworzyli nowprzestrze yciow.

IZP

oli

cyPape

rs


2/68

IZ Policy Papers

W przygotowaniu:

Nr 2 (I)

Odradzanie si spoeczestwa obywatelskiego.

Rozwj polskiego trzeciego sektora w latach 1989-2008.

Nr 3 (I)Midzynarodowa solidarno.Operacje pokojowe ONZ - NATO - UE.

Nr 4 (I)

Polska i Niemcy w Unii Europejskiej (2004-2009):

problemy i wyzwania.

Nr 5 (I)

Nowa strategia NATO. Perspektywy dla Polski.


3/68

Historia i pami:masowe przesiedlenia

1939 1945 1949

Maria RutowskaZbigniew Mazur

Hubert Orowski

INSTYTUT ZACHODNI


4/68

IZ Policy Papers nr 1

Joanna Dobrowolska-Polak (redaktor naczelna)Piotr CichockiMarta Gtz

Anna MurawskaEwa Wsowska

Copyright by Instytut Zachodni

Pozna 2008 (wersja elektroniczna)Pozna 2009 (wersja drukowana)

INSTYTUT ZACHODNI61-854 Pozna, ul. Mostowa 27tel. 61 852 76 91tel. 61 852 28 54 (wydawnictwo)fax 61 852 49 05e-mail: [email protected]

www.iz.poznan.pl

ISBN: 978-83-61736-06-6

SOWA Sp. z o.o.ul Hrubieszowska 6a01-209 Warszawa

Seria wydawnicza:

Redakcja serii:

Redaktor:Koncepcja graczna:

Wydawca:

Druk:


5/68

Spis treci

Przedmowa ...................................................................................... 7

Wstp .............................................................................................. 9

Maria Rutowska

Niemieckie wysiedlenia i przesiedlenia ludnocina okupowanych ziemiach polskich (1939-1945) .........................11

Zbigniew Mazur

Niemcy jako sprawca i ofara ........................................................ 26

Hubert Orowski

Pami przemocy instytucjonalizowaneja semantyka historyczna ............................................................... 42

Zakoczenie ................................................................................... 63


6/68


7/68

IZ Policy Papers nr 1(I) www.iz.poznan.pl 7

Przedmowa

Szanowni Pastwo,

Oddajemy do Pastwa rk pierwszy numer z nowej serii wydawniczej.

Zeszyty IZ Policy Papers prezentuj wyniki bada pracownikw Instytutu

Zachodniego (IZ).

Instytut Zachodni jest powsta w 1944 r. interdyscyplinarn jednostk

naukowo-badawcz, prowadzc w szczeglnoci badania z zakresu nauk:politycznych, historycznych, socjologicznych, ekonomicznych i prawnych.

Instytut legitymuje si pierwsz, najwysz kategori w 5-stopniowej skali,

oceny parametrycznej wszystkich placwek naukowych w Polsce, dokonanej

przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego w 2006 roku. Pod wzgl-

dem jakoci bada Instytut znajduje si na sidmym miejscu w kraju na liciewszystkich placwek humanistycznych, wliczajc poszczeglne wydziay

uniwersyteckie, inne uczelnie oraz placwki naukowo-badawcze. Ranga ta

jest potwierdzeniem wartoci merytorycznej i znaczenia bada prowadzo-nych w IZ. W 2008 roku do podstawowych grup tematycznych, angaujcych

pracownikw IZ, naleay: dzieje i wspczesno Niemiec oraz stosunkwpolsko-niemieckich; kultura polityczna, tosamo narodowa i przemianywewntrzne Niemiec; polityka zagraniczna RFN (prowadzona na forum

Unii Europejskiej wobec innych wiatowych mocarstw oraz w stosunku dopastw rozwijajcych si), a take procesy integracji europejskiej, budowy

partnerstwa midzy dawnymi czonkami UE i pastwami niedawnej akcesji

oraz stosunki transatlantyckie w dobie przemian Polska Europa - USA.

Wanymi elementami bada s take kwestia okupacji niemieckiej w Polsce

w czasie II wojny wiatowej oraz przemiany spoeczne na polskich ZiemiachZachodnich i Pnocnych.

W publikacjach naukowych Instytutu Zachodniego znajduje odbicie wie-

lowymiarowy charakter prowadzonych bada, wyraajcy si m.in. w pracach

historycznych, analizach wspczesnoci, komparatystyce i zastosowaniumodeli teoretycznych do werykacji wynikw badawczych. Rezultaty bada

naukowych wykorzystywane s w praktyce politycznej.

Jestem przekonany, e nasza nowa seria take spotka si z Pastwa zain-

teresowaniem.

ycz satysfakcjonujcej lektury,

Dyrektor Instytutu Zachodniego

Prof. dr hab. A. Sakson


8/68


9/68


Wstp

W 2008 r. w Polsce i w Niemczech trwaa oywiona dyskusja nad sposo-

bem upamitniania i przedstawiania wydarze wsplnej polsko-niemieckiej

historii. Przyczyniy si do tego podjte przez rzd Republiki Federalnej Nie-miec prace nad okreleniem formy upamitniania przymusowych przesiedleNiemcw dokonanych po II wojnie wiatowej oraz przyjcie przez rzd RFN3 wrzenia 2008 r. projektu ustawy regulujcej powstanie i status orodkaWidoczny Znak przeciwko ucieczce i wypdzeniu (Sichtbares Zeichen gegen

Flucht und Vertreibung)1.

Toczona w obu pastwach debata nad zasadnoci i form upamitnianialosw przesiedlonych Niemcw ukazaa przede wszystkim wybirczy cha-

rakter narodowej pamici zbiorowej. Skadajce si na ni elementy i sposb

ich przedstawiania dobierane s wedug obowizujcego w pastwie nurtu

kreacji historii. Szczeglnie wyrnione i odpowiednio nawietlone faktybuduj wspln (narodow) pami o przeszoci. Selektywne spojrzenie naminione czasy moe jednak powodowa, e w ssiednich pastwach i naro-dach pielgnowana bdzie zupenie inna prawda o przeszych wydarzeniach,

a stworzone historie pisane oddzielnie przez kady nard w swoim oglnym

wyrazie bd sobie zaprzecza.Przedstawianie spltanych losw narodw europejskich, szczeglnie

w czasie tragicznej dla wielu z nich II wojny wiatowej, wymaga wyjtkowejostronoci i duego wywaenia. Tym bardziej e wojna ta jest jednym z klu-czowych punktw, wok ktrych budowane s wspczesne ujcia historii. Nie

powinna wic dziwi wraliwo narodw i pastw na kwesti przedstawianiaprzebiegu oraz skutkw tej najdotkliwszej wojny minionego stulecia.

Ostrono spoeczestwa polskiego wobec de Niemcw do upamit-nienia wojennych i powojennych cierpie narodu niemieckiego wynika

z obawy przed znieksztacaniem wspczesnej historii Europy, zatarciem

rnicy midzy agresorem, ktry wywoa II wojn wiatow (i prowadzi po-

lityk eksterminacji) a jego oarami. W Europie wszystkie narody oraz grupyetniczne i religijne ucierpiay w konsekwencji wybuchu i przebiegu II wojny

wiatowej. Wiele zostao poddanych celowej i zorganizowanej eksterminacji,dowiadczyo masowych przesiedle, wymuszonych przez planow przemocpastwa lub midzynarodowe uzgodnienia aliantw. Nie wolno jednak zapo-

mina, e to z powodu niemieckiej, nazistowskiej polityki II wojna wiatowawybucha i miaa tak destrukcyjne oblicze. Polacy obawiaj si zafaszowania

historii, nazwania ich sprawcami masowych cierpie, gdy tymczasem gwny

ciar mczestwa bynajmniej nie ley po stronie Niemcw.

Polacy obawiaj si rwnie, e przedstawianie wyizolowanej z kontekstu

wojny krzywdy niemieckich przesiedlecw bdzie sprzyjao, na zasadzie

1 Tekst projektu ustawy i komentarz zob. R. F o r m u s z e w i cz, Przyszy status prawny Widocz-nego Znaku. Rzdowy projekt ustawy o utworzeniu Fundacji Niemieckie Muzeum Historyczne,

Biuletyn Instytutu Zachodniego nr 3/2008 z 25 wrzenia 2008 r.


10/68

IZ Policy Papers nr 1(I) www.iz.poznan.pl10

negatywnych skojarze, utrwalaniu bdnych i krzywdzcych przekona.

W prasie midzynarodowej (najczciej z powodu ignorancji piszcych) po-

jawiaj si okrelenia typu polskie obozy koncentracyjne, gdy tymczasemtakie miejsca jak Auschwitz-Birkenau byy niemieckimi, nazistowskimi

obozami utworzonymi na obszarze okupowanej Polski w celu eksterminacjiydw, Polakw, Romw i innych grup narodowociowych uwaanych przeznazistw za niepodane.

Niniejsze opracowanie powicone jest problematyce ksztatowaniapamici historycznej. Ma ono na celu zbadanie, na ile sprawcy odpowiedzialni

za wysiedlenia Polakw podczas II wojny wiatowej uzmysawiaj sobie wasnrol oraz sprawdzenie, w jakiej postaci w pamici historycznej narodu niemiec-

kiego obecna jest ta niechlubna przeszo. Realizacji tego celu su trzy od-rbne teksty. Pierwszy przedstawia plan, skal i zakres niemieckich przesiedle

na okupowanych ziemiach polskich (w latach 1939-1945) oraz losy Polakw

w obliczu masowej nazistowskiej akcji tworzenia przestrzeni yciowej dlaNiemcw. Drugi traktuje o wybirczej pamici zbiorowej, analizuje przemiany

niemieckiej pamici historycznej proces uwypuklania oar i krzywd naro-du niemieckiego oraz rozmywania winy za dokonane okruciestwa w czasie

wojny. Trzeci skupia si na analizie problematyki zinstytucjonalizowanej

(i nie) przemocy pastwa oraz badaniu sposobu jej odzwierciedlenia w polityce

historycznej rzdw oraz w tosamoci spoeczno-kulturowej narodw. Do-konuje te interpretacji zakresu pojciowego terminw uywanych do opisu

procesu wysiedle oraz deniuje ich emocjonalne odniesienia. Teksty rnisi form ujcia tematu, co z zamierzenia ma suy prezentacji rnych per-

spektyw badawczych, wszystkie jednak zestawione - przybliaj zawiocizbiorowej pamici oraz sposobw jej konstruowania.

Joanna Dobrowolska-Polak


11/68


Maria Rutowska

Niemieckie wysiedlenia i przesiedlenialudnoci na okupowanych

ziemiach polskich (1939-1945)

W krajach okupowanych przez III Rzesz przesiedlenia ludnoci rodzimejzwizane byy z planami germanizacyjnymi zajtych obszarw oraz prze-

budow Europy na podstawach rasowych. Najbardziej radykalny w swych

zamierzeniach by opracowany na przeomie lat 1941-1942 przez Gwny

Urzd Bezpieczestwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt - RSHA) General-

ny Plan Wschodni (Generalplan Ost - GPO). Wyznacza on w duchu zaoe

narodowego socjalizmu podstawy przebudowy Europy rodkowo-Wschodniejjako niemieckiej przestrzeni yciowej (Lebensraum). Zakada przesunicie

granicy etnicznej Rzeszy (Volkstumsgrenze) poprzez osadnictwo niemieckie

o okoo tysic kilometrw na wschd, a na poudniu a po Krym. cznie

z etnicznymi Niemcami planowano osiedli na wschodzie 10 mln ludzi.Terytoriami wyznaczonymi na ten cel byy rwnie okupowane ziemie pol-

skie (ziemie wcielone do III Rzeszy, Generalne Gubernatorstwo oraz Okrg

Biaostocki), republiki nadbatyckie, rejony lece na Ukrainie: ytomierski,

Kamieca Podolskiego i czciowo Winnicy oraz wydzielone obszary okrgPetersburga, Krym i uk Dniepru. Mieszkajc tam ludno oszacowanowRSHAna 45 mln, w tym 5-6 mln ydw. Spord nich 31 mln uwaanychza rasowo niepodanych przewidywano do wysiedlenia do zachodniej Sy-

berii. Wedug dyskutowanej w lutym 1943 r. wRSHAwersji GPOzakadano

wysiedlenie z czci ziem polskich wcielonych do Rzeszy 6-7 mln Polakw,z Generalnego Gubernatorstwa 10 mln, z krajw nadbatyckich - 3 mln,

z Galicji i zachodniej Ukrainy 6-7 mln, z Biaorusi 5-6 mln osb. ydzi mieli

by usunici cakowicie. Pozosta ludno zamierzano sprowadzi do roliprzymusowych robotnikw. Warunkiem realizacji planowanych na tak

skal przesiedle ludnoci byo zwycistwo III Rzeszy w wojnie prowadzonejprzeciwko ZSRR1. Ostatecznie przebieg dziaa wojennych spowodowa, e

najwiksze wysiedlenia ludnoci rodzimej przeprowadzono na okupowanychziemiach polskich oraz na wczonych do Rzeszy terenach jugosowiaskich

1 W podlegych Reichsfhrerowi SSH. Himmlerowi instytucjach przygotowywano kilka planwdotyczcych kolonizacji Europy rodkowo-Wschodniej. Okrelany w historiograi mianemGPOprojekt skada si faktycznie z 4 planw. Na temat GPO istnieje obszerna literaturam.in. Cz. M a d a j c z y k, Faszyzm i okupacje 1938-1945, t. I, Pozna 1983; H. H e i b e r, DerGeneralplan Ost.Dokumentation, Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte nr 6/1958; GeneralnyPlan Wschodni. Zbir dokumentw, pod red. Cz. Madajczyka. Warszawa 1990; W. W i p p e r-m a n n, Jak dalece nowoczesny by Generalplan Ost? Tezy i antytezy, w: Nazizm, Trzecia

Rzesza a procesy modernizacji, wybr i opracowanie H. Orowski, Pozna 2000.


