Wacław Hryniewicz OMI

NADZIEJA ZBAWIENIA

DLA WSZYSTKICH

Od eschatologii lęku do eschatologii nadziei

VERBINUM Wydawnictwo Księży Werbistów

Warszawa 1989

R e d a k c j a : A d e l a G r o c h o w s k a R e d a k c j a t e c h n i c z n a : M i r o s ł a w a P i o t r o w s k a P r o j e k t o k ł a d k i : M i c h a ł B e s z c z y ń s k i

Za zgodą Kurii Metropolitalnej Warszawskiej z dn. 8.IX .1989 r. nr6146/K/89

VERBINUM, W y d a w n i c t w o Księży Werbis tów 04-118 Warszawa, ul. O s t r o b r a m s k a 98 W a r s z a w a 1989. Wyd. I. N a k ł a d 5000 egz. A-72 D r u k : Z a k ł a d Małej Poligrafii Księży Werbis tów Laskowice k. Świecia, zam. nr 17/89

I S B N 8 3 - 8 5 0 0 9 - 5 8 - 2

Książkę tę poświęcam wszystkim, którym trudno odnaleźć radość z wiary i nadziei

„Przywróć mi radość z Twojego zbawienia" (Ps 51,14)

„Oto postawiłem jako dar przed tobą drzwi otwarte, których nikt nie może zamknąć"

(Ap 3,8).

PRZEDMOWA

I s t n i e j ą t e m a t y , k t ó r e c z ł o w i e k n o s i w s o b i e p r z e z l a t a . Ży ją w n i m , n u r t u j ą g o n i e u s t a n n i e . O d c h o d z i o d n i c h i z n ó w d o n i c h w r a c a . P o w o l i d o j r z e w a j ą w j e g o ś w i a d o m o ś c i . P r z y c h o d z i c z a s , g d y z a c z y n a o n i c h p i s a ć i m ó w i ć p o d w p ł y w e m w e w n ę t r z n e g o p r z e ś w i a d c z e n i a o p o t r z e b i e d z i e l e n i a s ię n a d z i e j ą z i n n y m i .

W k s i ą ż c e te j c h o d z i o n a d z i e j ę - w i e l k ą , p o k o r n ą , s i ę g a j ą c ą w y t r w a l e z a z a s ł o n ę l u d z k i e g o l o s u , a ż d o s p r a w o s t a t e c z n y c h . J e ś l i n a d z i e j a t a j e s t p r a w d z i w a , i ść b ę d z i e w p a r z e z w i e l k ą p o k o r ą . N i e m o ż e m i e ć w s o b i e n i c z z a d u f a n i a . W o b l i c z u s p r a w o s t a t e c z n y c h w s z y s c y s t a j e m y z d r ż e n i e m i b o j a ź n i ą . N a d z i e j a j e s t j e d n a k w i ę k s z a n i ż l ę k . T o o n a b ę d z i e p r z e d m i o t e m n a s z y c h r o z w a ż a ń . T o o n a j e s t w ż y c i u c h r z e ś c i j a n i n a s iłą t w ó r c z ą , m o b i l i z u j ą c ą d o d u c h o w e g o z m a g a n i a i m o d l i t w y , a b y w s z y s c y b y l i z b a w i e n i . N a d z i e j a d l a w s z y s t k i c h .

T e m a t t e n p o b u d z a ł m o j ą m y ś l o d d a w n a . P r z y b l i ż a ł e m s i ę d o ń w i e l o k r o t n i e . Ś l a d y t e g o p r z y b l i ż a n i a s ię w i d a ć w m o i c h d o t y c h c z a s o w y c h p u b l i k a c j a c h . D e c y d u j ą c e z n a c z e n i e m i a ł j e d n a k f a k t , ż e p r z e z s z e r e g l a t p r a c o w a ł e m n a d t r y l o g i ą p a s c h a l n ą : Chrystus, nasza Pascha (1982), Nasza Pascha z Chrystusem (1987), Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata (1989). To w ł a ś n i e d ł u g o l e t n i e o b c o w a n i e z t e o l o g i ą p a s c h a l n ą p o g ł ę b i ł o m o j e z a i n t e r e s o w a n i e t r u d n y m z a g a d n i e n i e m n a d z i e i z b a w i e n i a w s z y s t k i c h . W c i ą ż d o n i e g o p o w r a c a m - w m y ś l a c h i m o d l i t w a c h .

N i n i e j s z a k s i ą ż k a w y r o s ł a z t y c h p o s z u k i w a ń . P o w s t a w a ł a w ś r ó d n i e p e w n o ś c i i w a h a ń , r o z j a ś n i o n y c h ś w i a t ł e m n a d z i e i . J e s t n i e d o k o ń c z o n a i n i e s i e z sobą, b y ć m o ż e , w i ę c e j p y t a ń n i ż o d p o w i e d z i . W s k a z u j e r a c z e j n a k i e r u n e k p o s z u k i w a ń . J e s t ś l a d e m t r u d n e g o d o j r z e w a n i a d o c a ł o ś c i o w e g o s p o j r z e n i a n a d z i e j e z b a w i e n i a . W i e l e z a g a d n i e ń m o ż n a b y u j ą ć j e s z c z e g ł ę b i e j i p e ł n i e j . P i s z ą c o n i c h w c i ą ż m i a ł e m ś w i a d o m o ś ć , ż e d r o g ę t ę t r z e b a b ę d z i e j e s z c z e k i e d y ś r o z p o c z ą ć o d n o w a . „ K i e d y c z ł o w i e k m y ś l i , ż e s k o ń c z y ł , t o n a w e t n i e r o z p o c z ą ł " ( S y r 18,7).

W y r a z y s z c z e g ó l n e g o p o d z i ę k o w a n i a k i e r u j ę d o K s i ę ż y W e r b i s t ó w o r a z t y c h w s z y s t k i c h , k t ó r z y p r z y c z y n i l i s ię d o w y d a n i a k s i ą ż k i .

W uroczystość Przemienien ia Pańskiego 6 s ierpnia 1988 r.

I. PASCHALNA PERSPEKTYWA INTERPRETACJI WYPOWIEDZI ESCHATOLOGICZNYCH

Zechciał bowiem [Bóg], aby w Nim [Chrystusie] zamieszkała cała pełnia i aby przez Niego i dla Niego (eis auton) znów pojednać wszystko z sobą (Kol 1,19-20)*

J e d n a z p o d s t a w o w y c h z a s a d h e r m e n e u t y c z n y c h t e o l o g i i n e g a t y w n e j b ą d ź a p o f a t y c z n e j m ó w i o l u d z k i e j n i e w i e d z y w o b l i c z u t a j e m n i c w i a r y 1 . P r z e ś w i a d c z e n i e t o j e s t c z y m ś w i ę c e j n i ż w y r a z e m z w y c z a j n e g o z a k ł o p o t a n i a t e o l o g a . W i a r a i n a d z i e j a c h r z e ś c i j a ń s k a n i e s ą s e k r e t n ą g n o z ą d l a w t a j e m n i c z o n y c h , k t ó r z y r o s z c z ą p r e t e n s j e d o p o s i a d a n i a z d o l n o ś c i p r z e j r z e n i a p r z y s z ł o ś c i n a w y l o t . O d n o s i s i ę t o w s z c z e g ó l n o ś c i d o e s c h a t o l o g i i j a k o „ u c z o n e j n a d z i e i " (docta spes) l u b u c z o n e j n i e w i e d z y o p r z y s z ł o ś c i (docta ignorantia futuri). R z e c z y w i s t o ś ć o s t a t e c z n a j e s t k o n s e k w e n c j ą n o w e g o ś w i a t a , k t ó r e m u p o c z ą t e k d a ł o z m a r t w y c h w s t a n i e C h r y s t u s a . W y d a r z e n i e t o j e s t n a j w i ę k s z y m i m p e r a t y w e m d l a n a d z i e i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k t ó r a z a c h ę c o n a ś w i a t ł e m p o c h o d z ą c y m z O b j a w i e n i a w y b i e g a n a p r z ó d , p o z a g r a n i c e ś m i e r c i . P o d t y m w z g l ę d e m s ł u s z n e j e s t s t w i e r d z e n i e , i ż „ w i e m y o eschata t y l k o t o , c o w i e m y o c z ł o w i e k u : o d k u p i o n y m , p r z y j ę t y m p r z e z C h r y s t u s a i o b d a r z o n y m ł a s k ą B o g a " 2 .

N a j b a r d z i e j p i e r w o t n y m ź r ó d ł e m w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h j e s t d o ś w i a d c z e n i e z b a w c z e g o i o c a l a j ą c e g o d z i a ł a n i a B o g a w C h r y s t u s i e , a p r z e z N i e g o w n a s s a m y c h . Z w i ą z e k z C h r y s t u s e m o k r e ś l a c a ł y o n t y c z n y s t a t u s c z ł o w i e k a o d k u p i o n e g o , a ż p o j e g o s p e ł n i e n i e w r z e c z y w i s t o ś c i o s t a t e c z n e j , k t ó r ą j e s t B ó g . M i s t e r i u m p a s c h a l n e j e s t p o d s t a w o w y m p u n k t e m o p a r c i a d l a r o z w a ż a ń e s c h a t o l o g i c z n y c h . W y p o w i e d z i o p r z y s z ł o ś c i k o n c e n t r u j ą s ię w o k ó ł C h r y s t u s a j a k o o s o b o w e j r z e c z y w i s t o ś c i e s c h a t y c z n e j . W ś w i e t l e w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h c z ł o w i e k u k a z u j e s ię t y m w y r a ź n i e j j a k o i s t o t a o t w a r t a

* Pismo święte cytowane jest w niniejszej pracy zasadniczo według II wydania Biblii Tysiąclecia, w niektórych jednak przypadkach podaję tłumaczenie własne, ze względu na nieścisłość przekładu oficjalnego, który zuboża teologiczną treść tekstu oryginalnego. Dotyczy to zwłaszcza niektórych tekstów Nowego Testamentu, mających istotne znaczenie dla poruszanej tutaj problematyki. Do takich należy m.in. Kol 1,19-20

9

n a s p e ł n i e n i e w n i e z n a n e j j e s z c z e p r z y s z ł o ś c i , k t ó r ą j e s t Bóg, n i e p o j ę t y i n i e w y r a ż a l n y . O s t a t e c z n e s p e ł n i e n i e c z ł o w i e k a i ś w i a t a p o z o s t a j e t a j e m n i c ą . F a k t u t e g o n i e z m i e n i ą n a j b a r d z i e j w n i k l i w e d o c i e k a n i a i p r ó b y i n t e r p r e t a c j i .

T e k s t y e s c h a t o l o g i c z n e P i s m a Św. m a j ą c z ę s t o c h a r a k t e r a n t y n o -m i c z n y i p a r a d o k s a l n y . P o k u s ą r a c j o n a l i z m u b y ł o b y d o s t o s o w y w a ć t ę a n t y n o m i c z n o ś ć z a w s z e l k ą c e n ę d o r e g u ł l o g i k i . E s c h a t o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a w s k a z u j e n a r z e c z y w i s t o ś ć , k t ó r a p r z e k r a c z a p r a w a o b e c n e g o ś w i a t a . N i e m o ż e b y ć o w o c e m c i a s n e j m y ś l i i o s c h ł e g o s e r c a . S z e r o k o ś ć i „ k a t o l i c k o ś ć " (kath'holon!) e s c h a t o l o g i i p o c h o d z i s t ą d , ż e m a o n a s w ó j w y m i a r p r o f e t y c z n y , p o z w a l a j ą c y p r z e c z u ć w i e l k o ś ć , g ł ę b i ę i b o g a c t w o t a j e m n i c y B o g a . I s t n i e j ą t a j e m n i c e p r z y s z ł e g o ś w i a t a , z a m y s ł y i d r o g i B o g a , k t ó r y c h n i g d y w ż y c i u d o c z e s n y m n i e z d o ł a m y p r z e n i k n ą ć i d o c i e c ( z o b . R z 11,33). E s c h a t o l o g i c z n a e g z e g e z a w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h n i e m o ż e j e d y n i e p o z o s t a ć e g z e g e z ą w e d ł u g l i t e r y . M u s i b y ć w n i e j r ó w n i e ż s z e r o k i e t c h n i e n i e D u c h a i o t w a r t o ś ć n a g ł ę b i ę s e n s u u k r y t e g o p o d w a r s t w ą o b r a z ó w i s y m b o l i . O s t a t e c z n e l o s y c z ł o w i e k a i ś w i a t a n i e m o g ą b y ć p r z e d m i o t e m c h ł o d n y c h i n i e o s o b o w y c h d o c i e k a ń . N i e b e z p i e c z e ń s t w e m b y ł o b y s n u c i e r o z w a ż a ń e s c h a t o l o g i c z n y c h z p o z y c j i n e u t r a l n e g o o b s e r w a t o r a , a n i e k o g o ś , d o k o g o o n e s ą w p r o s t s k i e r o w a n e . E s c h a t o l o g i a j e s t w i e d z ą n a d z i e i i z a u f a n i a , d o t y c z ą c ą b e z p o ś r e d n i o k a ż d e g o z w i e r z ą c y c h w p r z y s z ł o ś ć ś w i a t a w B o g u . J e s t to w s u m i e w i e d z a p a s c h a l n a , p o g o d n a i r a d o s n a . M ó w i o B o g u , k t ó r y „ c z y n i s p r a w y o s t a t n i e t a k s a m o j a k p i e r w s z e " 3 .

N i e w o l n o z a p o m i n a ć , ż e o s p r a w a c h o s t a t e c z n y c h i e s c h a t y c z n e j p e ł n i ż y c i a m o ż e m y m ó w i ć t u n a z i e m i j e d y n i e k r u c h y m j ę z y k i e m o b r a z ó w i s y m b o l i , w y r a s t a j ą c y c h z p o c z u c i a k o n t r a s t u m i ę d z y t y m , c z e g o o c z e k u j e n a d z i e j a , a t y m , c o s t a n o w i c o d z i e n n e d o ś w i a d c z e n i e l u d z i . Ś w i a d e c t w o P i s m a w y r a ż a s ię p r z y p o m o c y t e g o r o d z a j u k o n t r a s t ó w : „ a n i ż a ł o b y , n i k r z y k u , n i t r u d u j u ż n i e b ę d z i e " (Ap 21,4) „ o c z e k u j e m y [...] nowego nieba i nowej ziemi, w k t ó r y c h b ę d z i e m i e s z k a ł a s p r a w i e d l i w o ś ć " (2 P 3,13).

E s c h a t y c z n e k r ó l e s t w o B o ż e n i e b ę d z i e k o ń c o w y m r e z u l t a t e m d o c z e s n y c h d z i e j ó w i d ą ż e ń l u d z k o ś c i , lecz d z i e ł e m B o g a . D z i e j e d o c z e s n e o r a z i c h o s t a t e c z n e s p e ł n i e n i e o d d z i e l a w y d a r z e n i e r a d y k a l n e j p r z e m i a n y , a n a l o g i c z n e d o ś m i e r c i k a ż d e g o p o s z c z e g ó l n e g o c z ł o w i e k a . C h o d z i 0 r a d y k a l n ą t r a n s f o r m a c j ę h i s t o r i i w n i e z n a n ą n a m a b s o l u t n ą p r z y s z ł o ś ć c a ł e g o s t w o r z e n i a w B o g u . „ N i e z n a m y c z a s u s p e ł n i e n i a z i e m i 1 l u d z k o ś c i (terrae ac humanitatis consummandae tempus ignoramus) a n i n i e w i e m y o s p o s o b i e p r z e m i a n y w s z e c h ś w i a t a " (nec universi trans-formandi modum novimus, K D K 39). N i e j e s t e ś m y w s t a n i e p r z e d s t a w i ć s o b i e s p e ł n i o n e g o s t w o r z e n i a . T r z e b a w y r z e c s i ę w s z e l k i e j p r ó b y w y o b r a ż e n i a s o b i e p r z y s z ł e g o ż y c i a : „ P r z y z m a r t w y c h w s t a n i u b o w i e m n i e b ę d ą s ię a n i ż e n i ć , a n i z a m ą ż w y c h o d z i ć , l ecz b ę d ą j a k o a n i o ł o w i e

10

B o ż y w n i e b i e " ( M t 22,30). S ł o w a C h r y s t u s a s ą o s t r z e ż e n i e m p r z e d t e g o r o d z a j u g r ą w y o b r a ź n i . N i e m o ż e m y w y o b r a z i ć s o b i e p r z e m i e n i o n e g o c i a ł a l u d z k i e g o , n i e p o p a d a j ą c w r ó ż n e s p r z e c z n o ś c i . T y m b a r d z i e j n i e m o ż l i w e j e s t w y o b r a ż e n i e s o b i e p r z y s z ł e g o ż y c i a c a ł e j l u d z k o ś c i , k s z t a ł t u j ą c e g o s ię j u ż p o w o l i - en mysterio- w jej d z i e j a c h . C z y m ż e j e s t t e o l o g i a , j e ż e l i n i e p r z e k a z i c i e l k ą o w e j docta ignorantia futuri? Ś w i a d o m o ś ć a p o f a t y c z n a j e s t s z c z e g ó l n i e p o t r z e b n a w o d n i e s i e n i u d o z a g a d n i e ń d o t y c z ą c y c h e s c h a t y c z n e j p r z y s z ł o ś c i c z ł o w i e k a i ś w i a t a .

D z i e d z i n a e s c h a t o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j u l e g ł a w c i ą g u k i l k u o s t a t n i c h d z i e s i ę c i o l e c i d a l e k o i d ą c y m p r z e m i a n o m . P r z e m y ś l e n i a d o t y c z ą c e w y d a r z e ń i s p r a w ( n i e „ r z e c z y " ! ) o s t a t e c z n y c h (tà éschata) s t a ł y s ię t w ó r c z y m f e r m e n t e m d l a c a ł e j t e o l o g i i . U k a z a ł y o n e t r w a ł ą a k t u a l n o ś ć i t e r a ź n i e j s z o ś ć r z e c z y w i s t o ś c i e s c h a t y c z n e j w d o c z e s n a j e g z y s t e n c j i c h r z e ś c i j a n i n a . R z e c z y w i s t o ś ć o s t a t e c z n a m a n i e t y l k o n a d e j ś ć , a l e j u ż w p e w n y m s e n s i e n a d e s z ł a i j e s t t e r a ź n i e j s z o ś c i ą : z m a r t w y c h w s t a l i ś m y r a z e m z C h r y s t u s e m ( z o b . K o l 3,1; Ef 2,5-6) do n o w e g o ż y c i a w d z i e j a c h o d n o w i o n e g o s t w o r z e n i a ( z o b . G a 6,15). R z e c z y w i s t o ś c i ą o s t a t e c z n ą j e s t s a m C h r y s t u s , a w N i m c a ł a n a s z a t e r a ź n i e j s z o ś ć . M o c ą J e g o P a s c h y d z i e j e ś w i a t a w k r o c z y ł y j u ż w e p o k ę c z a s ó w o s t a t e c z n y c h (zob. 1 K o r 10,11). C z a s t e n j e s z c z e s ię n i e w y p e ł n i ł d o k o ń c a . N a d a l j e s t c z a s e m z m a g a n i a m i ę d z y d o b r e m a z ł e m w c z ł o w i e k u i ś w i e c i e ( d r a m a t y c z n y o b r a z t e g o z m a g a n i a u k a z u j e A p o k a l i p s a ) . J e s t t o c z a s c z u w a n i a i ś w i a d c z e n i a , c z a s s ą d u i o c a l e n i a , a z a r a z e m c z a s n i e j a s n o ś c i . K r ó l e s t w o B o ż e s t a j e s ię j u ż u d z i a ł e m l u d z i w f o r m i e a n t y c y p a c j i s w o j e g o s p e ł n i e n i a . N a p i ę c i e p o m i ę d z y a n t y c y p o w a n y m i s p e ł n i o n y m k s z t a ł t e m z b a w i e n i a j e s t ź r ó d ł e m n a d z i e i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , p e w n e j s w e g o o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a i w y b i e g a j ą c e j w p r z y s z ł o ś ć . C a ł a B i b l i a s t r e s z c z a s i ę w t c h n ą c y c h n a d z i e j ą o s t a t n i c h s ł o w a c h A p o k a l i p s y : „ P r z y j d ź , P a n i e J e z u ! " (Ap 22,20).

