PRZEDMOWA

W tomie szstym Dzie wszystkich Wodzimierza Lenina zamieszczono ksik Co robi? Palce zagadnienia naszego ruchu (jesie 1901 luty 1902 roku) oraz prace napisane w okresie od stycznia do sierpnia 1902 roku.

W okresie tym w Rosji w dalszym cigu pogbia si i zaostrza rewolucyjny kryzys; ruch rewolucyjny przeciw ustrojowi samowadczo-obszarniczemu przybiera coraz bardziej masowy charakter. Demonstracje i strajki robotnikw Petersburga, Jekaterynosawia, Rostowa nad Donem, Ra- tum w lutymmarcu 1902 roku, demonstracje pierwszomajowe w Saratowie, Wilnie, Raku, Ninym Nowogrodzie i innych miastach daway jaskrawe wiadectwo rosncej aktywnoci i dojrzaoci politycznej klasy robotniczej awangardy walki caego ludu z carskim samowadztwem. Przeciwko obszarnikom powstali chopi w guberniach: charkowskiej, potawskiej i saratowskiej; rozruchy chopskie ogarny rwnie wiele innych rejonw, szczegln zacitoci i zorganizowaniem wyrniay si wystpienia chopw Gurii (gubernia kutaiska). Chopi [...] zdecydowali, i zdecydowali zupenie susznie, e lepiej umiera w walce z ciemizcami ni umiera bez walki mierci godow (W. I. Lenin: Dziea, t. 6, Warszawa 1952, s. 435).

W tej sytuacji wyjtkowo duego znaczenia nabraa walka leninowskiej Iskry przeciw ekonomizmowi, ktry stanowi gwn przeszkod na drodze rozwoju ruchu robotniczego i socjaldemokratycznego w Rosji, o ideowe i organizacyjne zespolenie rewolucyjnych, marksistowskich elementw socjaldemokracji rosyjskiej, o utworzenie partii nowego typu, nieprzejednanej wobec oportunizmu, wolnej od kkowoci i frakcyjnoci, partii, ktra byaby politycznym przywdc klasy robotniczej, organizatorem i wodzem rewolucyjnej walki przeciw samowadztwu i kapitalizmowi.

W walce o marksistowsk parti robotnicz wybitn rolVII

PRZEDMOWA

odegraa ksika W. Lenina Co robi?, opublikowana w marcu 1902 roku. Lenin uzasadni w niej i rozwin w zastosowaniu do nowej sytuacji historycznej idee K. Marksa i F. Engelsa o partii jako o sile rewolucjonizujcej ruch robotniczy, kierujcej nim i organizujcej go, opracowa podstawy teorii partii nowego typu, partii rewolucji proletariackiej. W tym znakomitym dziele rewolucyjnego marksizmu socjaldemokraci rosyjscy znaleli odpowiedzi na nurtujce ich zagadnienia: stosunku midzy pierwiastkiem wiadomym a ywioowym w ruchu robotniczym, partii jako politycznego przywdcy proletariatu, roli socjaldemokracji rosyjskiej w dojrzewajcej rewolucji buruazyjno-demokra- tycznej, form organizacyjnych, drg i metod tworzenia bojowej, rewolucyjnej partii proletariackiej.

Ksika Co robi? ukoronowaa ideowe rozgromienie ekonomizmu, ktry Lenin uwaa za odmian midzynarodowego oportunizmu (bernsteinizmu) na gruncie rosyjskim. Lenin odsoni spoeczne rda oportunizmu w szeregach socjaldemokracji: wpyw buruazji i buruazyjnej ideologii na klas robotnicz, korzenie si przed ywioowoci ruchu robotniczego, pomniejszanie roli socjalistycznej wiadomoci w ruchu robotniczym. Pisa on, e kierunek oportunistyczny w midzynarodowej socjaldemokracji, ktry uksztatowa si na przeomie wieku XIX i XX i podj prb rewizji marksizmu pod sztandarem wolnoci krytyki, w caoci przej swe teorie z literatury buruazyjnej, e osawiona wolno krytyki to nic innego ni wolno przeksztacania socjaldemokracji w demokratyczn parti reform, wolno wprowadzania do socjalizmu buruazyjnych idei i buruazyjnych pierwiastkw (niniejszy tom, s. 89).

Lenin wykaza, e midzy socjalistyczn ideologi proletariatu a ideologi buruazyjn trwa nieustanna i nieprzejednana walka: ...zagadnienie przedstawia si tylko tak: ideologia buruazyjna czy socjalistyczna. rodka tu nie ma [...] Dlatego te wszelkie pomniejszanie ideologii socjalistycznej, wszelkie odchodzenie od niej oznacza tym samym umacnianie ideologii buruazyjnej (s. 39). Socjalistyczna wiadomo proletariatu wyjania rodzi si nie z ywioowego ruchu robotniczego, lecz wnosi j do ruchu robotniczego rewolucyjna partia marksistowska. Tote najwaniejszym zadaniem partii proletariackiej jest walka o czysto ideologii socjalistycznej, walka z buruazyjnymiVIII

PRZEDMOWA

wDywami na klas robotnicz, z oportunistami przewodnikami i nosicielami buruazyjnej ideologii w ruchu robot-niczym. . .. . . .

Lenin ukaza przeogromne znaczenie teorii socjalizmunaukowego dla ruchu robotniczego, dla caej dziaalnoci rewolucyjnej, marksistowskiej partii klasy robotniczej:

rol przodujcego bojownika moe speni jedynie partia kierujca si przodujc teori (s. 24). Lenin wykazywa, e przodujca teoria ma szczeglnie wielkie znaczenie dla socjaldemokraci i rosyjskiej ze wzgldu na historyczn specyfik jej rozwoju i stojce przed ni zadania rewolucyjne.

W ksice Co robi?, podobnie jak w innych swych pracach z okresu iskrowskiego, powici Lenin wiele uwagi sprawie stworzenia naukowych podstaw taktyki proletariatu Rosji i jego partii. Klasa robotnicza pisa powinna i moe stan na czele powszechnego ruchu demokratycznego przeciw ustrojowi samowadczo-obszarniczemu, sta si awangard wszystkich rewolucyjnych i opozycyjnych si spoeczestwa rosyjskiego. Dlatego te organizowanie wszechstronnego politycznego demaskowania samowadztwa byo najwaniejszym zadaniem socjaldemokracji rosyjskiej, jednym z koniecznych warunkw politycznego wychowania proletariatu. Byo jednym z palcych zagadnie ruchu socjaldemokratycznego w Rosji. Ekonomici gosili gboko bdne i szkodliwe pogldy na walk klasow proletariatu, zawali j do sfery walki ekonomicznej, zawodowej. Polityka taka, polityka trade-unionizmu, nieuchronnie prowadzia do podporzdkowania ruchu robotniczego buruazyjnej ideologii i buruazyjnej polityce. Przeciwstawiajc si tej oportunistycznej linii, Lenin sformuowa i uzasadni podstawow tez marksizmu-leninizmu o rozstrzygajcym znaczeniu walki politycznej w rozwoju spoeczestwa, w proletariackiej walce o socjalizm: ...Najistotniejsze, de- cydujce interesy klas mog by zaspokojone tylko przez gruntowne przeobraenia polityczne w ogle; zwaszcza podstawowy interes ekonomiczny proletariatu moe by zaspokojony jedynie przez rewolucj polityczn, ktra zastpi dyktatur buruazji dyktatur proletariatu (s. 45).

Wiele szkody wyrzdzio ruchowi socjaldemokratycznemu w Rosji korzenie si ekonomistw przed ywioowoci w dziedzinie organizacyjnych zada proletariatu, ich cha

IX

PRZEDMOWA

upnictwo w zagadnieniach budownictwa partyjnego. rdo chaupnictwa ekonomistw Lenin upatrywa w ograniczaniu zada socjaldemokracji do zada o charakterze trade- unionizmu, w mieszaniu dwch typw organizacji klasy robotniczej: zwizkw zawodowych, ktre organizuj walk ekonomiczn robotnikw, oraz partii politycznej bdcej najwysz form klasowej organizacji klasy robotniczej. Za naczelne i najwaniejsze zadanie socjaldemokratw rosyjskich Lenin uwaa utworzenie oglnorosyjskiej scentralizowanej organizacji rewolucjonistw, czyli partii politycznej nierozerwalnie zwizanej z masami, zdolnej do kierowania rewolucyjn walk klasy robotniczej. W jaki sposb przystpi do tworzenia tego rodzaju organizacji, jak wybra drog Lenin wskaza ju w artykule Od czego zacz?, opublikowanym w maju 1901 roku w Iskrze nr 4 (patrz W. Lenin: Dziea wszystkie, t. 5. Warszawa 1984, s. 112), a uzasadni szczegowo w ksice Co robi?

Szerokie upowszechnienie si ksiki Lenina w Rosji przyczynio si do zwycistwa leninowsko-iskrowskiego kierunku w SDPRR. Ksika Co robi? odegraa wielk rol w zespalaniu kadr partyjnych na gruncie marksizmu, w przygotowaniu II Zjazdu partii i utworzeniu rewolucyjnej partii marksistowskiej w Rosji. W pracy tej Lenin zada mocny cios rewizjonistom w zachodnioeuropejskich partiach socjaldemokratycznych, reprezentowanym przez Bernsteina i jego zwolennikw, zdemaskowa ich oportunizm i zdrad interesw klasy robotniczej.

Wyjtkowo doniose znaczenie dla ideowego zespolenia rewolucyjnych socjaldemokratw rosyjskich mia projekt programu SDPRR, opracowany w pierwszej poowie 1902 roku przez redakcj Iskry i Zarii i uchwalony na II Zjedzie SDPRR (lipiec-sierpie 1903 roku). Publikowane w niniejszym tomie Materiay do opracowania programu SDPRR dobitnie charakteryzuj rol W. Lenina w przygotowaniu iskrowskiego projektu programu partii, w tej walce o zasady, jaka towarzyszya dyskusji nad rnymi projektami w redakcji Iskry. Dziki Leninowi w projekcie programu zostaa wyranie sformuowana podstawowa teza marksizmu teza o dyktaturze proletariatu; pniej Lenin pisa, e zagadnienie dyktatury proletariatu zostao wczone do programu SDPRR wanie w zwizku z walk przeciwko Bernsteinowi, przeciwko oportunizmowi (W. I. Lenin:X

PRZEDMOWA

Dziea, t. 31. Warszawa 1955, s. 344). W polemikach z Plechanowem, ktry zajmowa stanowisko chwiejne wobec wielu podstawowych zasad marksizmu, atakowanych przez bernsteinistw, Lenin wykaza konieczno wczenia do projektu programu tezy o wypieraniu drobnej produkcji przez wielk jako nieuchronnym procesie w spoeczestwie kapitalistycznym; na skutek jego nieustpliwoci wyranie zostaa podkrelona w projekcie programu kierownicza rola partii jako wiadomego rzecznika klasowego ruchu proletariatu oraz jasno wyraona idea hegemonii klasy robotniczej.

W iskrowskim projekcie programu SDPRR jeden z najwaniejszych dziaw stanowia jego cz agrarna, ktr napisa W. Lenin. Konieczno konsekwentnie respektujcego zasady programu agrarnego bya tym bardziej naglca, e marksistowskie idee w kwestii agrarnej musieli socjaldemokraci utrwala w toku walki z odradzajcym si w postaci partii eserowcw narodnictwem, pretendujcym do roli rzecznika i obrocy interesw chopstwa. Bez programu agrarnego, bez okrelenia przewodnich zasad polityki socjaldemokratycznej w kwestii chopskiej, SDPRR nie zdoaaby sprosta niezwykle wanemu zadaniu utrwalenia swego wpywu wrd chopstwa, umocnienia zarysowujcego si na pocztku XX wieku sojuszu klasy robotniczej i chopstwa. W programie agrarnym rewolucyjnej socjaldemokracji rosyjskiej zostay wysunite dania utworzenia komitetw chopskich w celu zwrotu chopom tych ziem, ktre zostay im odcite przy likwidacji prawa paszczynianego, zniesienia opat z tytuu wykupu i czynszu oraz zbiorowej pprki itd.; celem tych da partii proletariackiej byo pobudzi chopstwo do walki z wszelkimi pozostaociami paszczyzny, sprzyja rozwojowi walki klasowej na wsi.

W artykule Program agrarny socjaldemokracji rosyjskiej Lenin wyjani podstawowe dania socjaldemokratycznego programu agrarnego w przededniu rewolucji burua- zyjno-demokratycznej, dokona gbokiej analizy ich klasowej treci i uwarunkowa historycznych. Lenin podkrela, e danie zwrotu odcinkw jest punktem najwaniejszym, centralnym, ktry nadaje programowi agrarnemu specjalny charakter (niniejszy tom, s. 297). Rwnoczenie nie wyklucza te moliwoci wysunicia w okrelonym momencie rewolucyjnym dania nacjonalizacji ziemi zamiast dania

XI

PRZEDMOWA

zwrotu odcinkw. Ta teza artykuu wzbudzia powane rnice pogldw w redakcji Iskry: wystpili przeciw niej Plechanow, Akselrod i Martow, ktrzy nie doceniali rewolucyjnych moliwoci i znaczenia ruchu chopskiego. Rnice te w pewnym stopniu stanowiy zapowied przyszych rozbienoci midzy bolszewikami a mienszewikami. Pniej, w okresie pierwszej rewolucji rosyjskiej (19051907), w warunkach wielkiego oywienia ruchu chopskiego, Lenin wysun zagadnienie rewizji programu agrarnego, zastpienia dania zwrotu odcinkw daniem konfiskaty caej ziemi obszarniczej i w okrelonych warunkach politycznych nacjonalizacji ziemi.

