1

ŁACINA W TERMINOLOGII PRAWNICZEJ____________________________________________________________________Nauki historyczne

1. ius — prawo, inne znaczenia: m.in. system prawny, sąd, nauka prawa, rozprawa, orzeczenie, dowód, budynek2. Iuris- sytuacja prawna jednostki3. quo iure — jakim prawem (jaka podstawa prawna)4. ipso iure — z mocy prawa (z samego prawa)5. ipso facto — z samego faktu6. Ubi societas, ibi ius — gdzie (jest) społeczeństwo, tam (jest) prawo7. fontes iuris — źrodla prawa8. fontes iuris oriundi — źródła powstania prawa9. fontes iuris cognosccndi — źródła poznania prawa10. ex nihilo — z niczego11. mos maiorum — obyczaj przodków (mos - r.m.)12. longa consuetudo — długi zwyczaj13. consuetudines loci — zwyczaje miejscowe14. consuetudines approbatae — zwyczaje przyjęte, aprobowane15. consuetudines in scriptis redactae — zwyczaje zapisane (zredagowane) w piśmie16. Summum ius - summa iniuria — NajwyŜsze prawo najwyŜszą krzywdą (niesprawiedliwością) — Zbyt ścisłe przestrzeganie prawa bywa największą nieprawością (Cycero)17. Summa summarum — Wszystko razem — Wziąwszy wszystko pod uwagę (Plautus)18. in summa — razem, w ogóle, w całości19. adiuvandi iuris civilis gratia — pretorskie wyjaśnianie przepisów prawa cywilnego20. supplendi iuris civilis gratia — pretorskie uzupełnianie istniejących luk w prawie cywilnym21. corrigendi iuris civilis gratia — pretorskie poprawianie przepisów prawa cywilnego22. Ius publicum — publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat — Prawem publicznym jest prawo, które dotyczy pomyślności państwa23. Ius privatum — privatum ius - quod ad singulorum utilitatem spectat — Prawem prywatnym jest to prawo, które dotyczy interesów poszczególnych osób.24. Ius est ars boni et aequi — prawo jest sztuką dobra i słuszności; prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne;autor: Celsus (II wiek), potem u Ulpiana. Znajduje się na początku Kodeksu Justyniana (VI wiek).25. In iure- w urzędzie przed obliczem pretora26. ius civile — prawo cywilne, obywatelskie obowiązujące w państwie27. ius canonicum — prawo kanoniczne, prawo stanowione przez zakony28. ultrisque iuris — oboje praw (cywilne i kanoniczne); (doctor utriusque iuris – doktor obojga praw, tj. rzymskiego i kanonicznego)29. ius cogens — przepisy bezwzglednie obowiązujące, wiążąca30. ius dispositivum — przepisy wzglednie obowiązujące wiążąca31. Ius universale – prawo powszechne, ogólne32. Ius particulare – prawo partykularne, oddzielne33. Ignorantia iuris nocet — nieznajomość prawa szkodzi34. Ignorantia iuris non exculpat — nieznajomość prawa nie uwalnia, nie tłumaczy35. Ignorantia facti non nocet- nieznajomość faktu nie szkodzi

2

36. glossa — glosa, przypisek, dopisek, komentarz do orzeczenia sądowego, objaśnienie (średn.)37. glossa marginalis — glosa na marginesie38. glossa interlinealis — glosa między wierszami39. glossa ordinaria (Accursiusa) — glosa zgodna z prawem, uporządkowany zbiór najważniejszych glos40. ius ducale — prawo książęce (lex ducalis - ustawa książęca)zespół uprawnień księcia w stosunku do ludności lub dóbr41. forum — agora (gr.), rynek, jarmark, plac, miejsce, sąd42. forum Romanum — rynek rzymski, inna nazwa to Forum Magnum – plac w starożytnym Rzymie, u stóp Kapitolui Palatynu. Centrum polityczne i towarzyskie Rzymu okresu republiki.43. loca forensia — miejsce gdzie są rynki, miejsce sprawowania sądu (równoważne z kompetencją sądu)44. forum liberum — sąd, który można wybrać45. census fori — wykaz sądów46. privilegium fori — przywilej (immunitet) sądu, np sądów wojskowych, duchownychdla osoby nie podlegającej sądom powszechnym, podobnie Prezydent RPniezawisłość sądów kościelnych47. praescriptio fori — zarzut niewłaściwości sądu; przypisany sąd; zarządzenie sali sądowej,- domniemanie prawne48. actor sequitur forum rei — powód idzie na forum pozwanego (do sądu), powód musi zanieść tam powództwo gdzie mieszka pozwany dla powoda sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania pozwanego49. formula processus — formuła procesu50. Ecclesia vivit lege Romana — Kosciół żyje (posluguje się) prawem rzymskim51. causae spirituales — sprawy duchowe, wiary52. causae saeculares — sprawy świeckie53.Neminem captivabimus nisi iure victum — Nikogo nie więzimy, o ile go prawem nie przekonamy (przywilej nietykalności osobistej nadany szlachcie przez Wladysława Jagiełłę)

Teoria prawa i cześć ogólna prawa cywilnego

54. lex perfecta — to norma prawna opatrzona sankcją nieważności.55. lex plus quam perfecta — to norma prawna opatrzona sankcją represyjną (karną) oraz sankcją nieważności.56. lex minus quam perfecta — to norma prawna opatrzona sankcją represyjną (karną).57. lex imperfecta — norma prawna pozbawiona jakiejkolwiek sankcji.58. Praeter legem — obok ustawy - o działaniu nie stojącym w sprzeczności z prawem, ale i nie przewidzianym w prawie; poza prawem59. contra legem — wbrew ustawie60. iuxta legem — zgodnie z ustawą; zwyczaje zgodne z prawem61. Ratio legis — cel ustawy, racja prawna, uzasadnienie ustawowe62. ubi eadem legis ratio, ibi eadem dispositio — gdzie ten sam cel, tam także takie samo uregulowanie (taka sama dyspozycja ustawy), w takich samych okolicznościach należy stosować takie same rozwiązania prawne63. Per analogiam — przez podobieństwo, analogię64. Analogia legis — wnioskowanie z ustawy; wnioskowanie poprzez ustalanie konsekwencji prawnych faktu, który nie jest jeszcze szczegółowo uregulowany w prawie