W s p ó ł c z e s n ą e s c h a t o l o g i ę c h r z e ś c i j a ń s k ą c e c h u j e w y r a ź n a t e n d e n c j a d o s k u p i e n i a u w a g i n a o s o b o w y m c e n t r u m w y d a r z e ń o s t a t n i c h , k t ó r y m j e s t C h r y s t u s u k r z y ż o w a n y i z m a r t w y c h w s t a ł y 4 . J e g o los j e s t o s t a t e c z n y m w y z n a c z n i k i e m l o s u c z ł o w i e k a . O n j e s t o s t a t e c z n ą m i a r ą l u d z k i c h d z i e j ó w , S ę d z i ą „ ż y w y c h i u m a r ł y c h " , ś w i a t ł e m r o z j a ś n i a j ą c y m s e n s w s z y s t k i c h w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h . R z e c z y w i s t o ś c i ą o s t a t e c z n ą c z ł o w i e k a n i e j e s t „ c o ś " , l e c z s a m B ó g w J e z u s i e C h r y s t u s i e . P o s t r o n i e k a t o l i c k i e j c z ę s t o p r z y p o m i n a n o w o s t a t n i c h l a t a c h s ł o w a Św. A u g u s t y n a : Ipse [Deus] post hanc vitam sit locus noster"5. S a m B ó g b ę d z i e n i e t y l k o „ n a s z y m m i e j s c e m " p o ś m i e r c i , a l e d z i ę k i C h r y s t u s o w i r ó w n i e ż n a s z y m o s t a t e c z n y m s p e ł n i e n i e m . C h r y s t o l o g i c z n a k o n c e n t r a c j a w i d o c z n a j e s t r ó w n i e ż w e s c h a t o l o g i i p r a w o s ł a w n e j . C h r y s t u s , „ o s t a t n i A d a m " , j e s t o ś r o d k i e m e s c h a t o l o g i i p o j ę t e j j a k o i n s p i r u j ą c a z a s a d a i k l i m a t c a ł o k s z t a ł t u m y ś l e n i a t e o l o g i c z n e g o . C h r z e ś c i j a ń s t w o j e s t w s p ó l n o t ą e s c h a t y c z n ą , p o w o ł a n ą d o i s t n i e n i a p r z e z O s t a t n i e g o A d a m a

11

w t a j e m n i c y J e g o ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a . O s t a t e c z n e s p e ł n i e n i e l o s u c z ł o w i e k a j e s t u w i e ń c z e n i e m u c z e s t n i c t w a w z m a r t w y c h w s t a n i u p r z e z c h r z e s t i E u c h a r y s t i ę 6 .

W t y m p u n k c i e m o ż n a j u ż m ó w i ć o i s t o t n e j k o n w e r g e n c j i m y ś l e n i a e s c h a t o l o g i c z n e g o w c a ł y m c h r z e ś c i j a ń s t w i e . M a o n a d u ż e z n a c z e n i e e k u m e n i c z n e . R z e c z y w i s t o ś c i ą o s t a t e c z n ą j e s t J e z u s C h r y s t u s . O n o k r e ś l i ł w n i e o d w r a c a l n y s p o s ó b o s t a t e c z n y k r e s d z i e j ó w c z ł o w i e k a i ś w i a t a . P r z e m i a n ę , j a k a d o k o n u j e s i ę w e s c h a t o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , w y r ó ż n i a n a d e w s z y s t k o z d e c y d o w a n a p e r s o n a l i z a c j a . N i e m ó w i o n a o „ r z e c z a c h " , l e c z o o s o b o w y c h d z i e j a c h c z ł o w i e k a w j e g o o s t a t e c z n y m s p o t k a n i u z o s o b o w y m B o g i e m . D o n i o s ł ą r o l ę o d g r y w a p r z y t y m m y ś l e n i e w k a t e g o r i a c h s p o t k a n i a . W y w o d y t e o l o g ó w r o b i ł y d a w n i e j w r a ż e n i e , j a k g d y b y u s i ł o w a l i o n i o b i e k t y w n i e o p i s a ć j a k ą ś o d l e g ł ą p r z y s z ł o ś ć . O b e c n i e e s c h a t o l o g i a s t a j e s ię c o r a z w y r a ź n i e j t e o l o g i ą c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a d z i e i . K i e r u j e o n a s w ą u w a g ę n i e t y l k o n a o s t a t e c z n y cel i k o n i e c ż y c i a c z ł o w i e k a , a l e r ó w n i e ż n a ż y w ą n a d z i e j ę i s t n i e j ą c ą w t e r a ź n i e j s z o ś c i . H e r m e n e u t y k a w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h i d o g m a t y c z n y c h p o z w o l i ł a s t w i e r d z i ć , ż e s ą o n e n i e t y l e n o s i c i e l a m i o p i s u i n f o r m a c y j n e g o , i le n a d e w s z y s t k o z a c h ę t ą , o s t r z e ż e n i e m i w s k a z a n i e m d r o g i , w y r a ż o n y m i p r z y p o m o c y o b r a z ó w . J ę z y k o b r a z u n i e p r z e k a z u j e śc i s łe j i n f o r m a c j i . J e g o z a d a n i e m j e s t b u d z i ć n a d z i e j ę . Z w r o t o d i n f o r m a c j i w k i e r u n k u n a d z i e i w i d o c z n y j e s t w c a ł e j w s p ó ł c z e s n e j e s c h a t o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j .

W s z y s t k i e w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n e d o t y c z ą o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a r z e c z y w i s t o ś c i z b a w i e n i a , o k t ó r e j m ó w i c h r y s t o l o g i a , s o t e r i o -l o g i a ( t a k ż e w jej w y m i a r z e e k l e z j a l n y m ) i a n t r o p o l o g i a . C z ł o w i e k d o ś w i a d c z a j u ż t e r a z m o c y z b a w i e n i a , k t ó r e d o k o n a ł o s ię w t a j e m n i c y p a s c h a l n e j . E w a n g e l i a ś w . J a n a d a j e t e m u s w ó j w y r a z , g d y m ó w i o w y d a r z e n i a c h o s t a t n i c h ( p r z y j ś c i e C h r y s t u s a , s ą d , z m a r t w y c h w s t a n i e ) d o k o n u j ą c y c h s ię j u ż w ż y c i u d o c z e s n y m . P r z e ł a m u j e w t e n s p o s ó b l i n e a r n o - h o r y z o n t a l n y s c h e m a t e s c h a t o l o g i i ż y d o w s k i e j . T o , c o o s t a t e c z n e , o b j a w i ł o s i ę j u ż w e w c i e l e n i u , ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i u J e z u s a C h r y s t u s a . O n s a m j e s t r z e c z y w i s t o ś c i ą e s c h a t y c z n ą (Eschatos), s t a l e o b e c n ą w t e r a ź n i e j s z o ś c i n i e j a k o w s p o s ó b w e r t y k a l n y . S t ą d J a n o w y m o d e l e s c h a t o l o g i i s ł u s z n i e m o ż n a n a z w a ć m o d e l e m w e r t y k a l n y m , n i e w y k l u c z a j ą c y m j e d n a k p e r s p e k t y w y h o r y z o n t a l n e j . F u n d a m e n t e m t e g o m o d e l u j e s t w y d a r z e n i e w c i e l e n i a o r a z w y w y ż s z e n i e p r z y j ę t e g o r a z n a z a w s z e c z ł o w i e c z e ń s t w a C h r y s t u s a w z m a r t w y c h w s t a n i u .

W t y m w y r a ż a s ię o s o b o w e novum n a d z i e i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . S k i e r o w a n a j e s t o n a k u r z e c z y w i s t o ś c i o s t a t e c z n e j j u ż o b e c n e j , a l e j e s z c z e n i e s p e ł n i o n e j i n i e o b j a w i o n e j d o k o ń c a 7 . W w i z j i J a n o w e j m ę k a z b i e g a s ię d l a t e g o z w y w y ż s z e n i e m , u n i ż e n i e p r z e n i k n i ę t e j e s t j u ż c h w a ł ą u w i e l b i e n i a . T a j e m n i c a z b a w i e n i a p r z e n i k a j u ż ś w i a t w j e g o s a m e j g ł ę b i , a z a r a z e m n a k ł a d a n a w i e r z ą c y c h o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a j e g o d a l s z e losy . „ J u ż " i „ j e s z c z e n i e " w z a j e m n i e p r z y n a l e ż ą d o s i e b i e 8 . P r z y j ś c i e

12

C h r y s t u s a w u n i ż e n i u m a s w ó j o d p o w i e d n i k w p r z y j ś c i u c h w a l e b n y m . N a d z i e j a j e s t n i e o d ł ą c z n a o d c i e r p l i w o ś c i i w y t r w a ł o ś c i . C i e r p l i w o ś ć n i e j e s t o z n a k ą s ł a b o ś c i i r e z y g n a c j i . S a m g r e c k i t e r m i n hypomonè s u g e r u j e , i ż j e s t t o p o s t a w a a k t y w n a , p o z w a l a j ą c a w y t r z y m a ć (monè=trwanie, c z e k a n i e ) p o d (hypó) n a c i s k i e m j a k i e j ś r z e c z y w i s t o ś c i l u b s y t u a c j i . D z i ę k i s w e j w i e r z e , c h r z e ś c i j a n i n o b d a r z o n y j e s t n i e j a k o d ł u ż s z y m o d d e c h e m n a d z i e i , k t ó r a p o z w a l a m u t r w a ć (meinai) w o c z e k i w a n i u , a ż d o k o n a s ię o b i e t n i c a o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a . N o w o t e s t a m e n t a l n e p o j ę c i e c i e r p l i w o ś c i j e s t w i ę c c z y m ś z n a c z n i e w i ę c e j n i ż b i e r n ą w y t r w a ł o ś cią. M i e ś c i s ię w n i e j r ó w n i e ż p e w n a d o z a n i e c i e r p l i w o ś c i , n a t c h n i o n e j c h ę c i ą s z y b s z e j p r z e m i a n y i w o l ą „ p r z y s p i e s z e n i a p r z y j ś c i a B o ż e g o d n i a " ( z o b . 2 P 3,12).

C h r z e ś c i j a ń s k i e j e s c h a t o l o g i i n i e m o ż n a p r z y d z i e l a ć j e d y n i e j a ł o w e g o g r u n t u n a s a m y m k o ń c u d o g m a t y k i . S t r a c i ł a b y w ó w c z a s ( jak t o s ię s t a ł o w n i e z b y t j e s z c z e o d l e g ł e j p r z e s z ł o ś c i ) s w o j e n a j b a r d z i e j i s t o t n e , m o b i l i z u j ą c e i e g z y s t e n c j a l n e z n a c z e n i e d l a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o m y ś l e n i a i p o s t ę p o w a n i a . Z b y t d ł u g o e s c h a t o l o g i a b y ł a o d e r w a n a o d c a ł o k s z t a ł t u t e o l o g i c z n e g o m y ś l e n i a . T y m c z a s e m m u s i o n a p o z o s t a ć w n i e r o z e r w a l n y m z w i ą z k u z s o t e r i o l o g i ą , z w ł a s z c z a z a ś z t e o l o g i ą p a s c h a l n ą . J e s t w g r u n c i e r z e c z y w y r a z e m c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a d z i e i , k t ó r a p r z e n i k a t e r a ź n i e j s z o ś ć i p r z e m i e n i a ją. W ś w i a d o m o ś c i K o ś c i o ł a w s c h o d n i e g o , c h r z e ś c i j a ń s t w o j e s t „ r e l i g i ą n i e t y l e p r z y s z ł e j , c o j u ż s p e ł n i o n e j n a d z i e i " 9 . J e s t t o z r o z u m i a ł e , j e ż e l i w e ź m i e s ię p o d u w a g ę s z c z e g ó l n e p r z y w i ą z a n i e p r a w o s ł a w i a d o p r a w d y o z m a r t w y c h w s t a n i u C h r y s t u s a . W m y ś l i p r o t e s t a n c k i e j n a t o m i a s t d o m i n u j e n i e t y l e „ j u ż s p e ł n i o n a n a d z i e j a " , i le r a c z e j w y c h y l e n i e w s t r o n ę „ o b i e t n i c p o w s z e c h n e j p r z y s z ł o ś c i C h r y s t u s a " 1 0 . T e r ó ż n i c e a k c e n t ó w w p o s z c z e g ó l n y c h w y z n a n i a c h n i e z m i e n i a j ą j e d n a k p o g ł ę b i a j ą c e j s ię w n i c h ś w i a d o m o ś c i c e n t r a l n e g o z n a c z e n i a n a d z i e i , k t ó r a n a d a j e t o n i k o l o r y t w i e r z e , m y ś l e n i u i ż y c i u c h r z e ś c i j a n . E s c h a t o l o g i a n i e m o ż e b y ć d l a t e g o j e d y n i e c z ą s t k ą n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . P r z e n i k a j ą c a ł ą o d p o c z ą t k u d o k o ń c a . B ó g , o k t ó r y m m ó w i w i a r a , j e s t „ B o g i e m n a d z i e i " (Rz 15,13); B o g i e m , k t ó r y w s k r z e s i ł J e z u s a z m a r t w y c h .

E s c h a t o l o g i a w i n n a b y ć c z y m ś w i ę c e j n i ż j e d n y m z t r a k t a t ó w t e o l o g i c z n y c h - w y m i a r e m c a ł e j t e o l o g i i i m y ś l e n i a t e o l o g i c z n e g o . N i e n a l e ż y d o p a t r y w a ć s i ę w t y m e s c h a t o l o g i c z n e j r e d u k c j i t e o l o g i i . M o ż n a b y r a c z e j m ó w i ć o s w e g o r o d z a j u e s c h a t o l o g i c z n e j k o n c e n t r a c j i m y ś l e n i a t e o l o g i c z n e g o , k t ó r e p r z y n i o s ł o j u ż s p o r o p o ż y t k u o d n o w i e t e o l o g i i s y s t e m a t y c z n e j . W e s c h a t o l o g i i z b i e g a j ą s ię p o n i e k ą d w s z y s t k i e i s t o t n e z a g a d n i e n i a t e o l o g i c z n e . T u t a j n a j b a r d z i e j d a j ą z n a ć o s o b i e w s z y s t k i e n i e r o z w i ą z a n e t r u d n o ś c i . O ś r o d k i e m e s c h a t o l o g i i s t a j e s i ę c o r a z w y r a ź n i e j c h r y s t o l o g i a i s o t e r i o l o g i ą .

W z b a w c z y m d z i e l e J e z u s a C h r y s t u s a , g ł ó w n i e z a ś w J e g o m i s t e r i u m p a s c h a l n y m , o b j a w i o n y z o s t a ł p r z e z B o g a o s t a t e c z n y s e n s l u d z k i c h

13

d z i e j ó w . S ą t o n a d a l d z i e j e l u d z k i e j w o l n o ś c i i „ r y z y k a " B o g a . T a j e m n i c a K r z y ż a p o t w i e r d z a t o z c a ł ą w y r a z i s t o ś c i ą . C z ł o w i e k j e s t i s t o t ą , k t ó r a m o ż e s p r z e c i w i a ć s ię z b a w c z e j w o l i B o g a . Z m a r t w y c h w s t a n i e J e z u s a j e s t j e d n a k p o t w i e r d z e n i e m n i e o d w r a c a l n o ś c i d a r u z b a w i e n i a , w s z e c h o g a r n i a j ą c y m w y d a r z e n i e m d o t y c z ą c y m l o s u w s z y s t k i c h l u d z i . D z i e j e l u d z k i e s ą d z i e j a m i s p e ł n i e n i a s ię t a j e m n i c y z b a w i e n i a n a w e t w s y t u a c j a c h n a j t r u d n i e j s z y c h . O c a l a j ą c a m o c B o g a o b j a w i o n a w z m a r t w y c h w s t a n i u j e s t o b i e t n i c ą o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a l o s u k a ż d e g o c z ł o w i e k a , c a ł e j l u d z k o ś c i i c a ł e g o k o s m o s u .

C h r z e ś c i j a ń s k i e r o z u m i e n i e r z e c z y w i s t o ś c i o s t a t e c z n e j m a s w o j e ź r ó d ł o w t a j e m n i c y p a s c h a l n e j , r o z p a t r y w a n e j w n i e p o d z i e l n e j j e d n o ś c i ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a . C h r y s t u s „ p r z e d n a m i " (ante nos) j e s t r ó w n o c z e ś n i e C h r y s t u s e m „ d l a n a s " ( p r o nobis; z o b . R z 4,25; 8,34). I o d w r o t n i e : C h r y s t u s „ d l a n a s " j e s t C h r y s t u s e m „ p r z e d n a m i " . J e g o o d d a n i e d l a n a s w ś m i e r c i k r z y ż o w e j s i ę g a w e s c h a t o l o g i c z n ą p r z y s z ł o ś ć , c z y n i j ą m o ż l i w ą i r z e c z y w i s t ą , j a k t e g o d o w o d z i z m a r t w y c h w s t a n i e w r a z z e s w ą p r o l e p t y c z n ą (prolepsis) i e s c h a t y c z n ą o r i e n t a c j ą . J a k o z m a r t w y c h w s t a ł y , C h r y s t u s j e s t w c i ą ż p r z e d n a m i . E s c h a t y c z n ą p r z y s z ł o ś ć z a w a r t a j e s t z a l ą ż k o w o w e s c h a t y c z n y m w y d a r z e n i u p a s c h a l n y m , k t ó r e d o k o n a w s z y s ię r a z n a z a w s z e , p r z e n i k a o d t ą d d z i e j e l u d z k o ś c i i ś w i a t a . D o p ó k i t o c z ą s i ę o n e n a p r z ó d , t r w a e s c h a t o l o g i c z n y s t a n o b i e t n i c y - status promissionis. T o , co t y m c z a s o w e i p r o w i z o r y c z n e , m u s i u s t ą p i ć m i e j s c a t e m u , c o d e f i n i t y w n e i o s t a t e c z n e . T o , c o w y d a j e s ię j e s z c z e s ł a b e i k r u c h e , z o s t a n i e d o p r o w a d z o n e d o p e ł n i m o c ą Z m a r t w y c h w s t a ł e g o . A n t y t e t y c z n y i a n t y n o m i c z n y c h a r a k t e r w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h m a s w o j e ź r ó d ł o w n a j w i ę k s z y m p a r a d o k s i e t a j e m n i c y p a s c h a l n e j , k t ó r y m j e s t z w y c i ę s t w o ż y c i a n a d ś m i e r c i ą , m o c y n a d s ł a b o ś c i ą ( z o b . 1 K o r 15,42-49).

C h r y s t o l o g i c z n a k o n c e n t r a c j a w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h s k u p i a s ię w o k ó ł z m a r t w y c h w s t a n i a J e z u s a o r a z j e g o k o n s e k w e n c j i d l a c a ł e g o ś w i a t a . W r a z z M o l t m a n n e m m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e „ e s c h a t o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a m ó w i o J e z u s i e C h r y s t u s i e i J e g o p r z y s z ł o ś c i " 1 1 . P r z y s z ł o ś ć t a m a s w o j e ź r ó d ł o w J e g o o s o b i e i d z i e j a c h . P r z y s z ł o ś ć n a l e ż y d o U k r z y ż o w a n e g o , g d y ż żyje O n n a z a w s z e j a k o Z m a r t w y c h w s t a ł y . K t o m ó w i o C h r y s t u s i e , m ó w i t y m s a m y m o p r z y s z ł o ś c i , o b i e t n i c y i n a d z i e i . O n j e s t n a d z i e j ą w s z y s t k i c h l u d z i . P a w e ł n a z y w a G o „ n a d z i e j ą c h w a ł y " ( K o l 1,27). W y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n e z n a t u r y s w e j w i ą ż ą s ię z j ę z y k i e m , w k t ó r y m d o m i n u j ą t a k i e k a t e g o r i e j a k n a d z i e j a , o b i e t n i c a , s p e ł n i e n i e i p r z y s z ł o ś ć . G ł o s z ą c p r a w d ę o z m a r t w y c h w s t a n i u C h r y s t u s a , c h r z e ś c i j a ń s t w o g ł o s i n a d z i e j ę p r z y s z ł o ś c i d l a c z ł o w i e k a i ś w i a t a .

W z m a r t w y c h w s t a ł y m J e z u s i e o b j a w i o n a z o s t a ł a e s c h a t y c z n ą p r z y s z ł o ś ć l u d z k o ś c i . O n s a m w s w y m c z ł o w i e c z e ń s t w i e j e s t n i e t y l k o p r o r o c z ą o b i e t n i c ą n o w e g o ś w i a t a , a l e j e g o r z e c z y w i s t y m p o c z ą t k i e m . C h r y s t u s - C z ł o w i e k O s t a t n i (ho Eschatos) j e s t p u n k t e m o d n i e s i e n i a

14

i m i a r ą w s z y s t k i c h w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h . P o z a N i m n i e m a w c h r z e ś c i j a ń s t w i e i n n e j w i e d z y o p r z y s z ł o ś c i i w y d a r z e n i a c h e s c h a t y c z n y c h . W N i m t o , c o o s t a t e c z n e , s t a ł o s i ę n i e p r z e m i j a j ą c ą r z e c z y w i s t o ś c i ą . T e g o , c o d o k o n u j e s ię w C h r y s t u s i e , n i e m o ż n a j e d n a k u t o ż s a m i a ć b e z r e s z t y z w y d a r z e n i a m i e s c h a t y c z n y m i l u d z k o ś c i i ś w i a t a . W s z y s t k o z m i e r z a ku B o g u : pros ton Theón ( z o b . J 1,1-2), eis autón (Rz 11,36). C a ł a r z e c z y w i s t o ś ć ś w i a t a m a o r i e n t a c j ę t e o c e n t r y c z n ą i e s c h a t o l o g i c z n ą . T e n , k t ó r y j e s t S t w ó r c ą i P a n e m w s z e c h r z e c z y , j e s t z a r a z e m i c h c e l e m o s t a t e c z n y m . J e d n a k ż e t o , c o z o s t a ł o z a p o c z ą t k o w a n e w C h r y s t u s i e , j e s t o b i e t n i c ą i w z o r c e m o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a ś w i a t a w B o g u .