Napisane przez Lenina Sprawozdanie redakcji Iskry dla narady (konferencji) komitetw SDPRR, jego List do Zwizku Pnocnego SDPRR, notatki Odpowied Czytelnikowi* i O grupie Walka s powicone walce Iskry0 ideowe i organizacyjne zespolenie SDPRR na gruncie programu, taktyki i zasad organizacyjnych rewolucyjnego marksizmu.

W Sprawozdaniu redakcji Iskry... Lenin ostro wystpuje przeciw deniu ekonomistw do przeksztacenia zwoanej przez nich konferencji w Biaymstoku (w kocu marca 1902 roku) w II Zjazd partii; wysuwa plan wszechstronnego i gruntownego przygotowania zjazdu SDPRR, ktry by zdoa odrodzi parti i rozwiza najwaniejsze problemy oglnopartyjne: uchwalenie programu, opracowanie taktyki walki proletariackiej przeciw samowadztwu1 kapitalizmowi i in. Lenin pisa, e od zjazdu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji wszyscy oczekuj obecnie uchwa mogcych sprosta wszystkim rewolucyjnym zadaniom wspczesnoci, e jeli zrezygnujemy teraz, w tym naprawd krytycznym momencie, to moemy pogrzeba wszystkie nadzieje socjaldemokracji na hegemoni w walce politycznej (s. 272273).

List Lenina do Zwizku Pnocnego SDPRR organizacji, ktra jako jedna z pierwszych udzielia poparcia Iskrze stanowi wzr pryncypialnej krytyki wrd towarzyszy. Odnotowujc wady programu, uchwalonego na zjedzie Zwizku Pnocnego w styczniu 1902 roku, oraz wykazujc jego autorom niezrozumienie szeregu podstawowych zagadnie teorii marksizmu, Lenin wzywa dziaaczy Zwizku Pnocnego, by aktywnie wczyli si zarwno doXII

PRZEDMOWA

sprawy partyjnego zjednoczenia rewolucyjnej socjaldemokracji, jak te do opracowania programu partii.

W warunkach dojrzewania rewolucji w Rosji, pod wpywem wzmagajcego si ruchu rewolucyjnego robotnikw, chopw i wszystkich ludzi pracy nastpuje organizacyjne i polityczne wyodrbnianie si rewolucyjnych i opozycyjnych partii i nurtw. SDPRR musiaa okreli swj stosunek do tych partii i nurtw zgodnie z tym, jakich klas i warstw interesy one wyraay.

Na przeomie roku 1901 i 1902 w rezultacie zjednoczenia rosyjskich i zagranicznych grup i kek narodnickich powstaa partia socjalistw-rewolucjonistw (eserowcw). Uaktywnienie si starczo zniedoniaego narodnictwa stanowio powane niebezpieczestwo dla rewolucyjnej partii marksistowskiej i ponownie wysuno przed socjaldemokracj zadanie walki z tym kierunkiem drobnomieszczaskiego socjalizmu: Socjalrewolucjonaryzm jest jednym z tych przejaww drobnomieszczaskiej chwiejnoci ideowej i drobnomieszczaskiej wulgaryzacji socjalizmu, z ktrymi socjaldemokracja zawsze powinna i bdzie prowadzi zdecydowan wojn pisa Lenin w artykule Dlaczego socjaldemokracja powinna wypowiedzie zdecydowan i bezwzgldn wojn socjalistom-rewolucjonistom? (s. 343). Ostrej krytyce programu agrarnego i taktyki eserowcw powicony jest artyku Lenina Rewolucyjne awanturnictwo. Na rozbieno pogldw w kwestii zasad taktycznych, reprezentowanych przez rewolucyjnych socjaldemokratw i eserowcw, Lenin wskaza rwnie we wstpie do proklamacji Komitetu Doskiego SDPRR Do obywateli Rosji.

Opublikowane w Iskrze artykuy Lenina Agitacja polityczna a klasowy punkt widzenia oraz List do dziaaczy ziemstw s powicone ksztatowaniu i uzasadnianiu podstaw taktyki socjaldemokracji wobec ruchu opozycyjnego liberalnej buruazji. Lenin uwaa za moliwe i konieczne wykorzystanie tego ruchu, popieranie przejaww niezadowolenia i protestu w rodowisku liberaw, krytykujc jednoczenie ich poowiczno i tchrzostwo: Partia proletariatu powinna umie chwyci kadego liberaa wanie w tym momencie, gdy zamierza si on posun naprzd o yerszek, i zmusi go do tego, by posun si o arszyn. A jeli si uprze to pjdziemy naprzd bez niego i mimo niego (s. 251). W artykuach W zwizku z preliminarzem

XIII

PRZEDMOWA

budetowym pastwa, Oznaki bankructwa, Z ycia ekonomicznego Rosji, Projekt nowej ustawy o strajkach Lenin analizuje sytuacj ekonomiczn Rosji, demaskuje antyludowy charakter polityki caratu, daje plastyczny obraz rozkadu samowadczo-obszarniczego ustroju.

W dziale Teksty robocze zamieszczono w niniejszym tomie: Konspekt pierwszego projektu programu Plechanowa i niektre do niego poprawki, Plan komunikatu o przebiegu prac nad projektem programu, Pierwotny wariant czci teoretycznej projektu programu, Szkice planu projektu programu, Szkice projektu programu, Zarys poszczeglnych punktw praktycznej czci projektu programu, Zapis I i II ustpu pierwszego projektu programu Plechanowa oraz szkic pierwszego ustpu teoretycznej czci programu, Pierwotny wariant czci agrarnej i zakoczenia projektu programu, Uzupenienia dziau agrarnego i fabrycznego w projekcie programu. Teksty te wiadcz o ogromnej pracy Lenina, woonej w przygotowanie projektu programu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, daj peniejsze wyobraenie o jego roli w opracowywaniu przez redakcj Iskry projektu praktycznej czci programu partii, do ktrej napisa on nie tylko dzia agrarny, ale take pierwotny wariant zakoczenia. Wielce interesujcy jest rwnie szkic pierwszego ustpu teoretycznej czci leninowskiego projektu programu SDPRR, ilustrujcy jedn z najostrzejszych polemik w redakcji Iskry: na naradzie redakcji Iskry w Monachium (stycze 1902 roku) podczas dyskutowania pierwszego projektu Plechanowa pozostawiono otwart (3 gosy za i 3 przeciw) kwesti tego, czy nie rozpocz od wskazania na Rosj (Leninskij sbor- nik II, 1924, s. 15), jak to proponowa Lenin.

W dziale Teksty robocze zamieszczono rwnie Odpowiedzi na uwagi Plechanowa i Akselroda do artykuu Pro- gram agrarny socjaldemokracji rosyjskiej, dotyczce konfliktu powstaego midzy Leninem a Plechanowem w czasie dyskutowania tego artykuu w redakcji Iskry.

W dziale Materiay dodatkowe zamieszczono dwa listy Lenina do dyrektora Muzeum Brytyjskiego (21 i 24 kwietnia 1902 roku) z prob o umoliwienie mu korzystania z biblioteki muzeum.

Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR

CO ROBI?PAACE ZAGADNIENIA NASZEGO RUCHIU

...Walka partyjna wanie dodaje partii sil i ywotnoci, najwikszym dowodem saboci partii jest jej mgli- sto i przytpienie ostro zarysowanych rnic, partia wzmacnia si przez to, e si oczyszcza...

(z listu Lassalle^ do Marksa z 24 czerwca 1852 r.)

Napisane jesie 1901 luty 1902 r. W pitym wydaniu rosyjskim wydrukowano

wedug tekstu ksitki, sprawdzonego z tekstem

zbioru: Wt. lljin: Zo 12 let", 1907

Opublikowano w marcu 1902 r. w Stuttgarcie w formie ksiiki

Okadka ksiki W. Lenina Co robi? 1902 r. W zmniejszeniu

Strona tytuowa pierwszego wydania ksiki W. Lenina Co robi? w jzyku polskim.

W zmniejszeniu

Broszura niniejsza wedug pierwotnego planu autora miaa by powicona szczegowemu rozwiniciu myli wypowiedzianych w artykule Od czego zacz? (Iskra2 nr 4, maj 1901 r.)*. Musimy wic przede wszystkim przeprosi czytelnika za spnione spenienie danej tam (i powtrzonej w odpowiedzi na liczne prywatne zapytania i listy) obietnicy. Jedn z przyczyn tego opnienia bya prba zjednoczenia wszystkich zagranicznych organizacji socjaldemokratycznych, podjta w czerwcu ubiegego (1901) roku3. Trzeba byo oczywicie czeka na wyniki tej prby, gdy w razie jej sukcesu wypadoby, by moe, wykada pogldy organizacyjne Iskry pod nieco innym ktem widzenia, w kadym za razie sukces taki rokowaby nadziej, e bardzo szybko zostanie pooony kres istnieniu dwch nurtw w socjaldemokracji rosyjskiej. Jak czytelnikowi wiadomo, prba zakoczya si niepowodzeniem i co postaramy si udowodni niej nie moga zakoczy si inaczej po nowym zwrocie czasopisma Raboczeje Dieo4 w nrze 10 ku ekonomizmowi. Bezwzgldnie konieczne okazao si podjcie zdecydowanej walki z tym nurtem mglistym i mao sprecyzowanym, lecz za to tym bardziej trwaym i zdolnym do odradzania si w rnorodnych postaciach. Odpowiednio do tego zmieni si i znacznie rozszerzy pierwotny plan broszury.

Gwnym jej tematem miay by trzy zagadnienia wysunite w artykule Od czego zacz? Mianowicie: zagadnienia charakteru i gwnej treci naszej agitacji politycznej, naszych zada organizacyjnych, planu zbudowania jednocze-

PRZEDMOWA

Patrz Dziea wszystkie, t. 5. Warszawa 1984, s. 112. Red.

2-0205 3

PRZEDMOWA

nie i z rnych stron bojowej organizacji oglnorosyjskiej. Zagadnienia te ju od dawna interesuj autora, ktry prbowa je podejmowa jeszcze w pimie Raboczaja Gazieta5, podczas jednej z nieudanych prb jego wznowienia (patrz rozdzia V). Ale pierwotny zamiar ograniczenia si w broszurze do analizy tych tylko trzech zagadnie i wyoenia swych pogldw w miar monoci w formie pozytywnej, bez uciekania si lub niemal bez uciekania si do polemiki, okaza si cakowicie niewykonalny z dwch przyczyn. Z jednej strony ekonomizm okaza si o wiele ywotniejszy, ni przypuszczalimy (uywamy sowa ekonomizm w szerokim znaczeniu, tak jak zostao ono wyjanione w nrze 12 Iskry (grudzie 1901 r.), w artykule Rozmowa z obrocami ekonomizmu, ktry, e tak powiemy, nakreli konspekt przedstawianej czytelnikowi broszury*). Stao si niewtpliwe, e rozbiene pogldy na rozwizanie tych trzech zagadnie w znacznie wikszym stopniu tumacz si zasadnicz przeciwstawnoci dwch nurtw w socjaldemokracji rosyjskiej ni rnic zda co do szczegw. Z drugiej strony zaskoczenie ekonomistw z powodu faktycznego przeprowadzenia w Iskrze naszych pogldw wiadczyo w sposb oczywisty, e czsto mwimy dosownie rnymi jzykami, e wobec tego nie moemy si porozumie w adnej sprawie, jeeli nie bdziemy zaczynali ab ovo, e trzeba koniecznie podj prb moliwie bardziej popularnego, popartego jak najliczniejszymi i konkretnymi przykadami, systematycznego rozmwienia si ze wszystkimi ekonomistami co do wszystkich zasadniczych punktw naszych rozbienoci. Postanowiem wic podj tak prb rozmwienia si, w peni uwiadamiajc sobie, e bardzo powanie zwikszy to objto broszury i opni jej wydanie, ale nie widzc zarazem jakiejkolwiek innej moliwoci spenienia obietnicy, ktr daem w artykule Od czego zacz? Musz wic, przepraszajc za opnienie, przeprosi rwnie za ogromne braki w literackim oszlifowaniu broszury: musiaem pracowa z jak najwikszym popiechem, odrywany w dodatku przez rne inne prace.

Analiza trzech wskazanych wyej zagadnie stanowi nadal gwny temat broszury, zacz jednak musiaem od dwch zagadnie oglniejszych: dlaczego takie niewinne

Patrz Dziea wszystkie, t. 5. Warszawa 1984, s. 334341. Red.

4

PRZEDMOWA

naturalne haso jak wolno krytyki stanowi dla nas nrawdziwy sygna bojowy? dlaczego nie moemy porozumie si nawet w podstawowej sprawie roli socjaldemokracji wobec ywioowego ruchu masowego? Nastpnie, wykad pogldw na charakter i tre agitacji politycznej przeksztaci si w wyjanienie rnicy midzy polityk trade-unioni- styczn a socjaldemokratyczn, wykad za pogldw na zadania organizacyjne w wyjanienie rnicy midzy zadowalajcym ekonomistw chaupnictwem a niezbdn naszym zdaniem organizacj rewolucjonistw. Poza tym obstaj tym bardziej przy planie oglnorosyjskiej gazety politycznej, im mniej byy uzasadnione wysunite przeciw niej sprzeciwy i im mniej odpowiedziano mi merytorycznie na postawione w artykule Od czego zacz? pytanie, jak moglibymy jednoczenie ze wszystkich stron zabra si do budowy niezbdnej dla nas organizacji. Wreszcie mam nadziej, e w kocowej czci broszury wyka, i zrobilimy wszystko, co od nas zaleao, aby zapobiec ostatecznemu zerwaniu z ekonomistami, ktre okazao si jednak nieuniknione; e Raboczeje Dieo nabrao szczeglnego, historycznego, jeli chcecie, znaczenia, poniewa najpeniej, najplastyczniej wyrazio nie konsekwentny ekonomizm, lecz owo rozprzenie i owe wahania, ktre stanowiy cech charakterystyczn caego okresu w historii socjaldemokracji rosyjskiej; i e dlatego nabiera znaczenia rwnie nazbyt szczegowa, na pierwszy rzut oka, polemika z czasopismem Raboczeje Dieo, nie moemy bowiem i naprzd, jeeli nie zlikwidujemy ostatecznie tego okresu.Luty 1902 r.

