Redakcja: Łukasz Ronduda, Georg Schöllhammer

ZOFIA KULIK & PRZEMYSŁAW KWIEK

4

Książka, którą trzymają Państwo w ręku, powstała jako efekt wieloletniego pro-cesu opracowywania i digitalizacji Archiwum KwieKulik. Składa się ona z dwóch podsta-wowych części. Pierwsza poświęcona jest prezentacji dorobku artystycznego Zofii Kulik i Przemysława Kwieka. Działalność artystów została rozpisana na 203 wydarzenia zawie-rające się w przedziale czasowym od końca lat 60. do 1988 roku. Lista wydarzeń stanowi główną oś, wokół której organizowane są materiały zgromadzone w archiwum. Druga część książki obejmuje materiały tekstowe, podzielone na następujące kategorie: Teksty źródłowe KwieKulik, Słownik KwieKulik, Słownik Epoki, Eseje oraz Bibliografia.

Każde wydarzenie reprezentowane jest w książce przez opis oraz wybór zgroma-dzonego na jego temat w archiwum materiału wizualnego (zdjęć, slajdów, klatek filmowych etc.) i dokumentów (notatki, katalogi, druki ulotne, listy, etc.). Prezentując zeskanowane dokumenty, notatki lub korespondencję, przeważnie umieszczaliśmy obok ich transkrypcję (całą lub częściową). Uzupełnieniem sekcji wydarzeń KwieKulik jest prezentacja Pracowni Dokumentacji, Działań i Upowszechniania (PDDiU), miejsca, gdzie artyści mieszkali, pra-cowali, wystawiali i przyjmowali gości.

Materiał ilustracyjny zgromadzony w książce, o ile w podpisach nie zazna czono inaczej, pochodzi z Archiwum KwieKulik i jest ich autorstwa. Artyści stosowali różnego rodzaju formy dokumentacji: tekst, fotografię, film i nagrania dźwiękowe. Zdjęcia wykony-wane były na czarno-białych negatywach oraz diapozytywach barwnych w dwóch forma-tach: 35 mm oraz 6 x 6 cm. Dla przejrzystości opisów zrezygnowaliśmy ze szczegółowego wyróżniania formatu i techniki, w jakiej wykonano poszczególne fotografie, zaznaczając jedynie te, które są klatkami z filmów. Pod każdą ilustracją, dokumentem, jego transkryp-cją czy notą opisującą poszczególne wydarzenia umieszczone zostały sygnatury przypisane tym materiałom w trakcie digitalizacji archiwum. Są to zarazem nazwy plików, pod którymi można je odszukać w cyfrowym Archiwum KwieKulik.

W tekstach KwieKulik i transkrypcjach dokumentów zachowaliśmy oryginalną pisownię, poprawiając jedynie ewidentne błędy ortograficzne lub pisownię nazw własnych. Ujednoliciliśmy i uwspółcześniliśmy również sposób zapisu dat.

Słownik KwieKulik zestawia autorskie pojęcia wprowadzone i używane przez artystów, które z czasem zaczęto utożsamiać ze specyfiką ich praktyki artystycznej. Z kolei Słownik Epoki uzupełnia informacje zawarte w opisach wydarzeń, przybliżając sylwetki osób oraz specyfikę instytucji, miejsc i organizacji związanych z Działaniami KwieKulik. Czytelnik znajdzie tam również hasła pozwalające lepiej zrozumieć warunki polityczno-społeczne będące tłem aktywności artystów w PRL-u od końca lat 60. do dru-giej połowy lat 80. XX wieku. W Słowniku Epoki umieściliśmy rozwinięcia wszystkich najbardziej popularnych skrótów nazw instytucji i organizacji występujących w tekście książki i w pismach KwieKulik jako nieodłączny element urzędowego i potocznego języka tamtych czasów, specyficznej nowomowy charakterystycznej dla zbiurokratyzowanego państwa.

Książka składa się głównie z prezentacji dokumentów — tekstowych i wizual-nych. Eseje tworzące końcową część książki są rodzajem przypisów do archiwaliów w niej zgromadzonych. Pełnią funkcję podobną do rozszerzonej bibliografii zawierającej frag-menty tekstów poświęconych KwieKulik na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat.

Warto podkreślić, iż Archiwum KwieKulik składa się z dwóch części. Pierwsza, której poświęcona jest ta książka, dotyczy twórczości Zofii Kulik i Przemysława Kwieka. Część druga, poświęcona dokumentowanej przez KwieKulik działalności innych artystów, wymaga jeszcze opracowania.

Łukasz Ronduda

Georg Schöllhammer

Od Redakcji

5

Monumentalna monografia artystycznego duetu KwieKulik (Zofia Kulik i Przemysław Kwiek), którą właśnie Państwo otrzymują, obejmuje opis działań artystów od lat 60. do 1988 roku (co pokrywa się z okresem wspólnej aktywności artystycznej pary), a także dokumentację prowadzonej przez artystów Pracowni Działań, Dokumentacji i Upowszechniania (PDDiU). Zaopatrzona jest również w pozwalające lepiej rozumieć kontekst tamtych czasów teksty źródłowe KwieKulik i słowniki: pojęć używanych przez artystów oraz tych charakterystycznych dla opisywanej epoki. Eseje przygotowane przez współczesnych autorów starają się z kolei wyznaczyć nowe perspektywy interpretacyjne ich dzieła.

Książka jest wspólnym wydawnictwem trzech instytucji, dla których praca KwieKulik pozostaje ważną inspiracją. BWA Wrocław zorganizowało w 2009 roku w galerii Awangarda pionierską wystawę przedstawiającą dokonania KwieKulik zaty-tułowaną Forma jest faktem społecznym (kurowaną przez Łukasza Rondudę i Georga Schöllhammera). Wiedeńska Kolekcja Sztuki Kontakt Grupy Erste i Fundacji ERSTE powiększyła swoją kolekcję o prace KwieKulik — są tam ważnym elementem dla bada-nia i kolekcjonowania sztuki z dawnej Europy Wschodniej, co jest podstawową misją tej instytucji. Wreszcie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie zakupiło do swojej kolekcji Archiwum KwieKulik i traktuje je nie tylko jako istotny przykład radykalnych działań artystycznych, ale także jako przyczynek do badań nad ikonosferą PRL-u oraz fenome-nem artystycznych archiwów.

Wydanie książki w tej formie, która ma ambicje całościowego ujęcia zjawiska KwieKulik, było możliwe dzięki otwartości artystów i zgodzie na udostępnienie badaczom swoich zasobów archiwalnych, a także dzięki ich zaangażowaniu — zwłaszcza Zofii Kulik — w proces badawczy i archiwizacyjny, za co im serdeczne w tym miejscu dziękujemy. Z drugiej strony monografia ta nie powstałaby gdyby nie upór i wielkie oddanie temu przedsięwzięciu ze strony redaktorów: Łukasza Rondudy i Georga Schöllhammera.

Monografia KwieKulik dostarcza unikalnych materiałów źródłowych, które dają możliwość poznania aktywności artystów i zrozumienia jej kontekstu. A przy okazji pod-kreśla również ważną kwestię metodologiczną jaką jest interpretacja dokonań artystów w świetle epoki. Dotyczy to zwłaszcza sztuki zaangażowanej, działań będących reakcją na wyzwania swoich czasów, jakimi z pewnością były prace KwieKulik. Szerzej dotyczy to ogromnej części faktów artystycznych w dawnej Europie Wschodniej, których znacze-nia były ufundowane na realiach społeczno-politycznych tamtych czasów (często oporze, niezgodzie, proteście, ale też subwersji czy ironii). Rozumienie uwarunkowań politycznych czasów komunizmu staje się coraz bardziej domeną historyków, dla szerokiej publiczności zacierają się znaczenia, umiejętność rozumienia subtelnych aluzji i odniesień. Tym cenniej-szy jest wysiłek autorów tego opracowania zmierzający poprzez teksty źródłowe i słowniki pojęć naświetlenia tła pracy artystów.