B e z o d n i e s i e n i a d o t a j e m n i c y p a s c h a l n e j n i e m o ż n a m ó w i ć o e s c h a t o l o g i c z n e j p r z y s z ł o ś c i . E s c h a t o l o g i c z n a m o c B o g a p r z e o b r a ż a j ą c a s t w o r z e n i a o b j a w i ł a s ię w z m a r t w y c h w s t a n i u J e z u s a , a l e s k i e r o w a n a j e s t d o p r z e o b r a ż e n i a c a ł e j l u d z k o ś c i i ś w i a t a . B ó g o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a ś w i a t a j e s t t y m s a m y m B o g i e m , k t ó r y w s k r z e s i ł J e z u s a z m a r t w y c h , t a k i ż s t a ł s ię O n n o w y m i „ o s t a t n i m A d a m e m " ( 1 K o r 15,45), „ p i e r w s z y m s p o ś r ó d t y c h , c o p o m a r l i " ( 1 K o r 15, 20), „ P i e r w o r o d n y m s p o ś r ó d u m a r ł y c h " ( K o l 1,18), „ P i e r w o r o d n y m w o b e c k a ż d e g o s t w o r z e n i a " ( K o l 1,15). K t o m ó w i o eschata, m u s i s p o g l ą d a ć n a Z m a r t w y c h w s t a ł e g o ( z o b . H b r 12,2). B ó g r z e c z y w i s t o ś c i o s t a t e c z n e j o k a ż e s ię j e d n a k w i ę k s z y m , n i ż t o j e s t e ś m y w s t a n i e p r z e c z u ć o b e c n i e n a p o d s t a w i e w i a r y w z m a r t w y c h w s t a n i e C h r y s t u s a .

W d a l s z y c h r o z w a ż a n i a c h s k o n c e n t r u j e m y s ię n a j e d n y m z r z a d k o p o d e j m o w a n y c h z a g a d n i e ń e s c h a t o l o g i c z n y c h . J e s t n i m n a d z i e j a n a o s t a t e c z n e i p o w s z e c h n e p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h s t w o r z e ń r o z u m n y c h z B o g i e m (apokatâstasis pantön), n a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . P o d k r e ś l m y j u ż t e r a z , ż e k l u c z o w y m s ł o w e m j e s t w t y m s f o r m u ł o w a n i u „ n a d z i e j a " . N i e c h o d z i o g ł o s z e n i e d o k t r y n y , l ecz o s f e r ę n a d z i e i o ż y w i a j ą c e j m o d l i t w ę i d u c h o w e z m a g a n i e c h r z e ś c i j a n i n a o t o , a b y w s z y s c y b y l i z b a w i e n i .

P r o b l e m a p o k a t a s t a z y i n a d z i e i n a p o w s z e c h n e z b a w i e n i e p o j a w i a się w X X w . c o r a z b a r d z i e j n a t a r c z y w i e w ś w i a d o m o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . M a o n w s o b i e p r z e d z i w n ą m o c f a s c y n o w a n i a l u d z k i c h u m y s ł ó w i m o b i l i z o w a n i a s e r c . N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a n i e w y g a s ł a w c h r z e ś c i j a ń s t w i e w c i ą g u w i e k ó w , m i m o i ż c z ę s t o w i o d ł a ż y c i e u k r y t e w n u r c i e t r a d y c j i m a r g i n a l n y c h , z e p c h n i ę t y c h w c i e ń p r z e z o f i c j a l n ą n a u k ę K o ś c i o ł ó w . W y d a j e s ię, ż e m o ż n a d z i ś m ó w i ć o p o w o l n y m d o j r z e w a n i u ś w i a d o m o ś c i c h r z e ś c i j a n d o n o w e g o s p o j r z e n i a n a ó w s w e g o r o d z a j u crux eschatologiae.

W r o z w a ż a n i a c h n a s z y c h n i e c h o d z i b y n a j m n i e j o d o k o n y w a n i e h i s t o r y c z n e g o b i l a n s u t e g o z a g a d n i e n i a . K r o k i w t y m k i e r u n k u z o s t a ł y już p o d j ę t e 1 2 . N a s z y m z a d a n i e m j e s t r a c z e j p r ó b a z a d u m y n a d t y m t r u d n y m , z ł o ż o n y m i n i e z w y k l e d e l i k a t n y m p r o b l e m e m t e o l o g i c z n y m

15

w ś w i e t l e p a s c h a l n e j o p t y k i c h r z e ś c i j a ń s t w a . C h r z e ś c i j a ń s k a theologia paschalis m a w t y m w z g l ę d z i e s z c z e g ó l n e p r a w o d o z a g ł ę b i a n i a s i ę w s f e r ę n a d z i e i . C z y n i ć t o p o w i n n a w p o c z u c i u p r a w d z i w e j p o k o r y i w i ę z i z e w s z y s t k i m i , k t ó r z y w c z e ś n i e j b y l i j u ż n a s z y m i p o p r z e d n i k a m i n a te j d r o d z e . C z y ż m o ż e b y ć p i ę k n i e j s z e z a d a n i e , n i ż w t r u d z i e i d u c h o w y m z m a g a n i u o d k r y w a ć o b l i c z e n a d z i e i , k t ó r a w y b i e g a n a p r z ó d w n i e z n a n ą p r z y s z ł o ś ć u B o g a ? T r z e b a t r o s z c z y ć s ię r ó w n i e ż o t o , a b y j ę z y k t e g o r o d z a j u r o z w a ż a ń m i a ł n i e t y l k o c h a r a k t e r i n t e r p r e t a c y j n y i n a ś w i e t l a j ą c y , a l e r ó w n i e ż m e d y t a t y w n y , s k ł a n i a j ą c y d o z a d u m y , d o k s o l o g i i , w y z n a n i a w i a r y , m o d l i t w y i n a d z i e i .

1 Por. W Hryniewicz, Teologia apofatyczna. Encyk lopedia Kato l icka (dalej EK) t . l . L u b l i n 1973, 745-748. Na t e m a t współczesnej h e r m e n e u t y k i wypowiedzi eschatologicznych zob. m.in S. Bułgakow, Nevesta Agnca. O bo-goceloveëestve, ćast ' III, P a r i s 1945, s. 407 n n . (przekł. f r a n c : L' Epouse de l'Agneau. La création, l'homme, l'Englise et la fin. T r a d u i t du russe p a r C. Andronikof. L a u s a n n e 1984, s. 291 nn.); K. R a h n e r , Theologische Prinzipien zur Hermeneutik eschatologischer Aussagen w: „Schr i f ten" IV 401-428; tenże, Grundkurs des Glaubens. Einführung in den Begriff des Christentums,6.Aufl. F r e i b u r g i. Br. 1977, s. 414-417; E. Schil lebeeckx, Einige hermeneutische Überlegungen zur Eschatologie, Con. 5:1969, s. 18-25; F. Kerst iens, Die Hoffnungsstruktur des Glaubens. Mainz 1969, s. 112nn., 170nn.; J. Hochstaffl, Negative Teologie. M ü n c h e n 1976, s. 216-223; Ch. Schütz, Allgemeine Grunglegung der Eschatologie, M y S a l V 553-700, zwł. 626-649; H. Vorgrimler, Hoffnung auf Vollendung. Aufriss der Eschatologie, F r e i b u r g i. Br. 1980, s. 83-70.

2 [...] wir wissen vom den Eschata nur das, was wir von Menschen, dem Erlösten, dem von Christus aufgenommenen und in Gottes Gnade stehenden Menschen wissen. K. Rahner, Grundkurs... s. 416. Dodajmy, że pod p e w n y m względem eschatologia jest kontynuac ją i uwieńczeniem soteriologii. Musi pozostać j e d n a k o t w a r t a na to, co n ieprzewidziane, n o w e i zaskakujące - na pewnego rodzaju os tateczne „więce j" ta jemnicy Boga w p o r ó w n a n i u z tym, co nas tąp iło w m i s t e r i u m p a s c h a l n y m Chrystusa.

3 P s e u d o - B a r n a b a , Epis t . 6,13: poio ta eschata hôs ta próta. 4 P r z y k ł a d o w o zob. G. Marte let , L'Au-delà retrouvé, Christologie des fines

dernières, Par i s 1974; Ch. Schütz , Allgemeine Grundlegung der Eschatologie, s. 649-676; A. Nossol, Problem chrystologicznej reinterpretacji eschatologii. ZN K U L 21:1978 nr 3-4, s. 3-9; tenże Teologia bliższa życiu, Opole 1984, s. 205-214.

5 E n a r r . in Ps 30, sermo 3,8. PL 36,252. 8 Zob. G. Florovsky, Eschatology in the Patristic Age: An Introduction w:

S t P a t r 2:1957, s. 235-250 (= TU 64), przedr . w: tenże, Aspects ofChurch History. Collected Works vol. .IV. Be lmont Mass. 1975 s. 63-78; tenże, The Last Things and the Last Events w: The Theology of Emil Brunner (ed. by C.W. Kegey), N e w

16

York 1962, s. 207-224, przedr . w: Création and Rédemption.Collected Works vol. III. Belmont Mass. 1976, s. 243-265, zwł. s. 255; J. Meyendorff, Teologia bizantyjska. Historia i doktryna. Przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1984, s. 283.

7 Zob. H.U. von Bal thasar , Theodramatik. Bd.4. Eins iedeln 1983, s. 19-28. 8 J e d n o s t r o n n o ś ć teraźniejszościowego modelu eschatologii (präsentische

Eschatologie) p r o p o n o w a n e g o przez R. B u l t m a n n a (zob.m.in. Geschichte und Eschatologie, Tübingen 1958, s. 182-183) polega na zwężeniu perspektywy jedynie do teraźniejszości.

9 J. Klinger, O istocie prawosławia, Wybór pism, W a r s z a w a 1983, s. 110. 1(1 J. M o l t m a n n , Theologie der Hoffnung. Untersuchungen zur Begründung

und zu den Konsequenzen einer christlichen Eschatologie, 7. Aufl. M ü n c h e n 1968, s. 12.

11 Theologie der Hoffnung, s. 13: Christliche Eschatologie spricht von Jesus Christus und seiner Zukunft. Zob. t a k ż e s. 204.

12 Zob. E. Staehel in, Die Wiederbringung aller Dinge, Basel 1960; G. Müller. Die Idee der Apokatastasis ton panton in der europäischen Teologie von Schleiermacher bis Barth, Z R G G 16:1964, s. 1-22; tenże, Apokatastasis panton. A Bibliography, Basel 1969; E. Deak, Apokatastasis. The Problem of Universal Salvation in Twentieth-Century Theology. Toronto 1977; W. H r y niewicz, Apokatastaza w: EK t . l , Lubl in 1973, s.755-758; tenże Nadzieja powszechnego zbawienia. Rozważania nad tradycją wschodnią, „Więź" 21:1978 nr 1, s. 25-44; tenże, U mistero delia speranza. Dimensioni escatologiche delia speranza cristiana alla luce delia tradizione orientale. „In Novo A r e o p a g o " 4:1985 nr 3, s. 145-165; nr 4, s. 114-134.

II. NIEDOSTATKI ESCHATOLOGII STRACHU

Me otrzymaliście przecież ducha niewoli, by się znowu pogrążyć w bojaźni

(Rz 8,15).

U p r o g u c z a s ó w n o w o ż y t n y c h w z m a g a s ię n a Z a c h o d z i e p o c z u c i e s t r a c h u . T a k i j e s t j e d e n z z a s k a k u j ą c y c h r e z u l t a t ó w b a d a ń J . D e l u m e a u n a d „ s t r a c h e m w k u l t u r z e Z a c h o d u " ( X I V - X V I I I w . ) 1 . K u l t u r a r e n e s a n s u n i e p r z y n i o s ł a z e s o b ą te j p o g o d y d u c h a , p e w n o ś c i i a t m o s f e r y o p t y m i z m u , j a k i e je j s ię z a z w y c z a j p r z y p i s u j e . E p o k a n a c e c h o w a n a w i e l o m a o d k r y c i a m i i p o d b o j a m i b y ł a w r z e c z y w i s t o ś c i n i e u s t a n n i e n ę k a n a p o c z u c i e m g r z e c h u , l ę k i e m p r z e d ś m i e r c i ą , s z a t a n e m , s ą d e m o s t a t e c z n y m w o b l i c z u g r o ź n e g o ( w r ę c z m ś c i w e g o ! ) B o g a o r a z obses ją z m i e r z c h u d z i e j ó w l u d z k i c h z b l i ż a j ą c y c h s ię n i e u c h r o n n i e d o s w e g o k r e s u . P o d o b n e o d c z u c i e d a w a ł o o s o b i e z n a ć t a k ż e w c h r z e ś c i j a ń s t w i e w s c h o d n i m .

1 . N O W O Ż Y T N E D Z I E D Z I C T W O E S C H A T O L O G I I L Ę K U N A Z A C H O D Z I E

B a d a n i a h i s t o r y c z n e w y k a z u j ą , ż e p r z e z c a ł e ś r e d n i o w i e c z e z a s t a n a w i a n o s ię n a d k o ń c e m d z i e j ó w l u d z k o ś c i w ś w i e t l e p r o r o c t w a p o k a l i p t y c z n y c h . P o w s t a w a ł y k o m e n t a r z e d o A p o k a l i p s y Św. J a n a . W k o ś c i o ł a c h m a l o w a n o s c e n y s ą d u o s t a t e c z n e g o . L ę k p r z e d k o ń c e m c z a s ó w w z m ó g ł s i ę j e d n a k w ś w i a d o m o ś c i z a c h o d n i e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a o d X I V w . Z a ł a m u j e s ię n a d z i e j a n a p o p r a w ę z e p s u t e j l u d z k o ś c i . P o g ł ę b i a s ię a t m o s f e r a p e s y m i z m u i o c z e k i w a n i a n a k o n i e c ś w i a t a . G r o ź b y A p o k a l i p s y z a w ł a d n ę ł y w y o b r a ź n i ą l u d z i . E u r o p a w k r o c z y ł a w n o w o ż y t n y o k r e s s w o i c h d z i e j ó w z e s p o t ę g o w a n y m u c z u c i e m l ę k u , k t ó r y t o w a r z y s z y ć jej b ę d z i e w c i ą g u k i l k u s t u l e c i .

O c z e k i w a n i e e s c h a t o l o g i c z n e n i e s t a ł o s ię ź r ó d ł e m n a d z i e i . P r z e r o d z i ł o s ię w d ł u g ą fa lę s t r a c h u . L ę k a n o s ię n i e s z c z ę ś ć , k t ó r e m i a ł y p o p r z e d z i ć b ą d ź m i l e n i u m k r ó l o w a n i a z C h r y s t u s e m n a z i e m i , b ą d ź s ą d o s t a t e c z n y . P o d c z a s g d y j e d n i s p o ś r ó d m i l e n a r y s t ó w c h c i e l i p r z e m o c ą p r z y ś p i e s z y ć n a d e j ś c i e k r ó l e s t w a s z c z ę ś c i a i r ó w n o ś c i n a z i e m i ( m . i n . t a b o r y c i z 1420 r., z w o l e n n i c y T h . M u n t z e r a z 1 5 2 5 r., a n a b a p t y ś c i p r z e j m u j ą c y w ł a d z ę w M ü n s t e r w 1534 r.), d r u d z y r e p r e z e n t o w a l i m i l e n a r y z m b a r d z i e j o p t y m i s t y c z n y i u d u c h o w i o n y , p o w o ł u j ą c s ię n a

18

i d e e J o a c h i m a d a F i o r e ( + 1202). W te j d r u g i e j w e r s j i b y ł a t o s p o k o j n a e s c h a t o l o g i a , n a w i ą z u j ą c a d o e s c h a t o l o g i c z n y c h p o g l ą d ó w p i e r w o t n e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a , w y k l u c z a j ą c a w s z e l k i e o d w o ł a n i a s ię d o p r z e m o c y ( p o 1492 r . s k ł a n i a ł s ię d o n i e j t a k ż e S a v o n a r o l a ) . W i e r z o n o , ż e C h r y s t u s b ę d z i e p r z e z t y s i ą c l a t k r ó l e m ś w i ę t o ś c i i p o k o j u n a z i e m i , z k t ó r e j z n i k n i e w s z e l k i e z ł o , c i e r p i e n i e , n i e s z c z ę ś c i e i g r z e c h . D o p i e r o p o t e m n a s t ą p i s ą d o s t a t e c z n y 2 . P r ą d y m i l e n a r y s t y c z n e n i e z n i k n ę ł y z c y w i l i z a c j i z a c h o d n i e j d o d z i ś . A d w e n t y ś c i i ś w i a d k o w i e J e h o w y o c z e k u j ą n a d e j ś c i a t y s i ą c l e c i a s z c z ę ś c i a i p o k o j u n a z i e m i , w c z a s i e k t ó r y c h s z a t a n z o s t a n i e p o z b a w i o n y w ł a d z y n a d l u d ź m i . N a t o m i a s t m i l e n a r y z m w o j u j ą c y d a ł z n a ć o s o b i e j e s z c z e w X I X w . p o d p o s t a c i ą m e s j a n i s t y c z n y c h a k t ó w p r z e m o c y s z e r z ą c y c h s ię w I t a l i i i w B r a z y l i i .

J e d e n z n u r t ó w m i l e n a r y s t y c z n y c h n i ó s ł z e s o b ą a k c e n t y b a r d z i e j o p t y m i s t y c z n e . T r u d n i e j o d n a l e ź ć j e w n o w o ż y t n e j i n t e r p r e t a c j i t e k s t ó w e s c h a t o l o g i c z n y c h o d n o s z ą c y c h s ię d o p a r u z j i i s ą d u o s t a t e c z n e g o ( o b o k A p o k a l i p s y , z w ł . M t 2 5 , 3 1 - 4 6 ; t z w . m a ł a a p o k a l i p s a u M k 13; I z 24-27) . W i n t e r p r e t a c j a c h t y c h , r o z p o w s z e c h n i o n y c h g ł ó w n i e w i k o n o g r a f i i , p i ś m i e n n i c t w i e r e l i g i j n y m i k a z n o d z i e j s t w i e , d o m i n o w a ł n i e p o d z i e l n i e p r z e r a ż a j ą c y m o t y w d n i a g n i e w u (d ies irae), s u r o w o ś c i i s p r a w i e d l i w o ś c i B o g a o r a z o k r o p n o ś c i m ą k p i e k i e l n y c h . W i z j a o s t a t e c z n e g o d r a m a t u d z i e j ó w l u d z k i c h s t a ł a s ię c o r a z b a r d z i e j m r o c z n a i t r a g i c z n a . J e j ś l a d y m o ż n a b y ł o z n a l e ź ć w k a t e d r a c h w i e l k i c h m i a s t , w k a p l i c a c h i k o ś c i o ł a c h w i e j s k i c h , w d z i e ł a c h s ł a w n y c h m i s t r z ó w ( M i c h a ł A n i o ł , J . v a n E y c k , J . M e m l i n g ) . E s c h a t o l o g i a l ę k u z a k o r z e n i ł a s ię g ł ę b o k o w u m y s ł a c h l u d z i . P o c i e s z e n i e m m o g ł a b y ć j e d y n i e w i z j a s z c z ę ś l i w e j w i e c z n o ś c i z b a w i o n y c h p o s ą d z i e o s t a t e c z n y m , w „ n o w y c h n i e b i o s a c h " i „ n o w e j z i e m i " . W t y m s e n s i e o c z e k i w a n i e n a s ą d m o g ł o i ść w p a r z e z n a d z i e j ą i z p o c z u c i e m w y z w o l e n i a , z a k t ó r y m t ę s k n i ł y w s z e l k i e „ p o b o ż n e d u s z e " . T e o l o g z K r ó l e w c a , B. D e r s c h o w , p i s a ł w 1639 r.:

„ P r z y j d ź , P a n i e J e z u , p r z y j d ź ! [...] P o ł ó ż k r e s t e m u z ł e m u ś w i a t u . Z g r o m a d ź t w o j e s t w o r z e n i a . W e ź n a s w s w e b ł o g o s ł a w i o n e d ł o n i e . Z a b i e r z n a s w s z y s t k i c h k u ś w i a t ł u i w i e c z n e m u s z c z ę ś c i u w m i e j s c e T w o j e j r a d o ś c i " 3 .