3

65. Analogia iuris — wnioskowanie z całego systemu prawa; wnioskowanie poprzez zastosowanie do stanu rzeczy, analogia prawa nie uregulowanego w prawie regulacji dotyczącej podobnego stanu (w prawie cywilnym)66. a contrario — z przeciwieństwa, (wychodząc) z przeciwnego (założenia), przeciwnie, przeciwnym sposobem67. praesumptio facti — domniemanie faktyczne, relacja opiera się na przyjęciu prawdopodobieństwa wynikającego z doświadczenia życiowego; na podstawiepewnych faktów o innych, np.: domniemywa się, że po deszczu jezdnia jest śliska68. Praesumptio iuris tantum — domniemanie wyłącznie prawne, czyli usuwalne, - można je obalić dowodem przeciwnym - np.: domniemanie niewinności, domniemanie dobrej wiary, domniemanie ojcostwa w małżeństwie69. praesumptio iuris ac de iure — domniemanie prawne niewzruszalne - nie można go obalić dowodem przeciwnym; obecnie w polskim prawie występują wyjątkowo - np. domniemanie znajomości danych wpisanych do KRS.70. Lex generalis — ustawa ogólna71. Lex specialis — ustawa specjalna, przepis szczególny72. Lex retro non agit —- ustawa (prawo) nie działa wstecz73. desuetudo — wygaśnięcie ustawy przez nieużywanie; zaprzestanie;74. lex posterior derogat legi priori — prawo ustanowione później (pochodzące z aktów prawnych o tej samej mocy, np. z dwóch ustaw i tym samym stopniu szczegółowości) należy stosować przed prawem ustanowionym wcześniej.75. lex posterior generalis non derogat legi priori speciali — przepis ogólny późniejszy nie uchyla przepisu wcześniejszego szczególnego. Jedna z dyrektyw derogacyjnych stosowanych przy wykładni przepisów.76. lex specialis derogat legi generali — prawo o większym stopniu szczegółowości (pochodzące z aktów prawnych o tej samej mocy, np. z dwóch ustaw, obowiązujące w tym samym czasie) należy stosować przed prawem ogólniejszym.77. de lege lata — o ustawie obowiązującej,78. de lege ferenda — o ustawie, która ma być uchwalona,79. erga omnes — wobec wszystkich, prawo/norma skuteczne wobec podmiotów trzecich, np. prawa rzeczowe80. inter partes — między stronami, np. zobowiązania z umów81. da mihi factum, dabo tibi ius — daj mi fakt, dam ci prawo; udowodnij fakt, a ja ci wskażę prawo (a przyznam ci rację, a wymierzę sprawiedliwość).82. iura novit curia — sąd (urząd) zna prawo83. sensu stricto — w ścisłym znaczeniu84. sensu largo — w szerokim znaczeniu85. clara non sunt interpretanda — jasne teksty nie podlegają (nie wymagają) wykładni,86. ex definitione — (co wynika) z definicji87. qui suo iure utitur, neminem laedit — nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego prawa; kto korzysta ze swego prawa, nikomu nie szkodzi.88.prior tempore potior iure — pierwszy w czasie, lepszy w prawie; pierwszeństwo w czasie daje lepsze prawa89.expressis verbis — wypowiedziane wyraźnie słowami; dobitnymi słowami, wyraźnie, dokładnie90. superfluum — coś ponad; np. zbędne powtórzenia nie wnoszącego nowości do systemu prawa91. numerus clausus — określona liczba, liczba zamknięta, ograniczona np. ograniczone prawa rzeczowe92. prima facie — na pierwszy rzut oka,

4

93. genus — rzeczy oznaczone co do gatunku; rzeczy zamienne, rodzajowo oznaczone,94. species — rzeczy oznaczone indywidualnie, rzeczy odrębnie kwalifikowane ze względu na ich cechy indywidualne (obraz, rzeźba), niezamienne95. genus perire non censetur — rzeczy oznaczone co do gatunku nie giną, gatunek nie ginie96. inter vivos — między żyjącymi, np. czynności prawne - umowy97. mortis causa — na wypadek śmierci, np. czynności prawne - zapis, testament98. causa solvendi — celem jest zwolnienie się z obowiązku ciążącego na osobie dokonującej przysporzenia, czyli zmniejszenie się jej pasywów. Przykładem jest zapłata długu.powód zwolnienia się99. causa Donandi — dokonuje się czynności tylko po to, żeby nastąpiło przysporzenie na rzecz innej osoby, bez żadnego ekwiwalentu. Przykładem jest darowizna.powodem jest darowizna.100. causa obligandi vel acquirendi — celem jest nabycie prawa lub innej korzyści majątkowej przez dokonującego przysporzenia, czyli zwiększenie jego aktywów. Przykładem będą sprzedaż i najem.101. ubi loqui potuit et debuit — gdzie mógł i powinien mówić102. ad incertas personas — do niepewnych osób; (oferty) adresowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców103. per facta concludentia — przez zaistnienie pewnych faktów; w sposób dorozumiany104. ad solemnitatem — (forma czynności prawnej zastrzeżona) pod rygorem nieważności105. ad probationem — (forma czynności prawnej zastrzeżona) dla celów dowodowych106. ad eventum — (forma czynności prawnej zastrzeżona) dla wywołania określonych skutków prawnych107. reservatio mentalis — zastrzeżenie dokonane w myśli, zmieniające treść słów wypowiedzianych głośno; potajemne zastrzeżenie, restrykcja. Wola nie jest zgodna z oświadczeniem woli.108. essentialia negotii — przedmiotowo istotne składniki treści czynności prawnej -składniki treści czynności cywilnoprawnej, które określają typ tej czynności (w szczególności typ umowy) i charakter wynikającego z niej stosunku prawnego109. naturalia negotii — przedmiotowo nieistotne składniki treści czynności prawnej -składniki treści czynności cywilnoprawnej, które powinny się znaleźć w jej treści, jednakże jeśli strony ich do tej treści nie włączą, czynność jest ważna, a brakujące elementy można ustalić na podstawie przepisów dyspozytywnych, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów110. accidentalia negotii — podmiotowo istotne składniki treści czynności prawnej, które nie wpływają na istotę tej czynności jednakże mocą woli stron zostały podniesione do rangi istotnych. Np. warunek, termin, polecenie, kara umowna. dodatkowe ważności czynności prawnej111.negotium claudicans — "czynność prawna kulejąca", czynność prawna dokonana przez osobę do tego nie niezdolną (np. małoletni) lub nieupoważnioną (np. pełnomocnik bez upoważnienia). Staje się czynnością ważną od momentu zawarcia (ex tunc) jeżeli potwierdzi ją właściwa osoba ( np. opiekun małoletniego lub np. mocodawca rzekomego pełnomocnika), przy odmowie staje nieważna od momentu zawarcia (ex tunc).112. dies a quo — termin początkowy113. dies ad quem — termin końcowy114. computatio civilis — sposób liczenia czasu od dnia zdarzenia, w której najmniejszą jednostką obliczania czasu jest doba, tzw. komputacja rzymska ..115. computatio a momento ad momentum (naturalis) — sposób liczenia czasu - sposób bardzo dokładny (określona godzina) - od godziny zdarzenia

5

116. ex tunc — od samego początku zawarcia, z mocą wsteczną117. ex nunc — od teraz, od zaraz, od tej pory118. ex contractu — (wynikły) z umowy (kontraktu)119. ex delicto — (wynikły) z czynu niedozwolonego (deliktu)120.verba legis — brzmienie ustawy

Prawo rzeczowe

121. res omnium communes — rzeczy wspólne wszystkim ludziom122. superficies solo cedit — to co jest ponad powierzchnią przypada gruntowi123. iura in re aliena — prawa na rzeczy cudzej, ograniczone prawa rzeczowe124. actio in rem - erga omnes — powództwa o ochronę praw na rzeczy - wobec wszystkich (ale in personam – interpartes)125. ius possidendi — prawo do posiadania rzeczy126. ius utendi (abutendi, fruendi)127. ius utendi — uprawnia do użytkowania (używania) rzeczy128. ius fruendi — uprawnia do pobierania pożytków i przychodów z rzeczy,129. ius abutendi — uprawnia do dyspozycji faktycznej, prawo zużycia rzeczy, zmniejszenia rzeczy.130. ius disponendi — prawo rozporządzania (dysponowania) rzeczą, ius alienandi - prawo wyzbycia się rzeczy131. Ius infinitium — prawo nieograniczone, prawo niczym nieograniczone132. nemo plus iuris ad (in) alium transferre potest quam ipse habet – nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada133. solo consensu — samym porozumieniem, z samego porozumienia134. accessio possessionis — doliczenie posiadania135. accessio temporis — doliczenie czasu136. in statu usucapiendi — w sytuacji prowadzącej do zasiedzenia137. lege non distinguente — ustawa nie czyni różnicowania138. dominium directum – własność zwierzchnia (senior)139. dominium utile – własność użytkowa (wasal)140. condominium pro indiviso – współwłasność niepodzielna141. rei vindicatio - cum omni causa – skarga wydobywcza (wystąpienie o zwrot rzeczy) – z każdego powodu, z każdej przyczyny142. actio negatoria – skarga o naruszenie posiadania, zwrot rzeczy przy naruszeniu wykonania pr. własności143. non facere pati – znosić nie czynić – ten kto ma grunt obciążony prawem innego144. confussio — połączenie (ruchomości z nieruchomościami)145. ususfructus – użytkowanie, służebność osobista polegająca na prawie używania cudzej rzeczy i pobierania z niej wszystkich pożytków bez naruszenia jej substancji – bez zużycia146. quasi-ususfructus – użytkowanie, którego przedmiotem była rzecz zużywalna, która staje się własnością użytkownika z obowiązkiem zwrotu w takiej samej ilości i jakości po ustaniu użytkowania)147. civiliter – korzystanie z umiarem, oględnie w sposób zgodny z prawem cywilnym; po obywatelsku, (np. przy wykonywaniu służebności) – służebność nie może polegać na pozytywnym działaniu (facere) ale na zaniechaniu – nieczynieniu