Innym, ważnym szczególnie z perspektywy muzeum czy publicznej kolekcji aspektem jest status dzieła, które pierwotnie było efemerycznym działaniem, interwencją czy dokumentacją. Przetrwało dzięki pasji archiwalnej artystów. Szereg problemów zwią-zanych z jego obecnym istnieniem i jego formą prezentacji może być dzięki tej monografii pomyślnie rozwiązanych.

Joanna Mytkowska Dyrektor Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie

Marek Puchała Dyrektor BWA Wrocław – Galerie Sztuki Współczesnej

Christine Böhler Zarząd, Kontakt. Kolekcja Sztuki Grupy Erste i ERSTE Fundacji

Od Wydawcy

6

Lista wydarzeń KwieKulik 7

Sztuka, Miłość, Polityka, NaukaŁukasz Ronduda 9

KwieKulik Forma jest faktem społecznymGeorg Schöllhammer 16

Wydarzenia KwieKulik 23

PDDiU 407

Teksty źródłowe KwieKulik 417

Słownik KwieKulik 463

Słownik Epoki 471

Eseje 511

Kontrkultura, hipisi i równoległe ruchy społeczne w Polsce w latach 70. XX wiekuJacek Dobrowolski . . . . . . . . 512

KwieKulik — przeciw cynizmowi, przeciw antypolityceMaciej Gdula . . . . . . . . . 513

Sztuka dokumentacji i biurokratyczne życie: Sprawa Pracowni Działań, Dokumentacji i UpowszechnianiaKlara Kemp-Welch . . . . . . . . 515

Kłopot z płcią w pracach KwieKulik? Cherchez la femmeEwa Majewska . . . . . . . . 518

KwieKulik — archiwum działaniaPaweł Mościcki . . . . . . . . 520

PDDiU: Archiwum horyzontalneLuiza Nader . . . . . . . . . 523

KwieKulik wobec PSP. Służba Bezpieczeństwa wobec KwieKulikŁukasz Ronduda . . . . . . . . 525

KwieKulik w ramach polskiej neoawangardy lat 70.Łukasz Ronduda . . . . . . . . 529

Zanim powstał duet KwieKulikMaryla Sitkowska . . . . . . . . 530

Działajmy sprawniej! Sztuka i dyskursy naukiTomasz Załuski . . . . . . . . 532

Anatomia KwieKulikZ Zofią Kulik i Przemysławem Kwiekiem rozmawia Tomasz Załuski 535

Bibliografia 547

Indeks nazwisk 565

Spis treści

7

001 Przemysław Kwiek przed ASP . . . . . . . . 24

002 Zofia Kulik przed ASP . . . . . . . . . . . 25

003 Studia na ASP (Przemysław Kwiek) . . . . . . 27

004 Studia na ASP (Zofia Kulik) . . . . . . . . . 31

005 Indywidualna działalność (Przemysław Kwiek) . . 34

006 Indywidualna działalność (Zofia Kulik) . . . . . 36

007 Anglia (Zofia Kulik) . . . . . . . . . . . . 40

008 Plenery w Skokach . . . . . . . . . . . . 42

009 Kompozycja horyzontalna (Przemysław Kwiek, Grzegorz Kowalski) . . . . 43

010 Rzeźbienie jako proces (dyplom Przemysława Kwieka) . . . . . . . . 44

011 Aresztowanie Przemysława i Pawła Kwieków przed Grobem Nieznanego Żołnierza . . . . . 48

012 Działania z Idą (Przemysław Kwiek) . . . . . . 50

013 Praca dla niewidomych (Przemysław Kwiek, Jan S Wojciechowski) . . . 51

014 Wycieczka (akcja grupowa) . . . . . . . . . 52

015 Forma Otwarta — praca z kamerą (akcja grupowa) . 54

016 ZSRR (Zofia Kulik) . . . . . . . . . . . . 68

017 Warsztaty w Kazimierzu (akcja grupowa) . . . . 70

018 Pochód Pierwszomajowy (Zofia Kulik) . . . . . 71

019 Projekcja zamiast rzeźby (dyplom Zofii Kulik) . . 72

020 10 deka papierów Kwieka . . . . . . . . . . 78

021 Cybernetyka . . . . . . . . . . . . . . 79

022 Projekcja przerywana — Nowa Ruda (1) . . . . 80

023 Legnica (Zofia Kulik) . . . . . . . . . . . 82

024 Giżycko (akcja grupowa) . . . . . . . . . . 84

025 Sztuka Pasożytnicza — Zjazd Marzycieli . . . . 85

026 Projekcje w Elblągu i Gdańsku (akcja grupowa) . . 88

027 Film, Przeźrocza, Działania, Teoria — Galeria Boguckich (akcja grupowa) . . . . . 90

028 Zbliżenia Młodego Warsztatu Twórczego (akcja grupowa) . . . . . . . . . . . . . 92

029 Gra na wzgórzu Morela (akcja grupowa) . . . . 94

030 Proagit 1 — Pomyśl Komunizm (akcja grupowa) . 98

031 Odmiany czerwieni / Droga Edwarda Gierka . . . 100

032 Klauzura Zofii Kulik . . . . . . . . . . . . 104

033 Ulica, Muzeum Narodowe (akcja grupowa) . . . 105

034 Mięso i Osęka (Przemysław Kwiek) . . . . . . 106

035 Program dla „Galerii” (Przemysław Kwiek) . . . 108

036 Ćwiczenia na makiecie w pracowni Hansena . . . 107

037 Współpraca z Pawłem Kwiekiem . . . . . . . 111

038 Pochód pierwszomajowy; Garaż (akcje grupowe) . 112

039 Czyszczenie Sztuki (akcja grupowa) . . . . . . 113

040 KwieKulik w Sigmie . . . . . . . . . . . . 114

041 Proagit 2 — spektakl polityczny (akcja grupowa) . 116

042 Mediolan (Zofia Kulik) . . . . . . . . . . . 118

043 Kompozycja w mieszkaniu (Przemysław Kwiek) . . 123

044 Bycie i Działanie (akcja grupowa) . . . . . . . 124

045 Warszawska Jesień — Współdziałanie Intuicyjne (akcja grupowa) . . . . . . . . . . . . . 125

046 Działania w Studiu TV (akcja grupowa) . . . . . 127

047 Teatr Dnia i Nocy (akcje grupowe) . . . . . . . 129

048 Działania z Dobromierzem . . . . . . . . . 131

049 Sztuka Aktualna . . . . . . . . . . . . . 142

050 Zakład (akcja grupowa) . . . . . . . . . . 143

051 Toruń — Gra z publicznością (akcja grupowa) . . 144

052 Ameryka . . . . . . . . . . . . . . . . 146

053 Nauka — logika, prakseologia, matematyka, historia, organizacja i zarządzanie . . . . . . . 148

054 Wybory do „Galerii” . . . . . . . . . . . 150

055 Glusberg . . . . . . . . . . . . . . . . 151

056 Sramy na to . . . . . . . . . . . . . . 152

057 Niechcice Pawła Kwieka . . . . . . . . . . 153

058 Działanie na ceramicznych głowach Wojciechowskiego . . . . . . . . . . . . 154

059 Działania na jednominutowych filmach — Kinolaboratorium . . . . . . . . . . . 156

060 Trzy ulotki — Nowa Ruda (2) . . . . . . . . 157

061 Biennale w Paryżu — Sekcja Audiowizualna . . . 158

062 Okno Logiczne; Idiota . . . . . . . . . . . 160

063 Wszyscy realizują uchwały 6 Zjazdu PZPR: Realista, Abstrakcjonista, Konceptualista, Bebecharz — Osetnica ’73 . . . . . . . . . 162