D z i e ń o s t a t e c z n y m o ż e b y ć n a w e t p r z y z y w a n y j a k o „ d z i e ń b ł o g o s ł a w i o n y " , „ d z i e ń r a d o ś c i i b ł o g o s ł a w i e ń s t w a " 4 . N i e z m i e n i a t o w z a s a d z i e f a k t u , ż e o c z e k i w a n i e e s c h a t o l o g i c z n e b y ł o j e d n a k n a j c z ę ś c i e j p r z e n i k n i ę t e b a r d z i e j l ę k i e m i t r w o g ą n i ż n a d z i e j ą . L ę k p o g ł ę b i a ł o p r z e k o n a n i e o o b e c n o ś c i A n t y c h r y s t a l u b o j e g o r y c h ł y m p o j a w i e n i u się na z i e m i ( p o r . 2 T e s 2,3-12; 1 J 2,18). „ D l a J . Wycl i f fa , J a n a H u s a i S a v o n a r o l i b y ł n i m p a p i e ż . D l a k u r i i r z y m s k i e j S a v o n a r o l a , p ó ź n i e j L u t e r . D l a e k s t r e m i s t ó w , k t ó r z y p o s z l i z a M ü n t z e r e m , A n t y c h r y s t m i a ł d w a o b l i c z a : o b l i c z e L u t r a i o b l i c z e p a p i e ż a . R ó w n i e ż d l a L u t r a n o s i ł d w a i m i o n a : p a p i e ż a i T u r k a . J a k w t y c h w a r u n k a c h m o ż n a b y ł o n i e b a ć się, n a w e t jeś l i m i a ł o s ię n a d z i e j ę n a b l i s k i e m i l e n i u m , d z i a ł a n i a d e m o -

19

n i c z n y c h i s t o t , k t ó r e m n o ż ą n a z i e m i k ł a m s t w o , z b r o d n i ę , ś w i ę t o k r a d z t w o ? " 5 .

L ę k p r z e d A n t y c h r y s t e m p r z e t r w a ł z n a c z n i e d ł u ż e j n a z i e m i a c h p r o t e s t a n c k i c h n i ż w k r a j a c h k a t o l i c k i c h . P o S o b o r z e T r y d e n c k i m t r w o g i i o c z e k i w a n i a e s c h a t o l o g i c z n e z n a c z n i e o s ł a b ł y w ś r ó d k a t o l i k ó w . N a s t ą p i ł o u s p o k o j e n i e . Z n a j d u j ą c y s ię w d e f e n s y w i e p r o t e s t a n c i d ł u g o j e s z c z e p o w t a r z a ć b ę d ą t r a d y c y j n e o s k a r ż e n i a p a p i e ż a j a k o A n t y c h r y s t a , g ł o s i ć z b l i ż a n i e s ię k o ń c a ś w i a t a i s ą d u o s t a t e c z n e g o , i t o n i e t y l k o w N i e m c z e c h , a l e r ó w n i e ż w A n g l i i i S z k o c j i .

F a l a l ę k u p r z e d A n t y c h r y s t e m i k o ń c e m ś w i a t a s p o t ę g o w a ł a , z w ł a s z c z a w d r u g i e j p o ł o w i e X V I i n a p o c z ą t k u X V I I w i e k u , r ó w n i e ż s t r a c h p r z e d z ł o w r o g ą i w s z e c h o b e c n ą m o c ą s z a t a n a . C z ł o w i e k p o c z u ł s ię s ł a b y i b e z r a d n y w o b l i c z u g r z e c h u , ś m i e r c i i s z a t a n a . U c z y n i o n o w i e l e , a b y r o z b u d z i ć w l u d z i a c h p o c z u c i e s t r a s z l i w e j w ł a d z y z ł e g o d u c h a , p o c h o d z ą c y c h o d n i e g o z a s a d z e k i n i e s z c z ę ś ć . D o k o n y w a n y m n a l u d z i a c h a k t o m p r z e m o c y , k t ó r y m i k r w a w i ł a E u r o p a p i e r w s z y c h w i e k ó w c z a s ó w n o w o ż y t n y c h , t o w a r z y s z y ł n i e s p o t y k a n y d o t ą d n a t a k s z e r o k ą s k a l ę s t r a c h p r z e d d i a b ł e m i j e g o w y s ł a n n i k a m i .

G o d n y u w a g i j e s t f a k t , ż e w s z t u c e p i e r w s z y c h p o k o l e ń c h r z e ś c i j a n p o s t a ć s z a t a n a w c a l e s ię n i e p o j a w i a ł a . N i e z n a j d z i e m y g o n a f r e s k a c h z k a t a k u m b . N a j s t a r s z e z z a c h o w a n y c h w y o b r a ż e ń p r z e d s t a w i a j ą g o w p r a w d z i e w p o s t a c i u p a d ł e g o a n i o ł a i u w o d z i c i e l s k i e g o k u s i c i e l a , a l e n i e m a o n b y n a j m n i e j c e c h o d r a ż a j ą c e g o p o t w o r a 6 . C e c h y t e p o j a w i a j ą s ię d o p i e r o w X I i X I I w., k i e d y t o z a c z ę t o p r z e d s t a w i a ć g o j a k o p i e k i e l n ą i u s k r z y d l o n ą i s t o t ę o c z e r w o n y c h o c z a c h i o g n i s t y c h w ł o s a c h , c z y h a j ą c ą n a z g u b ę l u d z i , k t ó r a z n a t u r y s w e j k u s i , o p ę t u j e i z a d a j e p i e k i e l n e t o r t u r y , p r z y b i e r a j ą c r ó ż n e f o r m y p o s t a c i l u d z k i c h i z w i e r z ę c y c h . J e s z c z e w X I I I w i e k u n i e s p o t y k a m y s z c z e g ó ł o w y c h s c e n m ą k p i e k i e l n y c h . W p r z e d s t a w i e n i a c h s ą d u o s t a t e c z n e g o , t a k c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a g o t y c k i c h k a t e d r , k r ó l e s t w o s z a t a n a n i e b y ł o e k s p o n o w a n e , l ecz p o z o s t a w a ł o n a d a l s z y m p l a n i e . P r z y p ł y w w i e l k i e j i d ł u g i e j fa l i d e m o n i z m u d a t u j e s ię o d X I V w i e k u . F a l a t a o p a d a ć z a c z n i e d o p i e r o w X V I I w i e k u . Je j n a j b a r d z i e j z n a m i e n n ą c e c h ą b y ł o z a m i ł o w a n i e d o u k a z y w a n i a m ą k p i e k i e l n y c h z e w s z y s t k i m i o d r a ż a j ą c y m i s z c z e g ó ł a m i i n a j b a r d z i e j k o s z m a r n y m i k a r a m i , b u d z ą c y m i o s ł u p i e n i e , p r z e r a ż e n i e i z g r o z ę . S t o i m y t u j u ż p r z e d c a ł ą a n a t o m i ą p i e k ł a i a r s e n a ł u z a d a w a n y c h w n i m u d r ę k . N i e t u m i e j s c e n a p r z y t a c z a n i e s z c z e g ó ł o w y c h d a n y c h ' . S z a t a n s t a ł s ię o k r u t n ą i d z i k ą b e s t i ą , n i e p o h a m o w a n ą w z a d a w a n i u p o t ę p i o n y m c i e r p i e n i a i p r z e b i e g ł ą w k u s z e n i u .

D o d a j m y je szcze , ż e s t r a c h p r z e d s z a t a n e m ś c i ś l e ł ą c z y ł s ię w ś w i a d o m o ś c i l u d z i t a m t e g o c z a s u z o c z e k i w a n i e m n a n a d e j ś c i e A n t y c h r y s t a i b l i s k i k o n i e c ś w i a t a . W i e r z o n o , ż e z b l i ż a j ą c y s ię d z i e ń s ą d u o s t a t e c z n e g o w z m a g a j e d y n i e g w a ł t o w n o ś ć d z i a ł a n i a s z a t a n a w ś w i e c i e . P r z e k o n a n i e t o p o d z i e l a l i n i e t y l k o L u t e r , M e l a n c h t o n i K a l w i n . O ż y w i a ł o o n o c a ł ą p o l e m i k ę w y z n a n i o w ą w jej r ó ż n o r a k i c h , c z ę s t o n i e w y b r e d n y c h

20

f o r m a c h , j e s z c z e b a r d z i e j w z m a g a j ą c s t r a c h p r z e d s z a t a n e m i p o b u d z a j ą c d o c h o r o b l i w e g o z a j m o w a n i a s ię s a t a n i z m e m . „ W p r o t e s t a n c k i c h N i e m c z e c h l i t e r a t u r a d e m o n i c z n a z a s t ą p i ł a ż y w o t y ś w i ę t y c h " 8 . S z a t a n i p i e k ł o z a w ł a d n ę ł y c a ł k o w i c i e w y o b r a ź n i ą l u d z i Z a c h o d u . R z e c z z d u m i e w a j ą c a , ż e d z i a ł o s ię t o n i e w ś r e d n i o w i e c z u , a l e w ł a ś n i e n a p r o g u c z a s ó w n o w o ż y t n y c h , z w ł a s z c z a w d r u g i e j p o ł o w i e X V I i n a p o c z ą t k u X V I I w i e k u . N i g d y l u d z i e K o ś c i o ł a n i e p i s a l i i n i e m ó w i l i t y l e n a t e m a t s z a t a n a , j e g o n a t u r y , w ł a d z y i k u s i c i e l s k i c h d z i a ł a ń . S t r a c h , r a z g ł ę b o k o z a k o r z e n i o n y w m e n t a l n o ś c i l u d z k i e j , ł a t w o n i e u s t ę p u j e . J e g o d z i e d z i c t w o t r w a p r z e z w i e l e p o k o l e ń .

2 . B Ó G S P R A W I E D L I W O Ś C I I O D P Ł A T Y

U w a ż n e w n i k n i ę c i e w k u l t u r ę r e n e s a n s u i o ś w i e c e n i a o d s ł a n i a r o z l e g ł e o b s z a r y s t r a c h u , k t ó r y z a k o r z e n i ł s ię g ł ę b o k o w u m y s ł o w o ś c i n o w o ż y t n e j E u r o p y . N i e k t ó r e z n i c h t o l ę k i s p o n t a n i c z n e , s t a l e z a l u d n i a j ą c e w y o b r a ź n i ę l u d z i ( s t r a c h p r z e d p r z e p o w i e d n i a m i , z j a w a m i , ż y w i o ł a m i ) l u b n a w i e d z a j ą c e j ą c y k l i c z n i e ( z a r a z y , g ł ó d , w o j n y ) . I n n e n a z w a ć m o ż n a z a D e l u m e a u „ s t r a c h a m i w y r o z u m o w a n y m i " 9 , p o w s t a j ą o n e z r o z w a ż a ń n a d r ó ż n e g o r o d z a j u n i e s z c z ę ś c i a m i , z p o s z u k i w a n i a i c h p r z y c z y n i e s c h a t o l o g i c z n y c h k o n s e k w e n c j i . W y s ł a n n i k a m i s z a t a n a , g r o ź n e g o p r z e c i w n i k a l u d z i , s t a w a ł s ię w t e d y Ż y d , T u r e k , h e r e t y k , k o b i e t a ( p o m y ś l m y o r e p r e s j a c h s t o s o w a n y c h z a p r a k t y k o w a n i e c z a r ó w ,

0 o s t a t n i m p r o c e s i e c z a r o w n i c w P o z n a n i u j e s z c z e w 1793 r.) Na n i c h t r z e b a b y ł o z ł o ż y ć c h o ć b y c z ę ś ć w i n y z a s p a d a j ą c e n i e s z c z ę ś c i a i k l ę s k i . K t o p o s z u k i w a ł A n t y c h r y s t a , t e n z a p o w i a d a ł r ó w n o c z e ś n i e r y c h ł e n a d e j ś c i e s ą d u o s t a t e c z n e g o , k t ó r y m a p o ł o ż y ć k r e s n i e p e w n o ś c i i z ł u n a z i e m i .

D o m i n u j ą c a r o l a p r z y p a d ł a w t y m w z g l ę d z i e t e o l o g i i i k a z n o d z i e j s t w u . N a m i e j s c e l ę k ó w z b i o r o w y c h ( k l ę s k i , w o j n y , z a r a z y ) p o d s t a w i a n o l ę k i t e o l o g i c z n e p r z e d g r z e c h e m , s z a t a n e m , A n t y c h r y s t e m , s ą d e m 1 p i e k ł e m . T a k r o d z i ł a s ię p e d a g o g i a s t r a c h u , n i e o d d z i e l n a o d e s c h a t o l o g i i o c h a r a k t e r z e p e n i t e n c j a r n y m . C h r z e ś c i j a n i n ż y ł w a t m o s ferze o b l ę ż e n i a , l ę k u p r z e d sobą, s z a t a n e m i p i e k ł e m . W o b l i c z u t y l u z a g r o ż e ń ł a t w o j u ż p o p a ś ć w p o k u s ę z w ą t p i e n i a i r o z p a c z y , z a c h w i a ć s ię p s y c h i c z n i e i z a ł a m a ć . A b y t e m u z a p o b i e c , n a w o ł y w a n o d o p o k u t y i g o t o w o ś c i n a p r z y j ś c i e c h w i l i ś m i e r c i , z a p e w n i a j ą c r ó w n o c z e ś n i e , ż e B ó g jes t p o t ę ż n i e j s z y n i ż s z a t a n . C z y z a c h ę t y t e b y ł y w s t a n i e w n i e ś ć o t u c h ę i p o g o d ę d u c h a w k r a i n ę l ę k ó w r e l i g i j n y c h i o s t a t e c z n y c h z a g r o ż e ń ? P o s z u k u j ą c n a d z i e i n o w o ż y t n y c h r z e ś c i j a n i n s z u k a ł n a s w ó j s p o s ó b d r ó g w y j ś c i a z k r a i n y s t r a c h u . P o m o c ą b y ł y m u w t y m c z ę s t o , j a k d o w o d z i D e l u m e a u , z a p o m n i e n i e , ś r o d k i l e c z n i c z e i o d w a g a 1 0 . W i e r z y ł w o p i e k ę a n i o ł ó w s t r ó ż ó w i Św. J ó z e f a , p a t r o n a d o b r e j ś m i e r c i . Z t r u d e m z n a j -

21

d o w a ł u k o j e n i e . N i e l i c z n i t y l k o , j a k z o b a c z y m y d a l e j , p o d t r z y m y w a l i n a d z i e j ę n a z b a w i e n i e p o w s z e c h n e i w s z e c h o g a r n i a j ą c e (apokatastasis pantön).

U c z u c i e z a g r o ż e n i a , l ę k u p r z e d ś m i e r c i ą i B o s k ą s p r a w i e d l i w o ś c i ą p r z e b i j a j u ż u p r o g u c z a s ó w n o w o ż y t n y c h z w y o b r a ż e ń o s ą d z i e o s t a t e c z n y m i z o p i s ó w p i e k ł a . E s c h a t o l o g i c z n y s t r a c h n ę k a ł w y o b r a ź n i ę t e o l o g ó w , k a z n o d z i e j ó w , m a l a r z y i a u t o r ó w „ s z t u k i u m i e r a n i a " (ars moriendi). N i e w y k l u c z o n e , ż e z l ę k u p r z e d w i e c z n y m p i e k ł e m M . L u t e r r o z w i j a ł t y m i n t e n s y w n i e j s w ą d o k t r y n ę o u s p r a w i e d l i w i e n i u p r z e z w i a r ę . S ł u s z n i e s t w i e r d z a D e l u m e a u , ż e t r u d n o b y ł o b y z r o z u m i e ć g e n e z ę r e f o r m y p r o t e s t a n c k i e j b e z u m i e j s c o w i e n i a je j w a t m o s f e r z e k o ń c a ś w i a t a , p a n u j ą c e j w ó w c z a s w c a ł e j E u r o p i e , a z w ł a s z c z a w N i e m c z e c h 1 1 . Z a r ó w n o L u t e r , j a k i j e g o z w o l e n n i c y w i e r z y l i , ż e d z i e j e l u d z k o ś c i z b l i ż a j ą s ię j u ż d o e s c h a t o l o g i c z n e g o k o ń c a ( w ó w c z e s n y c h p a p i e ż a c h w i d z i e l i p o p r o s t u w c i e l e n i e A n t y c h r y s t a , w i d z i a l n y z n a k b l i s k i e g o j u ż d n i a z a g ł a d y , s ą d u i k a r y ) . B ó g p o ł o ż y k r e s n i e p r a w o ś c i i z g o r s z e n i u . J e z u s C h r y s t u s p o w r ó c i n a z i e m i ę , a b y s ą d z i ć i k a r a ć w y s t ę p n ą l u d z k o ś ć i n i e w i e r n y c h c h r z e ś c i j a n . N a p ł y w e s c h a t o l o g i c z n e j t r w o g i w i d o c z n y j e s t r ó w n i e ż u i n n y c h r e f o r m a t o r ó w ( P h . M e l a n c h t o n , J . K a l w i n ) i t e o l o g ó w p r o t e s t a n c k i c h (A. O s i a n d e r , H . B u l l i n g e r ) . O k r e s r e f o r m a c j i c e c h u j e w z m o ż o n a f a l a l ę k ó w i n a d z i e i a p o k a l i p t y c z n y c h . D z i e j e r e f o r m y p r o t e s t a n c k i e j s ą n i e o d ł ą c z n e o d m r o c z n e j a t m o s f e r y f e r m e n t u e s c h a t o l o g i c z n e g o .

R o z ł a m w c h r z e ś c i j a ń s t w i e p r z y c z y n i ł s ię d o w z r o s t u p o c z u c i a s t r a c h u i w z a j e m n e g o z a g r o ż e n i a . J e d n i b a l i s ię d r u g i c h , j e d n i p a d a l i o f i a r ą d r u g i c h . C h ę ć z e m s t y c z a i ł a s ię c z ę s t o w g ł ę b i l u d z k i c h s e r c . B ó g p o w i n i e n b y ć , o c z y w i ś c i e , p o n a s z e j s t r o n i e . P r z e c i w n i k z o s t a n i e p o g n ę b i o n y w d n i u o s t a t n i m . C z e k a g o p o t ę p i e n i e i p i e k ł o . N i e b r a k ś l a d ó w t e g o m y ś l e n i a , z w ł a s z c z a w p o l e m i c e w y z n a n i o w e j o k r e s u p o -r e f o r m a c y j n e g o .

„ C i , k t ó r z y t ę s k n i ą d o m i l e n i u m i c h c ą p r z y s p i e s z y ć j e g o n a d e j ś c i e , j a k i ci, k t ó r z y z a p o w i a d a j ą k o n i e c ś w i a t a , m a j ą n a w i d o k u z n i s z c z e n i e j e d n e g o a l b o w i ę c e j w r o g ó w . R z e c z j e s t o c z y w i s t a , k i e d y c h o d z i 0 t a b o r y t ó w , M ü n t z e r a l u b J a n a z L e i d y . A l e j e s t t o r ó w n i e ż p r a w d ą w o d n i e s i e n i u d o ś w i ę t e g o W i n c e n t e g o F e r r e r i u s z a , S a v o n a r o l i l u b L u t r a i - w ś l a d za R e f o r m a t o r e m - do w s z y s t k i c h p r o t e s t a n c k i c h p r o r o k ó w . O c z e k u j ą , z a p o w i a d a j ą i p r a g n ą z n i s z c z e n i a g r z e s z n e g o 1 z a t w a r d z i a ł e g o ś w i a t a , p r z e c i w k o k t ó r e m u p o d j ę l i w o j n ę i n a d k t ó r y m p a n u j e A n t y c h r y s t - b y ł n i m d l a S a v o n a r o l i i L u t r a p a p i e ż . T a k w i ę c w p r o r o c t w a c h k a t a k l i z m o w y c h l u d z i e w y r a ż a j ą swo ją n a d z i e j ę n a z e m s t ę d o k o n a n ą z a p o ś r e d n i c t w e m B o g a 1 2 " .

O c z e k i w a n i e n a d z i e ń o s t a t n i j e s t p e ł n e g r o z y . U j e g o ź r ó d ł a k r y j e s ię w i z j a B o g a g r o ź n e g o , k a r z ą c e g o , o d p ł a c a j ą c e g o z a w s z e l k i e d o k o n a n e z ł o . J e s t t o B ó g m ś c i c i e l . T e m a t „ z e m s t y b o s k i e j " p o j a w i a s ię d l a t e g o t a k

22

c z ę s t o w p i ś m i e n n i c t w i e X I V - X V I I I w . 1 3 . Z a c h o d n i a u m y s ł o w o ś ć p r z e n i k n i ę t a z o s t a ł a p r z e k o n a n i e m o i s t n i e n i u ś c i s ł e g o z w i ą z k u m i ę d z y g r z e c h e m , z ł e m i z b r o d n i ą , a k a r z ą c ą s p r a w i e d l i w o ś c i ą r o z g n i e w a n e g o B o g a . W s z y s t k i e s p a d a j ą c e n a g r z e s z n y c h l u d z i n i e s z c z ę ś c i a i n t e r p r e t o w a n o j a k o k a r y b o s k i e . S p r a w i e d l i w o ś ć i o d p ł a t a u z n a n e z o s t a ł y z a n a j b a r d z i e j b o s k i e c e c h y B o g a . Z n a t u r y swe j j e s t O n B o g i e m s ł u s z n e j o d p ł a t y i o b r a ż o n e g o h o n o r u . G d y b y n i e k a r a ł i n i e o d p ł a c a ł s ł u s z n ą z e m s t ą , u t r a c i ł b y p o p r o s t u swo ją b o s k ą t w a r z . W e d ł u g s ł ó w L u t r a :

„ W p r z e c i w n y m r a z i e u t r a c i ł b y s w o j ą b o s k o ś ć i w k o ń c u n i e b y ł b y u z n a w a n y p r z e z n i k o g o , b o k a ż d y c z y n i ł b y b e z s p o c z y n k u t o , n a c o m a c h ę ć , i g a r d z i ł t a k b e z w s t y d n i e i h a n i e b n i e B o g i e m , J e g o s ł o w e m i J e g o p r z y k a z a n i a m i , j a k b y O n b y ł s z a l e ń c e m , g ł u p c e m l u b p a j a c e m , k t ó r y n i e p r z y w i ą z u j e ż a d n e j w a g i d o s w o i c h g r ó ź b i r o z k a z ó w [...] I w t y m s t a n i e r z e c z y n i e m a i n n e j p o c i e c h y n i i n n e j n a d z i e i , j a k t y l k o , ż e o s t a t n i d z i e ń j e s t b l i s k i . A l b o w i e m s p r a w y z a s z ł y t a k d a l e k o , ż e B ó g n i e b ę d z i e m ó g ł d ł u ż e j t e g o z n o s i ć " 1 4 .