12/68


i francuskich. W pozostaych okupowanych krajach dokonano ich w znacznie

mniejszym zakresie2.

Po podpisaniu traktatu Ribbentrop-Mootow 23 sierpnia 1939 r. i poko-

naniu Polski w wojnie w 1939 r. ziemie polskie znalazy si pod okupacj III

Rzeszy i ZSRR. Ponad 51% obszarw Rzeczypospolitej przyczono do ZSRR.Ziemie pod okupacj III Rzeszy podzielono: okoo 25% zachodniej czciPolski (obszar 91,9 tys. km2) wcielono w padzierniku 1939 r. do Rzeszy. Za-mieszkiwao go 10,138 mln osb, w tym 8,9 mln Polakw, 607 tys. Niemcw,

600 tys. ydw, 11 tys. Ukraicw i 21 tys. obywateli innych narodowoci.Z ziem tych utworzono cztery nowe jednostki administracyjne: dwa okrgi

Gau-Danzig-Westpreussen (Gdask-Prusy Zachodnie) i Reichsgau War-

theland(Okrg Kraju Warty)oraz dwie rejencje katowick i ciechanowsk.

Z pozostaych obszarw okupowanych przez Niemcw (centralna Polska)

utworzono na podstawie zarzdzenia Hitlera z dnia 12 padziernika 1939 r.

(z moc obowizujc od 26 padziernika 1939 r.) Generalne Gubernator-stwo (GeneralgouvernementGG). Byo ono cakowicie podporzdkowane

III Rzeszy i zarzdzane przez Hansa Franka jako generalnego gubernatora.

Obszar GG wynosi 95 742 km2, w grudniu 1938 r. zamieszkiwao go 11,4

mln osb. Po napaci III Rzeszy na ZSSR w czerwcu 1941 r., 1 sierpnia tegoroku przyczono do GG - przejte od ZSRR - tereny wschodniej Polski (bye

wojewdztwa: stanisawowskie, tarnopolskie i cz lwowskiego), tworzcz nich dystrykt galicyjski. Powierzchnia GG powikszya si wtedy do 145 180

km2. Doranym celem wadz hitlerowskich bya maksymalna eksploatacjatego obszaru na potrzeby Rzeszy, perspektywicznie za przygotowanie go do

przyszej niemieckiej kolonizacji3.Niemieckie plany wobec okupowanych ziem polskich w czasie II wojny

wiatowej rniy si w sposb zasadniczy od stosowanej w latach zaborupruskiego polityki kolonizacyjnej. Zakaday zdobycie na wschodzie tzw.

przestrzeni yciowej (Lebensraum), tj. ziemi wolnej od dotychczasowych

mieszkacw i jej zgermanizowanie metod kolonizacji. Wybr metody

wynika z faktu, e narodowociowy program nazistowski nie przewidywagermanizacji ludzi obcych etnicznie i rasowo, wysuwa natomiast postulat

germanizacji ziemi. Usunicie zatem ludnoci polskiej z ziem wcielonychdo Rzeszy i zasiedlenie ich Niemcami byo podstaw realizacji przyjtych

planw germanizacyjnych. Nie wykluczao to wszake stosowania innychinstrumentw z zakresu hitlerowskiej polityki narodowociowej, ktre mia-

y rwnie na celu zmniejszenie liczby ludnoci polskiej na tych terenach.Naleay do nich zagada ydw, eksterminacja Polakw, wywzki na roboty

przymusowe, wpisywanie na niemieck list narodow, podwyszanie wieku

przy zawieraniu maestw itp.

Prowadzenie polityki narodowociowej w nowo utworzonych prowincjachRzeszy powierzone zostay dowdcySSi policji Rzeszy Heinrichowi Himmle-

2 Cz. M a d a j c z y k, Faszyzm , t. II, Pozna 1984, s. 257-280.3

W. B o n u s i a k, Polska podczas II wojny wiatowej, Rzeszw 2003, s. 55, 68.

Maria Rutowska


13/68


rowi (Reichsfhrer SS und Chef der Deutschen Polizei), ktry dekretem z dnia

7 padziernika 1939 r. zosta Komisarzem Rzeszy dla Umocnienia Niemiec-

koci (Reichskommissar fr die Festigung deutschen Volkstums RKFDV).Wspomniany dekret przyznawa Himmlerowi ogromn wadz zarwno

w zakresie wyznaczania obszarw osadnictwa na terytoriach okupowanych,jak i dokonywania zmian na mapie etnicznej i demogracznej Europy4.

Podstawowym zadaniem powoanego Urzdu Komisarza Rzeszy dla Umac-

niania Niemieckoci stao si, po wysiedleniu ludnoci polskiej, przesiedleniena obszar nowo utworzonych z ziem polskich okrgw Rzeszy Niemcw et-

nicznych (Volksdeutsche) z krajw nadbatyckich (Litwy, otwy i Estonii tzw.

Baltendeutsche) oraz Woynia, wschodniej Galicji i Biaostocczyzny. Zamys

ich przesiedlenia z tych terenw sta si moliwy po podpisaniu 28 wrzenia1939 r. w Moskwie przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy Joachima

Ribbentropa i komisarza spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesawa Mootowa

ocjalnego ukadu o granicy i przyjani pomidzy ZSRR i Niemcami, gdziew zaczonym do ukadu protokole wyraono zgod na wymian ludnoci.

Do grupy przesiedlonej w lutym i marcu 1941 r. z obszarw znajdujcych

si pod okupacj sowieck naleeli Niemcy z Litwy. Ponadto jesieni 1940 r.

i w pierwszych miesicach 1941 r. przesiedlono take na ziemie wcielone

25 475 Niemcw zamieszkaych na Lubelszczynie. cznie zatem w latach1939-1941 na obszarach polskich wcielonych do Rzeszy osiedlono 360 929

Niemcw etnicznych.

Ostatnimi skierowanymi na ziemie wcielone w drugiej poowie 1944 r.

byli Niemcy pochodzcy w wikszoci z obszarw pooonych nad Morzem

Czarnym. Ta akcja przesiedlecza bya spowodowana klskami militarnymiIII Rzeszy na froncie wschodnim. Wikszo spord nich, ponad 241 tys.osb, wywieziono na polskie ziemie wcielone. Liczba wszystkich osiedlonych

do 1944 r. Niemcw w tej czci okupowanej Polski wyniosa 631 485 osb,z tego ponad 85% skierowano do Kraju Warty, 7,9 % do Okrgu Gdask-Prusy

Zachodnie, 5,8% na lsk i 1,2 % na obszary polskie wcielone do Prus Wschod-nich. Ponadto osiedlali si te lub byli tutaj kierowani Niemcy z Rzeszy, gw-

nie urzdnicy pastwowi i pracownicy umysowi, zatrudniani w gospodarce,

a w dalszej kolejnoci kupcy i przemysowcy oraz rolnicy i robotnicy5.W celu sprowadzenia Niemcw zamieszkaych na wymienionych obszarach

Europy Poudniowo-Wschodniej i osiedlenia ich na terenach ziem polskichwcielonych do Rzeszy utworzono specjalne urzdy. Naleay do nich m. in.

powstaa w padzierniku 1939 r. Centrala Imigracyjna (Einwandererzentral-stelle EWZ) oraz Etniczno-Niemiecka Placwka Porednictwa (VolksdeutscheMittelstelle)6. Ponadto penomocnik komisarza Rzeszy i jego zastpca wsp-

4 Cz. M a d a j c z y k, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 1970, s. 81-82.5 Cz. u c z a k, Polska i Polacy w drugiej wojnie wiatowej, Pozna 1993, s. 167; J. M a r c z e-

w s k i,Hitlerowska koncepcja polityki kolonizacyjno-wysiedleczej i jej realizacja w OkrguWarty, Pozna 1979, s. 333-347; J. S o b c z a k, Hitlerowskie przesiedlenia ludnoci niemieckiejw dobie II wojny wiatowej, Pozna 1966, s. 27-32.

6

J. M a r c z e w s k i, op. cit., s. 134-135.

Niemieckie wysiedlenia i przesiedlenia ludnoci na okupowanych ziemiach polskich (1939-1945)


14/68


pracowali z wieloma instytucjiami, zajmujcymi si zagospodarowaniem prze-

jtego polskiego mienia, takich jak m.in. Urzd Powierniczy (Treuhandstelle),

ktry konskowa, przejmowa i zarzdza polskim majtkiem, aby ostatecznieprzekaza go w rce niemieckie. Podobnie na innych terytoriach okupowanych

przez III Rzesz tworzono instytucje odpowiedzialne za wysiedlanie ludno-ci rodzimej i osadnictwo na jej miejsce Niemcw. Dziaania takie podjtow Protektoracie Czech i Moraw, Lotaryngii, Alzacji, Sowenii, krajach batyc-

kich i na okupowanych obszarach Zwizku Radzieckiego.

Obok przygotowywanych dugofalowych planw wysiedle powstaway

inne, ktre na okupowanych obszarach realizowano doranie. Rozpoczciew 1939 r. wysiedle na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy ludnoci pol-skiej poprzedzia dyskusja w najwyszym gremium wadz niemieckich nad ich

liczebnymi rozmiarami. Podczas realizacji pierwszego planu krtkofalowego

(1. Nahplan), w okresie od 1 do 17 grudnia 1939 r., przewidywano wysiedlenie

z ziem wcielonych do Rzeszy na obszar Generalnego Gubernatorstwa okoo80 tys. osb; w drugim planowanym na 1940 r., nazwanym przejciowym(Zwischenplan) ponad 600 tys., w kolejnym, okrelanym jako drugi plankrtkofalowy (2. Nahplan), przewidzianym do realizacji w 1941 r. ponad 800

tys. Z wyjtkiem pierwszego pozostae dwa plany wykonano tylko w czci.W pocztkach listopada 1939 r. zadanie wysiedlenia z obszarw wcielo-

nych ludnoci polskiej i ydowskiej otrzymali w poszczeglnych okrgachi na obszarze Generalnego Gubernatorstwa inspektorzy policji bezpieczestwa

i suby bezpieczestwa. Zgodnie z rozkazem H. Himmlera centralnym plano-

waniem wysiedle ludnoci polskiej i ydowskiej mia si zaj Gwny Urzd

Bezpieczestwa Rzeszy, kierowany przez SS-Obergruppenfhrera ReinhardaHeydricha. Kierowanie akcjami wysiedleczymi powierzone zostao departa-

mentowi IVRSHA, ktrego kierownikiem by SS-ObersturmbannfhrerAdolf

Eichmann7. Bezporednio za wysiedlenia byy przeprowadzane przy udzialernych formacji policyjnych. Powierzenie przeprowadzenia akcji wysiedle-

czych podobnie jak eksterminacji ludnoci polskiej policji bezpieczestwaoraz wsppracujcemu z ni caemu aparatowi SSpowodowao, e miay one

charakter wyjtkowo brutalny i byy zwizane nie tylko z utrat mienia, ale

take z naraaniem ycia i zdrowia wysiedlanych.