064 Współpraca z Dwurnikiem . . . . . . . . . 164

065 Rozsyłka — Urbanowicz . . . . . . . . . . 165

066 Propozycja i pokaz w Instytucie Sztuki . . . . . 166

067 Jabłonna . . . . . . . . . . . . . . . 168

068 Płyta AK Kinga — zarabianie i tworzenie . . . . 171

Lista wydarzeń KwieKulik

8

069 Sztuka Komentarza . . . . . . . . . . . . 178

070 Kabareton artystyczny (akcja grupowa) — Nowa Ruda (3) . . . . . . . . . . . . 179

071 Płyta dla Niewidomych — zarabianie i tworzenie . 182

072 Sesja Młodych — Osetnica ’74 . . . . . . . . 185

073 Niewiadoma X 188

074 Plener jesienny LP 190

075 Płyta Siewierz; Rtęć — zarabianie i tworzenie 191

076 Rekonstrukcja — Sztuka Pasożytnicza 194

077 Nowy Wyraz Nr 12 195

078 Całostka: Malczewski i POP 197

079 Poljska Avangarda — Zagrzeb 200

080 Sztuka Świadomie Zła — Liksajny 201

081 Ankieta — Nowa Ruda (4) 203

082 W oczekiwaniu na start 204

083 Letraset — KwieKulik a SB 205

084 Działanie z Tubą — zarabianie i tworzenie 206

085 Ptak z gipsu do brązu — Malmö 208

086 PDDiU i AICA 212

087 Sztuka Usługi dla Partuma 213

088 Owoce ziemi Dwurnika; Sztuka z Nerwów KwieKulik — PDDiU wystawa (1) 214

089 Rozsyłka — Do cholery! Nie pomijać KwieKulik-ów 216

090 Rozsyłka — Byliśmy, jesteśmy, będziemy 217

091 Rozsyłka — MusoHit-Art 218

092 Rozsyłka — Trzeci świat nad Wisłą 219

093 Afera z orłem 220

094 How are you Ms Kulik? How are you Mr Kwiek? You are Polish artists, aren’t you? 222

095 Behawioryści w PDDiU 223

096 Rozsyłka — Kantor=Kwiek 224

097 Rozsyłka — Štembera 225

098 Rozsyłka — Pięć Doskonałości 226

099 Rozsyłka — Schweinebraden 227

100 Całostka: Zuzak i flagi 228

101 Święto Trybuny Ludu — chałtura i pozy 230

102 Niech się nie stanie ostre strzelanie 232

103 Rozsyłka — Granat i Banan 233

104 Koło KwieKulik 235

105 Rozsyłka — Zadanie kulturalne FOR YOU 236

106 Rozsyłka — Odruch warunkowy i nic więcej 237

107 Żelazna — zarabianie i tworzenie 238

108 Wieczorynka w Mospanie 240

109 Encyklopedia Meyersa — PDDiU wystawa (2) 241

110 Rozsyłka — Kolos na glinianych nogach 247

111 Wenus z Kilo; Odmiany tekstu 247

112 Działanie Malickiego na portrecie Freislera — Pozy (1) 248

113 Rozsyłka — Sztuka Usługi dla Dwurnika 250

114 Działanie z ramą 251

115 Październik ’77 (obraz grupowy) 252

116 Rozsyłka — Przeciwko CDN 256

117 Niech się nie stanie powszechne głodowanie — PDDiU wystawa (3) 260

118 Zbiory w Sobótce 264

119 Użycie swojego dziecka w swojej sztuce — PDDiU wystawa (4) 266

120 Rewolucja Październikowa a Polska — Pozy (2) — zarabianie i tworzenie 270

121 Razem zrobimy więcej — plakat 273

122 La Post-Avanguardia: Alicja w pierdolonej krainie czarów Moje dwa projekty odrzucone przez wszystkich 274

123 Projekcja bez projektora — Pozy (3) 275

124 Zweitschrift — „Obcy tylko na obczyźnie jest obcym” 276

125 Wideodekoracja — zarabianie i tworzenie 277

126 Działanie na głowę: media 279

127 Paczka dla więźnia sztuki 280

128 Telewizor, chałtura i spiker — Jankowice 281

129 Sztuka w biegu — stempel 282

130 Ciężkie bolączki zabijają życie 284

131 Zofii Kulik błaganie o przebaczenie 287

132 Sztuka w biegu — projekcja stempla 288

133 Performance korespondencyjny, paszporty, Całostka — Arnhem 289

134 Pomnik bez paszportu 291

9

135 Działanie na głowę, trzy odsłony 294

136 Profile sztuki — galerie autorskie 296

137 Święto Zmarłych — chryzantemy i zmarszczki 298

138 Pokaz Minimum — La Post-Avanguardia 300

139 List do Matuszewskiego 301

140 Każdemu według potrzeb — Sigma 303

141 Samoorganizujący się zespół Pawła Kwieka 304

142 Pozy — projekcja na cztery ekrany 307

143 CÓŚ — pomnik KULtu chałTURY 310

144 Pochód 1-Majowy — Manifestacje (1) 313

145 Pomnik Doznający 314

146 Uprzejmie prosimy — sztuka poczty 316

147 Życie przerzygać — sztuka poczty 317

148 Papież w Polsce — Manifestacje (2) 318

149 Nagość na znaczkach — sztuka poczty 319

150 Światło zgasłej gwiazdy 320

151 Gra w Arnhem 323

152 Autoportret — stempel 325

153 Wazon (1) — zarabianie i tworzenie 327

154 Stempel wyborczy — sztuka poczty 328

155 Przyznanie sobie nagrody 329

156 Zakąty 331

157 Olimpiada w Moskwie — Manifestacje (3) 333

158 Uwarunkowania vs Kontekst (Przemysław Kwiek) — Miastko ’80 334

159 Sztuka lat 70 — Sztuka MKiS (Przemysław Kwiek) 335

160 Model koegzystencji w sytuacji niedoboru (1) — Plan K 336

161 Podróż po Europie 337

162 Działanie na sztuczną głowę 342

163 Sztuka ’81 — z Archiwum PDDiU 343

164 Dwa obrazy (Zofia Kulik) — Miastko ’80 345

165 Model koegzystencji w sytuacji niedoboru (2) — Stuttgart 346

166 Supermarket 347

167 Działanie na gliniane głowy — Kraków 349

168 Spotkanie ze studentami podczas strajku na Uniwersytecie Warszawskim 351

169 Dom w Dąbrowie 352

170 24 nieobrazy (Kwiek bez Kulik) 354

171 Pogrzeb Breżniewa w TV — Manifestacje (4) 355

172 KwieKuliK Prace 1968–1982 356

173 Sesja w Kazimierzu 357

174 Marx Now — sztuka poczty 358

175 Marx Now — performance (Przemysław Kwiek) 359

176 Światowid 361

177 Marx Now — Szare kolory w Kolonii 362

178 Gra na głowach KwieKulik — Moltkerei Werkstat 363

179 Polski Duet (1) 365

180 Gwiżdżący rożen 367

181 Skrótowce 368

182 Nastroje, szary papier i… 369

183 Jerzy Truszkowski w Dąbrowie 370

184 Poczwara semantyczna 371

185 Polski Duet (2) — element dekoracji 375

186 Festiwal Inteligencji; Kraty 376

187 Młot-Sierp; Sztuka w majtkach 378

188 Kupić Artystę; Idiota 380

189 Banff — Multiperformance 382

190 Banff — Artystyczne książki, druki, plakaty i katalogi 383

191 Postmasters 385

192 Party w Dąbrowie — 1 Maja 386

193 Wazon (3) — zarabianie i tworzenie 387

194 Ekwiwalent pieniężny — Poetyzacja Pragmatyki 388

195 Arkadia 389

196 Banan i Granat; Rtęć 390

197 Pieniądz Artystyczny; Torby 392

198 Nagrody im Partuma — projekt Truszkowskiego . 395

199 Pięść = Pięść 396

200 Poetyzacja Pragmatyki 397

201 Olsztyn Libera 398

202 Obiekty 402

203 SASI — zebranie założycielskie 404

118

1 3

5 6

7042_KK1972 (ZK) Mediol letter ZK to Gerard 1_1650_ok.tif

042_KK1972 (ZK) Mediol rys2_ok.tif042_KK1972 (ZK) Mediol rys1_ok.tif

042_KK1972 (ZK) Mediol drzwi katedr slj49_750_ab.tif 042_KK1972 (ZK) Mediol drzwi katedr slj31_750_ab.tif

042 Mediolan (Zofia Kulik)

W roku 1972 Zofia Kulik wygrała ogólnopolski konkurs i otrzymała czteromiesięczne stypendium Fundacji im. Stelli Sas-Korczyńskiej-Bottoni we Włoszech, przyznawane co dwa lata najzdolniejszej polskiej dyplomantce Wydziału Rzeźby. Podczas pobytu w Mediolanie artystka zrealizowała:

1. Działanie na płaskorzeźbach drzwi katedry w Mediolanie: fragmenty listów do Kwieka Kulik przepisywała na skrawki papieru, które następnie darła na paski i przyklejała taśmą do drzwi katedry. Wyrzeźbione na drzwiach sceny biblijne były w ten sposób uzupełniane banderolami na wzór gotyckich dzieł, lecz w odróżnieniu od nich, były osobiste

i efemeryczne. Niektóre napisy nawiązywały do tego, że artystka była w ciąży (po powrocie do Polski miała urodzić syna Maksymiliana Dobromierza).