N. Lenin

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI a) CO OZNACZA WOLNO KRYTYKI?

Wolno krytyki to niewtpliwie najmodniejsze haso obecnego okresu, najczciej uywane w sporach midzy socjalistami a demokratami wszystkich krajw. Na pierwszy rzut oka trudno wyobrazi sobie co dziwniejszego ni to uroczyste powoywanie si jednej ze stron toczcych spr na wolno krytyki. Czyby ze rodowiska postpowych partii rozlegy si gosy przeciw temu konstytucyjnemu prawu wikszoci krajw europejskich, ktre zapewnia wolno nauki i bada naukowych? Co tu nie jest w porzdku! bdzie musia powiedzie sobie kady postronny czowiek, ktry usysza modne haso powtarzane na wszystkich rogach ulic, ale nie wnikn jeszcze w istot rozbienoci midzy toczcymi spr stronami. Haso to jest widocznie jednym z tych umownych okrele, ktre, jak pseudonimy, wskutek uywania nabieraj mocy obowizujcej i staj si niemal imionami wasnymi.

Istotnie dla nikogo nie jest tajemnic, e we wspczesnej socjaldemokracji midzynarodowej* powstay dwa kierunki i e walka midzy nimi to rozpala si i wybucha jaskrawym pomieniem, to cichnie i tli si pod popioem sugestyw

* Przy okazji. W dziejach najnowszego socjalizmu jest to bodaj wyjtkowe i w swoim rodzaju nader pocieszajce zjawisko, e wa pomidzy rnymi kierunkami w onie socjalizmu po raz pierwszy z narodowej przeksztacia si w midzynarodow. Dawniej spory midzy lassalczykami a eisenachczykami *, midzy guesdystami a posybilistami7, midzy fabianami a socjaldemokratamia, midzy narodowolcami9 a socjaldemokratami pozostaway sporami czysto narodowymi, odzwierciedlay waciwoci czysto narodowe, toczyy si, e tak powiem, w rnych paszczyznach. Obecnie (wida to ju teraz zupenie wyranie) angielscy fabianie, francuscy mini- sterialici, niemieccy bernsteinicil9, rosyjscy krytycy wszystko to Jedna rodzina, wszyscy wychwalaj si wzajem, ucz si jedni od drugich i wsplnie ruszaj w pochd przeciwko dogmatycznemu marksizmowi. By moe.

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

nych rezolucji o zawieszeniu broni. Na czym polega nowy kierunek, krytycznie odnoszcy si do dawnego, dogmatycznego marksizmu, wystarczajco jasno powiedzia Bernstein, pokaza za Millerand.

Z partii rewolucji socjalnej powinna socjaldemokracja przeksztaci si w demokratyczn parti reform socjalnych. To danie polityczne Bernstein obwarowa ca bateri do zgrabnie skomponowanych nowych argumentw i wywodw. Negowano moliwo naukowego uzasadnienia socjalizmu i udowodnienia z punktu widzenia materialistycznego pojmowania dziejw, e jest on konieczny i nieunikniony; negowano fakt rosncej ndzy, proletaryzacji i zaostrzania si sprzecznoci kapitalizmu; goszono, e samo pojcie celu ostatecznego nie wytrzymuje krytyki, i bezwzgldnie odrzucano ide dyktatury proletariatu; negowano zasadnicz przeciwstawno liberalizmu i socjalizmu; negowano teori walki klasowej, ktra rzekomo nie znajduje zastosowania w spoeczestwie cile demokratycznym, rzdzonym zgodnie z wol wikszoci itd.

W ten sposb daniu zdecydowanego zwrotu od rewolucyjnej socjaldemokracji ku buruazyjnemu socjalrefor- matorstwu towarzyszy nie mniej zdecydowany zwrot ku buruazyjnej krytyce wszystkich podstawowych idei marksizmu. A poniewa t krytyk marksizmu uprawiano ju od dawna zarwno z trybuny politycznej, jak i z katedry uniwersyteckiej oraz w mnstwie broszur i w szeregu uczonych traktatw, poniewa caa dorastajca modzie klas owieconych w cigu dziesicioleci bya systematycznie wychowywana na tej krytyce to nic dziwnego, e nowy krytyczny kierunek w socjaldemokracji wyoni si niejako od razu w zupenie gotowej postaci, niby Minerwa z gowy Jowisza. Pod wzgldem treci kierunek ten nie musia si rozwija ani ksztatowa: zosta po prostu przeniesiony z literatury buruazyjnej do socjalistycznej.

Dalej. Jeeli teoretyczna krytyka Bernsteina i jego zapdy polityczne byy jeszcze dla kogo niejasne, to Francuzi postarali si o pogldowe zademonstrowanie nowej metody. Francja i tym razem potwierdzia sw tradycyjne w tym pierwszym prawdziwie midzynarodowym starciu z oportunizmem socjalistycznym midzynarodowa rewolucyjna socjaldemokracja okrzepnie dostatecznie, aby pooy kres reakcji politycznej, od dawna Ju panujcej w Europie?

7

CO ROBI?

reputacj kraju, w ktrym dziejowe walki klasowe bardziej ni gdziekolwiek doprowadzane byy [...] do ostatecznego rozstrzygnicia (Engels, z przedmowy do pracy Marksa: Der 18 Brumaire)11. Socjalici francuscy nie teoretyzowali, lecz zaczli po prostu dziaa; bardziej rozwinite pod wzgldem demokratycznym warunki polityczne Francji pozwoliy im od razu przej do praktycznego bernsteiniz- mu z wszystkimi jego konsekwencjami. Millerand da pikny przykad tego praktycznego bernsteinizmu nie bez powodu zarwno Bernstein, jak i Vollmar zaczli tak gorliwie broni i wychwala Milleranda! Rzeczywicie: jeeli socjaldemokracja jest w istocie po prostu parti reform i powinna mie odwag otwarcie to przyzna, to socjalista nie tylko ma prawo wej w skad buruazyjnego ministerium, lecz powinien nawet zawsze do tego dy. Jeeli demokracja rzeczywicie oznacza likwidacj panowania klasowego, to dlaczego socjalistyczny minister nie miaby zachwyca caego wiata buruazyjnego przemwieniami o wsppracy klas? Dlaczego nie miaby pozostawa w ministerium nawet potem, gdy morderstwa robotnikw dokonywane przez andarmw ukazay po raz setny i tysiczny prawdziwy charakter demokratycznej wsppracy klas? Dlaczego nie miaby osobicie wzi udziau w powitaniu cara, ktrego socjalici francuscy nazywaj obecnie nie inaczej ni bohaterem szubienicy, knuta i zesania (knou- teur, pendeur et deportateur)? A zapat za to bezgraniczne ponienie i samooplwanie socjalizmu wobec caego wiata, za deprawacj socjalistycznej wiadomoci mas robotniczych tej jedynej bazy, ktra moe zapewni nam zwycistwo, zapat za to szumne projekty ndznych reform, tak dalece ndznych, e od rzdw buruazyjnych udawao si wicej uzyska!

Kto rozmylnie nie zasania sobie oczu, ten musi dostrzec, e nowy krytyczny kierunek w socjalizmie nie jest niczym innym ni now odmian oportunizmu. I jeli ocenia ludzi nie wedug wspaniaego munduru, w ktry sami si przyodziali, nie wedug efektownego miana, ktre sami przybrali, lecz wedug tego, jak postpuj i co w rzeczywistoci propaguj to stanie si jasne, e wolno krytyki oznacza wolno oportunistycznego kierunku w socjaldemokracji, wolno przeksztacania socjaldemokracji w demokratyczn parti reform, wolno wprowadza8

nia do socjalizmu buruazyjnych idei i buruazyjnych pierwiastkw.

Wolno to wielkie sowo, lecz pod sztandarem wolnoci przemysowej prowadzono najbardziej zbjeckie wojny, pod sztandarem wolnoci pracy grabiono ludzi pracy. Taki sam fasz wewntrzny tkwi we wspczesnym uyciu wyraenia: wolno krytyki. Ludzie naprawd przekonani o tym, e posunli nauk naprzd, nie domagaliby si wolnoci istnienia nowych pogldw na rwni ze starymi, lecz zastpienia ostatnich pierwszymi. Obecne za nawoywania: Niech yje wolno krytyki! zbytnio przypominaj bajk o pustej beczce*.

Zwart gromad, mocno ujwszy si za rce, idziemy urwist i trudn drog. Ze wszystkich stron jestemy otoczeni przez wrogw i zawsze niemal musimy i pod ich ogniem. Zjednoczylimy si, na mocy swobodnie powzitej decyzji, po to wanie, aby walczy z wrogami i nie osuwa si w pobliskie bagno, ktrego mieszkacy od samego pocztku potpiali nas za to, e wyodrbnilimy si w oddzieln grup i obralimy drog walki, nie za drog pojednania. I oto niektrzy z nas zaczynaj woa: chodmy w to bagno! a gdy zaczyna si ich strofowa, odpowiadaj: jacy zacofani z was ludzie! i jake wam nie wstyd zabrania nam wolnoci wzywania was na lepsz drog! O tak, panowie, wolno wam nie tylko wzywa, lecz take i, dokd si wam podoba, chociaby w bagno; uwaamy nawet, e waciwe wasze miejsce jest wanie w bagnie, i w miar si gotowi jestemy wam pomc w waszym przesiedleniu si tam. Ale tylko wtedy pucie nasze rce, nie chwytajcie si nas i nie szargajcie wielkiego sowa wolno, dlatego e nam przecie take wolno i, dokd chcemy, wolno nam walczy nie tylko z bagnem, ale i z tymi, ktrzy zawracaj ku bagnu!

b) NOWI OBROCY WOLNOCI KRYTYKII oto wanie to haso (wolno krytyki) zostao uroczy

cie wysunite w ostatnich czasach przez Raboczeje Dieto (nr 10), organ zagranicznego Zwizku Socjaldemokratw Rosyjskich12, wysunite nie w formie postulatu teoretycz

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

* Aluzja do bajki Iwana Krylowa Dwie beczki. Red.9

CO ROBI?

nego, lecz jako danie polityczne, jako odpowied na pytanie: czy moliwe jest zjednoczenie organizacji socjaldemokratycznych dziaajcych za granic? Do trwaego zjednoczenia konieczna jest wolno krytyki (s. 36).

Z owiadczenia tego wynikaj dwa cakowicie okrelone wnioski: 1. Raboczeje Dieo bierze w obron kierunek oportunistyczny w midzynarodowej socjaldemokracji w ogle; 2. Raboczeje Dieo domaga si wolnoci dla oportunizmu w socjaldemokracji rosyjskiej. Rozpatrzmy te wnioski.

Czasopismu Raboczeje Dieo w szczeglnoci nie podoba si, e Iskra i Zaria13 s skonne przepowiada zerwanie midzy gr a yrondu midzynarodowej socjaldemokracji*.

Wydaje si nam w ogle pisze redaktor czasopisma Raboczeje Dieo B. Kriczewski e mwienie o grze i yrondzie w szeregach socjaldemokracji jest powierzchown analogi historyczn, dziwn pod pirem marksisty: gra i yronda reprezentoway nie rne temperamenty lub prdy umysowe, jak si to moe wydawa historykom- ideologom, lecz rne klasy lub warstwy redni buruazj, z jednej strony, oraz drobnomieszczastwo wraz z proletariatem z drugiej. We wspczesnym za ruchu socjalistycznym nie ma cierania si interesw klasowych, ruch ten w caoci we wszystkich [kursywa B. Kr.] swych odmianach, wczajc rwnie najbardziej zdeklarowanych bemsteinistw, stoi na gruncie interesw klasowych proletariatu, jego walki klasowej o wyzwolenie polityczne i ekonomiczne (s. 3233).

miae twierdzenie! Czy B. Kriczewski nie sysza o tym dawno ju zauwaonym fakcie, e wanie szeroki udzia warstwy akademikw w ruchu socjalistycznym ostatnich lat zapewni takie szybkie rozpowszechnienie si bernsteinizmu? A najwaniejsze na czym opiera nasz autor sw opini, e rwnie najbardziej zdeklarowani bernsteinici stoj na gruncie walki klasowej o polityczne i ekonomiczne wyzwolenie proletariatu? Nie wiadomo. Zdecydowana obrona najbardziej zdeklarowanych bern-

Porwnanie dwch nurtw wrd rewolucyjnego proletariatu (rewolucyjnego i oportunistycznego) z dwoma nurtami wrd rewolucyjnej buruazji XVIII wieku (jakobiskiej gry i yrondystw) zostao przeprowadzone w artykule wstpnym 2 nru Iskry (luty 1901 r.). Autorem tego artykuu by Plechanow. O jakobinizmie w socjaldemokracji rosyjskiej bardzo dotychczas lubi rozprawia i kadeci, i grupa Bie Zagawija , i mienszewicy. Ale o tym, e Plechanow po raz pierwszy uy tego okrelenia przeciw prawemu skrzydu socjaldemokracji wol teraz milcze lub.., zapomina, (Uwaga autora do wydania z 1907 r. Red.).