T r u d n o p o w s t r z y m a ć s ię o d w n i o s k u , ż e s t o i m y t u w o b l i c z u „ b a r d z o m a ł o s c h r y s t i a n i z o w a n e g o ś w i a t a z e m s t y , g d z i e s a m B ó g m i ł o ś c i z n a l a z ł s i ę w p u ł a p c e [...] B o w i e m ci, k t ó r z y s z e r z ą s t r a c h y a p o k a l i p t y c z n e , u w a ż a j ą w d o b r e j w i e r z e , i ż w k o ń c u W s z e c h m o c n y w y m i e r z y s p r a w i e d l i w o ś ć . A l e n i e z d a j ą s o b i e s p r a w y z t e g o , że w r z e c z y w i s t o ś c i t ę s k n i ą d o z e m s t y , k t ó r e j B ó g b ę d z i e t y l k o w y k o n a w c ą " 1 5 .

R z e c z z n a m i e n n a , ż e a p o k a l i p t y c z n e z a p o w i e d z i k o ń c a w e p o c e n o w o ż y t n e j s z ł y w p a r z e z p e s y m i s t y c z n ą k o n c e p c j ą c z a s u , s t a r z e n i a s ię ś w i a t a o r a z f i z y c z n e j i m o r a l n e j d e g e n e r a c j i l u d z k o ś c i . C z a s j e s t n o s i c i e l e m ś m i e r c i i p r z e r a ż a j ą c y m n i s z c z y c i e l e m ż y c i a . T o , c o n a j w a ż n i e j s z e i n a j l e p s z e w d z i e j a c h l u d z k i c h - j u ż m i n ę ł o . C z a s z b l i ż a s ię n i e u c h r o n n i e d o s w e g o k r e s u . W i e k s t a r z e n i a s ię c z y n i l u d z k o ś ć c o r a z b a r d z i e j z e p s u t ą , z a c h ł a n n i e p r z y w i ą z u j ą c ą s i ę d o d ó b r z i e m s k i c h , n i e w r a ż l i w ą n a p r a w d ę , u c z c i w o ś ć i p o b o ż n o ś ć , t o z a ś p o c i ą g a z a s o b ą n i e s z c z ę ś c i a i k a r ę B o s k ą . W s z y s t k i e o b j a w y d e g r a d a c j i p o t w i e r d z a j ą j e d y n i e k o n i e c ś w i a t a z a p o w i e d z i a n y p r z e z B i b l i ę . Z e p s u c i e K o ś c i o ł a i j e g o w e w n ę t r z n e r o z d a r c i e p o g ł ę b i a ł y j e s z c z e b a r d z i e j t a k i e r o z u m i e n i e c z a s u i d z i e j ó w l u d z k i c h , i t a k j u ż n a w i e d z a n y c h c a ł y m p a s m e m n i e s z c z ę ś ć .

3 . L Ę K I E S C H A T O L O G I C Z N E W C H R Z E Ś C I J A Ń S T W I E W S C H O D N I M

N a s i l e n i e e s c h a t o l o g i c z n e g o l ę k u w c z a s a c h n o w o ż y t n y c h n i e o g r a n i c z y ł o s ię j e d y n i e d o k r ę g u k u l t u r y z a c h o d n i e j . J e g o ś l a d y w i d o c z ne są t a k ż e w c h r z e ś c i j a ń s t w i e p r a w o s ł a w n y m , z w ł a s z c z a w Ros j i .

I n t e n s y f i k a c j a l ę k u p r z e d k o ń c e m ś w i a t a d a j e s i ę z a u w a ż y ć w R o s j i p o c z ą w s z y o d X V i X V I w . W i d o c z n e j e s t t o j u ż w s a m y m s p o s o b i e p r z e d -

23

s t a w i a n i a s ą d u o s t a t e c z n e g o n a ś c i a n a c h c e r k w i . „ T e o l o g i a w k o l o r a c h " u k a z u j e S ę d z i e g o z w a g ą w r ę k u , e k s p o n u j ą c z w ł a s z c z a c i e m n o c z e r w o n y k r ą g p i e k ł a , z k t ó r e g o w y c h o d z i k u g ó r z e d ł u g i i k r ę t y s t r u m i e ń o g n i a , p r z y p o m i n a j ą c y s w o i m k s z t a ł t e m o l b r z y m i e g o w ę ż a (do w s c h o d n i e j i k o n o g r a f i i s ą d u o s t a t e c z n e g o p o w r ó c i m y j e s z c z e w d a l s z y c h r o z w a ż a n i a c h ) 1 6 . W c z e ś n i e j Św. A n d r z e j R u b l o w ( k a n o n i z o w a n y w 1988 r.) p r z e d s t a w i a s ą d o s t a t e c z n y ( f resk z U s p i e ń s k i e j K a t e d r y w e W ł o d z i m i e r z u z 1408 r.) w a t m o s f e r z e p o g o d n e j u f n o ś c i : s p r a w i e d l i w y c h na ł o n i e A b r a h a m a , g r u p ę z b a w i o n y c h , w p r o w a d z a n y c h p r z e z św. P i o t r a d o r a j u , g ł o w ę a n i o ł a p r o m i e n i u j ą c ą b l a s k i e m i p o k o j e m . J e s t t o w i z j a s ą d u , k t ó r y g r o m a d z i p o s z c z e g ó l n y c h l u d z i i c a ł e n a r o d y w o s t a t e c z n e j p r z e j r z y s t o ś c i s e r c i s u m i e ń . S ę d z i a j e s t r ó w n o c z e ś n i e O b r o ń c ą i M i ł o ś n i k i e m l u d z i (Celovekolubec, Philânthropos). Z c z a s e m a t m o s f e r a p o g o d y i u f n o ś c i w i k o n o g r a f i i s ą d u o s t a t e c z n e g o m r o c z n i e j e , u s t ę p u j ą c m i e j s c a l ę k o w i .

W X V I w . t e o l o g p r a w o s ł a w n y S t e f a n Z i z a n i a ( T u s t a n o v s k i j ) g ł o s i ł p o g l ą d o o b e c n o ś c i A n t y c h r y s t a w ż y c i u i n a u c e K o ś c i o ł a r z y m s k i e g o i z a p o w i a d a ł r y c h ł e z w y c i ę s t w o z ł y c h m o c y . Z w a l c z a j ą c U n i ę B r z e s k ą (1596) d o w o d z i ł , ż e K o ś c i ó ł k a t o l i c k i z d r a d z i ł C h r y s t u s a , a s a m p a p i e ż j e s t w c i e l e n i e m A n t y c h r y s t a 1 ' . I d e e t e z n a l a z ł y ż y w y o d d ź w i ę k w X V I I w . Z a p o w i a d a n o , i ż r o k 1666 b ę d z i e k o ń c e m ś w i a t a , g d y ż l i c z b a 666 j e s t i m i e n i e m a p o k a l i p t y c z n e j b e s t i i . W t y m d u c h u i n t e r p r e t o w a n o t a k ż e n i e k t ó r e w y p o w i e d z i O j c ó w K o ś c i o ł a , m i n . Św. C y r y l a J e r o z o l i m s k i e g o ( K a t e c h e z a 1 5 ) 1 8 .

I n t e n s y f i k a c j a n a s t r o j ó w e s c h a t o l o g i c z n y c h z a z n a c z y ł a s ię p r z e d e w s z y s t k i m w ś r ó d r o s y j s k i c h s t a r o w i e r c ó w ( e s c h a t o l o g i a raskołu) o r a z m i s t y c z n y c h u g r u p o w a ń i r u c h ó w r e l i g i j n y c h z n i m i z w i ą z a n y c h b ą d ź w y w o d z ą c y c h s ię z n i c h . P o s t a ć A n t y c h r y s t a p o j a w i a s ię z n i e z w y k ł ą s iłą w e s c h a t o l o g i c z n y c h o c z e k i w a n i a c h t e g o o k r e s u . R e f o r m a z w y c z a j ó w , o b r z ę d ó w i k s i ą g l i t u r g i c z n y c h , p r z e p r o w a d z o n a p r z e z p a t r i a r c h ę N i k o -n a w l a t a c h 1 6 5 3 - 1 6 5 6 ( p o t w i e r d z o n a p r z e z S y n o d w 1666 r.), s p o t k a ł a s ię z z d e c y d o w a n y m s p r z e c i w e m o b r o ń c ó w s t a r e g o o b r z ę d u , n a z w a n y c h o d t ą d s t a r o o b r z ę d o w c a m i l u b s t a r o w i e r c a m i . U z n a n o j ą z a z n a k b l i s k i e g o n a d e j ś c i a A n t y c h r y s t a . N i e k t ó r z y o b r o ń c y s t a r e j w i a r y s k ł o n n i b y l i w i d z i e ć w s a m y m p a t r i a r s z e n a r z ę d z i e A n t y c h r y s t a . C a r i h i e r a r c h i a p o p a r ł y N i k o n a . N i ż s z e d u c h o w i e ń s t w o i p r o s t y l u d z n a l a z ł y s ię w o p o z y cji. B r o n i ł y s ię l i c z n e m o n a s t e r y ( s ł a w n y m o n a s t e r n a W y s p a c h S o ł o w i e c -k i c h b r o n i ł s i ę p r z e d w o j s k a m i c a r s k i m i p r z e z b l i s k o 1 0 l a t i s k a p i t u l o w a ł d o p i e r o w s k u t e k z d r a d y ) . S a m fak t , ż e c a r s t a n ą ł p o s t r o n i e p a t r i a r c h y , s t a r o w i e r c y u z n a l i z a z n a k n a d e j ś c i a c z a s ó w o s t a t n i c h i k r ó l o w a n i a A n t y c h r y s t a .

T e k s t y i z w y c z a j e l i t u r g i c z n e , p o w s t a ł e w c i ą g u w i e k ó w n a R u s i , z o s t a ł y u ś w i ę c o n e p r z e z t r a d y c j ę i t a k z w a n y s o b ó r s t u r o z d z i a ł ó w (Stoglav).

24

„ N i m i m o d l i ł a s ię i n i m i w y r a ż a ł a s w ą w i a r ę R u ś , j e d n a , ś w i ę t a , p r a w o s ł a w n a , k t ó r e j n i e p o d l e g ł o ś ć i r o s n ą c a p o t ę g a b y ł y w i d o m y m p o t w i e r d z e n i e m , n a t l e u p a d k u i n n y c h p r a w o s ł a w n y c h p a ń s t w i n a r o d ó w , i ż j e s t r z e c z y w i ś c i e j e d y n y m c h r z e ś c i j a ń s k i m ś w i ę t y m k r a j e m , p r z e c h o w u j ą c y m n i e s k a ż o n ą w i a r ę i o d d a j ą c y m n i e s k a ż o n ą c h w a ł ę B o g u , j e d y n i e o r t o d o k s y j n a w p e ł n y m t e g o s ł o w a z n a c z e n i u [...] N a t y m t l e r o z p o r z ą d z e n i e N i k o n a , b y p o p r a w i ć o b r z ę d y i k s i ę g i l i t u r g i c z n e w o p a r c i u o g r e c k i e o r y g i n a ł y , o z n a c z a ł o p o p r a w i e n i e o r t o d o k s j i r u s k i e j , j e d y n e j p e w n e j i z w y c i ę s k i e j , w e d ł u g p o d e j r z a n e j o r t o d o k s j i g r e c k i e j , k t ó r ą s a m B ó g p o d a j e w w ą t p l i w o ś ć k l ę s k ą n a r o d ó w i p o n i ż e n i e m K o ś c i o ł ó w g r e c k i c h , o d d a n y c h w n i e w o l ę p o g a ń s k ą . Ż y c i e i w i a r a p a t r i a r c h ó w g r e c k i c h , p o k t ó r y c h k a r k a c h s u ł t a n n a k o n i a w s i a d a , s t a ć s ię m i a ł y w z o r e m i n o r m ą d l a ś w i ę t e j R u s i ! " 1 9 .

N i c d z i w n e g o , ż e t e g o r o d z a j u p r z e d s i ę w z i ę c i e z o s t a ł o u z n a n e z a z a m a c h n a „ Ś w i ę t ą R u ś " , k t ó r a s t a w a ł a s ię o t o k r ó l e s t w e m A n t y c h r y s t a . D o d a t k o w y m c z y n n i k i e m p o g ł ę b i a j ą c y m n i e u f n o ś ć b y ł f a k t , ż e p r z y w p r o w a d z a n i u r e f o r m y k o r z y s t a n o z g r e c k i c h k s i ą g l i t u r g i c z n y c h w y d a n y c h n a Z a c h o d z i e , c z ę s t o u t o ż s a m i a n y m w Ros j i z k r ó l e s t w e m k s i ę c i a c i e m n o ś c i .

W t y m k o n t e k ś c i e ł a t w i e j z r o z u m i e ć r a d y k a l i z a c j ę n a s t r o j ó w e s c h a t o l o g i c z n y c h . Z a c z ę ł y s ię u c i e c z k i z t e r a ź n i e j s z o ś c i , z h i s t o r i i , z k r ó l e s t w a A n t y c h r y s t a , w k t ó r y m n i e m a j u ż p r a w d z i w e j w i a r y , s a k r a m e n t ó w i ł a s k i ( w j e d n e j z n a j b a r d z i e j r a d y k a l n y c h g r u p s t a r o w i e r c ó w z w . n i e t o w c a m i , netovci, u t r z y m y w a n o , ż e „ ł a s k a z o s t a ł a z a b r a n a d o n i e b a " ) 2 0 . U c i e k a n o p r z e d A n t y c h r y s t e m i p r z e d p r z e ś l a d o w a n i a m i w n i e d o s t ę p n e lasy , w g ó r y i p u s t k o w i a , na d a l e k ą p ó ł n o c , do K a r e l i i i na S y b e r i ę . K i e d y z b l i ż a ł s ię r o k 1666, w a t m o s f e r z e o c z e k i w a n i a k o ń c a ś w i a t a w z m o g ł o s ię p r a g n i e n i e o c a l e n i a d u s z y p r z e z h e r o i c z n y c z y n (podvig) s a m o s p a l e n i a . W i e r z o n o , i ż t y l k o o n o m o ż e b y ć w y b a w i e n i e m o d A n t y c h r y s t a . W l a t a c h 1 6 7 0 - 1 6 9 0 w y b u c h ł a w Ros j i , g ł ó w n i e n a p ó ł n o c y , i s t n a e p i d e m i a s a m o s p a l e ń . L u d z i e g r o m a d z i l i s ię w c e r k w i a c h i s t o d o ł a c h , z a m y k a l i s i ę w e w n ą t r z i w c z a s i e m o d l i t w y p o d p a l a l i b u d y n e k , g i n ą c w s z y s c y w p ł o m i e n i a c h . T a k i e g o z b i o r o w e g o r a d y k a l i z m u e s c h a t o l o g i c z n e g o n i e z a z n a ł ż a d e n i n n y k r a j . P o s z c z e g ó l n e w y p a d k i s a m o s p a l e ń z d a r z a ł y s ię j e s z c z e s p o r a d y c z n i e a ż d o 1896 r . 2 1

N i e p o j m i e e s c h a t o l o g i c z n e g o r a d y k a l i z m u s t a r o w i e r c ó w t e n , k t o n i e z d a j e s o b i e s p r a w y z f a k t u , i ż u p o d ł o ż a t r a g i c z n e g o k r y z y s u r e l i g i j n e g o , j a k i m b y ł raskoł, l e ż y s w o i s t a l o g i k a i n i e w z r u s z o n a w i a r a t z w . b y t o w e go c h r z e ś c i j a ń s t w a (bytovoje christianstvo) na R u s i . C h r z e ś c i j a ń s t w o to m i a ł o c h a r a k t e r b a r d z i e j o b r z ę d o w y , s a k r a l i z u j ą c y i p r z e ż y c i o w y n i ż refleksy jny . K i e r o w a n o s i ę p r a g n i e n i e m p r z e o b r a ż e n i a ż y c i a . N a r u s z e n i e o b r z ę d u i z w y c z a j u ł a t w o m o ż e w ó w c z a s - w s k u t e k ś c i s ł e g o p o w i ą z a n i a z w i a r ą - b y ć u z n a n e z a p o g w a ł c e n i e s a m y c h p o d s t a w te j w i a r y . N i e

25

b e z p i e c z e ń s t w o t o j e s t t y m w i ę k s z e , i m i n t e n s y w n i e j s z a s t a j e s ię - p r z y b r a k u g ł ę b s z e j re f leks j i i w y k s z t a ł c e n i a - e s c h a t o l o g i c z n a ś w i a d o m o ś ć k o ń c a ś w i a t a , p a n o w a n i a A n t y c h r y s t a i o c z e k i w a n i a n o w e g o ś w i a t a .

Z o k r e s u e s c h a t o l o g i c z n y c h o c z e k i w a ń i p o s z u k i w a n i a k r ó l e s t w a p r a w d y p o c h o d z i l e g e n d a o p o d w o d n y m g r o d z i e K i t i e ż , u r a t o w a n y m p r z e z B o g a o d p a n o w a n i a A n t y c h r y s t a . B ó g n i e m ó g ł o p u ś c i ć c a ł k o w i c i e s w e g o l u d u . Z a l a n e w o d a m i j e z i o r a m i a s t o w i e r n y c h w y z n a w c ó w C h r y s t u s a ży je n a d a l s p r a w u j ą c ś w i ę t ą l i t u r g i ę , a l u d z i e c z y s t e g o s e r c a m o g ą u s ł y s z e ć o d g ł o s b i c i a d z w o n ó w l u b z o b a c z y ć w w o d z i e o d b l a s k z ł o c i s t y c h k r z y ż y i p o d w o d n y c h ś w i ą t y ń . K i e d y ś , g d y u p a d n i e k r ó l e s t w o A n t y c h r y s t a , m i a s t o K i t i e ż p o j a w i s ię z n o w u n a d w o d a m i j a k o z a c z ą t e k n o w e g o K r ó l e s t w a B o ż e g o . . .

R u c h o b r o ń c ó w „ s t a r e j w i a r y " p r z e s z e d ł p r z e z d ł u g ą e w o l u c j ę i r o z p a d ł s ię n a s z e r e g u g r u p o w a ń , g ł ó w n i e z a ś t a k z w a n y c h p o p o w c ó w (popovci), m a j ą c y c h s w o i c h k a p ł a n ó w i h i e r a r c h i ę , o r a z b e z p o p o w c ó w _ (bezpopovci), czy l i p r a w o s ł a w n y c h c h r z e ś c i j a n „ b e z p o p ó w " , o d r z u c a j ą c y c h h i e r a r c h i ę k o ś c i e l n ą i s a k r a m e n t a l n e k a p ł a ń s t w o . W ł a ś n i e t o d r u g i e , l e w e s k r z y d ł o s t a r o w i e r c ó w , o d z n a c z a ł o s ię w s z c z e g ó l n y s p o s ó b a p o k a l i p t y c z n y m p r z e ś w i a d c z e n i e m , i ż ś w i a t z o s t a ł p o g r ą ż o n y w m o c y A n t y c h r y s t a , k t ó r y k r ó l u j e w K o ś c i e l e p r a w o s ł a w n y m . N a j ego u s ł u g a c h p o z o s t a j ą w s z e l k i e i n s t y t u c j e i w ł a d z e - n i e t y l k o ś w i e c k i e , a l e t a k ż e d u c h o w n e . Z a p o w i a d a n o u p a d e k p r a w o s ł a w i a i n a d e j ś c i e k r ó l e s t w a A n t y c h r y s t a . P r z e d A n t y c h r y s t e m t r z e b a j e d y n i e u k r y w a ć s ię i u c i e k a ć o d n i e g o w a p o k a l i p t y c z n ą p r z y s z ł o ś ć . T a k c z y n i l i z w ł a s z c z a t z w . b i e g u n i ( ros . biegat' - u c i e k a ć ) , o k r e ś l a n i r ó w n i e ż m i a n e m w ę d r o w c ó w (stranniki)22.