2. Działanie na walizce: Kulik odtworzyła pochód pierw-szomajowy, który pamiętała z Warszawy. W Mediolanie bezkształtne postaci ulepione z gliny niosły transparenty z fragmentami intymnego listu do Kwieka na tle kształtu Pałacu Kultury wyciętego z listu od Kwieka. Dekoracje pochodu wykonane były z kolorowego papieru używanego przez dzieci do wycinanek i przypominały infantylne deko-racje państwowych ceremonii w PRL.

!042_d(g)_KK1972 Mediolan(ZK)_pl-ok.doc

17.05–25.08.1972 Włochy

Kupić pocztówkę z katedrą Duomoprzylepiać do niej napisy (pozdrowienia) różne do różnych ludzi, robić zdjęcie i wysyłać negatyw. Do Grzegorza: serdeczne pozdrowienia ze słonecz-nej Italii, brzuch mój rośnie. Do Magdy: wysłać prawdziwą pocztówkę, wyciąć w niej prostokąt wielkości klatki negatywu. Do Przemka wysłać tekst rozpisany na scenki z drzwi katedry. Sfilmować nieruchomą kamerą kanarki w klatce, jak sumują drobne przeskakiwania w niby długi lot.

042_KK1972 (ZK) Mediol notatki1_pl.doc

Transparenty poprzewracane, bez tekstów, plus całość z walizką, Pałac Kultury z listu, z odciętych części — skrzydła. Glina. Pałac Kultury przechylo-ny jak okręt. Glina perspektywicznie wyżłobiona. Pałac Kultury tylko z trawką i sercem. Po nasyce-niu i zamianie pałacu w ptaka włożyć grudy gliny. Magda z prześcieradłem jak cień ptaka. Łezka. Coraz mniejsze zdjęcie Magdy.

[Szkice pokazujące pracę dwóch zsynchronizowa-nych rzutników slajdowych].

042_KK1972 (ZK) Mediol notatki2_pl.doc

Drogi Gerardzie!

Na pewno utrzymujesz kontakt z Przemkiem i wiesz, że jestem teraz we Włoszech.Staram się, jak mogę, reklamować Polskę, naszą pra-cę i Galerię „El“. (Proponuję współpracę, wymianę dokumentacji)— trudno im zrozumieć, jak egzystuje np. Twoja

Galeria, pytając o podatki, o wolność w nadawa-niu profilu itp.

— trudno im też wyjaśnić pracę grupową (!), ze-społową — tutaj wszyscy pracują indywidualnie.

— trudno im wyjaśnić, z czego my żyjemy, przecież tego, co robimy, nie można sprzedać. Nie rozu-mieją dwoistości naszych problemów bytowych (z jednej strony brak pieniędzy, z drugiej możli-wości, przy odpowiednich staraniach, robienia filmu (?!) 35, czy 16 mm)

Niestety za kilka dni wyjeżdżam z Mediolanu, i przez najbliższe 3–4 tygodnie nie będę miała stałego adre-su, aż dopiero w Rzymie (sierpień).Mam prośbę do Ciebie: gdybyś mógł mi przesłać ja-kieś materiały z pracy Galerii. Takie, które mogłabym tu potem zostawić. Mam przy sobie tylko dokumen-tację ze „Zjazdu Marzycieli“ — (w której jest dużo tekstów dla nich niezrozumiałych).

Może masz jakieś propozycje, co by się dało wyci-snąć z mego pobytu tutaj — to czekam.I postaram się je realizować (fatalny okres — wa-kacje). Przemek pisał, że organizujesz mały zjaździk roboczy — może tam coś razem ustalicie.

Pozdrawiam Cię serdecznieZ.

042_KK1972 do Gerarda, Włochy ZK(1.VII).docx

2 4

8

119

910 11 12 13

15 16 17 18

20 21 22 23

14

19 042_KK1972 (ZK) Mediolan 33_Pro_ab.tif042_KK1972 (ZK) Mediolan 30_Pro_ab.tif042_KK1972 (ZK) Mediolan 19_Pro_ab.tif

042_KK1972 (ZK) Mediolan 12_Pro_ab.tif 042_KK1972 (ZK) Mediolan 13 (30-31)_Profi_ab.tif 042_KK1972 (ZK) Mediolan 14_Pro_ab.tif 042_KK1972 (ZK) Mediolan 15_Pro_ab.tif 042_KK1972 (ZK) Mediolan 16 (42-43)_Profi_ab.tif

042_KK1972 (ZK) Mediolan 09_Pro_ab.tif042_KK1972 (ZK) Mediolan 06_Pro_ab.tif042_KK1972 (ZK) Mediolan 04_Pro_ab.tif

042_KK1972 (ZK) Mediolan 00-list PKiN(v3)_1650.tif

042_KK1972 (ZK) Mediolan 28_Pro sur.tif

042_KK1972 (ZK) Mediolan 10_Pro sur.tif

042_KK1972 (ZK) Mediolan 24_Pro sur.tif

042

1 Zofia Kulik, Pomysły na wysyłanie turystycznych kartek pocztowych, m.in. z użyciem negatywu filmowego, Włochy, 1972

2 Transkrypcja notatek Zofii Kulik (patrz il. 1)

3 Zofia Kulik, Notatki na temat Działań na walizce, a także szkic projekcji na dwa ekrany; Mediolan, 1972; długopis i flamastry na papierze

4 Transkrypcja scenariusza (patrz il. 3)

5–6 Zofia Kulik, Napisy na skrawkach papieru przymocowanych do drzwi katedry w Mediolanie: „Mój miły; bardzo chcę być z Tobą”, „Często myślę o dziecku”, Mediolan, 1972

7 Zofia Kulik, List do Gerarda Kwiatkowskiego, Mediolan, 11.07.1972

8 Zofia Kulik, Transkrypcja listu do Kwiatkowskiego (patrz il. 7)

9–23 Zofia Kulik, List z Mediolanu (Działanie na walizce); Mediolan, 1972; frag-ment serii

120

121

234

235

1

3

4 6104_t_KK1976 skarga lokal Wisla(25.VI)_sur.tif104_t_KK1976 skarga Prazanka(25.06)_sur.tif

104_KK1976 KoloKK repr_1650_ab.tif

104_KK1976 Kolo KK dom zew_Flex reM2.tif

104 Koło KwieKulik

Praca fotograficzno-tekstowa składająca się ze zdjęć naj-bliższego otoczenia mieszkania KwieKulik na warszawskiej Pradze: zasikanej bramy, gwiżdżącej wentylacji, hałasującej restauracji, sklepu z wódką, zatłoczonej i śmierdzącej ulicy Targowej. Osiem sytuacji, osiem fotografii ułożonych w koło, każda skrupulatnie opisana. Praca została przygotowana specjalnie na wykład Klausa Groha i Bikharda-Bottinellego Die Kunst der Avantgarde in Osteuropa heute (Wschodnioeu-ropejska awangarda dzisiaj ), wygłoszonego w Saal Hermann--Schafft-Haus w Kassel 4.02.1977. Artyści załączyli też list do Groha o tym, jakie dostrzegają różnice pomiędzy sztuką artystów wschodnioeuropejskich i zachodnioeuropejskich. List zaczyna się od stwierdzenia: „Rzeczywistość jest podzielona.