6

149. pignus antichreticum – zastaw antychretyczny polegający na możliwości zaspokojenia się zastawnika jedynie z pożytków, które przynosi rzecz obciążona – pożytki idą na spłatę kapitału (gre.)150. corpus – faktyczne posiadanie, fizyczne władanie rzeczą przez posiadacza (animus –wola posiadania)151. animus rem sibi habendi, animus possidendi – wola posiadania dla siebie152. nemo sibi ipse causam possessionis mutare potest – nikt sam dla siebie nie może zmienić przyczyny posiadania153. possessio vitiosa – non vitiosa – posiadanie wadliwe – niewadliwe, np. siła154. animus possidendi pro alieno – wola posiadania dla drugiego155. precario dans – accipiens: precario dans – oddający w precarium; precario accipiens –prekarzysta, otrzymujacy w precarium; precarium – umowa polegająca na oddaniu rzeczy na prośbę w bezpłatne używanie z obowiązkiem zwrotu na każdoczesne żądanie156. beneficium possessionis – dobrodziejstwo posiadania157. cautio damni infecti – kaucja (gwarancja) za szkodę, która będzie wyrządzona -stypulacja o charakterze gwarancyjnym - odszkodowawczym158. traditio corporalis – wręczenie (wydanie) rzeczy (art. 348 KC), jedna z form przeniesienia posiadania.159. longa manu traditio — przekazanie posiadania przez wskazanie bez fizycznego zetknięcia z nią; jedna z form przeniesienia posiadania.160. constitutum possessorium — sposób przeniesienia posiadania bez rzeczywistego przekazania, wręczenia rzeczy (traditio), wyłącznie na podstawie porozumienia stron, jeśli przenoszący własność zatrzymuje rzecz we władaniu,161. traditio brevi manu — polega na tym, że następuje przeniesienie possessio z posiadacza na dzierżyciela mocą samej umowy zawartej między posiadaczem a dzierżycielem, dzierżyciel miał już corpus, teraz mocą samej umowy przechodzi na niego posiadanie162. nemini deneganda — nikomu nie można odmówić163.conditio sine qua non — warunek bez którego niemożliwe, warunek (wymóg) konieczny

Prawo spadkowe

164. ex lege — wg ustawy, z mocy prawa165. successio in univesitatem – sukcesja (nabycie praw) w całości, pod tytułem ogólnym, np. przyjęcie spadku w całości (zob. 4 rodzaje sukcesji w prawie rzymskim – spadkobranie, conventio immarrum, abrogatio, bonorum emptio !)166. nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet – nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada167. nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur – mający się narodzić (dziecko poczęte) jest uważany za już narodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści (fikcja prawna). Dla ochrony jego praw mozna było powołać specjalnego kuratora (curator ventris). Prof. Stelmachowski → zdolność prawna pod warunkiem rozwiązującym168. in capita — według głów (na szczyciewierzchołku)169. in stirpes — według szczepów (u podstawy), np. dzieci dziedziczące zamiast ojca później zmarłego170. facultas alternativa – upoważnienie przemienne w przypadku, gdy zobowiązanie opiewa na jedno świadczenie, ale dłużnikowi wolno je zastąpić innym,, np. roszczenie o wydanie rzeczy albo w zamian innej

7

171. obligatio alternativa — żądanie przemienne, wierzyciel może żądać od dłużnika spełnienia jednego spośród kilku świadczeń, zaś dłużnik powinien spełnić jedno, przez co następuje wykonanie zobowiązania (uno res in obligatione duo… - jedna rzecz….)172. mortis causa — na wypadek śmierci173. cum animo testandi — z wolą (zamiarem), myślą testowania174. favor testamenti — z przychylnością, dobrodziejstwem (korzyścią) dla testamentu175. lucidum intervallum — przebłysk świadomości, np. u chorych psychicznie176. sensu stricto – w sensie ścisłym177. legatum per vindicationem – legat windykacyjny. Zapis prawa cywilnego – ius civile polegający na bezpośrednim przekazaniu własności kwirytarnej rzeczy przez testatora i dający legatariuszowi możność wystąpienia z rei vindicatio dla realizacji zapisu, Legatariusz nabywał własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica miał prawo do domagania się wydania przedmiotu zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego, w czyi władaniu rzecz się znajdowała, np. „Spadkobiercą niech będzie Lucius. Tytusowi daję/zapisuję niewolnika Stichiusa” (Nb. 259)178. legatum per damnationem – legat damnacyjny. Zapis dający zapisobiorcy roszczenie przeciw dziedzicowi o przeniesienie własności zapisanej rzeczy lub przysporzenie zapisanej korzyści majątkowej, Legatariusz nabywał roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Służyła mu do tego celu actio ex testamento. Przedmiotem takiego zapisu mogły być rzeczy (równieŜ przyszłe) stanowiące własność nie tylko testatora, lecz również rzeczy dziedzica, a nawet osób trzecich. W tym ostatnim przypadku dziedzic miał obowiązek wystarać się o rzecz zapisaną albo zapłacić zapisobiorcy jej równowartość, np. . „Spadkobiercą niech będzie Lucius. Mój spadkobierca niech będzie zobowiązany dać/wydać Tytusowi niewolnika Stichiusa” (Nb. 259)179. legatum nominis — legat zapisany z imienia (nazwiska) z wierzytelnociami, z tytułu legatu; zapis wierzytelności należącej do spadku,180. legatum liberationis — legat do wyzwolenia; zapis zwalniający zapisobiorcę z długu jaki miał wobec spadkodawcy,181. transmissio hereditatis — przeniesienie dziedziczenia182. per facta concludentia — przez fakty dorozumiane183. cum viribus hereditatis — rzeczy należące do spadku184. pro viribus hereditatis — do wysokości tego co jest w spadku185. successio anticipata — spadek wcześniej przyjęty186. hereditatis petitio — powództwo o wydanie spadku187. separatio bonorum — możliwość wydzielenia masy spadkowej spadkodawcy od spadkobiercy

Prawo rodzinne

188. matrimonium non existens – małżeństwo nieistniejące (niezawarte)impedimentum dirimens – przyczyna zrywająca – uznanie małżeństwa za niezawarte nawet po (nieważność); np. wiek, bigamia, zabicie wcześniej współmałżonka, impotencja, pokrewieństwo do 4 stopnia w linii bocznej, śluby zakonne, celibat (Kodeks Kanoniczny)189. matrimoniale foedus – przymierze małżeńskie (umowa)190. consensus matrimonialis – zgoda małżeńska (w prawie rzymskim wymagana przez cały czas trwania, w prawie kanonicznym wymagana jest tylko zgoda początkowa, w prawie polskim istnieje możliwość orzeczenia o skutku zrywającym)191. numerus clausus – ograniczona liczba, np. ilość przeszkód zrywających małżeństwomatrimonia libera esse debent – małżeństwa być powinny wolne (swoboda zawarcia i rozwiązania) sponsalia – uroczyste zapytanie ojca narzeczonej – zaręczyny (formalne)