Przygotowania do organizacji wysiedle ludnoci polskiej i ydowskiej

z ziem wcielonych do Generalnego Gubernatorstwa podjto ju w poowiepadziernika 1939 r. powoujc pierwsze specjalne placwki, zajmujcesi sprawami wysiedleczo-osadniczymi. Ich nazwy ulegay kilkukrotnym

zmianom. Dopiero w kwietniu 1940 r. utworzono w Poznaniu Central Prze-

siedlecz (Umwandererzentralstelle UWZ), ktra wraz z innymi tego typu

placwkami bya odpowiedzialna za wysiedlenia ludnoci polskiej do GG orazjej przesiedlenia wewntrz poszczeglnych okrgw ziem wcielonych8.

7 Cz. u c z a k, Polityka ludnociowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce,Pozna 1979, s. 118; F. B e d r f t i g, Lexikon III. Reich, Hamburg 1994, s. 98 i 326, 327.

8 Jej pena nazwa urzdowa brzmiaa: Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD Umwande-

rerzentralstelle in Posen.

Maria Rutowska


15/68


Obszarem, na ktrym skoncentrowao si osadnictwo niemieckie i akcje

kolonizacyjne okaza si Kraj Warty (Warthegau). Sta si on najwaniejszym na

ziemiach wcielonych niemieckim terenem osiedleczym, co w konsekwencji

spowodowao przeprowadzenie tutaj najbardziej masowych akcji wysiedle

polskiej ludnoci. Sprzyjao temu stanowisko namiestnika (Reichsstatthalter)tego Okrgu Arthura Greisera, ktry by zdecydowanym przeciwnikiem chobyczciowej germanizacji Polakw jako metody, ktra poniosa cakowite askow okresie zaboru pruskiego. Wyrazi to w nastpujcy sposb: Zniemczenie

Warthegau oznacza wedug mnie, e aden inny nard oprcz niemieckiego

niema prawa tu mieszka. To jest rnica midzy moj kolonizacj, a starkolonizacj bismarckowsk9.

Jak ju wspomniano, wysiedlanie polskiej ludnoci z Kraju Warty odbywaosi w kilku etapach. Podczas pierwszego planu do l7 grudnia 1939 r., wedug

niemieckich sprawozda, deportowano z 87 883 osoby, w wikszoci Polakw,

lecz take ydw. W kolejnym planie wysiedle, przeprowadzonym w czasieod 10 lutego do 15 marca 1940 r., wysiedlono do GG 40 128 Polakw. W marcu

1940 r. wstrzymano czasowo transporty z wysiedlonymi do GG. Bezporedniprzyczyn tej decyzji stao si podjcie przygotowa do dziaa wojennych

na zachodzie Europy. Wznowienie wysiedle nastpio w maju 1940 r. ju

po powstaniu Centrali Przesiedleczej. Ta zmiana organizacyjna miaa

w ocenie okupanta usprawni przebieg akcji wysiedleczej. Rozpocza onaokres najwikszych liczbowo wysiedle ludnoci polskiej do GG. Ostateczniew okresie od maja 1940 r. do 20 stycznia 1941 r. wywieziono 121 594 osoby.

Ponadto do 15 marca 1941 r. wysiedlono z Kraju Warty jeszcze 19 226 osb,

w tym 17 086 Polakw i 2140 ydw. cznie zatem z Kraju Warty od grudnia1939 r. do marca 1941 r. wysiedlono do GG ponad 280 600 osb 10.

Na pozostaych obszarach ziem wcielonych wysiedlenia ludnoci polskiejdo GG przeprowadzono w mniejszej skali. Namiestnicy Okrgu Gdask-Prusy

Zachodnie Albert Forster i Grnego lska Josef Wagner (pniej Fritz Bracht)byli w zasadzie przeciwni kolonizacji swoich okrgw przy pomocy przesiedla-

nych tutaj Niemcw i zgadzali si na ich przyjcie tylko w niewielkiej liczbie.

Na Pomorzu A. Forster zamierza realizowa polityk germanizacji ludzi,a nie ziemi uwaajc, e po przeprowadzeniu jesieni 1939 r. wielkich akcji

eksterminacyjnych polskiej inteligencji pozosta miejscow ludno polsk

bdzie mona podda germanizacji. Na du natomiast skal realizowanotutaj akcje przesiedle. Jednak z organizowania akcji wysiedleczych do GG

cakowicie nie zrezygnowano i przeprowadzono je w maju, a nastpnie we

wrzeniu i padzierniku 1940 r. Dotkny one przede wszystkim Polakwzamieszkaych na Pomorzu, ale urodzonych w centralnej i wschodniej Polsce,

9 Cyt. za J. G u m k o w s k i, T. K u a k o w s k i, Zbrodniarze hitlerowscy przed NajwyszymTrybunaem Narodowym, Warszawa 1961, s. 38.

10 Archiwum II wojny wiatowej Instytutu Zachodniego (dalej cyt. I.Z.Dok.) sygn. I.Z.Dok. I-152,Monatsbericht der UWZ-Litzmannstadt. Oktober 1944; W. J a s t r z b s k i, Hitlerowskiewysiedlenia z ziem polskich wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945, Pozna 1968, s. 73-74;M. R u t o w s k a, Wysiedlenia ludnoci polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa

1939-1941, Pozna 2003, s. 57-58.



16/68


ponadto - jak to okrelono nie wyniszczone elementy antyniemieckie iaso-cjalne. W pierwszej zorganizowanej akcji w maju 1940 r. wysiedlono do GG

7136 osb mieszkacw Bydgoszczy, Gdyni, Gdaska, Wejherowa, Tczewa,

Grudzidza i Torunia. W drugiej, przeprowadzonej we wrzeniu i padzierniku

tego roku, ponownie wywieziono 1700 Polakw pochodzcych z Bydgoszczyi 21 922 z Gdyni. Ponadto na przeomie lat 1940-1941 celem przygotowania

miejsc dla okoo 400 rodzin niemieckich przesiedlonych z Generalnego Gu-

bernatorstwa, 2500 rodzin niemieckich z Litwy oraz 12 tys. rodzin z Besarabii,

wysiedlono do GG poprzez obozy przesiedlecze w odzi kolejnych 10 123

Polakw oraz 381 ydw. cznie w ramach akcji wysiedleczych do 15 marca

1941 r. deportowano do Generalnego Gubernatorstwa z okrgu Gdask Prusy

Zachodnie 41 262 osoby11.

Przeprowadzone za porednictwem dzkiej Centrali Przesiedleczejw okresie od 23 wrzenia do 12 listopada 1940 r. wysiedlenia ludnoci polskiej

z Okrgu Grnolskiego do GG objy 22 148 osb. Bya to ludno wiejskaoraz miejska zamieszkaa na terenie powiatu ywieckiego i w miecie ywiec,na jej miejsce osiedlono 600-800 rodzin grnikw niemieckich z Galicji12.

Na obszarze rejencji ciechanowskiej deportacje do Generalnego Guber-

natorstwa dotkny Polakw i ydw zamieszkaych na terenie powiatu

i miasta Mawa. W pierwszej, majcej miejsce w okresie od 10 do 20 listopada,

wysiedlono 10 700 osb. Wrd wysiedlonych w drugiej akcji od 5 do 17 grud-nia znalazo si 6687 Polakw i 3259 ydw. cznie zatem z tego obszaru

wysiedlono do GG 20 646 osb13.

Do podstawowych kryteriw stosowanych przy wyznaczaniu Polakw do

wysiedlenia naleay: przeszo polityczna, przynaleno do warstwy polskiejinteligencji, zdolnoci do penienia roli przywdcw lub czonkw konspiracjiniepodlegociowej, posiadany majtek i miejsce zamieszkania; take niechmiejscowych Niemcw do poszczeglnych Polakw. Deportowano take osoby,

ktre zamieszkay na ziemiach wcielonych po 1918 r. (tzw. Kongresspolen),

przestpcw kryminalnych oraz okrelane jako asocjalne. Zalecano te wysie-

dlenie odpowiedniej liczby rzemielnikw, kupcw oraz osb posiadajcychinne wasnoci przekazywane osiedlajcym si Niemcom. Uwzgldniano przytym potrzeby gospodarcze Rzeszy, ktre wymagay pozostawienia odpowied-

niej liczby rzemielnikw i urzdnikw polskich, pod warunkiem jednak, e

11 W. J a s t r z b s k i, J. S z i l i n g, Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdaskim w latach1939-1945, Gdask 1979, s. 141-159; W. J a s t r z b s k i, Bilans rzdw na ziemiach polskichwcielonych do Rzeszy (1939-1945), w: Wrzesie 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem za-chodnich i pnocnych Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. R. Sudziskiego i W. Jastrzbskiego,Toru - Bydgoszcz 2001, s. 175-183.

12 A. K o n i e c z n y, Wysiedlenia ludnoci polskiej powiatu ywieckiego w 1940 r. (Saybusch-Aktion), Studia lskie. Seria nowa, t. XX, Opole 1971, s. 246; Sz. D a t n e r, J. G u m k o- w s k i, J. L e s z c z y s k i, Wysiedlanie ludnoci polskiej z ziem polskich wcielonych doRzeszy, Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce (dalej cyt. BGK),t. XII, Warszawa 1960, dok. nr 43, s. 98; dok. nr 80, s. 136; dok. nr 83, s. 133; S. S t e i n b a-ch e r, MusterstadtAuschwitz, Germanisierungspolitik und Judenmord in Ostoberschlesien,Mnchen 2000, s. 136.

13 W. J a s t r z b s k i, Hitlerowskie wysiedlenia..., s. 70-74, 81; Cz. M a d a j c z y k, Polityka III

Rzeszy..., t. I, s. 336.

Maria Rutowska


17/68


nie bd oni obcieni politycznie. Wysiedlanym zezwalano na zabranie tyl-

ko bagau rcznego. Nie mg on przekroczy w pierwszym okresie wysiedle12 kg na osob doros, a od wiosny 1940 r. 25 - 30 kg. Dla dzieci limit ten by

ograniczony o poow. Nie wolno byo zabiera biuterii (z wyjtkiem lubnych

obrczek), dzie sztuki, dewiz oraz innych wartociowych przedmiotw. Napodstawie oklnika H. Himmlera z 10 listopada 1939 r. majtek pozostawio-

ny przez wysiedlanych podlega konskacie na rzecz Rzeszy, a za zabranie zmieszkania przedmiotw innych poza cile okrelonymi groziy surowe kary.W pierwszym okresie pozostawiano Polakom po 200 z, a ydom po 100 z na

osob. Pniej kwot t ograniczono dla Polakw do 50 RM, dla ydw do 25RM. Rewizje przeprowadzane podczas wysiedlania z mieszka i w obozach

przesiedleczych oraz przed zaadowaniem do transportw miay gwnie na

celu zabranie ukrytych przez Polakw pienidzy i kosztownoci14.

Zarzdzenie Himmlera z 30 padziernika 1939 r. przewidywao usuni-

cie ydw z obszarw polskich ziem wcielonych do III Rzeszy w okresie odlistopada 1939 r. do lutego 1940 r. i utworzenie dla nich na Lubelszczynie(midzy Bugiem, Wis a Sanem) specjalnego rezerwatu. W okresie od listo-

pada 1939 r. do lutego 1940 r. wywieziono do GG prawie wszystkich ydw

zamieszkaych w zachodnich powiatach Kraju Warty, gdzie ich skupiska byy

niewielkie. Natomiast z powiatw pooonych na wschodzie wysiedlono ich

w tym samym czasie tylko w niewielkiej czci. W lutym 1940 r. odroczonoocjalnie na polecenie Gringa przesiedlenia ydw z Kraju Warty do GG,a latem i jesieni tego roku przeprowadzono masowe wysiedlanie Pola-

kw. Decyzj o wznowieniu deportacji ludnoci ydowskiej do GG podjto

w padzierniku 1940 r., ostatnie za transporty wysano na ten obszar w lutymi marcu 1941 r. Pozostaych na ziemiach wcielonych ydw zaczto przesiedlado tworzonych gett, by pniej podda ich masowej zagadzie15.

Poszczeglne akcje wysiedlecze rozpoczynano od otoczenia silnymi kor-

donami policji poszczeglnych miejscowoci, a w miastach - ulic. Miao tomiejsce najczciej pnym wieczorem lub wczenie rano. Polacy usuwanibyli najczciej w cigu 15 do 30 minut, wyjtkowo wyznaczano im okoogodziny na spakowanie dozwolonych rzeczy. Wikszo spord wysiedlonychPolakw i ydw przewoono do prowizorycznych obozw przesiedleczych.