Kiedy zaczynamy rozważać jakąkolwiek rzecz (to może być samochód lub dzieło sztuki) i tej rzeczy uwarunkowania, to w pewnym momencie zawsze trzeba te rozważania «podzie-lić» i jasno mówić, z której rzeczywistości ta rzecz pochodzi, ze Wschodu, czy z Zachodu“. Ten sam tekst wysłali do miesz-kającego we wschodnich Niemczech Roberta Rehfeldta. W odpowiedzi napisał: „Dear Zofia and Przemek, how many thanks for your article (…). For a longer time ago (1.02.1977) we receive your nice letter (…). Your thoughts about the East/West situation, I liked this text, is the best in my Archiwum Sztuki Aktualnij. Dziekuje!” [Robert Rehfeldt, list z 24.06.77].!104_d(g)_KK1976 KwieKulik Circle_pl-ok.doc

10.1976 PDDiU

Mgr Przemysław Kwiek 25.06.76rMgr Zofia Kulik03-717 W-wa, ul. K. Wójcika 38/1SKARGADyr. WSS „Społem” Oddziału Praga Północ.Uprzejmie informujemy, że instalacje sklepu „Pra-żanka” wywołują wibrację w naszym mieszkaniu. Po sprawdzeniu przez nas źródeł wibracji okazało się, że są to:Wentylator zamontowany w piwnicy do okienka wychodzącego na róg Targowej i Wójcika. Kiedy jest włączony, absolutnie uniemożliwia spanie — prze-nosi drgania podłoga, łóżko i poduszka, oraz wy-wołuje słupy akustyczne niskich tonów, w których dłużej jak parę minut nie można wytrzymać. (…)Główna wentylacja sklepu. Zamontowana też w piwnicy. Kiedy jest włączona, wywołuje wibrację o charakterze intensywnego gwizdu. (…) Przy okazji informujemy, że neon sklepu powodował ciągłe za-kłócenia obrazu TV i dźwięku radia — teraz neon jest nieczynny, ale przy ewentualnym jego uruchamianiu prosimy wziąć to pod uwagę. Z poważaniem Kulik, KwiekDo wiadomości:1. Kier. Działu Techn. Sklepu „Prażanka”2. Woj. Komisja Zw. Zawod., Zespół Kontr. Społecznej3. Kierownictwo sklepu „Prażanka”

Mgr Przemysław Kwiek 25.06.1976 r.Mgr Zofia Kulik03-717 Warszawa, ul. K. Wójcika 38 m. 1“Pracownia Działań, Dokumentacji i Upowszechniania”SkargaUprzejmie informujemy, że Restauracja „Wisła” zakłóca nocny spokój. Mieszkamy na pierwszym piętrze naprzeciwko 4-ch okien restauracji, (Wójcika róg Targowej).Godziny 20.00–1 w nocy to jedyny okres, kiedy hałas samochodowy na ulicy Targowej i Wójcika, zresztą wielokrotnie przekraczający normy, trochę się zmniejsza i wtedy, zamiast możności korzystania z ciszy, na plan pierwszy wysuwa się wzmocniona elektrycznie, głośna muzyka i śpiew solisty.Ok. 23-ej–1-ej zabawa sięga szczytu, uniemożliwiając najpierw pracę umysłową, a potem zaśnięcie.O otwarciu okna, a wtedy jest jedyny okres, kiedy można otworzyć okno, zwłaszcza w lecie, bo poziom natężenia spalin spada — nie ma mowy. Natomiast restauracja ma ciągle okna otwarte ! Trwa to już drugi rok z rzędu. Niestety, kierownik(?) lokalu nie wykazał się kulturą i na zwróconą uwagę (o godz. 23-ej), żeby zlikwidować hałasy, zaczął głupio dow-cipkować: „Taka wesoła muzyczka przeszkadza?”, (…) w końcu, już na poważnie powiedział „to niech pani pisze skargi”. (…)Z poważaniemKulik, Kwiek5104_KK1976 skarga Prazanka(25-VI).doc

104_KK1976 skarga lokal Wisla(25.VI).doc

104_KK1976 Kolo KwieKulik txt_pl.doc

1. Narożnik ulic Targowej i Wójcika. Fragment 80-metrowego neonu sklepu spożywcze-go, nad którym mieszkamy. Neon zakłóca odbiór radia i Tv, ale na szczęście od roku nieczynny.

2. Najbardziej wysunięty dział sklepu spożywczego na prawo w ulicę Wójcika to dział “wódki”. Kolejka po wódkę ciągnie się od 3 do 20 metrów. Wódka ściąga pijaków i degeneratów. W bramie na lewo są drzwi na naszą klatkę schodową.

3. Ulica Targowa z naszego okna. Cały dzień niebieskie spaliny, hałas i tłok. (Zdjęcie zrobione w niedzielę). Niemożliwe jest otworzenie okna między 5 rano a 1 w nocy.

4. Okna parterowe należą do restauracji “Wisła”. Muzycy + solista pracują tam do 1-ej w nocy. Okna, zwłaszcza latem, otwarte. Przez nasze zamknięte okna słyszy-my trąbkę, gitarę, bębny, „Czikitę”, „Kalkutę”, szczęk sztućców, gości opuszczających lokal.

5. Prawa strona naszej klatki schodowej — W.C. dla klientów sklepu z wódką. Ciemne plamy na podłodze to mocz. Mocny smród.

6. Wejście do naszej klatki schodowej z bramy. Brama pełna skrzynek po butelkach.7. Czarna wnęka po lewej stronie to drugi koniec bramy widzianej na zdj. 2. Okrągła

lampa świeci nad drzwiami, przez które przerzuca się z hukiem cały towar do sklepu w metalowych pojemnikach przez cały dzień. Widoczne okno wychodzi na klatkę schodową.

8. Nad drzwiami (patrz zdjęcie 7) po prawej stronie jest przewód głównej wentylacji sklepu. Trzy potężne silniki do wentylacji umieszczone w piwnicy powodują cichy, ale uporczywy gwizd w naszym mieszkaniu.

Znaczenie wyrazu “koło”: 1. blisko 2. koło. 1976

1 KwieKulik, Koło KwieKulik, 1976; kolaż

2 Transkrypcja tekstu Koło KwieKulik (patrz il. 1)

3 Narożnik domu w którym KwieKulik mieszkali, okna nad neonem sklepu Prażanka należą do PDDiU, detal pracy Koło KwieKulik, róg ul. Targowej i K. Wójcika (obecnie ks. Kłopotowskiego), 10.1976

4 KwieKulik, Skarga do „Społem” w sprawie hałasu i drgań spowodowa-nych działalnością sklepu Prażanka, 25.06.1976; maszynopis

5 Transkrypcja skargi do „Społem” w sprawie sklepu Prażanka (patrz il. 4)

6 Skarga KwieKulik w sprawie hałasu spowodowanego działalnością restauracji „Wisła”, 25.06.1976; maszynopis

7 KwieKulik, Transkrypcja skargi w sprawie restauracji Wisła (patrz il. 6)

2

7

270

3 4 5 6 7

1

2

8 9 10120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj 04,5,6.tif 120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj 22,23,24.tif

120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj_14.tif120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj_11.tif120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj_08.tif 120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj_04.tif120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj_02.tif120_t_KK1977 RewPaz-Polska,1proj_01.tif

120_KK1977 RewPaz-Polska, PDDiU (ZK2)slj39-40_750_ab.tif

120_KK1977 RewPaz-Polsk pl-tyl(stempel)_1650_ab.tif

120 Rewolucja Październikowa a Polska — Pozy (2) — zarabianie i tworzenie

KwieKulik wykonali chałturę Rewolucja Październikowa a Polska dla Muzeum Lenina. Była to tzw. wystawa objaz-dowa z okazji 60. rocznicy rewolucji bolszewickiej. Scenariusz wystawy liczył ok. 50 stron maszynopisu, z mnóstwem cyta-tów z Lenina, Marchlewskiego, ale także Gierka i Breżniewa. Pierwszy projekt artystów został odrzucony jako za bardzo (soc) realistyczny, komisja wolała coś bardziej modernistycz-nego. Drugi projekt został zaakceptowany i zrealizowany. Powtarzającym się elementem były plansze: wysokie na 2 m, pomalowane na czerwono z tzw. przecierką.