P o g l ą d y e s c h a t o l o g i c z n e r o z w i j a j ą c e s ię w o b r ę b i e u g r u p o w a ń s t a r o -w i e r c z y c h p r z y c z y n i ł y s ię d o r o z p o w s z e c h n i e n i a p r z e k o n a n i a , ż e A n t y c h r y s t e m j e s t k a ż d y o d s t ę p c a o d p r a w d z i w e j w i a r y p r a w o s ł a w n e j , a n a w e t k a ż d y c z ł o w i e k w y s t ę p u j ą c y p r z e c i w k o C h r y s t u s o w i 2 3 . E s c h a t o l o g i c z n e n a s t r o j e s z e r z ą c e s ię w ś r o d o w i s k a c h r o s y j s k i c h s t a r o o b r z ę d o w c ó w o d X V I I w . s t a n o w i ą n i e z b ę d n y k o n t e k s t d l a l e p s z e g o z r o z u m i e n i a Krótkiej opowieści o Antychryście W. S o ł o w i o w a 2 4 o r a z p e w n y c h e s c h a t o l o g i c z n y c h w ą t k ó w w t w ó r c z o ś c i F . D o s t o j e w s k i e g o 2 0 . S c h i z m a s t a r o w i e r c ó w w p o i ł a w ś w i a d o m o ś ć n a r o d u o c z e k i w a n i e A n t y c h r y s t a . Z m i e n i a ć s ię b ę d ą t y l k o p o s t a c i e i k o l e j n e w c i e l e n i a te j z ł o w i e s z c z e j m o c y .

N i e b e z r a c j i N . B i e r d i a j e w i d ą c z a o p i n i ą G . F e d o t o w a s t w i e r d z a , i ż l u d o w e j r e l i g i j n o ś c i r o s y j s k i e j n i e d o s t a w a ł o w g r u n c i e r z e c z y w i a r y w C h r y s t u s a - O d k u p i c i e l a . W p r z e ś w i a d c z e n i u l u d z i j e s t O n p r z e d e w s z y s t k i m S ę d z i ą i K r ó l e m n i e b i e s k i m . W c i e n i u p o z o s t a j e o b r a z C h r y s t u s a m i ł o s i e r n e g o 2 6 . Z a m a ł o d o s t r z e g a s ię J e g o k e n o z ę 2 7 i b l i s k o ś ć w s t o s u n k u d o l u d z k i e g o c i e r p i e n i a ( p o d t y m w z g l ę d e m s i l n i e j s z e j e s t p o c z u c i e b l i s k o ś c i B o g u r o d z i c y ) . „ I n a r ó d r o s y j s k i c h c e u k r y ć s ię p r z e d s t r a s z n y m B o g i e m [...] z a m a t k ą - z i e m i ą , z a B o g u r o d z i c ą . O b r a z C h r y s t u s a , o b r a z B o -

26

g a z o s t a ł p r z y t ł o c z o n y o b r a z e m z i e m s k i e j w ł a d z y i b y ł p r z e d s t a w i a n y p r z e z a n a l o g i ę d o n i e j " 2 8 . M u s i a ł o t o , s iłą r z e c z y , r z u t o w a ć z w ł a s z c z a n a e s c h a t o l o g i c z n e w y o b r a ż e n i a o „ s t r a s z n y m s ą d z i e " i p r z y s z ł y c h l o s a c h l u d z k i c h . I t u r ó w n i e ż j e s t e ś m y j u ż w n u r c i e e s c h a t o l o g i i l ę k u .

W o k r e s i e s i l n y c h w p ł y w ó w - z w ł a s z c z a w X V I I - X I X w. - m y ś l i k a t o l ick ie j i p r o t e s t a n c k i e j n a o f i c j a l n ą t e o l o g i ę p r a w o s ł a w n ą z o s t a ł a o n a w r ę c z z m u s z o n a d o p r z y j ę c i a z a c h o d n i e j p r o b l e m a t y k i i s p o s o b u p a t r z e n i a n a s z e r e g z a g a d n i e ń , n i e w y ł ą c z a j ą c e s c h a t o l o g i i . D o t y c z y t o p r z e d e w s z y s t k i m n u r t u t e o l o g i i s z k o l n e j , w y k ł a d a n e j w a k a d e m i a c h i s e m i n a r i a c h d u c h o w n y c h . D z i a ł a l n o ś ć A k a d e m i i K i j o w s k i e j ( 1 6 5 8 - 1 8 1 7 ) , z a ł o ż o n e j p r z e z m e t r o p o l i t ę P i o t r a M o h y ł ę , j e s t t e g o w y r a ź n y m p r z y k ł a d e m . N a j e d n o s t r o n n o ś c i i n i e d o s t a t k i s z k o l n e j „ e s c h a t o l o g i i p e n i t e n c j a r ne j " z w r a c a ć b ę d ą w X X w . u w a g ę p r a w o s ł a w n i t e o l o g o w i e te j m i a r y c o S . B u ł g a k o w i P . E v d o k i m o v 2 9 . P o l s k i t e o l o g p r a w o s ł a w n y , J . K l i n g e r ( + 1 9 7 6 ) p i s a ł : „ W p r a w o s ł a w n e j ś w i a d o m o ś c i t e o l o g i c z n e j w i d z i m y t a k ż e n i e z g o d n o ś ć m i ę d z y p a s c h a l n ą r a d o ś c i ą K o ś c i o ł a a « p e n i t e n c j a r -n y m » n a s t a w i e n i e m s z k o l n e j e s c h a t o l o g i i i z w i ą z a n y c h z t y m t o n e m p o d r ę c z n i k ó w t e o l o g i i m o r a l n e j " 3 0 .

4 . K R Ó T K O W Z R O C Z N O Ś Ć P E D A G O G I I S T R A C H U

S t r a c h p r z e d t y m , c o z n a n e , o r a z t r w o g a i n i e p o k ó j p r z e d n i e z n a n y m n i e b e z p i e c z e ń s t w e m s t a n o w i ą n i e o d ł ą c z n y e l e m e n t l u d z k i e g o d o ś w i a d c z e n i a . N i e s p o s ó b w y g n a ć i c h z i s t n i e n i a l u d z i . T r w o g a n i e s i e z s o b ą b o l e s n e o c z e k i w a n i e n a n i e b e z p i e c z e ń s t w o ; w s t r z ą s a c z ł o w i e k i e m j e s z c z e b a r d z i e j n i ż s t r a c h . K r y j e s ię w n i e j d r ę c z ą c e p o c z u c i e b r a k u b e z p i e c z e ń s t w a , ł ą c z ą c e s i ę c z ę s t o z e ś w i a d o m o ś c i ą g r o ź b y ś m i e r c i i n i e p e w n o ś c i w ł a s n e g o l o s u . C z ł o w i e k z i s t o t y s w e j p r a g n i e p o c z u c i a b e z p i e c z e ń s t w a , gdyż j e s t o n o p o d s t a w ą j e g o z d r o w i a p s y c h i c z n e g o i p r a w d z i w e g o r o z w o j u u c z u ć . N i e m o ż e n a d ł u ż s z ą m e t ę n o s i ć w s o b i e l ę k u p r z e d s a m y m sobą . O d n o s i s ię t o r ó w n i e ż d o ż y c i a r e l i g i j n e g o . N i e p o k ó j o d c z u w a n y z b y t d ł u g o c z y n i c z ł o w i e k a i s t o t ą z d e z o r i e n t o w a n ą , z a h a m o w a n ą , r o z d w o j o n ą , u d r ę c z o n ą , c h o r ą , p o z b a w i o n ą n a d z i e i , m a ł o t w ó r c z ą , b e z r a d n ą , a c z a s e m w r ę c z a g r e s y w n ą . W s f e r z e r e l i g i j n e j s t r a c h i t r w o g a s t a j ą s i ę s z c z e g ó l n i e s z k o d l i w e , g d y i d ą w p a r z e z p o c z u c i e m w i n y i w y p e ł n i a j ą c a ł ą t r e ś ć r e lacj i c z ł o w i e k a d o B o g a . R e l i g i j n o ś ć p r z e n i k n i ę t a s t r a c h e m , l ę k i e m , n i e p o k o j e m ł a t w o z w r a c a s i ę p r z e c i w k o s a m e j s o b i e i c z y n i s i e b i e n i e u s t a n n y m ź r ó d ł e m l ę k u . S t a j e s ię w ó w c z a s z a p r z e c z e n i e m p e ł n e g o u f n o ś c i o d n i e s i e n i a do B o g a i b y c i a w r e l a c j i z N i m . T w ó r c z y n i e p o k ó j i n a d z i e j a na s p e ł n i e n i e ż y c i a p r z e r a d z a j ą s ię w ó w c z a s w s a m o u d r ę c z e n i e i d u c h o w e p r z e r a ż e n i e l u b w j a ł o w y b u n t i n i e w i a r ę . T r w a n i e w c h o r o b l i w y m l ę k u j e s t z n a m i e n i e m i s t n i e n i a n i e p r z e o b r a ż o n e g o , c e c h ą r e l i g i j n o ś c i m a ł o s c h r y s t i a n i z o w a n e j , k t ó r a w y p a c z a s a m o b r a z B o g a i p r a w d y o r e l i g i i .

27

C h r z e ś c i j a ń s t w o p o c i ą g a , a r ó w n o c z e ś n i e p r z e r a ż a . P o c i ą g a o b i e t n i c a w i e l k i e g o s e n s u , p r z e r a ż a e s c h a t o l o g i c z n y m i g r o ź b a m i . C z ł o w i e k p r a g n i e k o n t a k t u z e s w o i m B o g i e m i t ę s k n i z a N i m , a z a r a z e m je s t p e ł e n l ę k u p r z e d N i e z n a n y m . D o ś w i a d c z e n i e b l i s k o ś c i c z ę s t o i d z i e w p a r z e z d o ś w i a d c z e n i e m b o j a ź n i . N a G ó r z e P r z e m i e n i e n i a c z ł o w i e k w o ł a : „ d o b r z e n a m t u b y ć " , a c h w i l ę p ó ź n i e j , u s ł y s z a w s z y g ł o s B o g a , p a d a n a t w a r z i b a r d z o s ię l ę k a ( z o b . Mt 17,4.6). Mysterium fascinosum, mysterium tremendum. „ C z ł o w i e k r o z u m n y - p i s a ł Św. I z a a k S y r y j c z y k w VII w . - l ę k a s ię B o s k i e g o S ą d u . A l e t e n , k t ó r y s t a ł s ię s y n e m , o t r z y m u j e p i ę k n o m i ł o ś c i . N i e j e s t j u ż p r o w a d z o n y r ó z g ą s t r a c h u . [...] B o w i e m m i ł o ś ć u s u w a s t r a c h " 3 1 . W i n n y m m i e j s c u d o d a j e o n :

„ N a d z i e j a w z g l ę d e m B o g a p o d n o s i s e r c e . L e c z s t r a c h p r z e d p i e k ł e m ł a m i e je. [...] G d z i e ż j e s t p i e k ł o , k t ó r e m o ż e n a s d r ę c z y ć ? I g d z i e j e s t p o t ę p i e n i e , k t ó r e p r z e r a ż a n a s n a r ó ż n e s p o s o b y i z w y c i ę ż a r a d o ś ć p o c h o d z ą c ą z m i ł o ś c i B o g a ? C z y m ż e j e s t g e h e n n a w o b l i c z u ł a s k i z m a r t w y c h w s t a n i a , k i e d y O n w y r w i e n a s z p o t ę p i e n i a , k i e d y d a t e m u c a ł e m u s k a z i t e l n e m u p r z y o b l e c s ię w n i e s k a z i t e l n o ś ć i k i e d y p o d n i e s i e w c h w a l e c z ł o w i e k a , k t ó r y p o p a d ł w p i e k ł o ? " 3 2 .

T r a d y c j a c h r z e ś c i j a ń s k a u s i ł o w a ł a o d d a w n a z r ó ż n i c o w a ć s a m o p o j ę c i e b o j a ź n i i l ę k u . M ó w i ł a d l a t e g o o b o j a ź n i s y n o w s k i e j (timor filialis) o r a z o b o j a ź n i p ł y n ą c e j z c z c i i s z a c u n k u (timor reverentialis). R o z r ó ż n i e n i e t o p o m a g a d o s t r z e c p a r a d o k s a l n o ś ć l u d z k i e g o d o ś w i a d c z e n i a B o g a : p r a g n i e n i e J e g o b l i s k o ś c i , a r ó w n o c z e ś n i e d o ś w i a d c z e n i e b o j a ź n i . E s c h a t o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a m ó w i j e d n a k o s p r a w a c h , k t ó r e ł a t w o m o g ą s t a ć s ię ź r ó d ł e m p o r a ż a j ą c e g o l ę k u i t r w o g i . P e r s p e k t y w a ś m i e r c i i p r z y s z ł y c h l o s ó w c z ł o w i e k a s i ę g a g ł ę b o k o w j e g o t e r a ź n i e j s z o ś ć . N a d a j e ż y c i u c i ę ż a r g a t u n k o w y . J e s t a p e l e m d o o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a s i e b i e i i n n y c h . M o ż e b y ć ź r ó d ł e m p o g o d n e j n a d z i e i l u b p a r a l i ż u j ą c e g o l ę k u i t r w o g i . W s z y s t k o z a l e ż y o d t e g o , czy s t o i m y w o b l i c z u g r o ź n e g o B o g a o d p ł a t y , czy t e ż m i ł o s i e r n e g o B o g a , k t ó r e m u m i m o p o c z u c i a w ł a s n e j g r z e s z n o ś c i m o ż n a z ufn o ś c i ą p o w i e r z y ć s w ó j los . N a d z i e j a r o d z i s ię z p r z e z w y c i ę ż o n e g o l ę k u . S t r a c h j e s t d o ś w i a d c z e n i e m l u d z k i m d o m a g a j ą c y m s ię p r z e o b r a ż e n i a , s y t u a c j ą e p i k l e t y c z n ą w o ł a j ą c ą o o c a l e n i e . E s c h a t o l o g i a s t r a c h u n i e j e s t w s t a n i e p o m ó c w p r z o b r a ż e n i u l ę k u i t r w o g i . M o ż e t o u c z y n i ć j e d y n i e e s c h a t o l o g i a n a d z i e i . N a d z i e j a p o z w a l a o c z e k i w a ć z u f n o ś c i ą n a n o w o ś ć B o ż e g o ś w i a t a z m a r t w y c h w s t a n i a . D a j e p r z e c z u c i e n i e z w y k ł o ś c i B o g a , J e g o p r z e m o ż n e j m i ł o ś c i i m i ł o s i e r d z i a . N i e c z y n i n i k o g o o f i a r ą l ę k u i t r w o g i . W r ę c z p r z e c i w n i e , w y z w a l a o d n i c h , p r z e o b r a ż a j e w n a d z i e ję, „ a n a d z i e j a z a w i e ś ć n i e m o ż e , p o n i e w a ż m i ł o ś ć B o g a r o z l a n a j e s t w s e r c a c h n a s z y c h p r z e z D u c h a Ś w i ę t e g o , k t ó r y z o s t a ł n a m d a n y " (Rz 5,5).

J e s t r z e c z ą p o w s z e c h n i e z n a n ą , ż e l ę k i c z ł o w i e k a w z m a g a j ą s ię p o d k o n i e c ż y c i a . R o ś n i e n a j c z ę ś c i e j - u w i ę k s z o ś c i - s t r a c h p r z e d ś m i e r c i ą . S a m o s ł o w o „ ś m i e r ć " p r z y p r a w i a o n i e p o k ó j . L e p i e j z a t e m w y k r e ś l i ć j e z w ł a s n e g o s ł o w n i c t w a i n i e p o z w a l a ć i n n y m m ó w i ć n a t e n t e m a t . P o s t a -

28

w ę t ę ł a t w o m o ż n a o d n a l e ź ć w ś r ó d m o ż n y c h i b i e d n y c h , d a w n i e j i d z i ś . C h o r y k r ó l f r a n c u s k i L u d w i k X I c z y n i ł w s z y s t k o , a b y o d d a l i ć m o m e n t ś m i e r c i . O c z e k i w a ł u z d r o w i e n i a o d r e l i k w i i , k t ó r e s p r o w a d z o n o m u z R z y m u , K o n s t a n t y n o p o l a i z R e i m s . W e z w a ł z K a l a b r i i ś w i ę t e g o e r e m i tę, F r a n c i s z k a a P a u l o , a r z u c a j ą c m u s ię d o k o l a n b ł a g a ł , „ b y z e c h c i a ł p r z e d ł u ż y ć m u ż y w o t " . C z y j e s t t o j e d y n i e s t r a c h p r z e d ś m i e r c i ą ? „ L ę k i L u d w i k a X I s ą l ę k a m i c z ł o w i e k a , k t ó r y w i e , ż e j e s t g r z e s z n i k i e m i b o i s ię p i e k ł a " 3 3 . P o c z u c i a s t r a c h u n i e z d o ł a ł a p r z e z w y c i ę ż y ć ś w i a d o m o ś ć , ż e k i e d y ś o d b y w a ł t y l e p i e l g r z y m e k , ż e c z ę s t o s ię s p o w i a d a ł , ż e c z c i ł M a t k ę Bożą i ś w i ę t y c h , ż e b y ł h o j n y d l a k o ś c i o ł ó w i o p a c t w . S i l n i e j s z y w p ł y w w y w a r ł y a p o k a l i p t y c z n e k a z a n i a , w s z e c h o b e c n o ś ć m o t y w u ś m i e r c i i o b r a z y „ s t r a s z n e g o s ą d u " .

Z w r ó c o n o u w a g ę n a fak t , ż e k a t o l i c y u m i e r a j ą c z ę s t o z w i ę k s z y m l ę k i e m n i ż i n n i w i e r z ą c y . P r z y c z y n t e g o s z u k a ć n a l e ż y w p o j m o w a n i u z b a w i e n i a i w y d a r z e ń o s t a t e c z n y c h n a s t ę p u j ą c y c h p o „ s t r a s z n y m sąd z i e " B o ż y m . K a n o n i z o w a n y w 1983 r . k a p u c y n , ś w . L e o p o l d M a n d i ć z P a d w y ( + 1942) w y z n a j e , iż p r z e r a ż a go m y ś l o ś m i e r c i i s ą d z i e : „ Z a w s z e l ę k a ł e m s ię ś m i e r c i . P r z e r a ż a m n i e n i e t y l e r o z p a d c i a ł a , i le r a c z e j m y ś l o s u r o w y m s ą d z i e B o g a , k t ó r y c z e k a n a s p o ś m i e r c i " 3 4 . N i e jest t o p o s t a w a o d o s o b n i o n a .

D o d z i ś z a c h o w a ł y s ię o b r a z y w d o m a c h w i e r z ą c y c h , k t ó r e w p a j a j ą p o c z u c i e w i n y i s t r a c h u . J e d e n z t a k i c h o b r a z ó w n o s z ę w p a m i ę c i o d d z i e c i ń s t w a . O t o m ę ż c z y z n a w s i le w i e k u n a ł o ż u ś m i e r c i : o b o k p o s t a ć p ł a c z ą c e j ż o n y i p r z e s t r a s z o n y c h d w o j g a d z i e c i , k t ó r e s p o g l ą d a j ą n a u m i e r a j ą c e g o . P o te j s a m e j s t r o n i e ł ó ż k a s t o i t a k ż e k s i ą d z m o d l ą c y s i ę n a d c h o r y m . C o ś m ó w i . U s i ł u j e n a k ł o n i ć g o d o s k r u c h y i n a w r ó c e n i a . D a r e m n i e ! Z d r u g i e j s t r o n y ł ó ż k a j e s t o b e c n y o n - s z a t a n , z r o g a m i , o g o n e m , u w o d z i c i e l s k i i t r i u m f u j ą c y . T r z y m a w r ę c e m a l o w i d ł o s p r o ś n e j k o b i e t y ; p o k a z u j e j ą u m i e r a j ą c e m u . T e n o d w r a c a s i ę o d k s i ę d z a , ż o n y i d z i e c i . S k ł a n i a s ię w y r a ź n i e w s t r o n ę z ł e g o d u c h a . N a b l a d e j t w a r z y r y s u j e s ię n i e d o b r y u ś m i e c h . S z a t a n o d n o s i z w y c i ę s t w o . D e c y z j a z o s t a ł a p o w z i ę t a . W y b ó r z o s t a ł d o k o n a n y . J u ż i n n y d i a b e ł c h w y t a z a p o ś c i e l i c i ą g n i e u m i e r a j ą c e g o w s t r o n ę o g n i s t e g o p i e k ł a . R y s u j e s ię o n o w o d d a l i , n a s a m e j g ó r z e o b r a z u , w r a z z u w i j a j ą c y m i s ię s z a t a n a m i i s i e d z ą c y m n a t r o n i e L u c y f e r e m . Ż a r o g n i a z d a j e s ię z b l i ż a ć t u ż d o s a m e g o ł o ż a u m i e r a j ą c e g o . J e s z c z e c h w i l a , a j e g o d u s z a s t a n i e s i ę w ł a s n o ś c i ą p i e k ł a n a z a w s z e p o c h ł a n i a j ą c e g o s w o j e n i e z l i c z o n e of iary . . .