Pozostaych, z miejscowoci posiadajcych korzystne poczenia kolejowe,

kierowano do wiosny 1940 r. od razu na dworce kolejowe i stamtd wywoonobezporednio na obszar GG.

Pierwsze obozy dla wysiedlanej ludnoci polskiej przed wywzk do GGutworzone zostay w Wielkopolsce. Lokalizowane byy najczciej w zabudo-waniach i obiektach gospodarczych, przemysowych, wojskowych, budynkach

nalecych do organizacji spoecznych i owiatowych oraz zwizkw wyzna-

14 BGK, t. XII, s. 24 - 28.15 D. D b r o w s k a, Zagada skupisk ydowskich w Kraju Warty w okresie okupacji hitle-

rowskiej, Biuletyn ydowskiego Instytutu Historycznego nr 13-14/1955, s. 122-184; Ekster-minacja ydw na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbir dokumentw,

zebrali i opracowali T. Berenstein, A. Eisenbach, A. Rutkowski, Warszawa 1957, s. 33.



18/68


niowych. Tam, w niezwykle prymitywnych warunkach przez kilka, kilkanaciedni lub kilka tygodni wiziono wysiedlonych przed ostateczn deportacj.

Cho wszystkie potocznie nazywane byy obozami przejciowymi (ber-gangslagerlub Durchgangslager), to okrelano je te innymi terminami, jak:

Lager(obz), Internierungslager(obz dla internowanych), Umsiedlungslager(obz wysiedleczy) czySammellager(obz zbiorczy).

Jednym z pierwszych by utworzony w listopadzie 1939 r. w Poznaniu obz

przesiedleczy w dzielnicy Gwna (Durchgangslager Glowna), z ktrego do

poowy maja 1940 r. wywieziono do GG ponad 33 tys. mieszkacw Poznania

i Wielkopolski. Do wiosny 1940 r. istniay te na ziemiach wcielonych mniejsze

obozy przesiedlecze dla wysiedlanych do GG. Natomiast od wiosny 1940 r.

wszystkich deportowanych Polakw z tych obszarw kierowano bezpored-nio do kilku tego rodzaju obozw utworzonych w odzi i okolicach. Mogy

one pomieci jednorazowo okoo 15 tys. osb. Do najwikszych naleay:

obz w Konstantynowie k. odzi (Lager in Konstantinow) oraz tzw. centralnyobz przejciowy (Durchgangslager) w odzi, ktry spenia funkcj punkturozdzielczego do innych obozw. Przeprowadzano w nim ponadto wstpne

selekcje rasowe oraz kwalikowano poszczeglne osoby do wysyki na robotyprzymusowe do Rzeszy. Natomiast przeznaczeni do wysiedlenia przebywali

w obozach, czekajc na transport do GG16.

Dla wysiedlanej ludnoci polskiej z okrgu Gdask-Prusy Zachodnienajwikszy zbiorczy obz przesiedleczy powsta w 1940 r. w Toruniu (tzw.

Szmalcwka), pozostae utworzono w Tczewie, Jabonowie, Potulicach i Smu-

kale. Z 22 obozw przejciowych dla Polakw, ktre powstay na terenach

rejencji katowickiej i opolskiej, pi funkcjonowao a do koca okupacji. Byyto obozy w Czechowicach, Gorzycach, Kietrzu, Kochowicach i Siemianowi-

cach. Niektre z nich od marca 1941 r. peniy rol obozw pracy17.

Po przywiezieniu do obozw wszystkich wysiedlonych rejestrowano,

a nastpnie poddawano rewizji, ktrej celem byo odebranie cennych przed-

miotw. Wikszo budynkw, wchodzca w skad poszczeglnych obozw,nie bya dostosowana do przetrzymywania w nich ludzi, nawet przez krtki

okres. Dokuczliwe i grone w skutkach byo zwaszcza zimno panujcew pomieszczeniach obozowych oraz ndzne odywianie. W szczeglnie trudnej

sytuacji byy pierwsze grupy wysiedlonych Polakw, ktrzy nawet skpe racje

ywnociowe otrzymali dopiero po kilku dniach pobytu w obozie. Trudne tedo wyobraenia byy istniejce w obozach warunki sanitarne, co w poczeniu

z innymi niedogodnociami stanowio przyczyn zachorowa wielu osb,a take zgonw, szczeglnie dzieci i osb starszych.

16 S. A b r a m o w i c z, Obozy przejciowe i przesiedlecze, w: Obozy hitlerowskie w odzi, podred. A. Gowackiego i S. Abramowicza, d 1998, s. 101-132.

17 M. W a r d z y s k a, Obozy hitlerowskie i ich rola w polityce okupacyjnej III Rzeszy, w:Obozy hitlerowskie w odzi..., s. 19-21; Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945.Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979; W. J a s t r z b s k i, Potulice hitlerowski obzprzesiedleczy i pracy 1941-1945, Bydgoszcz 1967; A. K o n i e c z n y, Polenlager obozy dlawysiedlonej ludnoci polskiej na Grnym lsku w latach 1942-1945, Studia lskie, Seria

nowa, t. XXI, Opole 1972.

Maria Rutowska


19/68


Akcje wywoenia wysiedlonej ludnoci polskiej z ziem wcielonych naobszar GG przeprowadzano przy zastosowaniu transportu kolejowego. Prze-

jazd transportu trwa najczciej kilka dni, a wysiedleni Polacy odbywali tpodr stoczeni ponad miar, najczciej w nieogrzewanych wagonach

osobowych lub towarowych. Dokuczay im gd i przejmujce zimno, szcze-glnie podczas surowej zimy 1939/1940 r. Wywoonym za w okresie latai wczesnej jesieni 1940 r. towarzyszyy upay, pragnienie i brak powietrza.

Wszystkie te okolicznoci stanowiy bezporedni przyczyn majcychmiejsce przypadkw mierci w transportach, przede wszystkim dzieci orazosb starszych i chorych18.

Wan cezur chronologiczn w realizacji planw deportacyjnych okaza

si marzec 194l r., kiedy to zawieszono akcje wysiedle ludnoci polskiej doGeneralnego Gubernatorstwa. Nie okrelono wtedy czasu obowizujcychogranicze. Kiedy jednak sytuacja militarna Rzeszy nie rokowaa przywr-

cenia warunkw umoliwiajcych podjcie kolejnych akcji wysiedle Pola-kw do GG, podjto decyzj, aby je nadal przeprowadza, ale w zmienionejformie.

Prawdopodobnie SS-ObersturmbannfhrerHermann Krumey - kierownik

UWZw odzi by pomysodawc przeprowadzania zamiast wysiedle do GG

rugw (Verdrngung) i przesiedle wewntrznych (Umquatierung) ludnocipolskiej w obrbie poszczeglnych powiatw bd okrgw19. Rugowaniupodlegali gwnie obywatele polscy pochodzenia ydowskiego.

Przesiedlenia wewntrzne przybray wielkie rozmiary szczeglnie w 1942 r.

i byy przeprowadzane przez oddziay Centrali Przesiedleczej nie tylko na

ziemiach wcielonych, lecz take w Generalnym Gubernatorstwie. W najwik-szej mierze dotkny one ludno wiejsk, nastpnie robotnikw i osoby nie-posiadajce zawodu. Natomiast Polakw zamieszkaych w miastach usuwano

z lepszych mieszka i umieszczano w prymitywnych lokalach na peryferiach.

Zdarzao si, e takiego rodzaju usunicia dotykay wielokrotnie te same

osoby czy rodziny.

Na wsi przesiedle polskich chopw dokonywano gwnie ze wzgldu

na potrzeb przygotowywania wikszych gospodarstw dla kolonistw nie-

mieckich oraz przekazywania gruntw na cele wojskowe lub zalesianie. Przy

okazji przesiedle kierowano zwaszcza modych Polakw na roboty przymu-

sowe, pozostaych lokowano czsto w tej samej gminie, jeli byo to moliweu krewnych lub znajomych. Wzmoone przesiedlenia powodoway, e w nie-

18 Opis warunkw, w jakich podrowali wysiedleni w grudniu 1939 r., znalaz si w sprawozdaniusporzdzonym w tym czasie przez niemieckiego starost Bechta z Tarnowa w GG. Transportynie byy w ogle zorganizowane..., I tak niedawno transport z Poznania odszed we wtorek iprzyby bez zaopatrzenia w pitek. W Krakowie wyadowano 40 zmarych w drodze dzieci.(Cyt. za J. M a r c z e w s k i, op. cit., s. 166.) W dniu 4 stycznia 1940 r. na konferencji w RSHA

w Berlinie zwoanej przez A. Eichmanna, obecny na tym spotkaniu referent do spraw wysie-dle SS-HauptsturmfhrerMhr powiedzia: Ludzie musieli przebywa a do omiu dni wzamknitych wagonach kolejowych bez moliwoci zaatwiania potrzeb naturalnych. Poza tym

w jednym tylko transporcie podczas wielkiego zimna nastpio 100 wypadkw zamarznicia(BGK, t. XII, 1960, dok. nr 12, s. 56).

19

Cz. M a d a j c z y k, Polityka III Rzeszy..., t. I, s. 320.



20/68


ktrych powiatach zabrako nawet prymitywnych mieszka dla ludzi nimi

dotknitych ( m. in. w kaliskim, ostrowskim i wieluskim). Zdecydowano

wic o utworzeniu tam tzw. rezerwatw dla Polakw (Polenreservate). Zgru-

powani w nich przesiedleni pozostawali pod cisym nadzorem policyjnym

i nie mogli ich opuszcza bez zezwolenia. Spord nich cz zdolna do pra-cy zatrudniana bya m. in. przy robotach publicznych. Pozostali niezbdne

rodki do ycia musieli wygospodarowywa sami, uprawiajc oddane im nazagospodarowanie nieuytki. Koncepcja rezerwatw nie sprawdzia si jednak

ze wzgldu na due zapotrzebowanie na polskich robotnikw w Rzeszy i na

obszarze ziem wcielonych. Ostatecznie przestay one istnie w 1943 r., jednakwadze niemieckie postanowiy wrci do koncepcji rezerwatw dla Polakwpo zakoczeniu wojny20.

W obszernej literaturze przedmiotu podawane s rne liczby i szacunki,

czsto bardzo od siebie odbiegajce, dotyczce wysiedle i przesiedle obywa-

teli polskich z ziem polskich wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945. Abyje ucili, za podstaw ustale liczbowych dotyczcych niemieckich akcjiwysiedleczych przyjto dane zawarte w sprawozdaniach Centrali Przesiedle-

czej (UWZ). Wedug nich z polskich ziem wcielonych do III Rzeszy od grudnia

1939 r. do marca 1941 r. wysiedlono do GG 365 tys. osb. oraz przesiedlono

i wyrugowano do koca 1944 r. prawie 843 tys. osb.

Tabela 1Wysiedlenia do Generalnego Gubernatorstwa oraz przesiedlenia wewntrzneludnoci polskiej na obszarach ziem polskich wcielonych do Rzeszy w latach1939-1944

Nazwa okrgu Wysiedleni do GG(od XII 1939 r.

do 15 III 1941 r.)

Przesiedlenii wyrugowani

Razem osb

Kraj Warty 280 609 345 022 625 631

Gdask-Prusy Zachodnie 41 262 70 000 111 262

Grny lsk 22 148 59 191 81 339

Rejencja ciechanowska 20 646 4 000 24 646

Razem osb: 364 665 474 213 842 878

rdo: I.Z. Dok.I-152, Monatsbericht der UWZ Litzmannstadt. Oktober 1944; Cz. M a d a j -c z y k, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I. Warszawa 1970, s. 336, tab. 30; W. J a s -t r z b s k i , Hitlerowskie wysiedlenia z ziem polskich wcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945, Pozna 1968, s. 132-134; M. B r o s z a t,Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945,Stuttgart 1961, s. 101; A. K o n i e c z n y, Wysiedlenia ludnoci powiatu ywieckiego w 1940 r.(Saybusch-Aktion), Studia lskie, Seria nowa, t. XX. Opole 1971, s. 246, 247; M. R u t o w s- k a, Wysiedlenia ludnoci polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941,Pozna 2003, s. 37; S. S t e i n b a c h e r, Musterstadt Auschwitz.Germanisierungspolitik undJudenmord in Ostoberschlesien, Mnchen 2000, s. 131-138.