Chałturę tę, podobnie jak wiele innych, KwieKulik włączyli do swoich Działań Dokamerowych. Na tle czerwonych plansz Kwiek wykonał „pozy”, które były dokładnym powtórzeniem tych wykonanych kilka miesięcy wcześniej podczas dokumen-towania działania Jacka Malickiego na portrecie Pawła Freis-lera [patrz wydarzenie 112]. Pozy były kontynuowane w tym samym roku jeszcze raz w innej sytuacji, a w roku 1979 poka-zane jako czteroekranowa projekcja [patrz wydarzenie 142].!120_d(g)_KK1977 OctRevol-Poland_pl-ok.doc

09.–10.1977 PDDiU i Muzeum Lenina

271

11

12

13

14

15 16 17 18120_t_KK1987 RewPaz-Polska,scenar00_1650sur.tif 120_t_KK1977 RewPaz-Polska,scen fot-Lenin_sur.tif120_t_KK1977 RewPaz-Polska,scen fot dekret_sur.tif120_KK1977 OctRew_Pozy_61-62_slM eps4990MW_ab.tif

120_KK1977 RewPaz-Polska, PDDiU (ZK1)_ab.tif

120_KK1977 Rew Paz-Polska-panorama c_ab.tif

120_KK1977 Rew Paz-Polska-panorama b_ab.tif

120_KK1977 Rew Paz-Polska-panorama a_ab.tif

120

1–18 Fotografie i dokumenty związane z przygotowywaniem projektu wysta-wy (chałtura) Rewolucja Październikowa a Polska dla Muzeum Lenina w Warszawie, 09–10 1977:

1 Kulik przy pracy nad pierwszą wersją projektu wystawy

2–9 Detale pierwszej wersji projektu

10 Akceptacja i pieczątka Muzeum Lenina na pierwszej wersji projektu

11 Kulik przy pracy nad drugą wersją projektu wystawy, po odrzuceniu przez komisję artystyczną pierwszej wersji

12–14 Druga wersja projektu, zaakceptowana przez Muzeum Lenina i przez komisję artystyczną, z przeznaczeniem do realizacji

15 Jedna z serii póz wykonanych przez Kwieka przed dużymi planszami, które wchodziły w skład ekspozycji Rewolucja Październikowa a Polska

16 Pierwsza strona scenariusza wystawy, według którego KwieKulik robili projekt

17–18 Wybrane materiały użyte w wystawie: kopia pierwszej strony „Izwiestii” z ogłoszeniem dekretu o pokoju i reprodukcja obrazu Władimira Sierowa Lenin proklamuje władzę Rad

520

Przywołując dziś polską awangardę artystyczną lat 70. XX w., nie można uniknąć pytania o polityczność sztuki powstają-cej w systemie dyscyplinującym i kontrolującym zarówno artystów, jak i obieg ich prac. Również w aktualnych dyskusjach o relacji między sztuką i polityką za punkt wyjścia trzeba przyjąć to, przeciwko czemu sztuka się buntuje, jak definiuje swojego wroga, w obliczu czego stara się kształtować niekiedy wątły i problema-tyczny projekt alternatywy. Nie oznacza to wcale, że pozycja arty-sty jest zawsze reaktywna, skazana wyłącznie na jałowe powta-rzanie różnych wersji słynnej formuły Bartleby’ego — „wolałbym nie” — wymierzonej w kolejne formy dominacji. Nie wiemy przecież, czy dominacja jest kategorią, którą w każdych warun-kach i we wszystkich kontekstach warto się posługiwać. Polityczną stawkę sztuki wyznacza więc nie tylko niezgoda, lecz także umie-jętność przemiany aktu oporu w wydarzenie inicjujące powstanie nowego języka ogarniającego horyzont życia zbiorowego, skon-struowanie przestrzeni, w której świat wygląda i praktykuje się inaczej.

Dziedzictwo polskiej awangardy wydaje się w tym kontek-ście szczególnie wartościowe, ponieważ w sposób wyrazisty poka-zuje zderzenie politycznego języka władzy z politycznością języka sztuki, politycznej instytucji z politycznym idiomem. Dlatego przy-glądanie się perypetiom artystów tamtej epoki może być dobrym przygotowaniem do refleksji nad dzisiejszymi problemami. Działalność Zofii Kulik i Przemysława Kwieka w ramach duetu o nazwie KwieKulik (głównie w latach 70.) można uznać za próbę urzeczywistnienia ideałów komunizmu za pomocą metody nawią-zującej do teorii Formy Otwartej Oskara Hansena1. Na początku swej artystycznej drogi artyści nie chcieli eksplorować żadnych politycznych marginesów ani formułować żadnego projektu w opozycji do władz. Chcieli być oficjalni, po części identyfiku-jąc się z wartościami uznanymi w urzędowym języku instytucji PRL. Prześledzenie rozwoju ich działalności pokazuje stopniową przemianę tego ideału: od przejścia na pozycje krytyczne, przez kontestację systemu, aż po rezygnację z politycznej walki. Po dro-dze jednak dowiadujemy się bardzo wiele na temat strategii poli-tycznych, jakie sztuka może wynaleźć w sytuacji represji. Archi-wum KwieKulik można natomiast odczytywać w tym kontekście jako wciąż interesujący materiał przydatny do archeologicznego badania realnego socjalizmu jako formy estetyczno-politycznej oraz, co jeszcze ważniejsze, projektów, które chciały radykalizować i demokratyzować jego założenia.

Rozważania o twórczości KwieKulik w perspektywie polityczności sztuki można zacząć od trywialnej obserwacji: przez wszystkie przypadki, niemal obsesyjnie, odmieniają oni termin „działania”, choć faktyczne działanie polityczne — ów dominu-jący ideał ruchów emancypacyjnych, tak często stający się zresztą ich fetyszem — nie było w tych czasach możliwe. Przynajmniej nie jako samodzielne decydowanie o sobie, kształtowanie rela-cji z innymi, nie poza ścieżkami wytyczonymi przez autorytarne państwo. Oczywiście predylekcja do tego pojęcia ma swoje źródła w przemianach samego pola sztuki: wynika z upowszechnienia

nowych form sztuki procesualnej, zrywającej z przedmiotowością, dominacją dzieła i ekspozycji na rzecz praktyki awangardowej, performance’u, happeningu i innych sposobów „rozpuszczenia się sztuki w życiu”2. Kolejnym krokiem była natomiast chęć współtworzenia nowego, egalitarnego społeczeństwa przy użyciu nowych form. Aktywistyczne podejście Kwieka i Kulik, podsycane przez ideały socjalizmu i rozwijane przez Hansenowskie teorie, spotkało się jednak z niezrozumieniem, a potem z represjami, które doprowadziły do ich marginalizacji zarówno w polu spo-łecznym, jak i artystycznym, każąc przeformułować własne idee estetyczne oraz zmienić polityczną stategię.