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

steinistw nie jest poparta absolutnie adnymi argumentami ani racjami. Autor widocznie uwaa, e skoro powtarza to samo, co mwi o sobie rwnie najbardziej zdeklarowani bernsteinici, to twierdzenie jego nie wymaga dowodw. Czy mona jednak wyobrazi sobie co bardziej powierzchownego ni w sd o caym kierunku na podstawie tego, co mwi sami o sobie przedstawiciele tego kierunku? Czy mona wyobrazi sobie co bardziej powierzchownego ni nastpujcy potem mora o dwch rnych, a nawet diametralnie przeciwstawnych typach czy drogach rozwoju partii (s. 3435 czasopisma Raboczeje Dieo)? Bo, widzicie, niemieccy socjaldemokraci uznaj cakowit wolno krytyki, Francuzi za nie uznaj jej i wanie ich przykad ukazuje ca szkodliwo nietolerancji.

Wanie przykad B. Kriczewskiego odpowiemy na to ukazuje, e niekiedy marksistami mieni si ludzie patrzcy na histori dosownie wedug Iowajskiego. Dla wyjanienia jednoci niemieckiej i rozdrobnienia francuskiej partii socjalistycznej nie ma bynajmniej potrzeby grzeba si we waciwociach historii tych krajw, zestawia warunki wojskowego pabsolutyzmu i republikaskiego parlamentaryzmu, bada nastpstwa Komuny i ustawy wyjtkowej przeciw socjalistom16, porwnywa ycie ekonomiczne i rozwj ekonomiczny, wspomina o tym, e bezprzykadnemu wzrostowi niemieckiej socjaldemokracji towarzyszya bezprzykadna w dziejach socjalizmu pod wzgldem swej energii walka nie tylko z bdami teoretycznymi (Mulberger, Diihring*, socjalici z katedry19), lecz rwnie z taktycznymi (Lassalle) itd. itd. Wszystko to jest zbdne! Francuzi kc si, bo s nietolerancyjni, Niemcy za s jednolici, bo to grzeczni chopcy.

* Kiedy Engels zaatakowa DUhringa, ku pogldom tego ostatniego skaniali si do liczni przedstawiciele socjaldemokracji niemieckiej, tote na Engelsa posypay si nawet publicznie na zjedzie partii oskarenia o ostro, nietolerancj, o niedopuszczaln wrd towarzyszy polemik itp. Most i towarzysze zgosili (na zjedzie w 1877 roku17) wniosek o usunicie z Vorwarts " artykuw Engelsa, Jako nie interesujcych olbrzymiej wikszoci czytelnikw, a Vahlteich owiadczy, e zamieszczenie tych artykuw wyrzdzio partii wielk szkod, e Diihring rwnie wywiadczy usugi socjaldemokracji: powinnimy wykorzystywa wszystkich w Interesie partii, Jeli za profesorowie si kc, to Vorwarts bynajmniej nie Jest odpowiednim miejscem do prowadzenia takich ktni (Vorwarts, 1877, nr 65 z 6 czerwca). Jak widzicie, Jest to rwnie przykad obrony wolnoci krytyki i nie zawadzioby, gdyby nad tym przykadem zastanowili si nasi legalni krytycy i nielegalni oportunici, ktrzy tak lubi powoywa si na przykad Niemcw!

11

CO ROBI?

I zwrcie uwag, e za pomoc tej niezrwnanej gbi myli przesania si fakt, ktry cakowicie obala obron bernsteinistw. Zagadnienie, czy stoj oni na gruncie walki klasowej proletariatu, moe by rozstrzygnite ostatecznie i bezapelacyjnie jedynie przez dowiadczenie historyczne. A zatem najwaniejsze znaczenie ma pod tym wzgldem wanie przykad Francji jako jedynego kraju, w ktrym bernsteinici sprbowali samodzielnie stan na nogi przy gorcym aplauzie swych niemieckich kolegw (a czciowo rwnie oportunistw rosyjskich: por. Raboczeje Dieo nr 23, s. 8384). Powoywanie si na nieprzejednanie Francuzw poza jego historycznym (w nozdriowow- skim* sensie) znaczeniem okazuje si po prostu prb tuszowania bardzo nieprzyjemnych faktw za pomoc gromkich sw.

A i Niemcw nie mamy jeszcze bynajmniej zamiaru podarowa B. Kriczewskiemu i innym licznym obrocom wolnoci krytyki. Jeeli najbardziej zdeklarowani bernsteinici s jeszcze tolerowani w szeregach partii niemieckiej, to tylko o tyle, o ile podporzdkowuj si oni zarwno rezolucji hanowerskiej, ktra zdecydowanie odrzucia poprawki Bernsteina20, jak te rezolucji lubeckiej, ktra (mimo caego dyplomatyzowania) zawiera bezporednie ostrzeenie pod adresem Bernsteina21. Mona dyskutowa, z punktu widzenia interesw partii niemieckiej, nad tym, jak dalece naleao dyplomatyzowa, czy w danym wypadku lepsza somiana zgoda ni zota wojna, sowem mona mie rne zdania, jeli chodzi o ocen celowoci tego czy innego sposobu odrzucenia bernsteinizmu, ale nie mona nie dostrzega faktu, e partia niemiecka dwukrotnie odrzucia bemsteinizm. Dlatego te sdzi, e przykad Niemcw potwierdza tez: najbardziej zdeklarowani bernsteinici stoj na gruncie walki klasowej proletariatu o jego wyzwolenie ekonomiczne i polityczne to znaczy zupenie nie rozumie tego, co dzieje si na oczach wszystkich**.

* Nozdriow jeden z bohaterw powieci Gogola Martwe dusze. Typ awanturnika i hulaki, ktry byt postaci historyczn w tym sensie, e gdziekolwiek si pojawia, wynikay jakie historie. Red.

* Naley zaznaczy, e w sprawie bernsteinizmu w partii niemieckiej Raboczeje Dieo zawsze ograniczao si do zwykego powtarzania faktw z cakowitym powstrzymaniem si od wasnej ich oceny. Patrz np. nr 23, s. 66 o zjedzie stuttgarckimwszystkie rozbienoci sprowadzono12

Nie do na tyra. Raboczeje Dielo, jak ju zauwaylimy, wystpuje wobec socjaldemokracji rosyjskiej z daniem wolnoci krytyki i z obron bernsteinizmu. Widocznie musiao przekona si, e u nas niesprawiedliwie obraono naszych krytykw i bernsteinistw. Jakich to mianowicie? kto? gdzie? kiedy? na czym mianowicie polegaa niesprawiedliwo? O tym Raboczeje Dieo milczy, nie wspominajc ani razu o adnym rosyjskim krytyku i bernstei- nicie! Pozostaje nam tylko jedno z dwch moliwych przypuszcze. Albo stron niesprawiedliwie obraon nie jest nikt inny, tylko samo Raboczeje Dieo (potwierdza to fakt, e w obu artykuach dziesitego numeru jest mowa tylko o krzywdach wyrzdzonych czasopismu Raboczeje Dieo przez Zari i Iskr). W takim razie czym wytumaczy tak dziwn rzecz, e Raboczeje Dieo, ktre tak uparcie odegnywao si zawsze od wszelkiej solidarnoci z bernsteinizmem, nie mogo obroni siebie bez ujmowania si za najbardziej zdeklarowanymi bernsteinistami i za wolnoci krytyki? Albo obraono niesprawiedliwie jakie trzecie osoby. W takim razie jakie mog by motywy, e si o nich milczy?

Widzimy wic, e Raboczeje Dieo nadal bawi si w chowanego, co zreszt robio (jak wykaemy niej) od chwili swego powstania. A nastpnie zwrcie uwag na to pierwsze faktyczne zastosowanie wychwalanej wolnoci krytyki. W rzeczywistoci natychmiast zostaa ona sprowadzona nie tylko do braku wszelkiej krytyki, lecz rwnie do braku samodzielnego sdu w ogle. To samo Raboczeje Dieo, ktre niby wstydliw chorob (wedug trafnego wyraenia Starowiera23) przemilcza rosyjski bemsteinizm, zaleca w celu leczenia tej choroby po prostu przepisa ostatni niemieck recept przeciw niemieckiej odmianie choroby! Zamiast wolnoci krytyki niewolnicze... gorzej:

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

do taktyki, i konstatuje si jedynie, e olbrzymia wikszo jest wierna dawnej taktyce rewolucyjnej. Albo nr 45, s. 25 i nastpne zwykle streszczenie przemwie na zjedzie hanowerskim z przytoczeniem rezolucji Bebla; wyoenie i krytyk pogldw Bernsteina znw odoono (podobnie jak w nrze 23) do specjalnego artykuu. Kuriozum stanowito, co czytamy na s. 33 w nrze 45: ..... pogldy wyoone przez Beblamaj za sob olbrzymi wikszo zjazdu, a nieco niej: .. .David broni pogldw Bernsteina (...] Stara si on przede wszystkim wykaza, e. .] Bernstein i Jego przyjaciele Jednak [sic/] stoj na gruncie walki lasowej. .." Tak pisano w grudniu 1899 r., we wrzeniu za 1901 r. Raboczeje Dieo stracio Ju prawdopodobnie wiar w suszno pogldw Bebla i powtarza pogld Davida jako swj wasnyl

13

CO ROBI?

mapie naladownictwo! Jednakowa tre spoeczno-polityczna wspczesnego oportunizmu midzynarodowego ujawnia si w tych lub innych odmianach, stosownie do waciwoci narodowych. W jednym kraju grupa oportunistw wystpowaa od dawna pod oddzielnym sztandarem, w drugim oportunici lekcewayli teori, prowadzc w praktyce polityk radykaw-socjalistw, w trzecim kilku czonkw partii rewolucyjnej zbiego do obozu oportunizmu i usiuje osign swe cele nie poprzez otwart walk o zasady i o now taktyk, lecz poprzez stopniowe, niewidoczne i, jeli mona si tak wyrazi, bezkarne deprawowanie swej partii, w czwartym tacy sami renegaci stosuj te same chwyty w mroku niewoli politycznej i przy zupenie oryginalnym stosunku wzajemnym dziaalnoci legalnej i nielegalnej itp. Zaczyna za mwi o wolnoci krytyki i bernsteinizmu jako o warunku zjednoczenia socjaldemokratw rosyjskich i nie dawa przy tym analizy, w czym mianowicie przejawi si i jakie szczeglne owoce wyda rosyjski bemsteinizm to znaczy zaczyna mwi po to, eby nic nie powiedzie.

Sprbujmy wic sami powiedzie, choby w kilku sowach, to, czego nie zechciao powiedzie (albo moe nie potrafio nawet zrozumie) Raboczeje Dieo.

C) KRYTYKA W ROSJI

Podstawowa swoisto Rosji pod rozpatrywanym tu wzgldem polega na tym, e ju sam pocztek ywioowego ruchu robotniczego, z jednej strony, i zwrotu postpowej opinii publicznej ku marksizmowi z drugiej, cechowao poczenie jawnie rnorodnych elementw pod wsplnym sztandarem i do walki ze wsplnym przeciwnikiem (przestarzaym wiatopogldem spoeczno-politycznym). Mwimy o miodowym miesicu legalnego marksizmu. Byo to w ogle niezwykle oryginalne zjawisko, w ktrego sam moliwo nawet nikt nie mgby uwierzy w latach osiemdziesitych lub na pocztku lat dziewidziesitych. W kraju samowadztwa, przy zupenym zakneblowaniu prasy, w epoce straszliwej reakcji politycznej, przeladujcej najmniejsze zalki politycznego niezadowolenia i protestu nagle toruje sobie drog do podlegajcego cenzurze pimien14

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

nictwa teoria rewolucyjnego marksizmu, wykadana jzykiem ezopowym, ale dla wszystkich zainteresowanych zrozumiaym. Rzd przywyk uwaa za niebezpieczn tylko teori (rewolucyjnego) narodowolstwa, nie dostrzegajc, jak to bywa, jej ewolucji wewntrznej, cieszc si z wszelkiej krytyki skierowanej przeciw tej teorii. Zanim rzd spostrzeg si, zanim ociaa armia cenzorw i andarmw wykrya nowego wroga i runa na niego, upyno niemao (jak na nasze stosunki rosyjskie) czasu. A tymczasem jedna po drugiej ukazyway si marksistowskie ksiki, powstaway marksistowskie czasopisma i gazety, wszyscy powszechnie stawali si marksistami, marksistom schlebiano, zabiegano o wzgldy marksistw, wydawcy zachwycali si niezwykle szybkim zbytem ksiek marksistowskich. Jest cakiem zrozumiae, e wrd pocztkujcych marksistw, otoczonych dymem kadzide, znalaz si niejeden pisarz, ktremu przewrcio si w gowie...24

Obecnie mona mwi o tym okresie spokojnie jak o przeszoci. Dla nikogo nie jest tajemnic, e krtkotrway rozkwit marksizmu na widowni naszego pimiennictwa by wynikiem sojuszu ludzi skrajnych pogldw z ludmi nader umiarkowanymi. W istocie ci ostatni byli buruazyjnymi demokratami i wniosek ten (z ca oczywistoci potwierdzony przez dalszy krytyczny ich rozwj) narzuca si niejednemu ju w czasach trwania sojuszu*.

Ale jeli tak, to czy najwiksza odpowiedzialno za zamt, ktry nastpi potem, nie spada wanie na rewolucyjnych socjaldemokratw, ktrzy weszli w ten sojusz z przyszymi krytykami? Takie pytanie wraz z twierdzc na nie odpowiedzi dyszy si czasem od ludzi, ktrzy ujmuj spraw zbyt prostolinijnie. Ludzie ci jednak zupenie nie maj racji. Ba si chwilowych sojuszw, choby nawet z ludmi niepewnymi, moe ten tylko, kto nie jest pewien sam siebie, i adna partia polityczna nie mogaby istnie bez takich sojuszw. A poczenie z legalnymi marksistami byo w swoim rodzaju pierwszym rzeczywicie politycznym sojuszem socjaldemokracji rosyjskiej. Dziki temu sojuszowi osignito zdumiewajco szybkie zwycistwo

* Mowa tu o artykule K. Tulina skierowanym przeciw Struwemu, napisanym na podstawie referatu pod tytuem Odzwierciedlenie marksizmu w literaturze buruazyjnej. Patrz przedmowa*. (Uwaga autora do wydania z 1907 r. Red.).