C z y n i e j e s t t o o d l e g ł e e c h o i k o n o g r a f i i , u k a z u j ą c e j w c i ą g u w i e k ó w k o m u n i ę u m i e r a j ą c y c h , t a ń c e ś m i e r c i , s ą d y o s t a t e c z n e i g r o z ę p o t ę p i e n i a ? M a l o w i d ł a i o b r a z k i t e g o r o d z a j u w z m a g a j ą s t r a c h p r z e d ś m i e r c i ą i s ą d e m . T a k a p e d a g o g i a r e l i g i j n a n i e w y c h o w u j e d o n a d z i e i , n i e z a c h ę c a d o u f n o ś c i , p o g o d y d u c h a i s p o k o j n e g o p r z y j ę c i a „ s a k r a m e n t u " ś m i e r c i . W y c z e r p u j e s ię c a ł a w m e c h a n i z m i e o d s t r a s z a n i a . J e j c e l e m j e s t w s t r z ą s a ć s u m i e n i e m w i e r z ą c e g o i d r o g ą l ę k u p r o w a d z i ć d o p o k u t y i n a -

29

w r ó c e n i a . W p s y c h i c e c z ł o w i e k a , z w ł a s z c z a d z i e c k a , z o s t a j e ś l a d p r z e r a ż e n i a . S t r a c h p r z e d p o t ę p i e n i e m s t a j e s ię g ł ó w n y m m o t y w e m p o s t ę p o w a n i a m o r a l n e g o . D o n i e d a w n a w n i e k t ó r y c h s e m i n a r i a c h d u c h o w n y c h t u ż p o k o m u n i i , w c z a s i e p r z e z n a c z o n y m n a d z i ę k c z y n i e n i e , o d m a w i a n o g ł o ś n o m o d l i t w ę , k t ó r a z w r a c a s ię w p r o s t d o C h r y s t u s a : „ P a t r z , j a k k u s r o m o c i e T w o j e j z a p e ł n i a s ię p i e k ł o " !

R a z r o z b u d z o n e l ę k i e s c h a t o l o g i c z n e t r w a j ą w r ó ż n y c h p o s t a c i a c h n a d a l . T r a d y c y j n a e s c h a t o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a n i e p r z e s t a ł a b y ć s z c z e g ó l n y m m i e j s c e m l ę k u p r z e d s ą d e m i p o t ę p i e n i e m , a w t y m s e n s i e -e s c h a t o l o g i ą l ę k u . C z y c h r z e ś c i j a ń s t w o j e s t z n a t u r y s w e j re l ig ią , k t ó r a n i e m o ż e s i ę o b y ć b e z l ę k u ? C z y j e s t re l ig ią , k t ó r a p o t r z e b u j e p e d a g o g i i s t r a c h u ? C z y l ę k n i e p r z e w a ż a w n i e j n a d n a d z i e j ą ? N a d p y t a n i a m i t e g o r o d z a j u n i e m o ż n a p r z e j ś ć o b o j ę t n i e . T o w a r z y s z y ć b ę d ą n a m o n e w d a l s z y c h d o c i e k a n i a c h i p o s z u k i w a n i a c h . P o t r z e b n a j e s t w t y m w z g l ę d z i e g ł ę b o k a i w s z e c h s t r o n n a r e f l e k s j a t e o l o g i c z n a . R o z s z e r z a j ą c s t r a c h , e s c h a t o l o g i a o d d a l a s i ę o d t e g o , c o j e s t s a m y m s e r c e m c h r z e ś c i j a ń s k i e j w i z j i B o g a i z b a w c z e g o d z i e ł a C h r y s t u s a . W y s t a w i a c h r z e ś c i j a ń s t w o n a r a d y k a l n ą k r y t y k ę , z w ł a s z c z a z e s t r o n y t y c h , k t ó r z y c h w i e j ą s ię w w i e r z e , w ą t p i ą , s z u k a j ą i o d c h o d z ą . T y m b a r d z i e j n a l e ż y s z u k a ć w w i e l o w i e k o w e j t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s t w a ś l a d ó w m y ś l e n i a , k t ó r e d a j e n a d z i e j ę i w y z w a l a o d p a r a l i ż u j ą c e g o l ę k u . C h r z e ś c i j a ń s t w o z n a t u r y s w e j j e s t r e l i g i ą n a d z i e i . N a d z i e j a t a w y b i e g a k u e s c h a t y c z n e j p r z y s z ł o ś c i c a ł e g o s t w o r z e n i a B o ż e g o , „ a b y B ó g b y ł w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " ( 1 K o r 15,28). P o c h y l a s ię n a d t y m i s ł o w a m i z e c z c i ą i m o d l i t w ą .

K a ż d e p o s z u k i w a n i e n a u k o w e je s t w j a k i e j ś m i e r z e p o s z u k i w a n i e m s a m e g o s i e b i e i k o r z e n i w ł a s n e j n a d z i e i . E s c h a t o l o g i a n i e j e s t n e u t r a l n ą w i e d z ą n i e m a j ą c ą ż a d n e g o z w i ą z k u z ż y c i e m . M ó w i ą c o n a d z i e i m a m n a m y ś l i t a k ż e m o j ą n a d z i e j ę . P o s z u k i w a n i e s t a j e s ię w y z n a n i e m , m y ś l e n i e m , n a o c z a c h i n n y c h , z w ł a s z c z a t y c h , k t ó r z y p o d z i e l a j ą p o d o b n e r a d o ś c i , o b a w y i n a d z i e j e . J e s t w n a d z i e i c h r z e ś c i j a ń s k i e j n i e z w y k ł e p i ę k n o , k t ó r e n i e z o s t a ł o j e s z c z e w y s t a r c z a j ą c o w y d o b y t e i u k a z a n e . N a d c h o d z i c z a s , a b y c h r z e ś c i j a n i e p r z e s t a l i c z e r p a ć s i ł ę m o b i l i z u j ą c ą z e s t r a c h u i t r w o g i , a z w r ó c i l i s i ę w s t r o n ę e s c h a t o l o g i i n a d z i e i , ku jej p r z e o b r a ż a j ą c e j i p r z e k o n u j ą c e j m o c y - to paramythion tes elpidos — n i e d ł ą c z n e j od „ p r z e k o n u j ą c e j s i ł y m i ł o ś c i " , paramythion tes agapes ( F l p 2,1). „ B ó g j e s t m i ł o ś c i ą " (1J 4,8. 16).

5 . M Y Ś L E N I E I N T E G R U J Ą C E

P r z e j ś c i e o d e s c h a t o l o g i i s t r a c h u d o e s c h a t o l o g i i n a d z i e i ( n a d z i e i t r u d n e j ! ) w y m a g a w e w n ę t r z n e j s z c z e r o ś c i i u c z c i w o ś c i . K a ż d y n o s i w s o b i e c z ą s t k ę l ę k u p r z e d N i e z n a n y m . B o j a ź ń B o ż a j e s t n a z w a n a w P i ś m i e ś w . „ p o c z ą t k i e m m ą d r o ś c i " (Ps 110,10; P r z 9,10). Z a u w a ż m y

30

d o b r z e : t y l k o p o c z ą t k i e m ! N i e c a ł ą m ą d r o ś c i ą a n i n a j w i ę k s z ą m ą d r o ś c i ą w p o s t a w i e c z ł o w i e k a w o b e c B o g a . T e o l o g i a s k a z a n a j e s t n a u s t a w i c z n e k o r y g o w a n i e w ł a s n y c h j e d n o s t r o n n o ś c i . S p o j r z e n i e n a d z i e j e c h r z e ś c i j a ń s t w a u c z y , ż e t a j e m n i c a B o g a j e s t w r ó w n y m s t o p n i u n i e d o s t ę p n a d l a w s z y s t k i c h . P e w n e i n t u i c j e m o g ą b y ć z e p c h n i ę t e n a m a r g i n e s ś w i a d o m o ś c i K o ś c i o ł a , a j e d n a k n i e g i n ą n i g d y c a ł k o w i c i e . P o w r a c a j ą p o n o w n i e , g d y n a d c h o d z i i c h kairos. O b o k s z e r o k i e g o n u r t u t r a d y c j i w y p e ł n i a j ą c e j ś w i a d o m o ś ć o g ó ł u , i s t n i e j ą t a k ż e t r a d y c j e z m a r g i n a l i z o -w a n e , z e p c h n i ę t e w s f e r ę p o d ś w i a d o m o ś c i l u b e g z y s t e n c j i u k r y t e j . I c h t a k ż e n i e w o l n o l e k c e w a ż y ć , j a k t o s ię c z ę s t o d z i a ł o . C z a s e m s ą o n e w s w o i m r d z e n i u b a r d z i e j c h r z e ś c i j a ń s k i e n i ż n u r t t r a d y c j i u p r z y w i l e j o w a n e j i n a z n a c z o n e j s t y g m a t e m o f i c j a l n o ś c i .

C z ł o w i e k j e s t i s t o t ą z d o l n ą d o k o r y g o w a n i a w ł a s n e j d r o g i i s w e g o m y ś l e n i a . D l a c z e g o n i e z d o l n a d o t e g o m i a ł a b y b y ć t e o l o g i a ? Ż a d n a e p o k a n i e d y s p o n u j e g o t o w y m i m o d e l a m i i n t e r p r e t a c y j n y m i , k t ó r e n i e w y m a g a ł y b y s p r o s t o w a n i a , k o r e k t y i u z u p e ł n i e n i a . W r o d z o n y i n s t y n k t p r a w d y , z w a n y i n t u i c j ą , p o w i n i e n t a k ż e m i e ć c o ś d o p o w i e d z e n i a w s p r a w a c h w i a r y . I s t n i e j e a u t e n t y c z n a i n t u i c j a r e l i g i j n a . R z e c z w t y m , ż e m a o n a s w o i c h n a j b a r d z i e j z a g o r z a ł y c h p r z e c i w n i k ó w n a j c z ę ś c i e j w t y c h , k t ó r z y jej n i g d y n i e d o ś w i a d c z y l i . P o s z u k i w a n i e p r a w d y w y m a g a n i e t y l k o s z c z e r o ś c i , a l e r ó w n i e ż o t w a r t o ś c i n a jej r ó ż n o r o d n e p e r c e p cje. S ł a w n y d o k u m e n t z L i m y (1982) p r z y p o m i n a s ł u s z n i e , ż e „ w z a j e m n a o t w a r t o ś ć n i e s i e z s o b ą m o ż l i w o ś ć , i ż D u c h Ś w i ę t y m o ż e p r z e m ó w i ć do j e d n e g o K o ś c i o ł a p r z e z i n t u i c j e d r u g i e g o , through the insights of another"35. W s p ó ł c z e s n a w r a ż l i w o ś ć e k u m e n i c z n a p r z y n a g l a d o s z u k a n i a o d p o w i e d z i w c a ł o k s z t a ł c i e d o ś w i a d c z e n i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o , b ę d ą c e g o n o ś n i k i e m a u t e n t y c z n y c h i n t u i c j i i w a r t o ś c i d u c h o w y c h . P r o b l e m a t y k a d o m i n u j ą c a w c h r z e ś c i j a ń s t w i e z a c h o d n i m w y m a g a k o n f r o n t a cji z w i e l o w i e k o w ą m ą d r o ś c i ą K o ś c i o ł a w s c h o d n i e g o .

U m i e j ę t n o ś ć d o s t r z e g a n i a o b e c n o ś c i i d z i a ł a n i a D u c h a Ś w i ę t e g o w t y m , c o z d a j e s i ę p r z e c z y ć n a s z e j w ł a s n e j t r a d y c j i , j e s t r z e c z ą n i e z m i e r n i e t r u d n ą . W y m a g a o d w a g i i z d o l n o ś c i s c a l a n i a . N i e m a w c h r z e ś c i j a ń s t w i e t e o l o g i i z e w s z e c h m i a r d o s k o n a ł e j . K a ż d a m a s w o j e j e d n o s t r o n n o ś c i i o g r a n i c z e n i a . W y j ś c i e p o z a k r ą g m y ś l e n i a k o n f e s y j n e g o p o z w a l a z d a ć s o b i e s p r a w ę z t e g o f a k t u . D o t y c z y t o r ó w n i e ż s p o s o b u p r z e ż y w a n i a t a j e m n i c y z b a w i e n i a i m y ś l e n i a o n i e j z n a d z i e j ą w k a t e g o r i a c h t e o l o g i c z n y c h . E k u m e n i c z n e o t w a r c i e n a i n n e t r a d y c j e , c z ę s t o z a p o m n i a n e i z m a r g i n a l i z o w a n e , p o z w a l a l e p i e j z r o z u m i e ć i g ł ę b i e j p r z e ż y w a ć p a s c h a l n ą p r a w d ę c h r z e ś c i j a ń s t w a w jej w y m i a r a c h e s c h a t o l o g i c z n y c h .

M e t o d ę c a ł o ś c i o w e g o t r a k t o w a n i a t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j j a k o ź r ó d ł a i n s p i r a c j i m o ż n a b y o k r e ś l i ć m i a n e m m y ś l e n i a „ w e d ł u g c a ł o ś c i " (kath'holori), m y ś l e n i a i n t e g r u j ą c e g o . C e c h u j e j e d ą ż e n i e d o s c a l e n i a t r w a ł y c h w a r t o ś c i , o b e c n y c h i ż y j ą c y c h w p o s z c z e g ó l n y c h t r a d y c j a c h

3 1

w y z n a n i o w y c h . J e s t t o m y ś l e n i e k i e r u j ą c e s ię z a s a d ą w z a j e m n e g o p r z e n i k a n i a s ię ś w i a d o m o ś c i . Z a s a d a t a u k s z t a ł t o w a ł a s ię w s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a u c e o T r ó j c y Ś w i ę t e j (perichóresis), a l e p o w i n n a z n a l e ź ć z a s t o s o w a n i e r ó w n i e ż w ż y c i u i m y ś l e n i u K o ś c i o ł a j a k o w s p ó l n o t y o s ó b . P o j ę c i e perichóresis o z n a c z a w s e n s i e d o s ł o w n y m r u c h c y k l i c z n y , w z a j e m n o ś ć , w y m i a n ę , p r z e n i k a n i e s ię i o t w a r t o ś ć o s ó b . P r z e d r o s t e k peri w s k a z u j e na r u c h „ w o k ó ł " . Choresis ł ą c z y s ię z chora - p r z e s t r z e ń , m i e j s c e o r a z z chorein - i ść, p o s t ę p o w a ć n a p r z ó d , r o b i ć m i e j s c e , z a w i e r a ć . I n n i w i d z ą z w i ą z e k p o j ę c i a perichóresis z chóros - t a n i e c , r u c h w o k ó ł i n n e j o s o b y 3 6 . W s z y s t k i e o d c i e n i e z n a c z e n i o w e s ą z a p r z e c z e n i e m w y ł ą c z n o ś c i i z a m k n i ę c i a w s o b i e . M ó w i ą o c a ł k o w i t e j o t w a r t o ś c i w o b e c i n n y c h , r e c e p t y w n o ś c i i w e w n ę t r z n e j t r a n s p a r e n c j i . P o j ę c i e perichóresis w s k a z u j e t y m s a m y m n a p o t r z e b ę m y ś l e n i a o t w a r t e g o , p r z e n i k a j ą c e g o ś w i a d o m o ś ć i n n y c h , z d o l n e g o d o u c z e n i a s ię, d a w a n i a i b r a n i a . M y ś l e n i e s y m b i o t y c z n e i s c a l a j ą c e m a s z c z e g ó l n i e d o n i o s ł e z n a c z e n i e w o b e c p o d z i a ł u c h r z e ś c i j a ń s t w a . D z i ę k i n i e m u m o ż e r o z w i j a ć s ię t e o l o g i a e k u m e n i c z n a , k t ó r a p o t r a f i k o r z y s t a ć z d u c h o w y c h d ó b r i w a r t o ś c i p o w s t a ł y c h w o b r ę b i e o d m i e n n y c h t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i c h .

P o w i e k a c h r o z p a d a n i a s ię p o c z u c i a j e d n o ś c i d o ś w i a d c z e n i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o n a d s z e d ł c z a s , a b y m y ś l e ć i d z i a ł a ć m a j ą c n a u w a d z e c a ł o k s z t a ł t ż y w e j t r a d y c j i w i a r y ży jące j w j e d n y m K o ś c i e l e C h r y s t u s a : „ w s z y s t k o j e s t w a s z e , w y z a ś C h r y s t u s a , a C h r y s t u s - B o g a " ( 1 K o r 3,22-23). P r o c e s r o z p a d a n i a s ię p o c z u c i a j e d n o ś c i m o ż e b y ć o d w r ó c o n y p r z e z o d z y s k a n i e z m y s ł u c a ł o ś c i i w z a j e m n e j p r z y n a l e ż n o ś c i .

T e o l o g i a e k u m e n i c z n i e o t w a r t a j e s t w i e l k i m w z b o g a c e n i e m . O d s ł a n i a n o w e h o r y z o n t y , u c z y m y ś l e n i a r a z e m z i n n y m i , u w r a ż l i w i a n a w a r t o ś c i d u c h o w e , k t ó r y m i żyją, a t y m s a m y m z b l i ż a , b u d z i z a u f a n i e , w y c h o w u j e d o r o z u m i e n i a i n n o ś c i . O t w a r t o ś ć w o b e c c h r z e ś c i j a ń s k i e j oikouméne j e s t o t w a r t o ś c i ą w z g l ę d e m u n i w e r s a l n y c h w a r t o ś c i c h r z e ś c i j a ń s t w a . B r a k w y o b r a ź n i w s t o s u n k u d o i n n o ś c i z u b o ż a i s p ł y c a n a s z l w ł a s n y s p o s ó b m y ś l e n i a . C h r z e ś c i j a n i n p o w i n i e n b y ć c z ł o w i e k i e m , k t ó r y p o t r a f i s t a ć w d r z w i a c h w s p ó l n e g o d o m u , o t w a r t y c h n a i n n o ś ć i r ó ż n o r o d n o ś ć . T a k a o t w a r t o ś ć n i e m o ż e p o z o s t a ć b e z w p ł y w u n a s a m s t y l m y ś l e n i a t e o l o g i c z n e g o . U c z y k r y t y c y z m u w o b e c s a m e g o s i e b i e , u ś w i a d a m i a p o t r z e b ę p r z e n i k a n i a s i ę ś w i a d o m o ś c i , s k ł a n i a d o k r y t y c z n e j r e c e p c j i w a r t o ś c i d u c h o w y c h ż y j ą c y c h w i n n y c h K o ś c i o ł a c h . B a r d z i e j c e n i s ię w ó w c z a s w s p ó l n e d o b r o c h r z e ś c i j a ń s k i e , w s p ó l n ą m ą d r o ś ć i d u c h o w e d o ś w i a d c z e n i e K o ś c i o ł ó w w p r z e ż y w a n i u z b a w c z e j t a j e m n i c y C h r y s t u s a i D u c h a Ś w i ę t e g o .

T e o l o g j e s t z a z w y c z a j o p ó ź n i o n y w s t o s u n k u d o p a s c h a l n e g o d o ś w i a d c z e n i a l u d z i ś w i ę t y c h i p r z e n i k n i ę t y c h m o c ą D u c h a . S a m p r z e ż y w a j ą c t o , o c z y m p i s z e , u s i ł u j e z m n i e j s z y ć t o o p ó ź n i e n i e . K t o z g ł ę b i a z m i ł o ś c i ą t a j e m n i c ę C h r y s t u s a w l u d z i a c h , w s o b i e i w ś w i e c i e , t e n ma u d z i a ł w d o ś w i a d c z e n i u ś w i ę t y c h . W c h o d z i w ś w i a t w i e l k i e j t r a d y c j i

32

d u c h o w o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , n i e o d ł ą c z n e j o d k a ż d e j a u t e n t y c z n e j t e o logi i . S t ą d w n a s z y c h d a l s z y c h r o z w a ż a n i a c h b ę d z i e m y s z c z e g ó l n i e w r a ż l i w i n a d o ś w i a d c z e n i e i n a d z i e j ę l u d z i ś w i ę t y c h , k t ó r z y d o z n a l i p r z e o b r a ż a j ą c e g o d z i a ł a n i a m o c y z m a r t w y c h w s t a ł e g o C h r y s t u s a .

6 . T R U D N O Ś C I T E R M I N O L O G I C Z N E

P r z e d m i o t e m n a s z y c h r o z w a ż a ń j e s t n a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . P o w s z e c h n e z b a w i e n i e n i e m o ż e b y ć d o k t r y n a l n y m p e w n i k i e m . P o w i n n o p o z o s t a ć p r z e d e w s z y s t k i m s ferą n a d z i e i , d u c h o w e g o z m a g a n i a i m o d l i t w y . N i e o p o w i a d a m się z a n a u k ą o a p o k a t a s t a z i e , r o z u m i a n e j j a k o k o n i e c z n o ś ć z b a w i e n i a p o w s z e c h n e g o . S ł u s z n i e m o ż n a k r y t y k o w a ć w t a k p o j m o w a n e j d o k t r y n i e je j u k r y t y d e t e r m i n i z m s o t e r i o l o g i c z n y ( „ w s z y s c y m u s z ą b y ć z b a w i e n i " ) .