Hannah Arendt odróżniała w swych pismach polityczne działanie (action) zarówno od pracy (labor), rozumianej jako pod-trzymywanie biologicznego życia, jak i od wytwarzania (work), kreującego sztuczny świat rzeczy, określający specyfikę egzystencji człowieka. Bez możliwości działania, które — jak pisze Arendt — „związane jest z wielością, czyli faktem, że ludzie, a nie Czło-wiek, żyją na ziemi i zamieszkują świat”3, dwa pozostałe rodzaje czynności zlewają się ze sobą, tworząc świat upadły, w którym to, co ludzkie, i to, co biologiczne to jeden koszmarny amalga-mat. Regułę tego świata Walter Benjamin, którego myśl i postać stanowiła wielką inspirację dla Arendt, nazwał kiedyś „historią naturalną” [Naturgeschichte]4. W tym stanie upadku ludzka histo-ria, którą powinna charakteryzować wolność i odrębność od bio-logii, zaczyna przypominać cykl naturalny, zamknięte kolisko bytu, w którym człowiek nie jest w stanie wybić żadnej dziurki na własną biografię. Być może dziś alegorię ruin jako znaku owej jałowej powtarzalności historii, w której natura ujawnia się, jak pisał Benjamin, „w postaci zaawansowanej dojrzałości, rozkładu swoich tworów”5, należałoby zastąpić obrazem wysypiska śmieci, odsyłającym do medialnego wiecznego powrotu tego samego, które w światowym obiegu obrazów odpowiada niegdysiejszym ruinom. Tam również twory kultury gniją niczym przejrzałe owoce. Współczesna historia naturalna nie odsyła już do zamknię-tego koła przyrody, lecz do cyrkulacji wirtualnego kapitału, który pozostawia swój rujnujący hologram na każdym obrazie. W ten sposób powstaje rodzaj monstrualnego archiwum, w któ-rym należy szukać odpowiedzi na wszelkie pytania o przyszłość politycznego działania. Tego rodzaju archiwum portretowała wiele lat po rozwiązaniu słynnego duetu Zofia Kulik w pracy Od Syberii do Cyberii.

Każdy silny dyskurs w obrębie kultury nieuchronnie wytwarza fałszywe opozycje, pozorne trudności, które wydają się od niego nieoddzielne. Jednym z takich myślowych symula-krów jest opozycja między politycznością i egzystencjalizmem. Tymczasem właśnie konkretne działania artystów najlepiej pokazują, że to, co polityczne, i to, co egzystencjalne nie tylko nie wykluczają się nawzajem, ale wręcz przeciwnie — nawzajem się warunkują. Polityka pokazuje tylko, że — wbrew dogmaty-zmowi Sartre’a — egzystencjalizm zawsze dotyczy ko-egzysten-cji, współ-bycia z innymi oraz tego, jaki świat się z nimi tworzy. Pytanie o możliwość działania pojawia się zawsze wtedy, gdy

Paweł Mościcki KwieKulik — archiwum działania

Sztuka jest tym, co światem się staje — a nie tym, czym świat jest. Karl Kraus

Działanie jest sposobem, by śnić. Walter Benjamin

05

521

ktoś nie zgadza się na rolę skamieliny w muzeum historii natu-ralnej, chce zapytać o przypisaną mu rolę i przestrzeń oddaną mu do dyspozycji.

Powróćmy do wspomnianego na początku paradoksu zwią-zanego z działaniem jako nazwą nowej artystycznej formy oraz działania w przestrzeni publicznej. Im więcej działań, tym wyraź-niejszy sygnał, że prawdziwe, autonomiczne działanie polityczne jest trwale zablokowane. Najprostszy klucz interpretacji tego paradoksu można nazwać kluczem histerycznym. Artyści są jak histerycy: nie mogą realizować się w działaniu społecznym, więc wynajdują różnorodne formy czynności artystycznych dla pokręt-nego zaspokojenia swoich dążeń6. Wówczas „działania” KwieKulik należałoby traktować — obok innych artystycznych fenomenów o podobnym znaczeniu — jako symptomy trwałego politycznego impasu lat 70. i 80.

Taka diagnoza nie oddaje jednak tego, co najważniejsze zarówno dla psychoanalityka, jak i historyka sztuki: wewnętrznej dynamiki symptomów i ich rozlicznych funkcji w obrębie pato-logicznej formacji psychicznej. Czy można zatem zinterpretować ów paradoks inaczej? Aby tego dokonać, musimy ponownie zastanowić się nad definicją działania oraz tego, co oznacza ono w sztuce. Hannah Arendt zauważa, że działanie „przerywa nieubłagany automatyczny przebieg codziennego życia”, stano-wiąc rodzaj „odchylenia” od „powszechnej reguły cyklicznego ruchu”. Autorka Kondycji ludzkiej nie waha się nawet przypisać mu pewnego „cudotwórczego” charakteru. „Cudem, który ocala świat, dziedzinę spraw ludzkich, od normalnego, «naturalnego» upadku, jest ostatecznie fakt narodzin, w którym zdolność działa-nia jest zakorzeniona ontologicznie. Innymi słowy, są to narodziny nowych ludzi i nowy początek, działanie, do którego są zdolni na mocy bycia narodzonymi”7. Działanie oznacza tutaj zatem akt inauguracji, zaczynanie od nowa, dzieciństwo świata, które otwiera pole nowych możliwości. I w tym tkwi jego polityczne znaczenie.

W kontekście tych słów warto przyjrzeć się serii prac KwieKulik zwanych Działania z Dobromierzem, w których głównym modelem był syn pary artystów. Naturalny cykl życia, codzienne czynności konieczne do opieki nad noworodkiem stają się tutaj materiałem służącym do poszukiwania innego rodzaju dzieciństwa, dzieciństwa innych form życia, których gramatykę pokazują działania artystyczne. Paradoksalnie więc dziecko, przy-pominające o naturalnych uwarunkowaniach artystów, wymusza-jące na nich często pewne kompromisy, staje się również elemen-tem ponownego odkrywania swych ontologicznych zdolności do odtwarzania świata na własnych, przynajmniej po części, pra-wach. O tym, że owe działania nie są wyłącznie domowym acting out niemożności publicznej wypowiedzi świadczy dokumentacja ukazująca cokolwiek niesamowite mieszkanie Kwieka i Kulik. Przestrzeń domowa, oikos, który — jak przypomina Arendt — już u Arystotelesa stanowił obszar wyłączony z polityki i zarezerwo-wany wyłącznie dla pracy (jako dbałości o przetrwanie), staje się tu prawdziwą agorą. Spełnia funkcję galerii, pracowni, miejsca dyskusji, międzynarodowych spotkań i wykładów. Na niewielkiej przestrzeni tworzy się polityczna scena, laboratorium nowych form artystycznych i ludzkiego współdziałania.

W każdej definicji działania — również działania poli-tycznego w sztuce — prędzej czy później pojawić się musi również kategoria oddziaływania, skuteczności8. Jeśli istnieje jakaś polityka sztuki, to sprowadza się do jej oddziaływania, efektywnego wywoływania określonych skutków w przestrzeni społecznej. Ale co rozumiemy przez skutek? KwieKulik odpo-wiadają na ten problem w jednym ze swych najgenialniejszych wynalazków, który nazwali „bankiem czasoskutków estetycznych”.

Chodzi o archiwizowane działania wykonywane w bardzo różnych sytuacjach „do kamery”. Czym różni się czasoskutek od skutku i w jakim sensie jest on skuteczny estetycznie? Pisząc o Banku czasoskutków estetycznych Łukasz Ronduda wskazywał na podwójny — jednocześnie maksymalistyczny i minimalistyczny — charakter tych praktyk. Z jednej strony chodziło w nich o „uka-zanie i skatalogowanie (…) wszystkich możliwych konfiguracji materiałowo-przestrzennych materialnego świata”, z drugiej zaś o „udostępnianie poszczególnych czasoskutków wszystkim zain-teresowanym”9. Innymi słowy, w późniejszej terminologii, która posłużyła w 1974 r. do nazwania archiwum Pracownią Działań, Dokumentacji i Upowszechniania (PDDiU), bank rozpięty był między dokumentacją świata w jego niezliczonych konfiguracjach a upowszechnianiem zebranego materiału innym. W którym momencie umieścić należy trzon trzeci nazwy pracowni, czyli wła-ściwe „działanie”?