15

CO ROBI?

nad narodnictwem oraz ogromne upowszechnienie wszerz idei marksizmu (aczkolwiek wanie w postaci zwulgaryzowanej). Sojusz ten zosta przy tym zawarty niezupenie bez wszelkich warunkw. Dowd: spalony przez cenzur w 1895 r. zbir marksistowski Materiay w sprawie gospodarczego rozwoju Rosji. Jeli porozumienie w dziedzinie pimiennictwa z legalnymi marksistami mona porwna z sojuszem politycznym, to ksik t mona porwna z paktem politycznym.

Zerwanie nastpio oczywicie nie dlatego, e sojusznicy okazali si buruazyjnymi demokratami. Przeciwnie, przedstawiciele tego ostatniego kierunku s naturalnymi i podanymi sprzymierzecami socjaldemokracji, o ile chodzi o jej zadania demokratyczne, wysuwane na plan pierwszy przez obecn sytuacj Rosji. Ale koniecznym warunkiem takiego sojuszu jest dla socjalistw zachowanie penej moliwoci ujawniania przed klas robotnicz wrogiej przeciwstawnoci jej interesw i interesw buruazji. Tymczasem bemsteinizm i kierunek krytyczny, ku ktremu powszechnie zwrcia si wikszo legalnych marksistw, pozbawia socjalistw takiej moliwoci i deprawowa wiadomo socjalistyczn, wulgaryzujc marksizm, goszc teori przytpiania si sprzecznoci spoecznych, nazywajc nonsensem ide rewolucji socjalnej i dyktatury proletariatu, sprowadzajc ruch robotniczy i walk klasow do wskiego trade-unionizmu i realistycznej walki o drobne, stopniowe reformy. Byo to cakowicie rwnoznaczne z negowaniem przez demokracj buruazyjn prawa socjalizmu do samodzielnoci, a wic rwnie prawa do jego istnienia; oznaczao to w praktyce denie do przeksztacenia rozpoczynajcego si ruchu robotniczego w ogon liberaw.

Oczywicie, w tych warunkach zerwanie byo konieczne. Ale oryginalna waciwo Rosji wyrazia si w tym, e zerwanie to oznaczao po prostu wyeliminowanie socjaldemokratw z najdostpniejszej dla wszystkich i szeroko rozpowszechnionej literatury legalnej. Umocnili si w niej byli marksici, ktrzy stanli pod znakiem krytyki i uzyskali wrcz monopol na gromienie marksizmu. Okrzyki: przeciwko ortodoksji i niech yje wolno krytyki (powtarzane obecnie przez Raboczeje Dieo) od razu stay si modnymi powiedzonkami, a e modzie tej nie oparli16

nOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

si nawet cenzorzy wraz z andarmami, wida z takich faktw, jak ukazanie si trzech wyda rosyjskich ksiki synnego (synnego na wzr Herostratowy) Bernsteina26 albo jak rekomendowanie przez Zubatowa ksiek Bernsteina, pana Prokopowicza i in. (Iskra nr 10)27. Na socjaldemokratw spado teraz trudne samo w sobie, i niesychanie utrudnione jeszcze wskutek czysto zewntrznych przeszkd, zadanie walki z nowym nurtem. A nurt ten nie ograniczy si do dziedziny pimiennictwa. Ze zwrotem ku krytyce wspgraa zarazem podatno praktykw socjaldemokratw na ekonomizm.

Jak uksztatowao si i narastao powizanie i wzajemne uzalenienie legalnej krytyki i nielegalnego ekonomizmu interesujce to zagadnienie mogoby stanowi przedmiot oddzielnego artykuu. Dla nas wystarczy tu zauway, e powizanie to niewtpliwie istnieje. Osawione Credo* dlatego wanie zyskao tak zasuon saw, e zupenie otwarcie formuowao ten zwizek i wygadao si z podstawow tendencj polityczn ekonomizmu: robotnicy niechaj prowadz walk ekonomiczn (cilej byoby powiedzie: walk trade-unionistyczn, poniewa ta ostatnia obejmuje rwnie specyficznie robotnicz polityk), inteligencja marksistowska natomiast niechaj zespala si z liberaami w celu walki politycznej. Robota trade-unionistyczna wrd ludu miaa zapewni wykonanie pierwszej poowy tego zadania, legalna krytyka drugiej. Owiadczenie to byo tak wspania broni przeciw ekonomizmowi, e gdyby nie istniao Credo warto by je byo wymyli.

Credo nie zostao wymylone, lecz opublikowano je niezalenie od woli, a moe nawet wbrew woli jego autorw. Przynajmniej piszcemu te sowa, ktry bra udzia w wycigniciu na wiat boy nowego programu**, zdarzao si sysze skargi i wymwki w zwizku z tym, e naszkicowane przez mwcw resume ich pogldw zostao rozpowszechnione w odpisach, otrzymao etykietk Credo i nawet

* Wyznanie wiary. Red. Mowa o protecie siedemnastu przeciw Credo. Piszcy te sowa

bra udzia w sporzdzeniu tego protestu (koniec 1899 roku). Protest wraz z Credo zosta wydrukowany za granic wiosn 1900 roku2*. Obecnie wiadomo Ju z artykuu pani Kuskowej (zdaje si, w czasopimie Byloje M), te to ona bya autork Credo, a wrd ekonomistw zagranicznych owych czasw najwybitniejsz rol odgrywa pan Prokopowicz. (Uwaga autora do wydania z 1907 r. Red.).

17

CO ROBI?

dostao si do prasy wraz z protestem! Poruszamy ten epizod, poniewa ujawnia on bardzo ciekaw cech naszego ekonomizmu: obaw przed jawnoci. Jest to wanie cecha ekonomizmu w ogle, a nie samych tylko autorw Credo: przejawiay j i Raboczaja Mysi30, najszczerszy i najuczciwszy zwolennik ekonomizmu, i Raboczeje Dieo (oburzajc si na ogoszenie dokumentw ekonomicznych w Vademecum31), i Komitet Kijowski, ktry dwa lata temu nie zechcia wyrazi zgody na opublikowanie swej Profession de foi32 wraz z napisanym w zwizku z ni sprostowaniem*, i bardzo wielu poszczeglnych przedstawicieli ekonomizmu.

Tej obawy przed krytyk, okazywanej przez zwolennikw wolnoci krytyki, nie mona tumaczy tylko przebiegoci (chocia czasem niewtpliwie nie obywa si te i bez przebiegoci: niecelowe jest wystawia na atak przeciwnikw sabe jeszcze pdy nowego kierunku!). Nie, wikszo ekonomistw zupenie szczerze patrzy (i wskutek samej istoty ekonomizmu musi patrze) z niechci na wszelkie spory teoretyczne, rozbienoci frakcyjne, zagadnienia polityczne o szerokim zasigu, projekty zorganizowania rewolucjonistw itp. Spawi by to wszystko za granic! powiedzia mi pewnego razu jeden z do konsekwentnych ekonomistw i tymi sowy da wyraz bardzo rozpowszechnionemu (i znw czysto trade-unionistycznemu) pogldowi: nasza sprawa to ruch robotniczy, organizacje robotnicze tu, na naszym terenie, reszta za to wymysy doktrynerw, przecenianie ideologii, jak wyrazili si autorzy listu w nrze 12 Iskry unisono z nrem 10 czasopisma Raboczeje Dieo.

Nasuwa si teraz pytanie: na czym wobec takich waciwoci rosyjskiej krytyki i rosyjskiego bernsteiniz- mu powinno byo polega zadanie tych, ktrzy w praktyce, a nie w sowach tylko, chcieli by przeciwnikami oportunizmu? Po pierwsze, naleao zatroszczy si o wznowienie tej pracy teoretycznej, ktra ledwo, ledwo zostaa zapocztkowana w epoce legalnego marksizmu i ktra teraz spadaa znw na dziaaczy nielegalnych; bez takiej pracy niemoliwy by pomylny wzrost ruchu. Po drugie, trzeba byo aktywnie podj walk z legaln krytyk, ktra po

* O ile nam wiadomo, skiad Komitetu Kijowskiego zmieni si od tego czasu.

18

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI'

wodowaa wyjtkow deprawacj umysw. Po trzecie, naleao aktywnie wystpi przeciw rozprzeniu i wahaniom w ruchu praktycznym, demaskujc i udaremniajc wszelkie prby wiadomego czy niewiadomego lekcewaenia naszego programu i naszej taktyki.

e Raboczeje Dieo nie robio ani pierwszego, ani drugiego, ani trzeciego to wiemy i niej wypadnie nam szczegowo wyjani z najrozmaitszych stron t znan prawd. Obecnie za chcemy tylko wykaza, jak krzyczca sprzeczno istnieje midzy daniem wolnoci krytyki a szczeglnymi waciwociami naszej rodzimej krytyki i ekonomizmu rosyjskiego. W rzeczy samej spjrzcie na tekst rezolucji, w ktrej Zwizek Socjaldemokratw Rosyjskich za Granic popar punkt widzenia czasopisma Raboczeje Dieo:

W interesach dalszego ideowego rozwoju socjaldemokracji uznajemy wolno krytyki teorii socjaldemokratycznej w literaturze partyjnej za bezwzgldnie konieczn, o ile krytyka ta nie jest sprzeczna z klasowym i rewolucyjnym charakterem tej teorii (Dwa zjazdy, s. 10).

I uzasadnienie: rezolucja w pierwszej swej czci pokrywa si z rezolucj w sprawie Bernsteina, przyjt przez zjazd partyjny w Lubece... W prostocie ducha zwizkowcy nie dostrzegaj nawet, jakie testimonium paupertatis (wiadectwo ubstwa) wystawiaj sobie takim kopiowaniem!... ale [...] w drugiej czci cilej ogranicza wolno krytyki, ni to uczyni zjazd partyjny w Lubece.

A wic rezolucja Zwizku jest wymierzona przeciw rosyjskim bernsteinistom? Inaczej byoby zupenym absurdem powoywanie si na Lubek! Ale to nieprawda, e cile ogranicza wolno krytyki. W swej rezolucji hanowerskiej Niemcy odrzucili punkt po punkcie wanie te poprawki, ktre robi Bernstein, w lubeckiej za dali ostrzeenie Bernsteinowi osobicie, wymieniajc go w rezolucji. Tymczasem nasi wolni naladowcy ani jednym swkiem nie napomykaj o jakimkolwiek przejawie specjalnie rosyjskiej krytyki i rosyjskiego ekonomizmu; przy tym przemilczaniu oglnikowe powoywanie si na klasowy i rewolucyjny charakter teorii pozostawia o wiele wicej miejsca na faszywe interpretacje, zwaszcza gdy Zwizek wzbrania si przed zaliczeniem do oportunizmu tak zwanego ekonomizmu

3-0205 19

CO ROBI?

(Dwa zjazdy, s. 8, do p. I). Ale to mimochodem. Najwaniejsze za jest to, e stanowisko oportunistw wobec rewolucyjnych socjaldemokratw jest diametralnie przeciwstawne w Niemczech i Rosji. W Niemczech, jak wiadomo, rewolucyjni socjaldemokraci opowiadaj si za zachowaniem tego, co jest: za dawnym programem i taktyk, ktre s znane wszystkim i wyjanione we wszystkich szczegach przez dowiadczenie wielu dziesicioleci. Krytycy natomiast chc wprowadzi zmiany, a poniewa stanowi znikom mniejszo, a ich denia rewizjonistyczne s bardzo niemiae, to mona zrozumie motywy, dla ktrych wikszo ogranicza si do suchego odrzucenia nowinek. Natomiast u nas w Rosji krytycy i ekonomici opowiadaj si za zachowaniem tego, co jest: krytycy chc, eby nadal uwaano ich za marksistw i zapewniono im t wolno krytyki, z jakiej korzystali pod kadym wzgldem (w gruncie rzeczy bowiem nigdy nie uznawali adnej wizi partyjnej* , a przy tym nie mielimy takiego powszechnie uznanego organu partyjnego, ktry mgby ograniczy wolno krytyki chociaby rad); ekonomici chc, aby rewolucjonici uznawali penouprawnienie ruchu w teraniejszoci (Raboczeje Dieo nr 10, s. 25), tj. legalno istnienia tego, co istnieje; aby ideologowie nie usiowali cign ruchu z tej drogi, ktr okrela wzajemne oddziaywanie pierwiastkw materialnych i rodowiska materialnego (List w nrze 12 Iskry); aby uznali za podane prowadzenie takiej walki, jak jedynie mog prowadzi robotnicy w danych warunkach", a za moliw uznali t walk, ktr prowadz oni w rzeczywistoci w chwili obecnej (Dodatek specjalny do pisma Raboczaja Mysl, s. 14). Przeciwnie,

* Ju sam w brak Jawnej wizi partyjnej i tradycji partyjnej stanowi tak kardynaln rnic midzy Rosj a Niemcami, e powinien byi przestrzec kadego rozumnego socjalist przed lepym naladownictwem. A oto przykad, do czego dochodzi wolno krytyki w Rosji. Rosyjski krytyk, pan Buhakow, czyni takie wyrzuty austriackiemu krytykowi, Hertzowi: Przy caej niezalenoci swych wnioskw Hertz Jest widocznie w tym punkcie lo spdzielczoci] mimo wszystko nazbyt uzaleniony od pogldw swej partii i nie zgadzajc si w szczegach, nie decyduje si na cakowite odejcie od oglnej zasady (Kapitalizm a rolnictwo, t. II, s. 287). Poddany ujarzmionego pod wzgldem politycznym pastwa, w ktrym "/iooo ludnoci Jest do szpiku koci zdeprawowane lokajstwem politycznym i kompletnym niezrozumieniem honoru partyjnego i wizi partyjnej wyniole strofuje obywatela konstytucyjnego pastwa za nadmierne uzalenienie si od pogldw partii! Nielegalnym naszym organizacjom pozostaje wic tylko zabra si do sporzdzania rezolucji o wolnoci krytyki. . .