8

matrimonii promissio – przyrzeczenie małżeńskie (nieformalne)ad reparationem damnorum - do naprawienia szkód, np. po wycofanych zaręczynach192. nemo turpitudinem suam allegans audiatur – nikt nie będzie wysłuchany powołując się na swoją niegodziwość, np. rozwód bo ładniejsza sąsiadka…193. matrimonium ratum et consummatum – małżeństwo zawarte (ważne) i dopełnione –jest nierozerwalne194. nulla humana potestas – żadna ludzka władza; nie może rozerwać małżeństwa ważniezawartego i dopełnionego195. separatio quoad torum et mensam – rozdzielone co do łoża i stołu196. separatio perpetua — rozłączenie trwałe197. separatio temporanea — rozłączenie czasowe198. matrimonium non consumatum – małżeństwo niedopełnione199. separatio manente vinculo – rozłączenie przy trwającym węźle małżeńskim200. mater semper certa est – matka zawsze jest pewna201. pater est quem nuptiae demonstrant – ojcem jest ten na kogo wskazuje małżeństwo,ojcem jest mąż matki (domniemanie prawne) - jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwaniamałżeństwa lub przed upływem 300 dni od ustania (180 dni po zawarciu – pr.rzymskie?)202. praesumptio iuris tantum – domniemanie zwykłe obalalne, np. domniemanie ojcostwa203. praesumptio hominis vel facti – domniemanie faktyczne204. impotentia generandi – niezdolność do płodzenia205. impotentia coeundi – niezdolność do współżycia206. liberi vulgo concepti – dzieci poczęte poza małżeństwem207. filii legitimi – dzieci z prawego łoża208. filii illegitimi – dzieci z nieprawego łoża209. filii illegimi legitimantur per subsequens matrimonium parentum – dzieci z nieprawego łoża są legitymowane przez później zawarte (następujące) małżeństwo210. exceptio plurium concubentium – wyłączenie, gdy wielu współżyło z matką211. matrimonium putativum – małżeństwo mniemane, trwające212. adoptio plena – przysposobienie pełne; adopcja pełna zachodziła, gdy adoptującym był krewny wstępny dziecka213. adoptio minus plena – przysposobienie niepełne; gdy adoptującym była osoba obca214. adoptio plenissima – przysposobienie całkowite; wiąże dziecko z nową rodziną w sposób tak ścisły, jakby było naturalnym dzieckiem przysposabiających215. adoptio naturam imitatur – przysposobienie naśladuje (imituje) naturę, np. wiek przysposabianego i przysposabiającego216. in vivo – w naturze217. in vitro – w szkle (probówce)

Zobowiązania i prawo handlowe

218. vinculum iuris – węzeł prawny219. obligare — zobowiązywać220. in natura – w naturze221. inter partes – zobowiązania między stronami222. obligatio naturalis – zobowiązanie naturalne, dłużnik nie ponosi odpowiedzialności prawnej za swój dług. W konsekwencji wierzytelność jest niezaskarżalna w sądzie, chyba, że zostanie uznana. Np. zobowiązania w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu.223. dare — dać, świadczyć224. facere — działać, czynić225. non facere — zaniechać

9

226. pati — znosić227. impossibilium nulla obligatio est – rzeczy niemożliwych nie można się zobowiązać228. ius variandi – prawo wyboru świadczenia229. genus perire non censetur – (uważa się, że) gatunek nie ginie230. species perit ei cui debetur — rzecz oznaczona indywidualnie przepada temu, komu się należy231. damnum emergens – rzeczywista, powstała, poniesiona, wynikła szkoda232. lucrum cessans – utracony zysk, korzyści jakich poszkodowany mógł się spodziewać gdyby szkoda nie nastąpiła233. pretium commune – cena rynkowa234. pretium singulare – cena jednostkowa (szczególna)235. pretium affectionis – cena sentymentalna, związana z przywiązaniem do rzeczy236. ius moderandi – prawo regulowania, np. wycena sędziego237. compensatio lucri cum damno – potrącenie zysku ze stratą

238. ius retentionis – prawo zatrzymania rzeczy (np. posagu po rozwodzie)239. ius tollendi – zatrzymanie nakładów (użytecznych, zbytecznych)240. obligatio alternativa — dłużnik może według swojego uznania zwrócić rzeczy w naturze lub zapłacić sumę oszacowania, jeśli zwrot w naturze był niemożliwy241. facultas alternativa — dłużnik ma prawo do jednostronnego zwolnienia się ze zobowiązania przez wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne242. datio in solutum – danie w celu uwolnienia się od zobowiązania, świadczenie w miejsce dopełnienia243. negotium mixtum cum donatione – czynność mieszana, w której umowa darowizny zostaje połączona z inną umową odpłatną czy nieodpłatną244. via facti – w drodze faktów, drogą faktów (dokonanych)245.pactum in favorem tertii – umowa na korzyść osoby trzeciej246. lex commissoria – klauzula przypadku247. contractus innominatus – umowa nienazwana (bezimienna)

248. pactum de contrahendo – umowa o zawarcie umowy (umowa przedwstępna)umowa nie nazwana249. culpa in contrahendo – niedbalstwo przy zawieraniu umów

250. pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać251. rebus sic stantibus – ponieważ sprawy przybrały taki obrót; klauzula zasadniczej zmiany okoliczności, ustalone warunki obowiązują, o ile okoliczności się nie zmienią, np. siła nabywcza pieniądza252. exceptio non adimpleti contractus – zarzut niewypełnionego kontraktu253. dolus – wina umyślna, podstęp254. culpa – wina nieumyślna, polegająca na zaniedbaniu określonych norm staranności, niedbalstwo;culpa lata – rażące niedbalstwo, culpa levis – lekkie niedbalstwo255. culpa in eligendo – niedbalstwo przy wyborze256. culpa in custodiendo – wina osoby zobowiązanej do nadzoru257. culpa in abstracto – wina polegająca na nie zachowaniu staranności określanej według wzorca abstrakcyjnego258. casus – przypadek, sprawa

259. vis maior – siła wyższa260. vis cui humana infirmitas resistere non potest – siła, której słabość ludzka nie może się opierać (casus Est maior vis cui humana infirmitas resistere non potest - siłą wyższą jest zdarzenie, któremu słabość ludzka oprzeć się nie może)261.compensatio – kompensacja, potrącenie, np. długu

10

262. novatio – odnowienie, przekształcenie się zobowiązania w drugie263. confusio – zmieszanie przez zlanie praw i obowiązków; zlanie się wierzytelności i długu w jednej osobie; zejście się zastawu i własności w jednym ręku, jeżeli się jest jednocześnie użytkownikiem wieczystym i właścicielem to następuje zlanie praw na własność264. cessio – przelew wierzytelności265. pactum de non cedendo vel non alienando – umowa o niedokonywanie cesji albo niewyzbywanie się266. cessio legis – cesja z mocy ustawy267. actio Pauliana – akcja pauliańska, skarga pauliańska; każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, np. wyzbywał się majątku268. emptio rei speratae – kupno rzeczy przyszłej, spodziewanej, np. plony269. emptio spei – kupno szansy, losu (nadziei)270. res extra commercium – rzecz poza obrotem prawnym, wyjęta z obrotu271. cuius commodum eius periculum – ten kto ma korzyść (zysk) ponosi ryzyko, np. utraty rzeczy272. dicta et promissa – zapewnienie, przyrzeczenia o rzeczy; dicta - nieformalne zapewnienie sprzedawcy o przymiotach i braku wad sprzedawanej rzeczy, zwłaszcza niewolnika; promissa – obietnica (formalna)273. pactum reservati dominii – umowa z zastrzeżeniem własności, np. zastrzeżenie własności sprzedanego przedmiotu na rzecz sprzedawcy aż do chwili zapłaty ceny274. pactum displicentiae – umowa o zwrot rzeczy; np. sprzedaż na próbę, kupujący do określonego czasu może się wycofać się z kontraktu uznając, ze towar mu nie odpowiada275. emptio ad gustum – kupno z zastrzeżeniem, ze kupujący może zwrócić rzecz, jeżeli nie będzie mu odpowiadała276. pactum de retroemendo – umowa o odkupienie rzeczy od kupującego277. locatio conductio operis – najem dzieła278. depositum irregulare – depozyt nieprawidłowy, w którym depozytariusz staje się właścicielem rzeczy279. negotiorum gestio – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia280. condictio indebiti – skarga, roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia281. indebitum – nienależność świadczenia282. condictio causa data causa non secuta – przypadek zachodzący wówczas gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia które jednak nie nastąpiło (?)283. condictio causa finita – odpadnięcie podstawy prawnej; przyczyna, sprawa zakończona284. condictio ob causam finitam – gdy przysporzenie początkowo miało podstawę prawną, w pewnym momencie traci ją285. condictio sine causa – bezpodstawne wzbogacenie, bezprzyczynowe286. condictio ob turpem vel iniustam causam – skarga z tytułu niegodziwości sprawy; np. skarga o odzyskanie rzeczy uzyskanych w sposób nieetyczny (turpis causa) lub niezgodny z prawem (iniusta causa)287. affectio (animus) societatis – chęć, wola pozostawania w spółce288. tempus deliberandi – czas do namysłu, rozważenia289. pro viribus patrimonii – do wysokości majątku spadkowego, np. odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczona do wartości aktywów