Ronduda przypomina, że materiałem gromadzonym przez KwieKulik były „przedsemantyczne czasoskutki estetyczne”, czyli materiał estetyczny świata w momencie poprzedzającym jego, „zakotwiczenie” w dominujących kodach10. Działanie polega tutaj na zawieszeniu tego automatycznego wpisania obrazu w koleiny dominujących narracji, eksperyment z możliwościami jego innego użycia. Czasoskutek różniłby się zatem od skutku tym, że ingeruje przede wszystkim w czas, nie tyle używa go do zmiany rzeczywi-stości, ile zmienia jego bieg, zaburzając moment przejścia przedse-mantycznego materiału w istniejący już wcześniej porządek obra-zowy. Działanie artystów ma tu więc podwójny rytm. Najpierw wykonują pewne czynności „do kamery”, rejestrując je na slajdach i negatywach. Następnie jednak działają na sposób, w jaki działa-nia te poddaje się dyskursywizacji, przypina do porządku symbo-licznego. Przyglądają się sposobom porządkowania tego mate-riału, rodzajom przyjmowanej perspektywy, zmieniają i modelują poszczególne sekwencje. Wszystkie działania pierwszego stopnia ulegają nieustannym rekonfiguracjom, nigdy nie tworząc upo-rządkowanej kolekcji. Na tym polega tajemnica prac serii slajdów Pozy z 1977 roku.

Taką samą podwójną strukturę miały inne działania związane z chałturami, jakie artyści wykonywali na zamówienie oficjalnych instytucji artystycznych. Materiałem podstawowym, działaniami pierwszego stopnia, była tu praca artystów w ramach systemu narzuconego przez państwo. Z konieczności zarobku KwieKulik szybko uczynili jednak materiał dalszych działań, które analizowały dynamikę wpisywania gestów artystycznych w struk-turę stworzoną i kontrolowaną przez władze. W ten sposób starali się także zboczyć z zaprojektowanej dla nich trajektorii, dodać choćby drobny ornament, który skieruje sens całego przedsięwzię-cia na inne tory.

Archiwum KwieKulik, gromadzące wszystkie te działanie w jednym wielkim banku, powstało zatem jako miejsce doku-mentujące i upowszechniające nie same fakty lub czyny, lecz ich „możliwości”. Można by nazwać je równie dobrze bankiem możliwości estetycznych. Ten moment ingerencji w czas oraz pro-blematyzacji sposobów zakotwiczania obrazów w dominujących formach jest właśnie momentem w pełnym tego słowa znaczeniu politycznym. Praktyki artystów pozwalają przyglądać się różnym sposobom porządkowania ludzkich gestów oraz rozpoznawać kody narzucone przez władzę. Co więcej, moment ten jest także momentem, w którym rodzi się (albo odradza) historia rozumiana jako historia ludzi, a nie krążącego w kółko anonimowego mate-riału, jego automatyczngo reprodukowania. Człowiek nie pojawia się tutaj jednak jako dumny podmiot humanistycznego dys-kursu, lecz jako zaburzenie cyrkulacji, drobna, ale rozstrzygająca fałda na płaszczyźnie zamkniętej wymiany znaków, opóźnienie

Paweł Mościcki05

522

i zapośredniczenie automatycznego ruchu montowania ze sobą gestów, znaczeń i przestrzeni.

W Archeologii wiedzy Michel Foucault nazwał archiwum „ogólnym systemem formowania wypowiedzi”. Oznacza ono dla niego system możliwych wypowiedzi, słów oraz ich uszeregowań, konfiguracji, znaczących serii. Jednym z fundamentalnych twier-dzeń teoretycznych Foucault jest to, że istotą archiwum jest jego pozytywność. Innymi słowy, możliwości wypowiedzi nie mieszczą się w jakiejś wyłączonej sferze transcendentalnych warunków i nie poprzedzają faktycznego mówienia, lecz pokrywają się ze zbio-rem aktualnych wypowiedzi. Nie ma innej drogi do poszerzania możliwości mówienia, jak tylko konstruowanie samych wypowie-dzi. Trudno nie zauważyć, że ta zasada pozytywności jest jedną z genialnych intuicji KwieKulik. Działania na materiale zareje-strowanym przez kamerę, tworzenie nowych możliwych form oraz uczynienie ich przedmiotem nowej społecznej wymiany zawsze przebiega przez praktyczne czynności manipulowania istniejącym materiałem. Namysł nad nowymi możliwościami zawsze przybiera postać konkretnych działań, eksperymentowania z nowymi kon-figuracjami. Jest, by użyć formuły Denisa de Rougemont „myśle-niem za pomocą rąk”11.

KwieKulik udało się w latach 70. stworzyć niepowtarzalne archiwum działania, w dwojakim sensie tego wyrażenia. Po pierw-sze, jest to archiwum gromadzące rejestracje najrozmaitszych prób wpływania na przestrzeń społecznej wymiany, ukazuje możliwości alternatywnej siatki relacji i konfiguracji wizualnych i społecznych. To wszystko zostaje udostępnione innym w geście, który daje możliwość kontynuacji tych eksperymentów w innych przestrze-niach. Po drugie, archiwum to jest punktem wyjścia dla działania, koniecznym zapośredniczeniem między artystą i sferą publiczną. Chodzi nie tylko o to, by produkować skutek za pomocą obrazu, ale by produkując obrazy, jednocześnie tworzyć ich nowe użycia i dezaktywować automatyzm zastanych form skuteczności. One najszybciej zostają zassane przez dominującą władzę. Konieczny interwał, czasowe opóźnienie, jakie między akt artystyczny i jego efekt wprowadza ów moment archiwalny, ocala możliwość pomyślenia owego dzieciństwa nowego języka, bez którego żadna prawdziwa polityka nie ma szansy się urzeczywistnić.

Lekcja KwieKulik jest więc następująca: nie działanie w liczbie pojedynczej, ale mnogość działań rozumianych jako łączenie dokumentacji i upowszechniania, krytycznej analizy i dal-szego przekazywania możliwych efektów. A wszystko to w sferze estetyki, przedsemantycznych obrazów, które są właśnie kształtu-jącym się światem, który już za chwilę może postawić przed nami nieprzezwyciężalne ramy wszelkiej ludziej praktyki.

1 Takie założenie wydaje się tkwić u podstaw wystawy Forma jest faktem społecz-nym, otwartej w 2009 r. w BWA we Wrocławiu. Innym ważnym twierdzeniem jej twórców jest to, że teoria Hansena nie znalazła odzwierciedlenia w architekturze (choć wyrastała na jej gruncie), lecz właśnie w awangardowych działaniach artystów należących do jego pracowni. Na ten temat, por. Michał Woliński, Budować aktywność, rzeźbić komunikację, „Piktogram” 2006, nr 5 – 6, s. 16 – 36.

2 Por. Jerzy Ludwiński, Sztuka w epoce postartystycznej i inne eseje, BWA Wrocław, Wrocław 2009.

3 Hannah Arendt, Kondycja ludzka, przeł. Anna Łagodzka, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000, s. 11.

4 Por. Walter Benjamin, Ursprung des deutschen Trauerspiels, w: tegoż, Gesammelte Schriften, I/1, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1974.

5 Walter Benjamin, Ursprung des deutschen Trauerspiels, op. cit., s. 355.

6 Por. Sigmund Freud, Josef Breuer, Studia nad histerią, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2008, s. 9 – 23 oraz Sigmund Freud, Histeria i lęk, przeł. Robert Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001, s. 43 – 71.

7 Hannah Arendt, Kondycja ludzka, op. cit., s. 268.

8 Również dzisiaj artyści — co przypomniał manifest Artura Żmijewskiego — pró-bują domagać się prawa do skutku, redefiniować możliwość jego wywierania. Co często prowadzi niestety do jego uproszczonego rozumienia. Por. Artur Żmijewski, Stosowane sztuki społeczne, „Krytyka Polityczna” 2007, nr 11–12, s. 14–24.

05 Paweł Mościcki

9 Łukasz Ronduda, Bank czasoskutków estetycznych KwieKulik, „Piktogram” 2006, nr 5–6, s. 43.

10 Ibidem, s. 43.

11 Por. Denis de Rougemont, Penser avec les main, Gallimard, Paris 1972.

t_KK_text by Moscicki_pl ok.doc