20

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI'

my, rewolucyjni socjaldemokraci, jestemy niezadowoleni z takiego korzenia si przed ywioowoci, tj. przed tym, co istnieje w chwili obecnej; damy zmiany panujcej w ostatnich latach taktyki, owiadczamy, e zanim si zjednoczymy i po to, aby si zjednoczy, musimy najpierw stanowczo i wyranie podzieli si (z owiadczenia o wydawaniu Iskry)*. Sowem, Niemcy pozostaj przy tym, co istnieje, odrzucajc zmiany; my za damy zmiany tego, co istnieje, odrzucajc korzenie si przed tym, co istnieje, i pojednanie z nim.

Tej wanie drobnej rnicy nie zauwayli nasi wolni przepisywacze rezolucji niemieckich!

(1) ENGELS O ZNACZENIU WALKI TEORETYCZNEJDogmatyzm, doktrynerstwo, skostnienie partii nie

unikniona kara za krpowanie myli przemoc tacy oto s wrogowie, przeciw ktrym rycersko ruszaj w pochd rzecznicy wolnoci krytyki w czasopimie Raboczeje Dieo. Cieszymy si bardzo z postawienia tej sprawy na porzdku dziennym i zaproponowalibymy tylko uzupenienie jej innym zagadnieniem:

A kt ci sdzi?**Mamy przed sob dwa owiadczenia o wydawnictwach.

Pierwsze to Program periodycznego organu Zwizku Socjaldemokratw Rosyjskich Raboczeje Dieo (odbitka z nru 1 czasopisma Raboczeje Dieo). Drugie to 0- wiadczenie o wznowieniu wydawnictw grupy Wyzwolenie Pracy33. Oba z dat 1899 roku, kiedy kryzys marksizmu dawno ju sta na porzdku dziennym. I c? W pierwszym dokumencie daremnie szukalibymy wzmianki o tym zjawisku oraz wyranego przedstawienia stanowiska, jakie nowy organ zamierza zaj w tej sprawie. Ani w programie, ani w uzupenieniach do niego, ktre uchwali trzeci zjazd Zwizku w 1901 roku34 (Dwa zjazdy, s. 1518), nie ma nawet sowa o pracy teoretycznej i jej palcych zadaniach w chwili obecnej. Przez cay ten czas redakcja czasopisma Raboczeje Dieo pomijaa milczeniem zagadnienia teo-

Patrz Dziea wszystkie, t. 4. Warszawa 1984, s. 337. Red.** Cytat z komedii Aleksandra Grlbojedowa Mdremu biada. Wrocaw

1960, s. 57. Red.

3* 21

CO ROBI?

retyczne, mimo e nurtoway one wszystkicli socjaldemokratw caego wiata.

Drugie owiadczenie, przeciwnie, wskazuje przede wszystkim na to, e w ostatnich latach osabo zainteresowanie teori, uporczywie domaga si zwrcenia bacznej uwagi na stron teoretyczn rewolucyjnego ruchu proletariatu i wzywa do nieubaganej krytyki bernsteinowskich i innych antyrewolucyjnych tendencji w naszym ruchu. Jak wykonywano ten program, pokazuj wydane numery Z arii.

Widzimy wic, e szumne frazesy przeciwko skostnieniu myli itp. osaniaj beztrosk i bezradno w dziedzinie rozwoju myli teoretycznej. Przykad socjaldemokratw rosyjskich w sposb szczeglnie pogldowy ilustruje to zjawisko oglnoeuropejskie (dawno ju dostrzeone rwnie przez marksistw niemieckich), e sawetna wolno krytyki nie oznacza zastpienia jednej teorii inn, lecz oznacza wolno od wszelkiej jednolitej i przemylanej teorii, oznacza eklektyzm i brak zasad. Kady, kto cho troch zna stan faktyczny naszego ruchu, musi sobie zdawa spraw z tego, e szerokiemu upowszechnianiu si marksizmu towarzyszyo pewne obnienie poziomu teoretycznego. Do ruchu, ze wzgldu na jego znaczenie praktyczne i sukcesy praktyczne, przyczao si sporo ludzi, ktrzy bardzo mao lub nawet wcale nie byli przygotowani teoretycznie. Na tym tle mona oceni, jaki brak taktu wykazuje Raboczeje Dieo, gdy z min zwycizcy przytacza powiedzenie Marksa: Kady krok rzeczywistego ruchu jest waniejszy ni tuzin programw*. Powtarza te sowa w epoce rozprzenia teoretycznego jest tym samym, co na widok konduktu pogrzebowego zawoa: oby wam si zawsze tak szczcio! W dodatku sowa Marksa zostay wzite z jego listu o programie gotajskim35, w ktrym ostro potpia on eklektyzm, jakiego dopuszczono si przy formuowaniu zasad: jeeli ju trzeba byo czy si pisa Marks do przywdcw partii to zawierajcie umowy gwoli urzeczywistnienia praktycznych celw ruchu, ale nie dopuszczajcie do kupczenia zasadami, nie rbcie ustpstw teoretycznych. Oto

* K. Marks: Krytyka Programu Gotajskiego. W: K. Marks, F. Engels: Dziea, t. 19. Warszawa 1972, s. 13. Red.

22

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

jaka bya myl Marksa, tymczasem u nas znaleli si ludzie, ktrzy w imi Marksastaraj si osabi znaczenie teorii!

Bez rewolucyjnej teorii niemoliwy jest rwnie ruch rewolucyjny. Trzeba z uporem podkrela t myl w takim okresie, kiedy modne goszenie oportunizmu splata si z zapaem do najbardziej wskich form dziaalnoci praktycznej. A dla socjaldemokracji rosyjskiej znaczenie teorii jeszcze wzrasta ze wzgldu na trzy okolicznoci, o ktrych czsto si zapomina, mianowicie: po pierwsze, ze wzgldu na to, e partia nasza dopiero organizuje si, dopiero ksztatuje swe oblicze i bynajmniej nie zakoczya jeszcze porachunkw z innymi kierunkami myli rewolucyjnej, grocymi sprowadzeniem ruchu ze susznej drogi. Przeciwnie, wanie dla czasw ostatnich znamienne jest (jak to dawno ju przepowiada ekonomistom Akselrod39) oywienie niesocjaldemokratycznych kierunkw rewolucyjnych. W takich warunkach baha na pierwszy rzut oka pomyka moe spowodowa najbardziej opakane skutki i tylko ludzie krtkowzroczni mog uwaa, e spory frakcyjne i cise rozrnianie odcieni s nie na czasie lub zbdne. Od utrwalenia si takiego czy innego odcienia moe zalee przyszo socjaldemokracji rosyjskiej przez wiele, bardzo wiele lat.

Po drugie, ruch socjaldemokratyczny jest z samej swej istoty midzynarodowy. Oznacza to nie tylko, e powinnimy walczy z szowinizmem narodowym. Oznacza to rwnie, e rozpoczynajcy si w modym kraju ruch moe rozwija si pomylnie jedynie pod warunkiem przetworzenia dowiadcze innych krajw. A do takiego przetworzenia nie wystarczy zwyka znajomo owych dowiadcze czy zwyke odpisywanie ostatnich rezolucji. Niezbdna jest w tym celu umiejtno krytycznego ustosunkowania si do tych dowiadcze i samodzielnego ich sprawdzania. Ktokolwiek uprzytomni sobie, jak gigantycznie rozrs si i rozgazi wspczesny ruch robotniczy, ten zrozumie, jak wielkiego zasobu si teoretycznych oraz politycznego (a take rewolucyjnego) dowiadczenia potrzeba do wykonania tego zadania.

Po trzecie, zadania narodowe socjaldemokracji rosyjskiej s takie, jakie nie stay jeszcze przed adn parti socjalistyczn wiata. Niej wypadnie nam mwi o obo

23

CO ROBI?

wizkach politycznych i organizacyjnych, jakie nakada na nas zadanie wyzwolenia caego ludu z jarzma samowadz- twa. Teraz za chcemy jedynie wskaza, e rol przodujcego bojownika moe speni jedynie partia kierujca si przodujc teori. Aby za czytelnik mg jako konkretnie uzmysowi sobie, co to znaczy, niech przypomni sobie takich poprzednikw socjaldemokracji rosyjskiej, jak Hercen, Bieliski, Czernyszewski oraz wspaniaa plejada rewolucjonistw lat siedemdziesitych; niech pomyli o wiatowym znaczeniu, jakie zyskuje obecnie literatura rosyjska; niech... ale i to wystarczy!

Przytoczymy uwagi Engelsa o znaczeniu teorii w ruchu socjaldemokratycznym, wypowiedziane w 1874 roku. Engels dostrzega nie dwie formy wielkiej walki socjaldemokracji (polityczn i ekonomiczn) jak to przyjte jest u nas lecz trzy, stawiajc na rwni z nimi take walk teoretyczn. Jego wskazania dla niemieckiego ruchu robotniczego, okrzepego ju praktycznie i politycznie, s tak pouczajce z punktu widzenia wspczesnych zagadnie i sporw, i mamy nadziej, e czytelnik nie wemie nam za ze duszego cytatu z przedmowy do broszury Der deutsche Bauern- krieg*, ktra dawno ju staa si'najwiksz rzadkoci bibliograficzn:

Robotnicy niemieccy posiadaj dwojak, nader istotn przewag nad robotnikami reszty Europy. Po pierwsze, nale do najbardziej teoretycznie wyrobionego narodu Europy i zachowali w zmys teoretyczny, ktry tzw. warstwy owiecone w Niemczech zupenie zatraciy. Niemiecki socjalizm naukowy jedyny naukowy socjalizm, jaki kiedykolwiek istnia nigdy nie powstaby bez poprzedzajcej go niemieckiej filozofii, zwaszcza filozofii Hegla. Bez rozwinitego u robotnikw zmysu teoretycznego socjalizm naukowy nie wszedby nigdy tak bardzo w ich krew i ciao, jak to widzimy obecnie. A jak ogromna jest ta przewaga robotnikw niemieckich, wida, z jednej strony, na przykadzie owego zobojtnienia wobec wszelkiej teorii, ktre jest jedn z gwnych przyczyn, e angielski ruch robotniczy, pomimo wietnej organizacji poszczeglnych zawodw, tak wolno posuwa si naprzd; z drugiej

Dritter Abdruck, Leipzig 1875. Verlag der Genossenschaftsbuchdrucke- rei (Wojna chopska w Niemczech. Red.).24

DOGMATYZM A WOLNO KRYTYKI

strony, wida to na przykadzie tych niedorzecznoci i tego zamieszania, jakie proudhonizm w swej pierwotnej formie wywoa u Francuzw i Belgw, a w karykaturalnej formie, nadanej mu przez Bakunina u Hiszpanw i Wochw.

Po drugie, przewaga robotnikw niemieckich polega na tym, e Niemcy prawie e najpniej weszli do ruchu robotniczego. Podobnie jak teoretyczny socjalizm niemiecki nigdy nie zapomni o tym, e wznosi si na barkach Saint- Simona, Fouriera i Owena trzech mylicieli, ktrzy mimo caego swego dziwactwa i utopijnoci nale do najznakomitszych umysw wszystkich czasw i w genialny sposb antycypowali mnstwo prawd, ktrych suszno dzi naukowo udowadniamy tak samo i niemiecki praktyczny ruch robotniczy nie powinien nigdy zapomina o tym, e rozwin si na barkach ruchu angielskiego i francuskiego, e mg po prostu korzysta z jego drogo okupionych dowiadcze i e mg unikn teraz ich bdw, wwczas na og nieuniknionych. Gdzie bylibymy teraz bez przykadu angielskich trade-unionw i bez walk politycznych robotnikw francuskich, bez tego olbrzymiego bodca, jaki daa zwaszcza Komuna Paryska?

Trzeba przyzna robotnikom niemieckim, e z rzadkim zrozumieniem wyzyskali zalety swej sytuacji. Po raz pierwszy od czasu istnienia ruchu robotniczego prowadzi si walk w sposb uzgodniony, powizany i planowy w trzech kierunkach: w kierunku teoretycznym, politycznym i prak- tyczno-ekonomicznym (opr przeciwko kapitalistom). Na tym, e tak powiem, koncentrycznym ataku polega wanie sia i niezwyciono niemieckiego ruchu.