Proces cywilny

11

290. iurisdictio voluntaria – jursdykcja dobrowolna; można wybrać sąd kompetentny do rozpatrzenia sprawy291.lex fori processualis – ustawa miejsca położenia sądu – gdzie toczy się proces (sąd

pozwanego)292. iudicium - actus trium personarum — sąd – akt (czynność) trzech osób: powoda, pozwanego i sędziego293. audiatur et altera pars — niech będzie wysłuchana i druga strona294. domini litis — dysponenci procesu (sporu) – strony ; dis litis - ?295. nemo iudex sine actore – nie ma sędziego bez powoda296. vigilantibus iura scripta sunt - dla czuwających (troszczących się) prawo jest pisane297. ne eat iudex ultra petita partium – niech nie idzie sędzia poza żądania strony298. ante litem natam – przed powstaniem (urodzeniem się) sporu299. post litem natam – po powstaniu (urodzeniu się) sporu300. perpetuatio fori – przedłużenie kompetencji sądu; sąd właściwy do rozpoznania danej sprawy w chwili wszczęcia postępowania, niezależnie od późniejszych zmian podstaw określających jego właściwość, pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania301. actor sequitur forum rei – powód idzie do sądu pozwanego302. qui rem in iudicium ducit – ten, kto wniósł sprawę do sądu303. contra quem res in iudicium deducitur – przeciwko temu, kto sprawę do sądu wprowadził304. legitimatio ad causam – legitymacja (procesowa) do konkretnej sprawy; uprawnienie danej osoby do występowaniaw procesie w charakterze strony procesowej w konkretnej sprawie305. legitimatio ad processus – legitymacja (procesowa) do całego procesu306. successio mortis causa – sukcesja, wejście w spór (następstwo) na wypadek śmierci307. successio inter vivos – sukcesja, wejście w spór (następstwo) między żyjącymi308. res iudicata - inter partes – rzecz (sprawa) osądzona – między stronami309. res inter alios gesta – sprawa tworzy prawo między stronami310. ad quem – do tego terminu311. post quem – po312. ad momentum – do momentu313. post momentum – po momencie314. prorogatio fori – przedłużenie kompetencji (właściwości)sądu315. prorogatio iurisdictionis – przedłużenie jurysdykcji316. negatio per positionem alterius – zanegowanie przez przedstawienie innego stanowiska317. exceptiones peremptoriae – zarzuty peremptoryjne – uniemoŜliwiające powodowi skuteczne dochodzenie roszczenia (trwałe), np. przedawnienie318. exceptiones dilatoriae – zarzuty dylatoryjne – odraczające na pewien czas Ŝądanie powoda (przejściowe), np. zwłoka, niewłaściwość sądu319. exceptiones declinatoriae – zarzuty zwalniające pozwanego od sporu, odpowiedzi320. replicatio – odpowiedź na zarzut321. duplicatio – odpowiewiedź na replikację (odpowiedź)322.triplicatio – odpowiewiedź na duplikację323.onus proferendi – obowiązek wniesienia dowodu – przytoczenia twierdzeń – dla uczestników324.onus probandi – obowiązek udowodnienia (winy oskarżonego, ciązący na oskarżycielu)325. ei incumbit probatio qui dicit non qui negat – udowodnienie ciąży na tym, kto mówi, nie na tym, kto neguje326.ne bis in idem – nie dwa razy w tym samym; zakaz ponownego sądzenia lub karania w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary

12

327.sententia facit ius inter partes – wyrok tworzy prawo między stronami328.reformatio in peius – apelacja (odwołanie) na niekorzyść odwołującego się jest niedopuszczalne (wyj. Prokurator wg kpk)329.de minimis non curat praetor – błahostkami władza się nie zajmuje330.error in iudicando – błąd materialny w osądzeniu331.error in procedendo – błąd proceduralny w przebiegu procesu332. iudex inhabilis – sędzia niezdolny (wyłączony) z mocy ustawy; np. więzy krwi333. iudex suspectus – sędzia niezdolny (wyłączony) na wniosek strony, podejrzany334. absolutio ab instantia – uwolnienie od rozpatrzenia sprawy, drogi prawnej (od kary), np. umorzenie sprawy z braku dowodów winy335. professio iuris – wyznanie prawa, oświadczenie strony co do tego, jakim prawem się posługuje w związku z zasadą osobowości prawa (średn.)336.ad litis ordinationem – dla prowadzenia procesu; habiteur ordinationem – ?, dotyczące prowdzenie procesu337.ad litis decidendam – do rozstrzygnięcia procesu (celem wydania wyroku); ad litem – ?Rzeczy dotyczące pr. materialnego

Prawo międzynarodowe prywatne

338. lex fori - lex loci processus – prawo miejsca, prawo obowiązujące w miejscu urzędowania sądu; prawo miejsca procesu339. locus regit formam actus — miejsce rządzi formą czynności prawnej340. statuta personalia – statuty osobowe341. statuta realia – statuty rzeczowe342. statuta mixta – statuty mieszane343. lex loci ubi res est – ustawa miejsca, gdzie znajduje się rzecz344. statutum comitatur personae – statut osobowy przypisany w związku z przynaleŜnością do korporacji, gdziekolwiek dana osoba się znajduje będzie sądzona wg obowiązująych jej przepisów korporacji345. ius commune — a) prawo przysługujące szerszemu kręgowi osób, b) prawo pospolite, prawo powszechne stanowiące konglomerat zasad prawa rzymskiego, kanonicznego i germańskiego, c) prawo rzymskie średniowieczne346. statuta prohibitiva — statuty wprowadzające zakaz nie znany prawu powszechnemu347. statuta prohibitiva favorabilia — statuty wprowadzające zakazy korzystne dla osób, którego dotyczą (np. zakazy mające na celu ochronę młodocianych)348.statuta prohibitiva odiosa — statuty wprowadzające zakazy niekorzystne dla osób, np. wyłączenie córek od dziedziczenia349. statuta permissiva — statuty przyznające szczególne uprawnienia350. comitas gentium – kurtuazja międzynarodowa, kurtuazja ludów; grzeczność międzynarodowa; nie mające charakteru prawa zwyczaje przyjęte w stosunkach międzynarodowych, zwłaszcza dyplomatyczne351. lex domicilii – ustawa (prawo) miejsca zamieszkania352. mobilia personam sequuntur – rzeczy ruchome towarzyszą osobom353. lex loci solutionis – prawo miejsca wykonania zobowiązania354. datio in solutum – świadczenie rzeczy w miejsce wykonania zobowiązania355. lex patriae – prawo ojczyste356. animus manendi – wola, chęć pozostawania; czynnik wewnętrzny, np. przy zamiarze stałego pobytu357. animus retendi – wola powrotu358. lex adoptionis – prawo przysposabiającego