20 W. J a s t r z b s k i, Hitlerowskie wysiedlenia..., s. 93, 94; J. S t o c h, Polenreservate w tzw.

Kraju Warty, BGK, t. XVII, Warszawa 1967.

Maria Rutowska


21/68


Z powyszego zestawienia wynika, e w najwikszym stopniu wysiedlenia

do GG oraz przesiedlenia dotkny ludno polsk zamieszka na obszarzeKraju Warty. Znaczn tez cz spord przesiedlonych z tego obszaru, boponad 118 tys. urzdy pracy skieroway na roboty przymusowe do Rzeszy i na

terenie Kraju Warty; ponad 23 tys. osb wysano do pracy we Francji, a 17 423wywieziono do Rzeszy celem zniemczenia.

W przypadku Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie oprcz wysiedle do GG

do koca 1942 r. przesiedlono, osadzono w obozach pracy oraz skierowano na

roboty przymusowe lub poddano akcji germanizacyjnej 30 232 osoby. Naley

jednak wzi pod uwag, e poza organizowanymi akcjami wysiedleczymiprzeprowadzono m. in. w dniach od 12 do 26 padziernika 1939 r. wysiedlenieponad 12 tys. mieszkacw Gdyni, a dalszych ok. 28 tys. opucio miasto,nie czekajc na nakaz policyjny. Spord nich 8 tys. wyjechao do Warszawy,prawie 10 tys. zamieszkao w Poznaniu lub w jego okolicy, pozostaych blisko

10 tys. osb wywieziono w Kieleckie. W lutym 1940 r. namiestnik OkrguRzeszy Gdask-Prusy Zachodnie, A. Forster podawa, e ogem tylko z Gdyni

wysiedlono 40 tys. osb21. cznie wic z Okrgu Gdask-Prusy Zachodnie

wysiedlono do GG oraz przesiedlono i wyrugowano ponad 131 tys. osb.

Spord przesiedlonych na Grnym lsku 9016 osb umieszczonowPolenlagrach, a 5100 skierowano na roboty przymusowe w Rzeszy22.

Trudna jest do ustalenia liczba Polakw i ydw, ktrzy w obawie przed

aresztowaniami czy bezwzgldnoci wysiedlania chronili si ucieczk z ziemwcielonych na teren GG. Ostatecznie bowiem w Generalnym Gubernatorstwie

znalazo si wicej Polakw i ydw z ziem wcielonych do Rzeszy, ni wynika-

oby to z dokumentw niemieckich, okrelajcych liczb osb wywiezionychtam w czasie organizowanych przez okupanta akcji wysiedleczych. Wedug

danych Rady Gwnej Opiekuczej w marcu 1942 r. na obszarze GG znajdowa-

o si okoo 391 tys. osb zamieszkaych przed wybuchem wojny na obszarach

ziem wcielonych pniej do Rzeszy23. Tak wic rnica midzy liczb wywie-zionych przez okupanta (365 tys. osb) a liczb faktycznie przebywajcych

w GG wynosia blisko 26 tys. osb. Mona wic przyj, e na terytorium GGzostao przymusowo wysiedlonych oraz ewakuowao si lub zbiego okoo 400

tys. Polakw i ydw z ziem polskich wcielonych do Rzeszy24.

W przytoczonych danych liczbowych dotyczcych akcji wysiedle ludnoci

polskiej do GG, opartych na niemieckich materiaach rdowych, problememjest ustalenie, ilu w oglnej liczbie wysiedlonych na ten obszar osb byo Po-

lakw, a ilu ydw. Trudno wyodrbni te wielkoci, gdy nawet szczegowew tej sprawie statystyki niemieckie nie rnicoway w wikszoci danych

21 W. J a s t r z b s k i, Hitlerowskie wysiedlenia..., s. 51; Cz. M a d a j c z y k, Polityka III Rzeszy...,t. I, s. 308; G. B e r e n d t, Ludno Gdyni 1939-1945 znaki zapytania, Dzieje Najnowszenr 4/2005. s. 195; M. T o m k i e w i c z, Wysiedlenia z Gdyni w 1939 roku, Biuletyn InstytutuPamici Narodowej nr 12-1, 2003-2004, s. 33-38.

22 J. S z e f e r , Wysiedlenia ludnoci polskiej..., s. 85.23 Cz. M a d a j c z y k, Polityka III Rzeszy..., t. I, s. 335.24

B. K r o l l, Rada Gwna Opiekucza 1939-1945, Warszawa 1985, s. 201-202.



22/68


osobowych pod wzgldem narodowoci. Podawane za w literaturze liczbywysiedlonych w latach 1939-1941 ydw z polskich ziem wcielonych do

Rzeszy, oparte gwnie na przyjtych szacunkach, nie s dokadne. Cz. Madaj-

czyk szacuje je na okoo 70 tys. osb, Cz. uczak na okoo 100 tys., natomiast

A. Eisenbach przyj, e do wiosny 1940 r. wysiedlono z Kraju Warty okoo78 tys. ydw25. Znana jest natomiast liczba ydw deportowanych z ziem

polskich wcielonych do Rzeszy na obszar dystryktu lubelskiego. cznie w la-

tach 1939-1941 przesiedlono na Lubelszczyzn 32 tys. ydw, z ktrych 30 800

pochodzio z ziem polskich wczonych do Rzeszy i 1200 ze Szczecina26.

Wczenie w 1941 r. do planw germanizacyjnych rwnie General-

nego Gubernatorstwa spowodowao, e i ta cz okupowanej Polski staa simiejscem masowych wysiedle i przesiedle rodzimej ludnoci. Najwikszakcj wysiedle zdecydowano si przeprowadzi w poudniowo-wschodniejczci Lubelszczyzny (Zamojszczyzna). Wybranie tego obszaru na pierwsze

masowe akcje wysiedlecze w GG miao w zamyle wadz hitlerowskich do-prowadzi do powstania tam germaskiego wau na Wschodzie. Przebiegiemcaej akcji przygotowa do wysiedle na tym obszarze interesowa si osobicieH. Himmler, ktry uczestniczy w kilku konferencjach w 1942 r. w Krakowie

powiconych tej kwestii. Za wykonanie wysiedle odpowiedzialny zosta do-wdca SSi policji na dystrykt lubelski SS-GruppenfhrerOdilo Globocnik.

Prowadzone od koca listopada 1942 r. do sierpnia 1943 r. wysiedlenia na

Zamojszczynie dotkny ponad 300 wsi, z ktrych wysiedlono ponad 110 tys.Polakw. Sposoby wysiedlania rniy si od akcji realizowanych wczeniejna ziemiach wcielonych. Przeprowadzane byy przez due liczebnie jednostki

policyjne, SSoraz Wehrmachti dotyczyy caych miejscowoci. czono jeczsto z pacykacj niektrych wsi. W ich rezultacie osiedlono tam ok. 10 tys.Niemcw. Zacieky opr Polakw i pogarszajca si sytuacja wojenna wstrzy-

may dalsz kolonizacj Zamojszczyzny. Dla wysiedlonych osb powstay

obozy przejciowe w Zamociu, Zwierzycu i Budzyniu. Tam poddawano jebadaniom rasowym oraz selekcji i dzielono na cztery grupy. Zakwalikowanedo pierwszej i drugiej grupy osoby, nadajce si do zniemczenia, przetrans-

portowano do Rzeszy. Do grupy trzeciej zaliczono Polakw zdolnych do pra-

cy w Rzeszy lub w GG, w czwartej znalazy si osoby skazane na osadzenie

w obozach koncentracyjnych. Najgorszy los zgotowano dzieciom, z ktrych

okoo 4,5 tys. deportowano do Rzeszy w celu ich zgermanizowania. Innezaadowano w wagony i skierowano do rnych miejscowoci w GG. Trwa-

jca najczciej kilka dni podr w nieopalanych wagonach i przy niskich

25 Ibidem, s. 331; Cz. u c z a k, Pod niemieckim jarzmem. (Kraj Warty 1939-1945), Pozna1996, s. 56; A. E i s e n b a c h, Przesiedlenia ludnoci ydowskiej w okresie II wojny wiatowej,

w: Przesiedlenia ludnoci przez III Rzesz i jej sojusznikw podczas II wojny wiatowej. Mi-dzynarodowe Kolokwium, Zamo 17-20 X 1972, Lublin 1974. Podobnie na okoo 30-40 tys.osb szacoway wadze niemieckie liczb Polakw i ydw zbiegych przed grudniem 1939 r.na teren GG, zob. T. P r e k e r o w a, Wojna i okupacja, w: Najnowsze dzieje ydw w Polscew zarysie (do 1950 roku), pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1993, s. 279.

26 J. K i e b o , Migracje ludnoci w Dystrykcie lubelskim w latach 1939-1944, Lublin 1995, s.

133.

Maria Rutowska


23/68


temperaturach spowodowaa mier kilkuset z nich. Oprcz dzieci w obozachprzesiedleczych stracio ycie take wiele osb starszych i chorych27.

Poszczeglne lata okupacji niemieckiej wykazuj rnice w rozmiarach

wysiedle czy przesiedle ludnoci oraz w ich formach i terytorialnym roz-

mieszczeniu. W 1941 r. zaprzestano wysiedle z ziem wcielonych do GG, byrozpocz masowe przesiedlania ludnoci polskiej na obszarach przeznaczo-nych na poligony dla Wehrmachtu i Waffen SS. Dla ich utworzenia w latach

1940-1942 wysiedlono mieszkacw 160 wiosek w powiecie radomskim

i 28 w powiecie kolbuszowskim, a w 1943 r. kolejnych 38 wiosek w dystrykcie

galicyjskim. cznie z tego powodu musiao opuci swoje miejsca zamiesz-kania 171 tys. osb.

Metody wysiedle w tych przypadkach rniy si od stosowanych na Za-

mojszczynie. Polegay one na publicznym wezwaniu mieszkacw ustalonychwsi do ich opuszczenia w wyznaczonym przez wadze niemieckie terminie.

Dopiero niespenienie tego dania skutkowao usuwaniem ludnoci prze-moc. Rodzinom, ktre dostosoway si do wezwania, zezwalano na zabranie

posiadanego mienia. Ponadto przydzielano niekiedy na kad osob 100,00

z oraz dawano przyrzeczenie wypacenia w przyszoci odszkodowania. Zo-bowizania tego nie dotrzymano28.

Po dokonaniu ataku na ZSRR i zajciu wschodnich obszarw Polski Niemcy

rozpoczli wysiedlenia z Okrgu Biaostockiego, Kowieszczyzny i Wileszczy-

zny. Dotkny one rwnie zamieszkaych tam Polakw. Przeprowadzano je na

tych terenach w okresie od wrzenia 1942 r. i przerwano w kocu 1943 r. W Bia-ostockiem do wiosny 1943 r. wysiedlono i skierowano na roboty przymusowe

w okrgu lub wywieziono do Rzeszy 28 465 osb. Na Kowieszczynie objtonimi zamieszkae gwnie przez polsk ludno powiaty: poniewieski, olicki,rosieski, uciaski i wikowyski oraz polskie gminy w powiatach kowieskim

i kiejdaskim. Wysiedlonych Polakw osadzano w obozie przejciowymw Olicie, skd po selekcji kierowani byli na roboty do Rzeszy lub do obozw

pracy. Kobietom i dzieciom pozwalano na zatrudnienie si u krewnych lub

znajomych jako suba. Osoby chore lub stare byy lokowane w przytukach.

Na Wileszczynie wysiedlecw kierowano rwnie do prowizorycznychobozw przejciowych, skd po selekcji wikszo wyznaczano do robt przy-

musowych, a niezakwalikowanych do pracy wypuszczano29.

Ostatni, przeprowadzon na okupowanych przez III Rzesz terenachPolski masow akcj wysiedlecz byo wypdzenie po upadku powstania

warszawskiego jesieni 1944 r. okoo 500 tys. mieszkacw z lewobrzenej

czci miasta, z ktrych 67 tys. wywiezionych zostao na roboty przymusowedo Rzeszy. Ich rwnie z wyjtkiem niewielkiego bagau rcznego pozbawionocaego mienia.

27 Z. M a k o w s k i, Hitlerowska akcja wysiedle i osadnictwa na Zamojszczynie (model czyimprowizacja), Zamo 1972.

28 Cz. u c z a k, Polityka ludnociowa ..., s. 133.29

M. W a r d z y s k a, Obozy hitlerowskie..., s. 22-23.



24/68


Tabela 2Liczba Polakw wysiedlonych i przesiedlonych z rodzinnych miejscowoci przez

wadze niemieckie podczas okupacji niemieckiej w latach 1939-1944

Nazwa terytorium Liczba wysiedlonychi przesiedlonych (w tys.)