Z jednej strony na skutek tej dogodnej sytuacji, z drugiej za na skutek wyspiarskich osobliwoci ruchu angielskiego i zdawienia przemoc ruchu francuskiego robotnicy niemieccy wysunli si w chwili obecnej na czoo walki proletariackiej. Jak dugo wypadki pozostawi ich na tym zaszczytnym posterunku, trudno przewidzie. Lecz pki go zajmuj, bd miejmy nadziej naleycie wywizywa si ze swych obowizkw. W tym celu potrzebne s zdwojone wysiki w kadej dziedzinie walki i agitacji. Szczeglnym obowizkiem przywdcw bdzie: wyjania sobie coraz lepiej wszystkie zagadnienia teoretyczne, wyzwala si coraz bardziej spod wpywu tradycyjnych, nale

25

CO ROBI?

cych do starego wiatopogldu frazesw i mie stale na uwadze, e socjalizm od czasu, gdy stal si nauk, wymaga, by go traktowano jako nauk, tzn. by go studiowano. Zdobyte t drog coraz janiejsze zrozumienie rzeczy trzeba bdzie coraz gorliwiej popularyzowa wrd mas robotniczych; trzeba bdzie coraz bardziej zespala zarwno organizacj partii, jak i zwizkw zawodowych [...] Jeeli robotnicy niemieccy bd w ten wanie sposb kroczyli naprzd, to, cho nie musz maszerowa akurat na czele ruchu nie ley wcale w interesie tego ruchu, aby robotnicy jakiej jednej narodowoci maszerowali na jego czele zajm jednak zaszczytne miejsce na linii bojowej i bd w peni gotowoci, gdy nieoczekiwanie cikie dowiadczenia lub przemone wydarzenia zadaj od nich jeszcze wikszego mstwa, wikszego zdecydowania i energii *37.

Sowa Engelsa okazay si prorocze. W kilka lat pniej robotnikw niemieckich dotkny nieoczekiwanie cikie dowiadczenia w postaci ustawy wyjtkowej przeciw socjalistom. I robotnicy niemieccy rzeczywicie stawili im czoo w penej gotowoci bojowej i potrafili wyj z nich zwycisko.

Proletariat rosyjski czekaj nieporwnanie cisze dowiadczenia, czeka go walka z potworem, przy ktrym ustawa wyjtkowa w kraju konstytucyjnym wydaje si istnym pigmejem. Historia postawia obecnie przed nami najblisze zadanie, ktre jest najbardziej rewolucyjne ze wszystkich najbliszych zada proletariatu jakiegokolwiek innego kraju. Urzeczywistnienie tego zadania, obalenie najpotniejszej ostoi reakcji nie tylko europejskiej, lecz rwnie (moemy obecnie powiedzie) i azjatyckiej, uczynioby proletariat rosyjski awangard midzynarodowego proletariatu rewolucyjnego. I mamy prawo spodziewa si, e zdobdziemy to zaszczytne miano, na ktre zasuyli ju nasi poprzednicy, rewolucjonici lat siedemdziesitych, jeli potrafimy natchn nasz po tysickro szerszy i gbszy ruch takim samym bezgranicznym zdecydowaniem i energi-

K. Marks, F. Engels: Dziel, t. 18. Warszawa 1963, s. 571573, Red.

26

YWIOOWO MAS A WIADOMO SOCJALDEMOKRACJI

IIYWIOOWO MAS A WIADOMO

SOCJALDEMOKRACJIPowiedzielimy, e ruch nasz, o wiele szerszy i gbszy

ni ruch w latach siedemdziesitych, trzeba natchn takim samym jak wwczas bezgranicznym zdecydowaniem i energi. Istotnie, dotychczas chyba nikt jeszcze nie wtpi, e si wspczesnego ruchu stanowi przebudzenie si mas (a przede wszystkim proletariatu przemysowego), a jego sabo brak wiadomoci i inicjatywy przywdcw- rewolucjonistw.

Ostatnio jednak dokonano oszaamiajcego odkrycia, grocego wywrceniem wszystkich panujcych dotd w tej sprawie pogldw. Odkrycia tego dokonao Raboczeje Dieo, ktre polemizujc z Iskr i Zari nie ograniczyo si do postawienia tylko szczeglnych zarzutw, lecz podjo prb sprowadzenia oglnej rozbienoci do gbszej podstawy do rnej oceny wzgldnego znaczenia pierwiastka ywioowego i wiadomie planowego. Teza oskarycielska czasopisma Raboczeje Dieo gosi: pomniejszanie znaczenia obiektywnego, czyli ywioowego pierwiastka rozwoju!'*. Powiemy na to: gdyby nawet polemika Iskry i Zarii nie daa adnych innych rezultatw poza tym, e pobudzia Raboczeje Dieo do uwiadomienia sobie tej oglnej rozbienoci, to i ten jedyny rezultat sprawiby nam wielk satysfakcj: tak dalece wymowna jest ta teza, tak jaskrawo owietla ona ca istot wspczesnych rozbienoci teoretycznych i politycznych wrd socjaldemokratw rosyjskich.

Oto dlaczego zagadnienie stosunku wiadomoci do ywioowoci ma ogromne znaczenie oglne i nad zagadnieniem tym naley zatrzyma si jak najbardziej szczegowo.

a) POCZTEK YWIOOWEGO OYWIENIA

W poprzednim rozdziale zwrcilimy uwag na powszechny zapa do teorii marksizmu, ktry ogarn wyksztacon modzie rosyjsk w poowie lat dziewidziesitych. Mniej

* Raboczejo Dieo, wrzesie 1901 r., nr 10, s. 17 i 18. Kursywa czasopisma Raboczeje Dieo.

27

CO ROBI?

wicej w tym samym czasie tak samo powszechne stay si strajki robotnicze po synnej petersburskiej wojnie przemysowej w 1896 roku38. Rozszerzenie si ich w caej Rosji jawnie wiadczyo o gbi wznoszcego si na nowo ruchu ludowego i jeli ju mwi o pierwiastku ywioowym, to, rzecz oczywista, wanie ten ruch strajkowy wypadnie przede wszystkim uzna za ywioowy. Ale przecie ywioowo ywioowoci nie rwna. Strajki zdarzay si w Rosji zarwno w latach siedemdziesitych, jak i szedziesitych (a nawet w pierwszej poowie XIX wieku), towarzyszyo im ywioowe burzenie maszyn itp. W porwnaniu z tymi buntami strajki lat dziewidziesitych mona by nawet nazwa wiadomymi do tego stopnia znaczny jest krok naprzd, jakiego dokona w tym czasie ruch robotniczy. Dowodzi to, e pierwiastek ywioowy w istocie rzeczy nie jest jako taki niczym innym anieli zacztkow form wiadomoci. Nawet prymitywne bunty wyraay ju pewne przebudzenie si wiadomoci: robotnicy tracili odwieczn wiar w nie- wzruszono dawicego ich ustroju, zaczynali... nie powiem: rozumie, lecz odczuwa konieczno zbiorowego oporu i zdecydowanie zrywali z niewolnicz pokor wobec zwierzchnoci. Jednake byo to znacznie bardziej przejawem rozpaczy i zemsty anieli walk. Strajki lat dziewidziesitych wykazuj znacznie wicej przebyskw wiadomoci: wysuwane s okrelone dania, oblicza si z gry, jaki moment bdzie dogodniejszy, rozpatruje si znane wypadki i przykady w innych miejscowociach itd. Jeli bunty byy powstaniem po prostu ludzi uciskanych, to w systematycznych strajkach tkwiy ju zacztki walki klasowej, ale wanie dopiero zacztki. Same przez si strajki te byy walk trade-unionistyczn, ale jeszcze nie socjaldemokratyczn, znamionoway budzenie si antagonizmu midzy robotnikami a przedsibiorcami, lecz robotnicy nie mieli, a nawet nie mogli jeszcze mie wiadomoci nieprzejednanego przeciwiestwa midzy ich interesami a caym wspczesnym ustrojem politycznym i spoecznym, to jest wiadomoci socjaldemokratycznej. W tym sensie strajki lat dziewidziesitych, mimo ogromnego postpu w porwnaniu z buntami, byy nadal ruchem czysto ywioowym.

Powiedzielimy, e robotnicy nie mogli nawet mie wiadomoci socjaldemokratycznej. Moga ona zosta wniesiona jedynie z zewntrz. Historia wszystkich krajw wiad-28

YWIOOWO MAS A WIADOMO SOCJALDEMOKRACJI

czy, e wycznie o wasnych siach klasa robotnicza moe wyrobi sobie tylko wiadomo trade-unionistyczn, czyli przekonanie o koniecznoci zrzeszania si w zwizki, prowadzenia walki z przedsibiorcami, domagania si od rzdu, aby wyda takie czy inne niezbdne dla robotnikw ustawy itp.* Nauka socjalizmu natomiast wyrosa z tych teorii filozoficznych, historycznych, ekonomicznych, ktre opracowali wyksztaceni przedstawiciele klas posiadajcych, inteligencja. Pod wzgldem swej sytuacji spoecznej twrcy wspczesnego socjalizmu naukowego, Marks i Engels, sami rwnie naleeli do inteligencji buruazyjnej. Dokadnie tak samo i w Rosji teoretyczna nauka socjaldemokracji powstaa zupenie niezalenie od ywioowego narastania ruchu robotniczego, powstaa jako naturalny i nieunikniony rezultat rozwoju myli wrd inteligencji rewolucyjno-socjalistycz- nej. W okresie, o ktrym mowa, tj. w poowie lat dziewidziesitych, nauka ta nie tylko stanowia ju w peni skrystalizowany program grupy Wyzwolenie Pracy, lecz take zyskaa sobie wikszo rewolucyjnej modziey w Rosji.

W ten sposb faktem byo zarwno ywioowe przebudzenie si mas robotniczych, przebudzenie do wiadomego ycia i wiadomej walki, jak te istnienie rewolucyjnej modziey, uzbrojonej w teori socjaldemokratyczn i rwcej si ku robotnikom. Szczeglnie wane jest przy tym stwierdzenie faktu, czsto zapominanego (i stosunkowo mao znanego), e pierwsi socjaldemokraci tego okresu gorliwie zajmujc si agitacj ekonomiczn (i cakowicie stosujc si pod tym wzgldem do naprawd poytecznych wskazwek krcej jeszcze wwczas w rkopisie broszury O agitacji39) nie tylko nie uwaali tego za jedyne swe zadanie, lecz przeciwnie, od samego pocztku wysuwali rwnie najszersze zadania historyczne socjaldemokracji rosyjskiej w ogle, a zadanie obalenia samowadztwa w szczeglnoci. Tak na przykad grupa petersburskich socjaldemokratw, ktra zaoya Zwizek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej40, ju w kocu 1895 roku przygotowaa pierwszy numer gazety pod tytuem Raboczeje Dieo. Numer ten, zupenie gotowy do druku,

* Trade-unionizm bynajmniej nie wyklucza wszelkiej polityki, jak si niekiedy sdzi. Trade-uniony zawsze prowadziy pewn (ale nie socjaldemokratyczn) agitacj polityczn 1 walk. O rnicy midzy polityk trade-unionistyczn a socjaldemokratyczn bdzie mowa w nastpnym rozdziale.

31

GO ROBI?

przechwycili andarmi podczas najcia w nocy z 8 na 9 grudnia 1895 roku u jednego z czonkw grupy, Anatolija Aleksandrowicza Waniejewa*, tote gazecie Raboczeje Dieo" pierwszej formacji nie byo sdzone ujrze wiata dziennego. Artyku wstpny tej gazety (ktr moe za jakie trzydzieci lat jaka Russkaja Starina wycignie z archiwum departamentu policji) nakrela historyczne zadania klasy robotniczej w Rosji i na czoo tych zada stawia zdobycie wolnoci politycznej41. Potem nastpowa artyku O czym myl nasi ministrowie?**, powicony rozgromieniu przez policj komitetw walki z analfabetyzmem oraz szereg korespondencji nie tylko z Petersburga, lecz rwnie z innych rejonw Rosji (np. o masakrze robotnikw w guberni jarosawskiej42). W ten sposb ow, jeli si nie mylimy, pierwsz prb socjaldemokratw rosyjskich lat dziewidziesitych bya gazeta nie o charakterze wsko lokalnym ani tym bardziej ekonomicznym, lecz gazeta dca do poczenia walki strajkowej z ruchem rewolucyjnym przeciw samowadztwu oraz do pozyskania dla socjaldemokracji wszystkich uciskanych przez polityk reakcyjnego obskurantyzmu. I nikt, kto cho troch zna wczesny stan ruchu, nie bdzie wtpi, e tak gazet przyjliby z pen sympati zarwno robotnicy stolicy, jak i rewolucyjna inteligencja i e zyskaaby sobie jak najszersz poczytno. Niepowodzenie za przedsiwzicia dowiodo jedynie, e wczeni socjaldemokraci wskutek braku dowiadczenia rewolucyjnego i praktycznego przygotowania okazali si za sabi, by sprosta palcej potrzebie chwili. To samo naley powiedzie o pimie S.-Pietierburgskij Raboczij Li- stok43, a zwaszcza o pimie Raboczaja Gazieta i Manifecie Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji44, utworzonej wiosn 1898 roku. Rozumie si samo przez si, e nawet by do gowy nam nie przyszo wini wczesnych dziaaczy za w brak przygotowania. Po to jednak, aby skorzysta z dowiadcze ruchu i wycign z tych dowiadcze nauki praktyczne, naley w peni zda sobie spraw z przyczyn i znaczenia tego czy innego braku. Dlatego te

* A. A. Waniejew zmar w 1899 roku na Syberii Wschodniej na grulic, ktrej nabawi si siedzc w wizieniu prewencyjnym w pojedynce. Uwaalimy wic za moliwe ogoszenie przytoczonych w tekcie informacji, za ktrych ciso rczymy, gdy pochodz od osb, ktre osobicie i bardzo dobrze znay A. A. Waniejewa.

** Patrz Dziea wszystkie, t. 2. Warszawa 1984, s. 7378. Red.

32

YWIOOWO MAS A WIADOMO SOCJALDEMOKRACJI

jest niezmiernie wane stwierdzenie, e cz (a moe nawet wikszo) dziaajcych w latach 18951898 socjaldemokratw zupenie susznie uwaaa ju wwczas, na samym pocztku ywioowego ruchu, za moliwe wystpowanie z jak najszerszym programem i hojow taktyk*. Brak za przygotowania wikszoci rewolucjonistw, bdc zjawiskiem zupenie naturalnym, nie mg wzbudza adnych szczeglnych obaw. Skoro sformuowanie zada byo suszne, skoro istniaa energia, aby ponownie prbowa urzeczywistnienia tych zada chwilowe niepowodzenia jako takie stanowiy p biedy. Dowiadczenie rewolucyjne i sprawno organizacyjna to rzeczy, ktrych si nabywa. Byleby istniaa tylko ch do wyrabiania w sobie koniecznych cech! Byleby tylko istniaa wiadomo brakw, ktra w pracy rewolucyjnej znaczy wicej ni poowa naprawy!