13

359. lex loci actus – prawo miejsca zawarcia (sporządzenia) czynności prawnej360. pactum de lege utenda – umowa o korzystanie z ustawy, o korzystanie z wybranego prawa361. ultimum refugium – ostateczna (ostatnia) ucieczka; ostatnie schronienie, stosowane przez sąd, np. gdy nie można ustalić miejsca zamieszkania362. lex loci contractus – ustawa (prawo) miejsca zawarcia umowy363. lex loci celebrationis matrimonii – ustawa (prawo) miejsca zawarcia małżeństwa364. Iex loci delicti commissi – ustawa (prawo) miejsca popełnienia przestępstwa365. lex rei sita – ustawa (prawo) miejsca położenia rzeczy, np. nieruchomości366. lex fori – ustawa (prawo) miejsca połozenia sądu; prawo miejsca siedziby władzy orzekającej367. lex causae – prawo właściwe dla danego stosunku prawnego, istoty danej sprawy368. lex valutae - lex pecuniae – prawo waluty (pieniądza)369. locus gestionis – prawo miejsca działalności gestora (zarządcy)370. lex loci laboris – prawo państwa, w którym praca była, jest lub miała być świadczona371. lex libri sitae – prawo miejsca położenia ksiąg; prawo miejsca wpisu do rejestru państwowego372.situs naturalis – położenie naturalne; naturalne, faktyczne położenie przedmiotu373. lex in transitu – ustawa (prawo) odnosząca się do rzeczy przewożonej - znajdującej się w transporcie374. lex loci expeditionis – prawo miejsca wysłania przesyłki375. lex loci destinationis – prawo miejsca przeznaczenia, dostarczenia przesyłki376. lex voluntatis – prawo wybrane przez strony, zgodne z wolą377.lex loci protectionis – prawo miejsca, w którym dochodzi się ochrony, np. praw autorskich378.lex cartae sitae – prawo miejsca położenia dokumentu, ksiąg rachunkowych379.lex successionis – prawo następstwa, prawo właściwe dla sprawy spadkowej380.ius contrahendi (ius contractum) – prawo do zawierania umów381.pacta sunt servanda – umów należy dotrzymywać382.pacta tertiis non nocent non prosunt – umowy zawierane nie szkodzą osobom trzecim i nie pomagają, pakt nie może rodzić praw ani szkodzić państwom trzecim383.res inter alios acta – rzecz (sprawa) dokonana między innymi384.in favorem tertii – na korzyść osób trzecich385.opinio iuris sive necessitatis – przekonanie, że określona praktyka jest obowiązującym prawem386.pro foro interno – dla sądu wewnętrznego387.pro foro externo – dla sądu zewnętrznego388.dismembratio – rozdzielenie, rozerwanie, rozczłonkowanie, rozbiór państwa389.ius postliminii – prawo powrotu z zagranicy, zniewoli; prawo obywatela rzymskiego, który wrócił z niewoli nieprzyjacielskiej na terytorium Rzymu do odzyskania wcześniej posiadanych praw z wykluczeniem stosunków opartych na fakcie, tj. małżeństwa i posiadania390.tabula rasa – czysta, niezapisana tabliczka, np. nowe państwo391.ius representationis omnimode – prawo reprezentacji ogólnej (zupełnej) państwa w stosunkach międzynarodowych392.qui in territorio meo est, etiam meus subditus est ius – kto jest na moim terytorium, jest także moim poddanym; ktokolwiek znajduje się na terytorium danego państwa, podlega jego władzy i prawu393.quidquid est in territorio, est etiam de territorio – co znajduje się na terytorium, należy także do terytorium; wszystkie rzeczy znajdujące się na terytorium danego państwa podlegają jego władzy i prawu

14

394.delictum iuris gentium – przestępstwo (zbrodnia) prawa ludu (narodów), przestępstwo prawa międzynarodowego, np. zbrodnie wojenne, ludobójstwo i inne zbrodnie przeciwko ludzkości, przestępstwa o charakterze terrorystycznym, piractwo, fałszowanie pieniędzy, handel niewolnikami, kobietami, dziećmi395.ius sanguinis – prawo krwi - jeden ze sposobów wyznaczania obywatelstwa z mocy prawa, w Polsce jest ona zasadą396.ius soli – prawo ziemi - jeden ze sposobów wyznaczania obywatelstwa z mocy prawa, w Polsce ma charakter uzupełniający – stosuje się, gdyby dziecko urodzone na terytorium Polski nie nabywało żadnego innego obywatelstwa397.persona non grata – osoba nie mile widziana, niepożądana w danym państwie

Prawo i postępowanie karne

398. delicta iuris gentium – przestępstwa (czyny niedozwolone) prawa rodów (ludów, narodów)399. victima – ofiara przestępstwa400. nullum crimen n u l l a poena – żadna zbrodnia, żadna kara- sine lege poenali anteriori – bez wcześniejszej ustawy karnej- sine lege scripta – bez ustawy pisanej- sine lege certa – bez pewnej ustawy- sine lege praevia – bez ustawy wcześniejszej401. lex retro non agit – ustawa nie działa wstecz (zasada nieretroaktywności ustawy)402. res iudicata – rzecz (sprawa) osądzona403. vis absoluta – siła absolutna; przymus fizyczny wykluczający istnienie woli i czynu zabronionego; np. związany dróżnik nie otwierający przejazdu404. vis compulsiva – siła uderzająca, nagła; przymus kompulsywny (psychiczny), bojaźń wywołana groźbą, przymus psychiczny połączony z obawą przed realizacją groźby, nie wyłącza on woli i czynu, ale winę sprawcy, np. zmuszenie do popełnienia czynu zabronionego poprzez grożenie bronią405. dolus directus – zły zamiar bezpośredni406. dolus directus repentinus – zły zamiar nagły407. dolus directus praemeditatus – zły zamiar przemyślany, zamierzony408. dolus eventualis – zły zamiar ewentualny (godzenie się)409. culpa dolo exorta – wina pochodząca ze złego zamiaru; winę kombinowana polegająca ona na takim połączeniu umyślności z nieumyślnością, w którym znamiona przestępstwa typu podstawowego objęte są umyślnością, natomiast następstwa czynu powodujące wyższą karalność - nieumyślnością. Przestępstwa popełnione z winy kombinowanej należą jednak do kategorii przestępstw umyślnych.410. iter delicti – ścieżka (pochód, droga) przestępstwa; Przestępstwo umyślne może potencjalnie przejść przezcztery etapy: 1. zamiar 2. przygotowanie 3. usiłowanie 4. dokonanie. Przygotowanie, usiłowanie i dokonanie stanowią formy stadialne popełnienia czynu zabronionego (przygotowanie wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Przestępstwo nieumyślne można popełnić tylko przez dokonanie.411. delictum putativum – przestępstwo mniemane, urojone, „sprawca” myśli, że je popełnił, mylnie uważa, że istnieją przepisy wg których jego czyn jest przestępstwem412. nemo prudens punit quia peccatum est sed ne peccetur – nikt rozumny nie karze dlatego, że (ponieważ) popełniono przestępstwo (przewinienie), lecz dlatego, aby nie było popełnione; prewencja ogólna i szczególna