Kraj Warty 626 000

Grny lsk 81 000

Gdask Prusy-Zachodnie 111 000

Rejencja Ciechanowska 25 000

Wysiedlenia dzikie(gwnie Pomorze) 20 000

Ziemie wcielone cznie 863 000

Okrg Biaostocki 28 000

Zamojszczyzna 110 000

Generalne Gubernatorstwo (poligony) 171 000

Warszawa (po powstaniu) 500 000

cznie cae okupowane ziemie polskie 1 672 000

rdo: I.Z. Dok.I-152, Monatsbericht der UWZ Litzmannstadt. Oktober 1944; I.Z. Dok.I-120,Abschlussbericht ber die Aussiedlungen im Rahmen der Ansetzung der Bessarabiendeutschen(3.Nahplan) vom 21.1.1941.-20.1.1942 im Reichsgau Wartheland; Cz. M a d a j c z y k, PolitykaIII Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 1970, s. 333-336, tab. 30; W. J a s t r z b s k i,Hitlerowskie wysiedlenia z ziem polskichwcielonych do Rzeszy w latach 1939-1945, Pozna1968, s. 132-134; M. B r o s z a t,Nationalsozialistische Polenpolitik 1939-1945, Stuttgart 1961, s.101; A. K o n i e c z n y,Wysiedlenia ludnoci powiatu ywieckiego w 1940 r. (Saybusch-Aktion) ,Studia lskie, Seria nowa, t. XX, Opole 1971, s. 246, 247; S. S t e i n b a c h e r, Muster-stadtAuschwitz.Germanisierungspolitik undJudenmord in Ostoberschlesien, Mnchen 2000,s. 131-138; Z. M a k o w s k i, Midzy Wis a Bugiem 1939-1945, Lublin 1978, s. 299; Wysie-dlenia, wypdzenia i ucieczki 1939-1959. Atlas ziem Polski, red. W. Sienkiewicz, G. Hryciuk,Warszawa 2008, s. 62-67.

Wedug rde niemieckich i przyjtych szacunkw, na obszarach okupowa-nej przez III Rzesz Polski w latach 1939-1944 wysiedlono oraz przesiedlono

z rodzinnych miejscowoci prawie 1 672 000 osb, z ktrych 365 tys. deporto-wano do GG; a ponad 37 tys. wywieziono do Rzeszy w celu zniemczenia30.

Do tych liczb naley doda ponad 2,7 mln ydw, dla ktrych wysiedlenie

i koncentracja w gettach byy wstpnym etapem, ktry wid ku zagadzie. Tewysiedlenia s czsto w literaturze historycznej pomijane, gdy uwaa si je

tylko za pierwszy etap w akcji wyniszczania ydw.

Obszary okupowanej przez III Rzesz Polski byy rezerwuarem taniej i przy-

musowo werbowanej siy roboczej dla niemieckiej gospodarki wojennej. Do

jesieni 1944 r. do pracy w III Rzeszy wywieziono z polskich ziem wcielonych,

w tym przede wszystkim z Kraju Warty, ok. 700 tys. Polakw. Z Generalnego

Gubernatorstwa i okrgu biaostockiego do grudnia 1944 r. ponad 1 297 tys.,

30 Cz. M a d a j c z y k, Polityka III Rzeszy..., t. I, tab. 30, s. 336; Cz. u c z a k, Polska i Polacy...,

s. 145.

Maria Rutowska


25/68


w tym 67 tys. wywiezionych z Warszawy po upadku powstania.Najwicejtrudnoci przedstawia ustalenie liczby osb wywiezionych do pracy w Rzeszyz ziem wschodnich II Rzeczypospolitej, bez ich czci wczonej do General-nego Gubernatorstwa i okrgu biaostockiego (Komisariaty Rzeszy Ostland

i Ukraina). W literaturze przyjte s obliczenia dokonane w latach 1945-1946przez Biuro Odszkodowa Wojennych, okrelane liczb 500 tys. deportowa-nych z tych obszarw na roboty przymusowe. cznie wic do pracy w Rzeszy

wywieziono w latach II wojny wiatowej ponad 2,5 mln mieszkacw Polskiw jej granicach z 1938 r.31

31 Cz. u c z a k, Polska i Polacy..., s. 177-179; tene, Praca przymusowa Polakw w TrzeciejRzeszy, Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie 1999, s. 61. Ponadto wadze niemieckiezmusiy do podjcia w Rzeszy pracy w charakterze robotnikw cywilnych wzitych do niewoli

we wrzeniu 1939 r. polskich jecw wojennych szeregowych i podocerw.



26/68


Zbigniew Mazur

Niemcy jako sprawca i ofara

Aleida Assmann zauwaya, e pod wpywem ywej pamici o niemiec-

kim mordzie na ludnoci ydowskiej nastpuje charakterystyczna zmianaw spoecznym ogldzie przeszoci: dominujcy wczeniej podzia na zwycizci pokonanego jest wypierany przez wzity z kryminalistyki podzia na sprawc

i oar. Pierwsza opozycja przejawiaa si w konfrontacji i walce, druga nato-miast w jednostronnej i systematycznej przemocy stosowanej wobec bezbron-

nej ludnoci cywilnej. Zwycizca to nie to samo co sprawca, a pokonany to

nie to samo co oara. W jzyku niemieckim, podobnie jak w polskim, pojcieoary odnosi si do dwch rnych sytuacji: oddania ycia w imi czego(sacricium) lub biernego poddania si przemocy (victima). W pierwszymwypadku mier posiada jaki sens, w drugim - jest go pozbawiona. Pamio tych dwch rodzajach oar musi si wic diametralnie rni. ycie oddaneprzez onierzy na polu walki jest kodykowane w heroicznej semantyce na-rodowej, zaczerpnitej z religijnej semantyki mczestwa. onierz umiera

za swoj wsplnot, za ojczyzn; jego mier otacza aura czci i chway. Pamio nim podlega sakralizujcej heroizacji. Niczego z tego nie mona odnie dobezbronnej i pasywnej oary, do ludnoci cywilnej poddanej zycznej ekstermi-

nacji. Poniewa nie mona jej losu odda w narracji heroicznej, przeto siga sido narracji traumatycznego przeycia cierpienia i blu (dowiadczenie oary).Zdaniem Assmann, w ostatnich dziesicioleciach minionego wieku doszo

w pamici zbiorowej do wyranego przesunicia akcentw: od sakralizujcychdo wiktymizujcych form wspominania i upamitniania (victima jako mo-

ralny konstrukt w przestrzeni publicznej)1. Czasami mwi si o pojawieniu

postheroicznej pamici zbiorowej.

Poza studiami o charakterze socjologiczno-psychologicznym, obydwa po-

jcia, sprawcy i oary, maj do ograniczone zastosowanie w profesjonalnychanalizach historycznych. Posiadaj one wymow nazbyt metaforyczn, silnie

zabarwion emocjami, w dodatku ci na nich kategorie prawa karnego.Jednake, z tych samych powodw, znakomicie si nadaj do opisu pamici

zbiorowej, mentalnoci i zachowa nie tylko jednostek, ale rwnie caychgrup spoecznych. Zaklasykowanie narodu do roli zbiorowego sprawcy lubzbiorowej oary posiada niebagatelne znaczenie moralne, take polityczne.Nikt nie zgasza sprzeciwu, eby zosta uznanym za zwycizc, a nawet zapokonanego - jeli poprzedzia to heroiczna walka z silniejszym przeciwnikiem.Natomiast nikt nie chce si identykowa z rol sprawcy. Nie ulega adnej

1 A. A s s m a n n, Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichts-

politik, Mnchen 2006, s. 72-84, 89.


27/68


wtpliwoci, e z dwojga zego lepiej si znale we wsplnocie oar ni wewsplnocie sprawcw. Skdind obydwie kategorie nie wyczerpuj katalogu

rl historycznych, zwaszcza podczas II wojny wiatowej. Z denicji oary(victima) wynika, e nie jest ona w stanie pokona sprawcy i e do tego potrzeb-

ni s bojownicy lub bohaterowie, ktrzy stawiaj opr, przystpuj do walkii w kocu sprowadzaj sprawc do roli pokonanego. Aleida Assmann ma racj,

kiedy pisze o narastajcej skonnoci do wiktymizacji pamici zbiorowej, alenie docenia zuboenia i zawenia obrazu, jaki z tego wynika. W przypadku

polskim, pami o oarach eksterminacji niemieckiej, sowieckiej i ukraiskiej(victima) wystpuje rwnolegle z pamici o oarach poniesionych w walce(sacricium). Natomiast pami niemiecka jest rzeczywicie skoncentrowanana sprawcy i oerze. Trudno eby byo inaczej.

Po II wojnie wiatowej Niemcy mieli przede wszystkim problem z internali-zacj sprawstwa. Nawet po penym ujawnieniu zbrodni hitlerowskich, adnego

radykalnego wstrzsu moralnego nie przeyli. Spostrzegli to natychmiast dobrzeznajcy kultur niemieck intelektualici, ktrzy odwiedzili Niemcy wieookupowane przez aliantw: wybitny polski eseista Jerzy Stempowski, znany nie-

miecki historyk-emigrant Hajo Holborn i ydowska mylicielka Hannah Arendt.Kady z nich opuszcza pniej Niemcy z uczuciem rozczarowania i zawodu,rwnie zaniepokojenia. Jerzy Stempowski od razu spostrzeg, e spoeczestwo

niemieckie nie zdradzao najmniejszej ochoty do oczyszczenia si z cicych

na nim zarzutw2. Hajo Holborn niepokoi si prbami wybielania narodu,

pokrtnymi reakcjami i kazuistyk w rodowisku intelektualistw, ostrzegaprzed odrodzeniem si tendencji antydemokratycznych i nacjonalistycznych3.

Hannah Arendt bya zaskoczona brakiem reakcji na koszmar odsonitychzbrodni, niezdolnoci do odczuwania alu, niechci do uwiadomienia sobietego, co si stao, ustawicznym roztrzsaniem wasnych cierpie, skareniem

si na odwet aliantw, wymylaniem rozmaitych kombinacji pomniejszajcychlub niwelujcych odpowiedzialno i win niemieck4. Stempowski stara si tousprawiedliwi zamtem, bied i niedostatkiem autentycznego przywdztwa.Wiele lat pniej Christian Meier rwnie dowodzi, e w trudnych warunkachpowojennych nie byo miejsca na pogbion reeksj o przeszoci, zwaszcza,e nie stao elit zdolnych samodzielnie rozprawi si z dziedzictwem hitleryzmu.Wielkie zbiorowoci potrzebuj czasu na przeksztacenie duchowe (Ch. Meier)5;

nie mona byo oczekiwa szybkiej i cudownej przemiany narodu niemieckiego(H.-U. Wehler)6.

Istotnie, spoeczestwo niemieckie przez dziesitki lat pozostawao spo-

eczestwem postnazistowskim, w ktrym mechanizmy obronne dyktoway

2 J. S t e m p o w s k i, Od Berdyczowa do Latw, Woowiec 2001, s. 214-215.3 E.J.C. H a h n, Hajo Holborn: Bericht zur deutschen Frage. Beobachtungen und Empfehlungen

vom Herbst 1947, Vierteljahrsheft fr Zeitgeschichte 1987, nr 1, s. 150.4 H. A r e n d t, Salon berliski i inne eseje, Warszawa 2008, s. 278-279.5 Ch. M e i e r, Vierzig Jahre nach Auschwitz. Deutsche Geschichtserinnerung heute, Mnchen

1990, s. 86-89.6

H.-U. W e h l e r, Umbruch und Kontinuitt. Essays zum 20. Jahrhundert, Mnchen 2000, s. 13.