Ale z p biedy zrobia si caa bieda, gdy ta wiadomo zacza przygasa (a bya ona wrd dziaaczy wspomnianych wyej grup bardzo ywa), gdy zjawili si ludzie a nawet organy socjaldemokratyczne ktrzy gotowi byli brak podnosi do rangi cnoty, ktrzy nawet teoretycznie prbowali uzasadni swe paszczenie si i korzenie przed ywioowoci. Czas ju podsumowa, czym jest ten kierunek, ktrego tre bardzo niecile charakteryzuje zbyt wskie dla jej wyraenia pojcie: ekonomizm.

b) KORZENIE SI PRZED YWIOOWOCI.RABOCZAJA MYL

Zanim przejdziemy do przejaww tego korzenia si w literaturze, zwrmy uwag na nastpujcy charakterystyczny fakt (zakomunikowany nam z wyej wspomnianego rda), ktry rzuca pewne wiato na to, w jaki sposb w rodo

* Ustosunkowujc si negatywnie do dziaalnoci socjaldemokratw koca lat dziewidziesitych lskra ignoruje brak w owym czasie warunkw do innej pracy poza walk o drobne dania owiadczaj ekonomici w swym Licie do rosyjskich organw socjaldemokratycznych (Iskra nr 12). Przytoczone w tekcie fakty dowodz, e to twierdzenie o braku warunkw Jest diametralnie sprzeczne z prawd. Nie tylko w kocu, lecz rwnie w poowie lat dziewidziesitych w zupenoci istniay wszelkie warunki do innej pracy poza walk o drobne dania, wszelkie warunki prcz dostatecznego przygotowania przywdcw. I oto zamiast otwarcie stwierdzi taki brak przygotowania z naszej strony ze strony ideologw, przywdcw ekonomici chc zwali wszystko na brak warunkw, na wpyw rodowiska materialnego, okrelajcego drog, z ktrej adni ideologowie nie zdoaj sprowadzi ruchu. Czyme to Jest, jeli nie paszczeniem si przed ywioowoci? Jeli nie rozkochaniem si ideologw we wasnych brakach?

33

CO ROBI?

wisku dziaajcych w Petersburgu towarzyszy powstawa i narasta rozdwik midzy przyszymi dwoma kierunkami socjaldemokracji rosyjskiej. Na pocztku roku 1897 zdarzyo si, e A. A. Waniejew i niektrzy inni spord jego towarzyszy wzili przed zesaniem udzia w pewnym prywatnym zebraniu, na ktrym spotkali si starzy i modzi czonkowie Zwizku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej45. Omawiano gwnie sprawy organizacyjne, w szczeglnoci w Statut kasy robotniczej, ktrego ostateczn wersj opublikowano w nrze 910 pisma Listok Rabotnika46 (s. 46). Midzy starymi (dekabrystami, jak ich wwczas artem nazywali socjaldemokraci petersburscy) a niektrymi spord modych (ktrzy nastpnie cile wsppracowali z pismem Raboczaja Mysi) natychmiast ujawniy si ostre rnice zda i rozgorzaa gorca polemika. Modzi bronili gwnych zasad statutu w tej postaci, w jakiej zosta on opublikowany. Starzy mwili, e przede wszystkim nie tego wcale nam trzeba, lecz utrwalenia Zwizku Walki jako organizacji rewolucjonistw, ktrej powinny by podporzdkowane rozmaite kasy robotnicze, kka propagandy wrd uczcej si modziey itp. Jest samo przez si zrozumiae, e spierajcy si dalecy byli od dopatrywania si w tej rnicy zda pocztku rozbienoci, lecz przeciwnie, uwaali j za sporadyczn i przypadkow. Fakt ten wskazuje jednak, e powstanie i rozpowszechnienie si ekonomizmu dokonywao si rwnie w Rosji bynajmniej nie bez walki ze starymi socjaldemokratami (o czym czsto zapominaj dzisiejsi ekonomici). I jeli walka ta na og nie pozostawia ladw dokumentarnych, to przyczyna ley wycznie w tym, e skad dziaajcych kek zmienia si nieprawdopodobnie czsto, e adna cigo nie powstawaa i dlatego take rnice pogldw nie utrwaliy si w adnych dokumentach.

Powstanie pisma Raboczaja Mysi wyprowadzio ekonomizm na wiato dzienne, ale take nie od razu. Trzeba konkretnie wyobrazi sobie warunki pracy i krtkotrwao ywota mnstwa kek rosyjskich (a konkretnie wyobraa to sobie tylko ten, kto to przey), aby zrozumie, jak wiele przypadkowoci byo w powodzeniu lub niepowodzeniu nowego kierunku w rnych miastach i jak dugo ani zwolennicy, ani przeciwnicy tego nowego nie mogli, dosownie nie mieli adnej monoci, ustali, czy jest to rzeczywicie odrbny kierunek, czy te po prostu wyraz braku przygoto-34

ywioowo mas a wiadomo socjaldemokracji

ania poszczeglnych osb. Na przykad pierwsze hektogra- Twane numery pisma Raboczaja Mysi pozostay cakiem ie znane olbrzymiej wikszoci socjaldemokratw i jeli

obecnie moemy powoywa si na artyku wstpny pierwszego jego nuneru> to jedynie dziki przedrukowaniu go w artykule W. Ia (Listok Rabotnika nr 910, s. 47 i nastpne), ktry oczywicie nie zaniedba okazji, aby gorli-wje _bardziej gorliwie ni rozsdnie pochwali noweDismo, ktre tak jaskrawo rnio si od wymienionych przez nas wyej pism i projektw pism*. A na tym artykule wstpnym warto si zatrzyma tak plastycznie wyraa on caego ducha pisma Raboczaja Mysi i ekonomizmu w ogle.

Wskazujc, e nie uda si rkoma w bkitnych mankietach powstrzyma rozwoju ruchu robotniczego, w artykule wstpnym stwierdza si dalej: ...Tak ywotno ruch robotniczy zawdzicza temu, e robotnik sam wreszcie bierze w rce swe losy wyrwawszy je z rk przywdcw, i t podstawow tez rozwija szczegowo w dalszym cigu. W rzeczy samej przywdcy (tj. socjaldemokraci, organizatorzy Zwizku Walki) zostali wyrwani przez policj, mona rzec, z rk robotnikw** tymczasem spraw przedstawia si w taki sposb, jak gdyby robotnicy prowadzili walk z tymi przywdcami i wyzwolili si z ich jarzma! Zamiast wzywa do marszu naprzd, do utrwalenia organizacji rewolucyjnej i rozszerzenia dziaalnoci politycznej, zaczto wzywa do zawracania wstecz, do ograniczenia si wycznie do walki trade-unionistycznej. Obwieszczono, e ekonomiczn podstaw ruchu zaciemnia denie do tego, aby na chwil nawet nie zapomina o ideale politycznym, e dewiz ruchu robotniczego jest walka o sytuacj ekonomiczn (!) albo, jeszcze lepiej, robotnicy dla robotnikw; goszono, e kasy strajkowe s cenniejsze dla ruchu ni sto innych roganizacji (porwnajcie to twierdzenie, pochodzce z. * Przy sposobnoci: owa pochwala dla pisma Raboczaja Mysi wlistopadzie 1898 r., gdy ekonomizm, zwaszcza za granic, cakowicie i Ju skrystalizowa, pochodzia od tego samego W. Ia, ktry wkrtce sta Jednym z redaktorw czasopisma Raboczeje Dieo. A Raboczeje yieo zaprzeczao Jeszcze istnieniu dwch kierunkw w socjaldemokracji msyjskie], podobnie Jak zaprzecza te obecnielc ** e porwnanie to Jest suszne, dowodzi nastpujcy charakterysty- szii fakt' Gdy po aresztowaniu dekabrystw wrd robotnikw traktu .g lssa)burskiego rozesza si wiadomo, e do wsypy przyczyni si sto-

blisko Jedne] z grup, majcych styczno z dekabrystami, prowoka- N. Michaiw (lekarz dentysta), robotnicy byli tak wzburzeni, e Postanowili zabi Michajowa.

*-0205 35

CO ROBI?

padziernika 1897 roku, ze sporem midzy dekabrystami a modymi na pocztku roku 1897) itp. Powiedzonka w rodzaju tego, e na czoo naley wysuwa nie mietank robotnicz, lecz robotnika przecitnego, robotnika typowego dla masy, e polityka zawsze posusznie poda za ekonomik* itd. itd., stay si modne i zyskay przemony wpyw na licznie przycigan do ruchu modzie, w wikszoci wypadkw znajc tylko okruchy marksizmu w legalnej wykadni.

Byo to kompletnym stumieniem wiadomoci przez ywioowo ywioowo tych socjaldemokratw, ktrzy powtarzali idee pana W. W., przez ywioowo tych robotnikw, ktrzy poddawali si argumentowi, e podwyka o kopiejk od rubla jest blisza i cenniejsza ni wszelki socjalizm i wszelka polityka, e powinni prowadzi walk wiedzc, i walcz nie dla jakich tam przyszych pokole, lecz dla siebie i swoich dzieci (artyku wstpny w pierwszym numerze pisma Raboczaja Mysi). Podobne frazesy zawsze stanowiy ulubion bro tych zachodnioeuropejskich burua, ktrzy, nienawidzc socjalizmu, sami pracowali (podobnie jak niemiecki polityk socjalny Hirsch) nad przeszczepianiem angielskiego trade-unionizmu na rodzim gleb, mwic robotnikom, e walka wycznie zawodowa** jest wanie walk dla siebie samych i dla wasnych dzieci, a nie dla jakich tam przyszych pokole o jaki tam przyszy socjalizm a teraz W. W. socjaldemokracji rosyjskiej zaczli powtarza te buruazyjne frazesy. Jest rzecz wan podkrelenie tu trzech okolicznoci, ktre bardzo przydadz si nam przy dalszej analizie rozbienoci wspczesnych***.

o pierwsze, wspomniane przez nas stumienie wiadomoci przez ywioowo tak samo dokonao si w drodze

* Z tego samego artykuu wstpnego w pierwszym numerze pisma Raboczaja Mysi. Mona wnioskowa std, Jakie byo teoretyczne przygotowanie tych W. W. socjaldemokracji rosyjskiej, ktrzy powtarzali prymitywna wulgaryzacj materializmu ekonomicznego wanie w tym czasie, gdy w literaturze toczya si wojna marksistw z prawdziwym panem W. w ktry dawno ju zyska sobie miano mistrza spraw reakcyjnych za takie wialnie pojmowanie stosunku midzy polityk a ekonomik!

** Niemcy maj nawet specjalne sowo: Nur-Gewerkschaftler, oznaczajce zwolennikw walki wycznie zawodowej.

** Podkrelamy wspczesnych pod adresem tych, ktrzy po faryzeu- szowsku wzrusz ramionami i powiedz: atwo jest teraz gromi pismo Raboczaja Mysi, ale to przecie archaizm! Mutato nomine de te fabua narratur (Pod zmienionym imieniem o tobie bajka mwi. Red.) odpowiemy takim wspczesnym faryzeuszom, ktrych cakowite zniewolenie przez idee pisma Raboczaja Mysi zostanie dowiedzione niej.36

YWIOOWO MAS A WIADOMO SOCJALDEMOKRACJI

ywioowej. Wyglda to na kalambur, ale niestety! to gorzka prawda. Dokonao si nie w toku otwartej walki dwch cakowicie przeciwstawnych pogldw i zwycistwa jednego nad drugim, lecz wskutek wyrywania przez andarmw coraz wikszej liczby rewolucjonistw starych i coraz liczniejszego wkraczania na scen modych W. W. socjaldemokracji rosyjskiej. Ktokolwiek nie powiem: bra udzia we wspczesnym ruchu rosyjskim, lecz chociaby czu jego atmosfer, wie doskonale, e tak wanie wyglda sprawa. I jeli mimo wszystko kadziemy szczeglny nacisk na to, aby dla czytelnika by w peni jasny ten powszechnie znany fakt, jeli gwoli pogldowoci, e si tak wyrazimy, przytaczamy informacje o czasopimie Raboczeje Dieo pierwszej formacji oraz o sporze midzy starymi a modymi na pocztku 1897 roku to dlatego, e ludzie chepicy si swym demokratyzmem spekuluj na nieznajomoci tego faktu wrd szerokiej spoecznoci (lub wrd zupenie niedojrzaej modziey). Poniej wrcimy jeszcze do tego.

Po drugie, ju przy pierwszym przejawie ekonomizmu w literaturze moemy obserwowa to nad wyraz swoiste i niezmiernie charakterystyczne dla zrozumienia wszystkich rozbienoci w rodowisku wspczesnych socjaldemokratw zjawisko, e zwolennicy ruchu czysto robotniczego, wielbiciele najcilejszej i najbardziej organicznej (wyraenie czasopisma RaboczejeDieo) wizi z walk proletariack, przeciwnicy wszelkiej nierobotniczej inteligencji (choby to bya nawet inteligencja socjalistyczna), s zmuszeni w obronie swego stanowiska ucieka si do argumentw buruazyjnych wycznie trade-unionistw. wiadczy to, e Raboczaja Mysi od chwili swego powstania zacza niewiadomie dla siebie samej urzeczywistnia program Credo. wiadczy to (czego w aden sposb ni