15

413. in dubio pro reo – w razie wątpliwości na korzyść oskarżonego; chodzi o nie dające się usunąć wątpliwości; jest to powiązane z zasadą domniemania niewinności414. dolus non praesumitur – złego zamiaru (winy umyślnej) nie domniemuje się; podstawowa zasada procesu karnego; jest powiązana z zasadą domniemania niewinności415. reformatio in peius iudici appellato non licet – sędziemu apelacyjnemu nie wolno (nie wypada, nie godzi się) zmieniać (wyrok-u) na niekorzyść (odwołującego się)416. delicta parentum liberis non nocent – przestępstwa rodziców nie szkodzą dzieciom; indywidualizacja odpowiedzialności karnej417. reus in exceptione actor est – pozwany, podnosząc zarzut występuje w charakterze powoda (staje się powodem)418. ei incumbit probatio qui dicit non qui negat – ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym, kto mówi (twierdzi), a nie na tym, kto przeczy; dowieść winien ten, kto twierdzi, nie ten, kto przeczy; wyjątek od zasady stanowią domniemania419. quod non est in actis non est in mundo – (to) czego nie ma w aktach, nie istnieje na świecie; np. w dawnym procesie, gdy dla sędziego miarodajna była tylko treść akt. Ten kto twierdzi musi udowodnić420. verba volant, scripta manent – słowa ulatują (odlatują, uciekają), pisma pozostają421.testis ex auditu – świadek ze słyszenia; nie jest świadkiem z widzenia (testis ex visu)422. nemo iudex in propria (sua) causa – nikt nie jest (nie może być) sędzią we własnej sprawie; nikt nie jest stosowanym sędziom we własnej (osobistej) sprawie; np. przepisy wyłączające sędziego z orzekania423. forum delicti commissi – miejsce popełnienia przestępstwa424. forum praeventionis – miejsce, gdzie przestępstwu zapobierzono425. perpetuatio fori – przedłużenie (utrwalenie) kompetencji sądu; utrwalenie właściwości sądowej, tj. pozostawienie jako właściwego sądu, przed którym wszczęto postępowanie, nawet gdyby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy426. forum connexitatis causarum – miejsce, gdzie miał miejsce zbieg spraw; właściwośći szczególna ze względu na złożoność sprawy. Właściwość z łączności spraw występuje w sprawach złożonych, kiedy w jednej sprawie rozpoznaje się kilka czynów (np. łączność podmiotowa, przedmiotowa).427. causa principalis – sprawa główna428. causa accessoria – sprawa wpadkowa (uboczna)429. res iudicata pro veritate habetur – sprawę osądzoną uważa się za prawdziwą;430. ne bis in idem crimen iudicetur – aby w tej samej sprawie zbrodnia dwa razy nie była sądzona; nie wolno dwa razy osądzać tego samego przestępstwa431. confessio est regina probationum – przyznanie się (do winy) jest królową dowodów; np. w procesach inkwizycyjnych432. propter falsa – ze względu na fałszywe dowody (dokumenty); jako przyczyna

wznowienia postępowania433. propter nova – ze względu na nowe dowody (dokumenty) nie znane przedtem sądowi; jako przyczyna wznowienia postępowania

Paremie

434.In legibus magis simplicitas quam difficultas placet – (L2.23.7) – W prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość; ustawa powinna być pisana językiem prostym

16

435. Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – (ad D.9.2.32 pr.) – Tam gdzie taki sam powód ustawy tam takie samo rozstrzygnięcie ustawy; W takich samych okolicznościach należy stosować takie same rozwiązania prawne;436. Optima est legum interpres consuetudo – (D.1.3.37) – Zwyczaj jest najlepszym interpretatorem ustaw (najlepszą wykładnią prawa)437. Leges ab omnibus intellegi debent – (C.1.14.9) – Ustawy powinny być zrozumiale dla wszystkich (przez wszystkich rozumiane)438. Leges bonae ex malis moribus procreantur – (Macrobius, sat. 3.17.10) – Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów439. Legem bonam a mala nulla a lia nisi naturae norma dividere possumus – (Cicero, de leg. 1.44) – Dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa natury; Ustawy dobrej od złej w żaden inny sposób nie możemy odróżnić jak tylko naturą normy (J.Z.)440. Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem – (D.1.3.17) –Znać ustawy (prawa) to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej treści i mocy działania441. Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur – (D.1.3.8) – Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne (poszczególne) osoby, lecz dla wszystkich (dla ogółu)442. Satius enim esse impunitum relinqui facinus nocentis quam innocentem damnari –(D.48.19.5 pr.) – Lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy (nie ukarać winnego) niżskazać niewinnego443. Cessante ratione legis, cessat ipsa lex – (ad D.35.1.72.6) – Gdy ustaje powód (przyczyna) wydania (obowiązywania) ustawy, traci moc (wygasa) sama ustawa444. Vanae voces populi non sunt audiendae – (c.9.47.12) – Nie należy dawać posłuchu

czczym głosom tłumu – Sędzia nie powinien ulegać naciskom445. Non omne quod licet honestum est – (D50.17.144 pr.) – Nie wszystko, co dozwolone, jest godziwe (uczciwe)446. Sententia facit ius inter partes – (ad D5.2.17.1) – Wyrok tworzy prawo między stronami447. Libertas inaestimabilis res est – (D.50.17.106) – Wolność jest rzeczą bezcenną448. Vim vi repellere licet – (D.43.16.1.27) – Siłę wolno odeprzeć siłą.449. Male nostro iure uti non debemus – (Gaius 1.53) – Nie powinniśmy źle korzystać z przysługującego nam prawa;450. Nullus idoneus testis in re sua intellegitur – (D.22.5.10) – Nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie; Nikt nie może być uważany za zdolnego świadka we własnej sprawie460. Poena constituitur in emendationem hominum – Kara ustanowiona jest w celu poprawienia ludzi461. Res nullius cedit primo occupanti – Rzecz niczyja przypada pierwszemu zawłaszczającemu; Rzecz niczyja staje się własnością pierwszego, który ją zagarnął462. Vigilantibus, non dormientibus, iura subveniunt – Czuwającym, a nie śpiącym przychodzą na pomoc prawa463. Volenti et scienti non fit iniuria – Chcącemu i wiedzącemu nie dzieje się krzywda464. Ignorantia legis neminem excusat – Nieznajomość prawa nikogo nie uwalnia od skutków prawnych465. Culpa lata dolo aequiparatur – Wina umyślna jest zawsze ze złym zamiarem466. Ex iniuria ius non oritur – Z bezprawia nie rodzi się (nie może wynikać) prawo (uprawnienie)467. Nemo ex suo delicto meliorem suam condictionem facere potest – (Ulpianus Dig.

50,17,134,1) – Nikt z tytułu przestępstwa (deliktu) nie może uczynić lepszej swej sytuacji (położenia)

17

468.Hominum causa omne ius constitutum est – Ze względu na ludzi wszelkie prawo zostało ustanowione469. Quid leges sine moribus, vanae proficiunt – Co prawa bez obyczaju niewiele znaczą; Horacy – Cóż warte są prawa bez prawych obyczajów (gdzie obyczaj niewiele znaczy) 470. Moribus ornes, legibus emendes – Ozdobione obyczaje, naprawione ustawami 471.Corruptissima re publica plurimae leges – Najbardziej skorumpowana rzeczpospolita wieloma ustawami; Najwięcej praw w skorumpowanym państwie (Tacitus Annales III, 27)

Związki frazeologiczne

-abutendiprawo zuŜycia rzeczy,-ad bellumprawo do wojny,

18

-ad remprawo do rzeczy,-aequumprawo słuszne,-antiquumprawo wcześniejsze w porównaniu zprawem aktualnie obowiązującym(w języku kancelarii cesarskiej wpóźnym cesarstwie i za Justyniana –prawo klasyczne),-auspiciorumprawo badania woli bogów wzakresie przedsiębranych czynnościprzy współudziale augurów,-auxiliiprawo plebejuszy do pomocytrybuna ludowego przeciwsamowoli magistratury,-belliprawo dotyczące wojny, prawowojenne,-belli et pacisprawo wojny i pokoju,-caducuma) prawo kaduka, tj. prawo dobezdziedzicznego spadku, b)bezprawie, gwałt,-canonicumprawo kościelne,-civilea) dawne prawo rzymskieprzysługujące tylko obywatelomgminy rzymskiej, b) Śr.: prawomiejskie, c) prawo obywatelskie,którym rządzą się obywatele danegokraju, d) Śr.: sąd miejski, e) Śr.:prawo rzymskie,-civitatisa)prawo obywatelskie, b) prawomiejskie-cogensprawo bezwzględnie obowiązujące,od którego norm strony nie mogąodstąpić,-communea) prawo przysługujące szerszemukręgowi osób, b) prawo pospolite,prawo powszechne stanowiącekonglomerat zasad prawarzymskiego, kanonicznego igermańskiego, c) prawo rzymskieśredniowieczne,-contrahendiprawo zawierania umów,-conubiiprawo zawierania związkówmałŜeńskich waŜnych w obliczu iuscivile,-disponendi