Niemcy jako sprawca i oara


28/68


podejcie do zbrodniczej przeszoci. W 1983 r. Hermann Lbbe wzbudzido powszechny opr tez goszc, i wyciszenie przeszoci nazistowskiejstanowio warunek zbudowania systemu demokratycznego w Republice Fede-

ralnej7. Obecnie pogld ten nie budzi tak silnego sprzeciwu. Wielu historykw

uwaa, e zbiorowe przemilczenie zbrodni umoliwio zintegrowanie starychelit funkcyjnych, a waciwie caego spoeczestwa (J. Rsen)8. Bya to dobrzeprzemylana strategia budowania demokracji w spoeczestwie postnazistow-

skim. Hermann Lbbe postawi rwnie draliwe pytanie, dlaczego waciwieokazaa si konieczna strategia przemilczania. I odpowiedzia prosto, e natu-

ralnie byaby ona zupenie niepotrzebna, gdyby nazizm przenikn jedynie do

wskiej grupy, skazanej potem w procesach sdowych lub odsunitej admini-

stracyjnie od funkcji publicznych. Jednake w nazizm bya uwikana wikszonarodu, z ktr po wojnie trzeba byo wsplnie wznosi gmach demokracji,z ktrej odczuciami trzeba byo si liczy, poniewa rycho przeksztacia si

w mas wyborcz. Lbbe pokpiwa z tezy o wypieraniu niechlubnej przeszoci.Twierdzi, e niczego ona nie wyjania, zakada niepami o tym, co milionyludzi codziennie widziay. Uwaa, e problem moralny i polityczny prbuje si

zastpi problemem terapeutycznym, e teza o wypieraniu przeszoci przezmasy spoeczne suy tylko uprawomocnieniu roszczenia elit intelektualnych

do dominacji moralnej i politycznej.

Spoeczestwo Republiki Federalnej Niemiec do koca lat pidziesi-

tych odwracao si od problemu odpowiedzialnoci za zbrodnie TrzeciejRzeszy. Masowo i zgodnie potpiao Hitlera i jego klik, gwnie za klsk

sprowadzon na nard, za straty terytorialne i powojenne trudnoci ycia

codziennego. Na Hitlera zrzucano win za zbrodnie, ktrych nie sposb byoukry, ale wytyczano ostr granic midzy wsk garstk ewidentnych prze-stpcw a niewinnym narodem niemieckim, ktrego czysty patriotyzm zosta

w niecny sposb wykorzystany i naduyty. W cudowny sposb znikali nazicii rozmnaali si antynazici. Pojawia si znamienna formuka o zbrodniachpopenionych w imieniu narodu niemieckiego, a wic nie przez sam nard,

ale przez kogo, kto si podszy pod niego. Zo nie wyszo z narodu niemiec-kiego, przyszo z zewntrz i pozostao na zewntrz narodu niemieckiego.

Zbrodniarze zostali pozbawieni atrybutu etnicznego, mordowali nie Niemcy,

lecz nazici. W NRD win zoono na klasowo deniowanych faszystw,

kapitalistw i imperialistw. Krtactwa jzykowe okazay si wyjtkowodugowieczne, przetrway do dnia dzisiejszego. Aleida Assmann opisaa to

jako psychiczn eksternalizacj za, polegajc na odsuwaniu od siebie i prze-

rzucaniu na innych poczucia winy, na strojeniu si w szaty niewinnej oary,okamanej i zdradzonej, uciskanej i wykonujcej tylko rozkazy, niezdolnej do

7 H. L b b e, Der Nationalsozialismus im deutschen Nachkriegsbewusstsein, HistorischeZeitschrift 1983, nr 3, s. 585.

8 J. R s e n, Holocaust, Erinnerung, Identitt. Drei Formen generationeller Praktiken desErinnerns, w: H. Welzer (hg.), Das soziale Gedchtnis. Geschichte, Erinnerung, Tradierung,

Hamburg 2001, s. 248.

Zbigniew Mazur


29/68


stawienia oporu w warunkach wszechobecnej dyktatury9. Oczywicie, dopkiuwaano si za oar zych mocy zewntrznych, dopty rzeczywiste i gbokiezinternalizowanie sprawstwa byo niemoliwe.

Christian Meier zwrci uwag, e mwic lub piszc o Trzeciej Rzeszy

nie posugiwano si zaimkiem pierwszej osoby liczby mnogiej my, zawszeuywano trzeciej osoby liczby mnogiej oni. Trzecia Rzesza zostaa wyalie-

nowana, wypchnita z tosamoci niemieckiej, poniewa w przeciwnym razienaleaoby mwi nie o ich, lecz o naszych zbrodniach10. Miao to o tyledobr stron, e z upywem czasu uatwio przyswojenie ciemnych stron prze-

szoci (nie uznawanej za wasn). Pocztkowo liczono na przeminicie urazuna tle mordu na ludnoci ydowskiej, na zbawienne skutki tego, co nazywanohistoryzacj, a kiedy okazao si to niemoliwe, odwrcono si gremialnie od

wasnej przeszoci, traktujc j z dystansem, tak jakby to bya historia obcegonarodu. Wtedy dopiero twierdzi Meier - pojawia si gotowo przyjcia do

wiadomoci prawdy o zbrodniach, cho wci jeszcze nie do ogldu TrzeciejRzeszy przez pryzmat wasnej tosamoci. W kadym razie zbiorowe prze-

milczanie dobiego koca na przeomie lat pidziesitych i szedziesitych;rozpocz si wtedy okres przezwyciania przeszoci, czyli publicznegozmierzenia si z przeszoci nazistowsk. Zaczto kwestionowa ciche zao-

enie, e utrzymanie stabilnoci demokracji zachodnioniemieckiej wymagaoomijania problemu odpowiedzialnoci za zbrodnie Trzeciej Rzeszy. W 1960 r.wybitny politykSPD, Carlo Schmid powiedzia na forum Bundestagu, e to

wanie z powodu nierozprawienia si z dziedzictwem Trzeciej Rzeszy demo-kracj zachodnioniemieck cechuje pewna labilno11. Na pocztku lat sze-

dziesitych reszty dokonay procesy A. Eichmanna, oprawcw z Auschwitzi publiczny spr o przedawnieniu zbrodni hitlerowskich.

W latach szedziesitych spora cz spoeczestwa pogodzia si z tym,e Niemcy byli jednoznacznie sprawcami, gwnie eksterminacji ludno-

ci ydowskiej. Za moment przeomowy uznaje si reakcje spoeczestwazachodnioniemieckiego na wywietlony w 1979 r. czteroodcinkowy serialamerykaski Holocaust, ktry nota bene przyczyni si do spopularyzowa-

nia samego okrelenia holokaust (caopalenie). Wbrew temu, co si niekiedytwierdzi, reakcja ta nie bya tak cakiem jednolita, ujawniy si w niej rwnie

tradycyjne mechanizmy obronne przed niewygodn przeszoci. Serial nie

by rwnie pierwsz produkcj telewizyjn na temat eksterminacji ludnociydowskiej, jak pokazano w Republice Federalnej Niemiec. Sia jego oddzia-

ywania polegaa na tym, e pokaza na przykadzie jednostkowych losw

narastanie przeladowa ludnoci ydowskiej i e po raz pierwszy umoliwiniemieckiemu masowemu odbiorcy identykacj z ydowskimi oarami.Unaoczni codzienno przeladowania, nie odwoywa si do wielkich liczb,

9 A. A s s m a n n, op. cit., s. 172.10 Ch. M e i e r, op. cit., s. 62.11 H. D u b i e l, Niemand ist frei von der Geschichte. Die nationalsozialistische Herrschaft in

den Debatten des Deutschen Bundestages, Mnchen, Wien 1999, s. 84-85.



30/68


do anonimowych mechanizmw systemu zbrodni, zmusza natomiast do

zastanowienia si nad postaw zwykych Niemcw, i wszystko to w estetyce

opery mydlanej przemawiajcej do szerokiego odbiorcy12. W spoeczestwie

zacz si proces internalizacji nakazu wiecznego przechowywania i piel-

gnowania pamici o mordzie na ydach i katastroe cywilizacyjnej, ktrsymbolizowa obz koncentracyjny i masowej zagady w Auschwitz-Birkenau.

W tosamoci niemieckiej zakorzenia si komponent negatywny - pamikulturowa o zbrodniczym nazizmie. Rwnolegle szed proces pogodzenia si

z rol sprawcy oraz identykowania si z ydowskimi oarami.Istniay oczywicie podstawowe rnice midzy pamici kulturow

w Niemieckiej Republice Demokratycznej i Republice Federalnej Niemiec.

We wschodniej czci Niemiec nacisk pooono na upamitnianie wojny,zwaszcza niemieckiej agresji na Zwizek Sowiecki, pierwsze pastwo komu-

nistyczne i ostoj midzynarodowego ruchu robotniczego. W propagandzie

NRD operowano kategoriami starcia midzy wielkimi systemami ideologicz-nymi, spoecznymi i politycznymi. Hitlerowski atak na Zwizek Sowiecki

uwaano za najwiksz zbrodni czasw II wojny wiatowej, front wschodniza najwaniejszy i rozstrzygajcy (nie bez racji) o klsce Trzeciej Rzeszy,

zwycistwo armii sowieckiej za przeom w dziejach europejskich i pocztek

nowej historii niemieckiej. Wojna na wschodzie, a nie na zachodzie, miaa bywaciw i rzeczywist wojn Hitlera. Antyfaszyzm legitymizowa ustrj NRD,zwycistwo Zwizku Sowieckiego legitymizowao jej rol midzynarodow.

Pojcia sprawcy i oary nie miay tu wikszego zastosowania, wyjtkowozorganizowanego mordu na ydach schodzia na daleki plan, a waciwie bya

zupenie nieobecna. Kontrast z drugim pastwem niemieckim by uderzajcy.Christina Morina zwrcia na to uwag, piszc, e jeli w ocjalnej kulturzepamici RFN szczeglne miejsce zajmowaa zagada europejskich ydw, to

ocjalna pami NRD skupiaa si na agresywnej wojnie Wehrmachtu z ar-mi sowieck13. Zmienio si to dopiero po przyczeniu NRD do RFN, kiedy

zachodnioniemieckie wzory pamici zbiorowej przenikny na wschd, a wraz

z tym powszechne operowanie kategoriami sprawcy i oary.Spoeczne oswojenie si ze sprawstwem mordu na ydach wyranie

i mocno odcisno si w niemieckiej pamici kulturowej; z pamici komuni-

katywn sprawa bya bardziej skomplikowana. Po pierwsze, zuniwersalizowa-

na wizja holokaustu zdecydowanie przesonia wizj europejskiej katastrofyspowodowanej dwoma wojnami wiatowymi wywoanymi przez Niemcy.W pamici zbiorowej zaciera si fakt, e u pocztkw europejskich nieszczstay agresje pastwa niemieckiego, e bez I wojny wiatowej trudny do po-

mylenia byby system komunistyczny na obszarze carskiej Rosji i e bezII wojny wiatowej wschodnia cz Europy rodkowej nie byaby skazana

12 P. S t e i n b a c h, Nationalsozialistische Gewaltverbrechen. Die Diskussion in der deutschenffentlichkeit nach 1945, Berlin 1981, s. 87.

13 Ch. M o r i n a, Vernichtungskrieg, Kalter Krieg und politisches Gedchtnis: zum Umgang mitdem Krieg gegen die Sowjetunion im geteilten Deutschland, Geschichte und Gesellschaft

2008, nr 2, s. 257-258.

Zbigniew Mazur


31/68


na zapa cywilizacyjn i dyktatury w orbicie wpyww Zwizku Sowieckie-go. Po drugie, ludobjstwo na ludnoci ydowskiej zdecydowanie zepchnow cie inne zbrodnie niemieckie, jak rwnie zbrodnie nieniemieckie, pope-

nione zreszt nie tylko w czasie II wojny wiatowej. Zapomina si, e wojna

nie zacza si w roku 1940 lub 1941, lecz w 1939 od niemiecko-sowieckiejagresji na pastwo polskie. Zapomina si rwnie o niemieckiej eksterminacji

elit polskich, o niezliczonych pacykacjach wsi polskich, o polskich wi-

niach obozw koncentracyjnych, apankach i egzekucjach ludnoci cywilnej,przymusowych robotnikach, eksploatacji zasobw ywych i materialnych,

rabunkach mienia i niszczeniu kultury polskiej, masowych przesiedleniach,

wreszcie o stworzonym w Generalnym Gubernatorstwie i na ziemiach wcie-

lonych do III Rzeszy rozlegym systemie wyniszczania i upokarzania narodu

polskiego. Hierarchizowanie oar do niczego dobrego nie prowadzi, a moenawet niepostrzeenie utrwala dawno skompromitowane stereotypy.