19

prawo rozporządzania rzeczami lubprawami,-dispositivumprawo względnie obowiązujące,które zezwalało stronom nawprowadzenie drogą umowypewnych odstępstw od danegoprzepisu,-dominiiprawo własności,-ducaleŚr.: prawo ksiąŜęce,-fruendiprawo do pobierania poŜytków zrzeczy,-generaleprawo ogólne,-gentiumprawo narodów, prawomiędzynarodowe publiczne,-gestionisprawo zarządzania,-hereditatisprawo dziedziczenia,-honorariumsystem rzymskiego prawaprywatnego powstały dziękiprawotwórczej działalnościmagistratur,-honorumprzysługujące obywatelowirzymskiemu prawo piastowaniaurzędów, bierne prawo wyborcze,-in reprawo rzeczowe,-in re alienaprawo na rzeczy cudzej,-intercessionisprawo sprzeciwu przysługujące: a)kaŜdemu urzędnikowi w stosunkudo zarządzeń wydanych przezwspółurzędującego kolegę, b)trybunowi ludowemu,-mixtumprawo stanowiące zbiór przepisówustawowych i zwyczaju,-municipaleŚr.: a) prawo miejskie, b) prawolokalne,-naturale s. naturaeprawo natury, przyrodzone,właściwe wszystkim stworzeniom,w przec. do prawa nadanego,-particulareprawo partykularne, prawoszczególne,-patrisuprawnienia ojca rodziny,-patronalisprawo patronatu nad wyzwoleńcem,

20

-peregrinorumprawo peregrynów,-positivumprawo pozytywne, obowiązujące,-possidendiprawo do posiadania,-postliminiiprawo powrotu, na podstawiektórego odŜywały uprawnieniawracającego z niewoli wojennejobywatela z momentemprzekroczenia przez niego granicpaństwa rzymskiego,-primae noctisprawo pierwszej nocy przysługującepanu feudalnemu wobecwychodzącej za mąŜ chłopki,-primi occupantisprawo pierwszeństwa w zajęciurzeczy,-privatumprawo prywatne, prawo regulującestosunki prawne poszczególnychosób w zakresie ich uprawnieńosobistych i majątkowych,-provocationisprawo odwołania się dozgromadzenia ludowego od karyśmierci wymierzonej przezmagistraturę,-publicumprawo publiczne, dotyczące państwajako całości,-puniendiprawo karania,-referendiprawo stawiania wniosków nazgromadzeniach ludowych,przysługujące magistraturomwyposaŜonym w ius agendi cumpopulo.-sacrumprawo sakralne,-saeculareŚr.: a) prawo ludzi świeckich, b) sądświecki,-sanguinisa) prawo pokrewieństwa opartegona kognacji, b) prawo krwiuzaleŜniające obywatelstwo dzieckaod obywatelstwa rodziców,=scriptuma) prawo pisane, tj. takie, którepowstało i istniało w postaci pisanej(w przec. do prawa zwyczajowego,przekazywanego drogą ustnejtradycji), b) Śr.: prawo rzymskie-singularea) prawo szczególne, obejmującenormy o charakterze wyjątku od

21

ogólnych reguł prawapowszechnego, zwł. nakazująceszczególne traktowanie pewnychgrup lub osób w przec. do iuscommune, b) prawo wyjątkowe,przepisy obowiązujące wyjątkowo,-soliprawo ziemi, tj. miejsca urodzeniajako czynnik decydujący oobywatelstwie,-specialeprzywilej,-spiritualea) prawo duchowieństwa, b) sądduchowny,-statuendiŚr.: moŜność stanowienia prawaprzysługująca miastom włoskim,-strictumprawo ścisłe, formalistyczne,zobowiązujące do ścisłego trzymaniasię wypowiedzianych słów lubformuły procesowej,-suffragiiprawo głosowania nazgromadzeniach ludowych, czynneprawo wyborcze,»talionisprawo odwetu, talion,»tertiiprawo osoby trzeciej,»testandizdolność do sporządzania waŜnegoprawnie testamentu,»tollendiprzysługujące pozwanemu przy reivindicatio oraz negotiorum gestorowiprawo zabrania nakładówzbytkownych (impensae voluptuariae),o ile jest to moŜliwe,»tractatuumprawo państwa do zawieraniaumów międzynarodowych,»universaleprawo ogólne, powszechne,»utendiprawo uŜywania rzeczy,»utendi fruendiprawo uŜywania i pobieraniapoŜytków z rzeczy.»variandia) prawo zastąpienia jednegoprzedmiotu innym przyupowaŜnieniu przemiennym, b)prawo wyboru świadczenia, np.przy legatum optionis,»vetusprawo dawne, przeciwstawianepoklasycznemu systemowiprawnemu utworzonemu głównie

22

przez konstytucje cesarskie,»vitae ac necisprawo Ŝycia i śmierci,»in re alienaprawa na rzeczy cudzej,LEX -- ustawa»agrariaustawa rolna,»caducariaustawa stwierdzająca niezdolnośćpewnych osób do nabycia spadku,który wskutek tego przypadałskarbowi państwa,»causaeprawo właściwe dla danegostosunku prawnego,»coloniaeustawa, która regulowałaorganizację kolonii oraz uprawnieniajej mieszkańców,»commissoriazastrzeŜenie, Ŝe sprzedawca moŜeodstąpić od umowy, jeŜeli kupującynie uiści ceny w określonymterminie, albo Ŝe zastawnikzatrzyma przedmiot zastawu nawłasność, gdy świadczenie długu nienastąpi w terminie,»domiciliiprawo obowiązujące w miejscuzamieszkania danej osoby,»duodecim tabularumustawa XII Tablic,»ferendaustawa, która ma być uchwalona wprzyszłości,»foriprawo obowiązujące w miejscuurzędowania sądu,»generalisprzepis ogólny,»loci contractusprawo obowiązujące w miejscuzawarcia umowy,»loci delicti commissiprawo obowiązujące w miejscupopełnienia przestępstwa,»mitiorustawa łagodniejsza,»municipalislokalna ustawa wydana przezrzymskiego magistratus cum imperiodla danego miasta, regulująca jegoorganizację,»naturalisprawo przyrodzone, prawonaturalne, prawo natury,»particularisprawo szczególne,»patriae

23

prawo państwa, któregoobywatelem jest dana osoba, prawoobowiązujące w ojczyźnie danejosoby,»personalisprawo osobowe,»posteriorustawa późniejsza,»primariaa) przepis pierwotny, b) ustawapodstawowa,»regianazwa nadana przez Justyniana tzw.lex de imperio,»severiorustawa surowsza,»specialisprzepis szczególny,»subsidiariaprzepis posiłkowy,»talionisprawo odwetu (talionu),LEGES – ustawy»barbarorumustawy królów germańskich dlaGermanów,»comitialesustawy uchwalone przezzgromadzenia ludowe,»consularesustawy zaproponowane przezkonsulów,»dataezarządzenia wydawane przezmagistratury rzymskie, a zwłaszczacesarzy na podstawie upowaŜnieniazawartego w ustawie zgromadzenialudowego w zakresie sprawzastrzeŜonych do ich kompetencji,»regiaezbiór rzekomych ustaw z okresukrólewskiego w Rzymie,»rogataeustawy uchwalane nazgromadzeniach ludowych wRzymie w wyniku złoŜonegowniosku – rogatio,»Romanae barbarorumustawy królów germańskich dlapodbitej ludności rzymskiej,!