Po trzecie, internalizacja sprawstwa niesychanie wyostrzya problem oarniemieckich. Obydwie sprawy byy ze sob cile powizane. Negowanie lubprzemilczanie sprawstwa szo w parze z eksponowaniem cierpie niemieckich,

a przyswojenie zbrodni na ludnoci ydowskiej sprzyjao relatywnemu obnie-

niu statusu komemoratywnego oar niemieckich. W zwizku z tym, po zjedno-

czeniu nasiliy si reakcje obronne, walka o zagroony status oar niemieckich,eksponowanie cierpie niemieckich w czasie wojny i po jej zakoczeniu. Trzeba

od razu zaznaczy, e w Niemczech mwic o oarach ma si na myli bez-

bronn ludno cywiln wystawion na przemoc ze strony pastw zwyciskich,ludno otwarcie lub w podtekcie uznawan za niewinn cz spoeczestwa

niemieckiego, niemajc nic wsplnego z reimem narodowo-socjalistycznym.Takie wstpne zaoenie byo konieczne dla wykreowania przekonujcego

wizerunku oary niemieckiej (victima) i skutecznego wcielenia w ycie poli-tyki wiktymizacji narodu niemieckiego. Pojawiay si wprawdzie take prby

heroizowania onierzy niemieckich i sakralizowania ich mierci na polu walki(sacricium), ale jak dotd miay one do ograniczony zasig. Zrozumiae, ew Republice Federalnej mogy one dotyczy tylko frontu wschodniego i wojnyze Zwizkiem Sowieckim lub szerzej walki z nawa bolszewick zagraajc

Europie. Specjalne miejsce zajmowaa pami o miertelnym starciu niemiecko-sowieckim w ruinach Stalingradu, obronie Prus Wschodnich przed ofensyw

sowieck oraz pomocy, jakiej marynarka wojenna i wojska ldowe udzielayewakuowanej i uciekajcej ludnoci cywilnej.

Niemcy posiadaj szeroko rozbudowany katalog wasnych oar. Obrazzbiorowej oary wyprowadzaj z pogldu, e alianci w polityce wobec Niemiecmieli si rzekomo systematycznie kierowa zasad zbiorowej winy i zbiorowejodpowiedzialnoci. W rezultacie, nard niemiecki kilkakrotnie pad oar wy-jcia go spod powszechnie uznanych i obowizujcych zasad sprawiedliwoci.W epoce wilhelmiskiej nie chciano mu przyzna nalenego statusu mocar-stwowego, w traktacie wersalskim brutalnie okrojono terytorium, gwacc przy

tym zasad etnicznego wytyczania granic, w dodatku naoono niezwykle due



32/68


obcienia reparacyjne i ograniczenia si zbrojnych, sprowadzajc pastwo

niemieckie do roli pariasa europejskiego. Z tego upokorzenia mia si p-

niej zrodzi nazizm, ktrego pierwszymi oarami byli sami Niemcy. Potem,jeszcze wiksza krzywda spotkaa nard niemiecki po II wojnie wiatowej,

kiedy to niesprawiedliwie pozbawiono go na wschodzie ziem odwiecznie doniego nalecych, a zamieszka tam ludno zmuszono do ucieczki alboprzymusowo wysiedlono. Mona uszczegowi i przeduy ten wykaz krzywdi bezprawia, ktre miay dotkn nard niemiecki, starczy jednak wskaza naoglne wyobraenie narodu wielkiego, o wysokim poziomie cywilizacyjnym,

zasuonego dla kultury europejskiej, ktremu przypad los oary niespra-wiedliwych mocy historycznych. To wyobraenie naleao do obiegowych

w midzywojniu, przetrwao upadek Trzeciej Rzeszy, gdzieniegdzie odzywa

si po dzie dzisiejszy. Trudno powiedzie, jak gboko funkcjonuje ono nadalw ukrytych pokadach niemieckiej pamici zbiorowej.

Faktem pozostaje, e tu po wojnie w pamici zbiorowej niepodzielniekrlowa wtek niemieckiej oary. W pamici komunikatywnej w ogle niebyo miejsca na inne oary. Wspominano i przeywano wasne nieszczcia:utrat bliskich, groz alianckich nalotw dywanowych, ucieczk przed armi

sowieck, gwaty i rabunki, przymusowe przesiedlenia, zniszczenie yciowe-

go dorobku. Zamartwiano si losem tych, ktrzy znaleli si w niewoli lubzostali wywiezieni na roboty w gb Zwizku Sowieckiego. Uwag absorbo-

way trudy ycia codziennego, brak mieszka, bezrobocie, walka o przeycie

kolejnego dnia, jednym sowem powszechna bieda. Przyszo take nieprzedstawiaa si rowo: nikt nie wiedzia, jak daleko posunie si polityka

denazykacyjna i czy nie przeksztaci si w zmasowany odwet. Niepewnierysoway si perspektywy osobiste i najbliszej rodziny, spoecznoci lokalnej,narodu i pastwa niemieckiego. Wszystko to spado na spoeczestwo ogu-

pione ideologi rasow, przekonane o tym, e zostao stworzone do panowa-

nia nad podludmi. Wyrwanie z nazistowskiego snu musiao by bolesne;z podwjn intensywnoci odbierano upokorzenie klsk i okupacj alianck;cierpienia niemieckie odczytywano jako urgajce wszelkim cywilizowanym

standardom; nierzadko stawiano wasny los na rwni z losem, jaki Hitler

zgotowa innym narodom; powszechnie przeliczano i porwnywano oary.Kiedy Hannah Arendt przyznawaa si Niemcom do ydowskiego pochodze-

nia, to natychmiast bya zasypywana opowieciami o ich wasnych cikichprzeyciach; ludzie lepiej wyksztaceni powoywali si na zrwnowaenie

i wzajemne znoszenie si cierpie nie-niemieckich i niemieckich14.

Wizerunek Niemcw jako zbiorowej oary kolportoway nawet osobyw sposb ewidentny nieuwikane w reim hitlerowski. Byy wizie obozu

koncentracyjnego Paul Loebe (SPD) twierdzi, e nard niemiecki ucierpia

w rwnym stopniu od wasnych tyranw i na skutek dziaa militarnych

aliantw. Czonek Kreisauer Kreis, Theodor Steltzer (CDU) przekonywa,

e w gruncie rzeczy naleaoby cay nard niemiecki zaliczy do oar na-

14

H. A r e n d t, op. cit., s. 278.

Zbigniew Mazur


33/68


zizmu. Carlo Schmid (SPD) potra jednym tchem wymieni wrd oar:niemieckich jecw wojennych, przesiedlecw ze wschodu, czonkw

niemieckiego ruchu oporu i ydw. Krtko po powrocie z emigracji, Max

Brauer (SPD) zaliczy cay nard do oar Hitlera i jego demonicznych ce-

lw. W stree sowieckiej oary wyodrbniano posugujc si kryteriumklasowym. Propagowano tez, e pierwsz oar Hitlera pada klasa robot-nicza, ktrej organizacje zostay natychmiast zlikwidowane, a ich przywdcy

i czonkowie byli przeladowani. Ruch robotniczy, ktrego przedstawicielemi wyrazicielem miaa by partia komunistyczna, stylizowano heroicznie,jako ucielenienie ducha oporu wobec faszyzmu. Komunici byli owszemprzedstawiani jako oary, ale oary ktre powiciy ycie lub naraziy sina przeladowania w imi wyszych celw (sacricium)15. W zachodniejczci Niemiec wtek heroiczny by przez wiele lat nieobecny, spiskow-cw, ktrzy dokonali 20 lipca 1944 r. zamachu na Hitlera, uwaano za

zdrajcw ojczyzny. Nie ulega wtpliwoci, e w pamici komunikatywnejspoeczestwa wschodnioniemieckiego i zachodnioniemieckiego domi-

nowao zgodne wyobraenie narodu jako podwjnej ofiary: hitleryzmu

i aliantw. Rnice midzy wschodni i zachodni czci Niemiec wyst-

poway natomiast w ocjalnie pielgnowanej pamici kulturowej.W obu pastwach niemieckich uprawiano polityk wiktymizacji, z tym,

e rnia si ona doborem oar, sposobem ich przedstawiania, interpretacjii upamitniania. W RFN do powcigliwie mwiono o ofiarach bom -bardowa amerykaskich i angielskich, unikajc dranienia zachodnich

sojusznikw decydujcych o przyszoci Niemiec. Bill Niven poda ciekaw

informacj, e polski lm Jana Rybkowskiego Dzi w nocy umrze miasto(1961), o zbombardowaniu Drezna w lutym 1945 r., zosta dopuszczony do

rozpowszechniania w RFN z krtk zapowiedzi, e pokazuje bezsensow-

no wojny sprowokowanej przez dyktatury - a wic delikatnie odwrconouwag od bezporedniej odpowiedzialnoci anglo-amerykaskiej16. Inaczejbyo w NRD, gdzie pod wpywem zaostrzajcych si stosunkw Wschd-

Zachd, z nastaniem zimnej wojny, na pocztku lat pidziesitych zacztokwestionowa anglosaskie motywy zbombardowania Drezna. Oskaranojawnie imperializm anglo-amerykaski o denie do podwaenia ustalonego

podziau na strefy okupacyjne, ch zademonstrowania siy w stosunkach

ze Zwizkiem Sowieckim, projekt zniszczenia tej czci Niemiec, ktramiaa si znale pod kontrol sowieck. Drezno suyo za wany argumentw kampanii przeciwko angielsko-amerykaskim podegaczom wojennym,

byo wykorzystywane do zdyskredytowania mocarstw zachodnich, ktre

porwnywano z dyktatur hitlerowsk. Ludno Drezna wykreowano naniewinn oar imperialistycznego barbarzystwa. Ten wtek, niezwykle

15 P. R e i c h e l, Vergangenheitsbewaltigung in Deutschland. Die Auseinandersetzung mit derNS-Diktatur von 1945 bis heute, Mnchen 2001, s. 77-79.

16 B. N i v e n, Introduction: German Victimhood at the Turn of the Millenium, w: B. Niven (ed.),Germans as Victims. Remembering the Past in Contemporary Germany, New York 2006, s. 3.



34/68


silnie zabarwiony antyamerykanizmem, zosta potem znacznie rozwinity

w zjednoczonych Niemczech17.

Zasadnicze rnice wystpoway w podejciu do problemu transferu ludno-ci niemieckiej ze wschodu. Przypomnijmy, e po II wojnie wiatowej z terenw

polskich przymusowo wysiedlono 3,2 mln Niemcw, z tym e po doliczeniuuciekinierw, w Niemczech znalazo si po wojnie oczywicie wicej dawnychmieszkacw Polski przedwojennej i powojennej (7,1 mln). W 1950 r. zare-

jestrowano na obszarze niemieckim 11,9 mln uciekinierw i przesiedlecw

(RFN: 7,8 mln, NRD: 4,3 mln); przez wiele lat szacowano ich straty ludzkie

na ok. 2 mln, obecnie przyjmuje si znacznie mniejsz liczb ok. 600 tys.

(w tym: ok. 400 tys. na wschd od Odry i Nysy uyckiej, wcznie z okrgiem

kaliningradzkim) 18. Osoby te poniosy mier w tak rnych okolicznociach,gwnie zreszt w trakcie masowych ucieczek i nieudolnych ewakuacji, e

trudno powiedzie, w jakim zakresie ponosz za to odpowiedzialno polskie

wadze komunistyczne. Nie ulega wtpliwoci, e ludno niemiecka byanajgorzej traktowana podczas tzw. dzikich przesiedle, przed konferencj

poczdamsk, ale rwnie w trakcie przesiedle usankcjonowanych umow

poczdamsk (2 sierpnia 1945 r.) zdarzao si, e traktowano j ewidentnie

le. Fatalne warunki w obozach przejciowych czsto koczyy si mierciinternowanych; nawiasem mwic polscy winiowie nie cieszyli si lepszymiwarunkami. Po 1989 r. zostao to szczegowo opisane w polskiej literaturze

naukowej, jak rwnie obszernie udokumentowane w znakomitym wydaw-

nictwie rdowym19. Nie znaleziono dokumentw wspierajcych tez, epolskie wadze komunistyczne planoway i prowadziy polityk eksterminacji

ludnoci niemieckiej. Chciay si jej szybko pozby, ale nie wymordowa.Pielgnowanie pamici o ucieczkach i przesiedleniach, o towarzyszcych

temu przeladowaniach i stratach osobowych, byo w NRD niemoliwe juchoby dlatego, e pastwo to znalazo si w tym samym obozie, co ZwizekSowiecki, Polska, Czechosowacja i W

M. Rutowska, Z. Mazur, H. Orłowski: Historia i pamięć: masowe przesiedlenia 1939 - 1945 - 1949

Documents

Transcript of M. Rutowska, Z. Mazur, H. Orłowski: Historia i pamięć: masowe przesiedlenia 1939 - 1945 - 1949