Z w o l e n n i c y a p o k a t a s t a z y j a k o d o k t r y n y c z e r p a l i a r g u m e n t y z a s w e g o r o d z a j u k o n i e c z n o ś c i ą z b a w i e n i a p o w s z e c h n e g o z r ó ż n y c h ź r ó d e ł . O d w o ł y w a l i s i ę d o P i s m a św. i t r a d y c j i , d o c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a u k i o B o g u i J e g o p r z y m i o t a c h o b j a w i o n y c h w C h r y s t u s i e o r a z d o p e w n y c h p r z e s ł a n e k r o z u m o w y c h . W y k a z y w a l i , i ż n a u k a o w i e c z n o ś c i p i e k ł a w p r o w a d z a n i e p r z e z w y c i ę ż a l n y d u a l i z m w d z i e j e s t w o r z e n i a o r a z p r z e c z y m i ł o s i e r d z i u i m i ł o ś c i B o g a . P r z y j m o w a l i j e d y n i e k a r ę o o g r a n i c z o n y m t r w a n i u , k t ó r e j c e l e m j e s t o c z y s z c z e n i e i n a w r ó c e n i e . N i e s p o s ó b w y l i c z y ć t u w s z y s t k i c h m o t y w ó w w r o z u m o w a n i u p o s z c z e g ó l n y c h a u t o r ó w . W y s t a r czy o d w o ł a ć s ię d o i s t n i e j ą c y c h o p r a c o w a ń , w k t ó r y c h z o s t a ł y o n e u g r u n t o w a n e i p o d d a n e o c e n i e k r y t y c z n e j 3 7 . W swoje j t r a d y c y j n e j f o r m i e n a u k a o a p o k a t a s t a z i e c z ę s t o k r y j e w s o b i e m o t y w k o n i e c z n o ś c i z b a w i e n i a , w y n i k a j ą c e g o n i e m a l a u t o m a t y c z n i e z t a k i c h p r z y m i o t ó w B o g a j a k m i ł o ś ć , d o b r o ć i m i ł o s i e r d z i e , z f a k t u o d k u p i e n i a o r a z z e s c h a t o log iczne j c e l o w o ś c i c a ł e g o s t w o r z e n i a . J a k o t a k a , t e o r i a t a n a r a ż o n a j e s t na n i e b e z p i e c z e ń s t w o n i e l i c z e n i a s ię w w y s t a r c z a j ą c e j m i e r z e z w o l n o ś cią s t w o r z e ń r o z u m n y c h . N i c d z i w n e g o , ż e b y ł a o n a n i e j e d n o k r o t n i e p r z e d m i o t e m k o n t r o w e r s j i . Z d e c y d o w a n a w i ę k s z o ś ć t e o l o g ó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h o d n o s i ł a s ię d o t a k r o z u m i a n e j n a u k i o a p o k a t a s t a z i e z r e z e r w ą l u b k a t e g o r y c z n i e j ą o d r z u c a ł a . K t o z n a d z i e j e t y c h k o n t r o w e r s j i , p r z y z n a , że j e s t w n i c h d u ż o n i e j a s n o ś c i p o j ę c i o w y c h i t e r m i n o l o g i c z n y c h , a w k o n s e k w e n c j i t a k ż e w i e l e n i e p o r o z u m i e ń .

P o s ł u g u j ą c s ię k a t e g o r i a m i f i lozof i i n e o p l a t o ń s k i e j , O r y g e n e s g ł o s i ł z b a w i e n i e p o w s z e c h n e u k r e s u c a ł e g o c y k l u o c z y s z c z e ń i o ś w i e c e ń . C h c i a ł u k a z a ć p e w n o ś ć l u b w r ę c z k o n i e c z n o ś ć t e g o z b a w i e n i a . W i e l u t e o l o g ó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h r ó ż n y c h w y z n a ń u s i ł o w a ł o i ść p o d o b n ą d r o g ą , p r z e z w y c i ę ż a j ą c c o n a j w y ż e j p o z o s t a ł o ś c i s y s t e m u n e o p l a t o ń s k i e g o . D r o g a n a d z i e i j e s t b a r d z i e j w ł a ś c i w a . J e s t o n a d r o g ą d u c h o w o ś c i , so l i d a r n o ś c i w s z y s t k i c h l u d z i , p o w s z e c h n e g o w s p ó ł c z u c i a i m o d l i t w y o z b a -

33

w i e n i e w s z y s t k i c h . U k a ż e m y n i e b a w e m , i ż w c h r z e ś c i j a ń s t w i e n a d a l żyje t a n a d z i e j a . W o l n o m o d l i ć s ię o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h . W o l n o s p o d z i e w a ć s ię t e g o z b a w i e n i a o d m i ł o s i e r n e g o B o g a , k t ó r e g o o b l i c z e z a j a ś n i a ł o w J e z u s i e C h r t y s t u s i e . Z b a w i e n i e j e s t d a r e m , a n i e k o n i e c z n o ś c i ą . T r u d n o ś ć t ę w y c z u w a ł o w i e l u m y ś l i c i e l i i t e o l o g ó w . C h o ć w z a s a d z i e o p o w i a d a l i s ię o n i m n i e j l u b w i ę c e j w y r a ź n i e z a e s c h a t o l o g i c z n y m u n i w e r s a l i z m e m z b a w i e n i a ( „ w s z y s c y b ę d ą z b a w i e n i " ) , r ó w n o c z e ś n i e j e d n a k o d ż e g n y w a l i s ię o d t e o r i i a p o k a t a s t a z y j a k o k o n i e c z n o ś c i ( m i n . N . B i e r d i a j e w , K . B a r t h , J .A.T. R o b i n s o n ) .

W p o s z u k i w a n i u w ł a ś c i w e g o p o d e j ś c i a d o t a k t r u d n e g o z a g a d n i e n i a , n i e z w y k l e c e n n y c h i n s p i r a c j i d o s t a r c z a t r a d y c j a c h r z e ś c i j a ń s t w a w s c h o d n i e g o . P o z w a l a o n a o d r ó ż n i ć a p o k a t a s t a z ę j a k o d o k t r y n ę (Oxyg è n e s , G r z e g o r z z N y s s y , S . B u ł g a k o w ) o r a z a p o k a t a s t a z ę j a k o d u c h o w o ś ć n a d z i e i , m o d l i t w y i o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a z b a w i e n i e w s z y s t k i c h . J e s t t o b a r d z o w a ż n e r o z r ó ż n i e n i e . P o z w a l a u n i k n ą ć w i e l u n i e j a s n o ś c i i n i e p o r o z u m i e ń . W y d a j e s ię s ł u s z n i e j s z e n i ż p r o p o n o w a n e p r z e z E . D e a -k a r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y d o k t r y n ą o a p o k a t a s t a z i e ( k o n i e c z n o ś c i z b a w i e n i a w s z y s t k i c h ) a u n i w e r s a l i z m e m , czy l i e g z y s t e n c j a l n y m p r z e ś w i a d c z e n i e m o f a k c i e p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a w C h r y s t u s i e ( „ w s z y s c y b ę d ą z b a w i e n i " ) 3 8 . S a m D e a k p r z y z n a j e z r e s z t ą , ż e w p r o w a d z i ł t o r o z r ó ż n i e n i e p o d w p ł y w e m p o g l ą d ó w K . B a r t h a , a b y u s u n ą ć n i e p o r o z u m i e n i a p r z e z n i e w y w o ł a n e , a z a r a z e m d o t r z e ć d o p o d s t a w o w e j i n t u i c j i w i e l k i e g o t e o l o g a 3 9 . Z d a j e o n s o b i e t a k ż e s p r a w ę z t e g o , ż e n i e j e s t r z e c z ą ł a t w ą z a s t o s o w a ć t o r o z r ó ż n i e n i e d o p o g l ą d ó w p o s z c z e g ó l n y c h a u t o r ó w , c h o ć z d r u g i e j s t r o n y u w a ż a j e z a u z a s a d n i o n e , a n a w e t k o n i e c z n e . C z a s e m o b y d w a s t a n o w i s k a m o g ą r z e c z y w i ś c i e w z a j e m n i e p r z e p l a t a ć s ię, z b l i ż a ć s ię d o s i e b i e l u b w r ę c z u t o ż s a m i a ć z e s o b ą n a w e t w p o g l ą d a c h t y c h ] s a m y c h t e o l o g ó w .

R o z r ó ż n i e n i e p o m i ę d z y n a u k ą o a p o k a t a s t a z i e a k o n c e p c j ą u n i w e r - i s a l i s t y c z n ą n i e p o j a w i a s ię w t e o l o g i i w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e j . R ó w n i e ż w o d n i e s i e n i u d o a u t o r ó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h X X w . t r u d n o je s t z c a ł ą p e w - ; n o ś c i ą u s t a l i ć , k t o z n i c h w y r a ź n i e o p o w i a d a s ię z a r a d y k a l n ą d o k t r y n ą o a p o k a t a s t a z i e , r o z u m i a n ą j a k o k o n i e c z n o ś ć z b a w i e n i a w s z y s t k i c h s t w o r z e ń r o z u m n y c h , j a k b y n i e z a l e ż n i e o d i c h w o l n o ś c i 4 " . W z a s a d z i e n a w e t a u t o r z y n a j b a r d z i e j r a d y k a l n i n i e n e g u j ą w o l n e j d e c y z j i i s t o t s t w o - i r z o n y c h , l ecz p o d k r e ś l a j ą r a c z e j z w y c i ę s k i c h a r a k t e r ł a s k i i m i ł o ś c i B o - j ga . B ó g p o t r a f i s p r a w i ć w s p o s ó b s o b i e w i a d o m y , ż e c z ł o w i e k p r a g n ą ć b ę d z i e w o s t a t e c z n o ś c i t e g o , c z e g o c h c e i p r a g n i e j e g o S t w ó r c a . W o l n o ś ć n i e j e s t w a r t o ś c i ą a b s o l u t n ą , l ecz r e l a c y j n ą . M a o n a i s t o t n e o d n i e s i e n i e d o d z i a ł a ń B o g a . J a k o d a r s a m e g o S t w ó r c y , k s z t a ł t u j e s ię w e w s p ó ł d z i a ł a n i u z ł a s k ą B o g a , u p r z e d z a j ą c ą i w y c h o d z ą c ą jej s t a l e n a p r z e c i w . Ł a s k a n i e n i s z c z y w o l n o ś c i , l ecz p r o w a d z i z c a ł ą ł a g o d n o ś c i ą d o w y b o r u n a j w y ż s z e g o d o b r a . W o b e c t e g o s a m o p o j ę c i e k o n i e c z n o ś c i , m a j ą c e , j a k o n a j b a r d z i e j w y r a ź n a c e c h a d o k t r y n y o a p o k a t a s t a z i e , o d r ó ż n i ć j ą o d e s -

34

c h a t o l o g i c z n e g o u n i w e r s a l i z m u , w y d a j e się p r o b l e m a t y c z n e i w z g l ę d n e . J a k z o b a c z y m y p ó ź n i e j , jeden z n a j w y b i t n i e s z y c h t e o l o g ó w p r a w o s ł a w n y c h X X w., S . B u ł g a k o w , s t a n o w c z o b r o n i p r a w a d o g ł o s z e n i a a p o k a -tastazy j a k o d o k t r y n y , a r ó w n o c z e ś n i e pozosta je b a r d z o w r a ż l i w y n a t a jemnicę l u d z k i e j w o l n o ś c i . Z a r z u t d e t e r m i n i z m u e s c h a t o l o g i c z n e g o i k o n i e c z n o ś c i z b a w i e n i a p o j a w i a się d o p i e r o u k r y t y k ó w s t a n o w i s k a d a n e go a u t o r a .

P o d k r e ś l a m y r a z jeszcze, że w n a s z y c h d o c i e k a n i a c h c e n t r a l n e miejsce z a j m u j e p a s c h a l n a t a j e m n i c a ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a . P o n a d w s z e l k i e a r g u m e n t y s t a w i a m y p a s c h a l n ą „ l o g i k ę " samego B o g a , u j a w n i o n ą w d z i e l e o d k u p i e n i a d o k o n a n y m p r z e z C h r y s t u s a 4 1 . N i e p ó j d z i e m y w n i c h ś l a d e m k o n c e p c j i K . B a r t h a ( C h r y s tus - j e d y n y W y b r a n y , a z a r a z e m j e d y n y O d r z u c o n y p r z e z B o g a z p o w o d u n a s z y c h w i n ) a n i z b l i ż a j ą c e g o się d o ń w e w c z e ś n i e j s z y c h poglą-, d a c h H . U . v o n B a l t h a s a r a . N a u w a g ę zasługuje j e d n a k c h r y s t o c e n t r y z m o b y d w u w s p o m n i a n y c h m y ś l i c i e l i , w s k a z u j ą c y n a is totne z n a c z e n i e t a j e m n i c y K r z y ż a i z b a w c z e g o d z i e ł a C h r y s t u s a .

Z e w z g l ę d u n a t r u d n o ś c i t e r m i n o l o g i c z n e n a j b a r d z i e j sensowne w y d a j e się o d r ó ż n i e n i e a p o k a t a s t a z y j a k o d o k t r y n y o d a p o k a t a s t a z y jako n a d z i e i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . Jest t o r o z r ó ż n i e n i e , k t ó r y m posługują się r ó w n i e ż w s p ó ł c z e ś n i t e o l o g o w i e p r a w o s ł a w n i (m.in. P . E v d o k i m o v o r a z O . C l e m e n t ) . N i e s k ł a n i a ono d o o p o w i e d z e n i a się z a d o k t r y n a l n ą p e w n o ś c i ą , lecz z a e g z y s t e n c j a l n y m p r z e ś w i a d c z e n i e m c h r z e ś c i j a n i n a o z a s a d n o ś c i s p o d z i e w a n i a się e s c h a t o l o g i c z n e j p o w szechności z b a w i e n i a .

1 J. D e l u m e a u , La peur en Occident (XIVe-XVIIIesiècles). Une cité assiégée. Paris 1978; p rzekł . niem.: Angst im Abendland. Die Geschichte kollektiver Ängste im Europa des 14.bis 18. Jahrhunderts (übers, v. M o n i k a H ü b n e r u.a.). Bd 1-2, Reinbek 1985; przekł . pol. Strach w kulturze Zachodu XIV-XVIII w. Przekł. A. Szymanowski , Warszawa 1986. Zob. zwłaszcza rozdział VI: Oczekiwanie Boga oraz rozdział VII: Szatan. Por . t akże J. D e l u m e a u , Le péché et la peur. La culpabilisation en Occident, XIIF-XVIIe siècles, Par is 1984.

2 W odniesieniu do Anglii la t 1560-1660 zob. B.W. Bali , A Great Expectation, Leiden 1975, s. 160-177.

3 Cyt. D.Korn, Das Thema des jüngsten Tages in der deutschen Literatur des 17. Jahrhunderts, Tübingen 1957, s. 26-27; J. Delumeau, Strach..., s. 196.

4 R. Baxter , The Saints' Everlasting Rest, London 1649, s. 791, 837. Zob. także B.W. Ball, jw., s. 28-29.

5 J. D e l u m e a u , Strach..., s. 197. 6 Zob. J. Levron, Le Diable dans l'art., P a r i s 1935, s. 14-18;

J. Delumeau, Strach..., s. 220. 7 Por. J. D e l u m e a u , Strach..., s. 221 nn.

35

8 Tamże, s. 226. 9 Tamże, s. 26.

10 Por. zwłaszcza: Le péché et la peur (zob. wyżej przypis 1). 1 1 J. Delumeau, Strach...,s. 203 nn. 1 2 Tamże, s. 210-211. 1 3 Zob. tamże, s. 207-213. 1 4 Cyt za J. Delumeau, Strach..., s. 209. 1 5 Tamże. 16 Zob. E. Lanne, Le jugement dernier dans l'art. „I s t ina" 3:1956, s.

153-181; H. S k r o b u c h a , Zur Ikonographie des „Jüngsten Gerichts" in der\ russischen Ikonenmalerei, „ K i r c h e im O s t e n " 5:1962, s.51-74; A. G r a b a r , Lat réprésentation des „peuples" dans les images du jugement dernier en Europe orientale, „Byzant ion" 50:1980, 186-197.

17 S. Zizania, Kazanie S. Cyryla patriarchy jerozolimskiego o antykryście, Wilno brw. (w języku b i a ł o r u s k i m u k a z a ł o się w 1596 r., bez p o d a n i a miejsca wydania) . W XVII w. polemiści p r a w o s ł a w n i w Polsce często nawiązywal i do tego wątku, aby przeciwstawić się n a u c e o prymacie papiesk im. O m o t y w i e , Antychrys ta w okresie s t a r o r u s k i m zob. R. Mazurkiewicz, Eschatologia Rusi Kijowskiej, w: Dzieło chrystianizacji Rusi Kijowskiej i jego konsekwencje w kulturze Europy, L u b l i n 1988, s. 56,78,84-85.

1 8 Zob. zwł. tzw. Kirillova Kniga (1644). 19 A. Hauke-Ligowski , Od „Świętej Rusi" do imperium rosyjskiego. Ducho

wość rosyjska w epoce przełomu, „ Z n a k " 34:1982, nr 331, 483-496, cyt. s. 492. 20 The Russian Old Ritualists w: Ecumenical Exercise II, Ed. by

G.F.Moede. F a i t h a n d O r d e r P a p e r No. 58, Geneva 1971, s. 16-36, cyt. s 26 ( = r e p r i n t from „The E c u m e n i c a l Review" 23, 1971, nr 3).

21 Zob. N. Berdiaev, Russkaja ideja. Osnovnye problemy russkoj myśli XIX vieka i naćala XXvieka, P a r i s 1971, s. 15-16; Hauke-Ligowski , dz. cyt., s. 493.

2 2 Zob. N. Paprocki , Bieguni, EK t. II, Lubl in 1976, s. 527-528 2 3 Spośród p r a c poświęconych s tarowiercom zob. K. Dębiński , Raskoł

i sekty prawosławnej Cerkwi rosyjskiej, Warszawa 1910; W.P. Milovodov, Staro-obriadëestvo w proślom i nastojaśćem, Moskwa 1969; H. Paprocki , Bezpopow-cy. EK t. II, 349-351; tenże, Białokrynicka Cerkiew, tamże, 366-367; tenże, Biegłopopowcy, tamże, 526.

24 V.S. Solov'ev, Kratkaja povest' ob Antichriste w: Sobranije soćinenij V.S. Solov'eva. t. 10. Fotot ip . izd. Brjussel' 1966, s. 193-221; przekł. pol. W. Sołowjow, Wybór pism, t.2, P o z n a ń 1988, s. 122-150.

20 Zob. H. Paprocki , Chrystus i książę tego świata. Apokaliptyczna wizja Dostojewskiego. „Więź" 25:1982, nr 6, s. 81-98. W lęku przed „s t rasznym sąd e m " żył K. Leont iew (1831-91). Również N. Gogol (1809-52) widział świat w perspektywie apokal iptycznej , co p o m a g a zrozumieć motywy jego z a ł a m a n i a i życiowego d r a m a t u . Zob. P. Evdokimov, Le Christ dans la pensée russe, Par i s 1970, s. 50, 102.

2 6 N. Berdiaev, dz. cyt. s. 10. 27 Por. j e d n a k N. Gorodetzky, The Humiliated Christ in Modem Russian

Thought, L o n d o n 1973. 2 8 N. Berdiaev, dz. cyt., s. 10. Decydującą rolę w skażeniu o b r a z u Boga

i Chrys tusa w chrześci jaństwie rusk im i rosyjskim przypisuje się Josifowi

36

z Wołokołamska (1439-1515). Był on zwolennik iem chrześci jaństwa surowego, ściśle związanego z p a ń s t w e m , obawiającego się prze jawów ludzkie j wolności, nie wahającego się uciekać do t o r t u r i kaźni heretyków. Przec iwnik iem tej tendencj i był Św. Nil Sorski ( + 1508), głoszący p o t r z e b ę rozumienia chrześci jaństwa bardzie j d u c h o w o i mistycznie, obrońca wolności Kościoła od władzy świeckiej, przec iwnik p r z e ś l a d o w a n i a i t o r t u r o w a n i a heretyków, głosiciel religi jnych ideałów hezychazmu. Zob. G.A. Maloney. The Russian Hesychasm. The Spirituality of Nil Sorsky, T h e H a g u e 1973.

29 Zob. S. Bulgakov, Nevesta Aga ca. O bogocelovecestve, ćast ' III, Par iż 1945, offset ed. W e s t m e a d 1971, s. 513 nn. ; P. Evdokimov, Prawosławie, Warszawa 1964, s. 362. 370.

30 J. Klinger, O istocie prawosławia, Wybór pism. W a r s z a w a 1983, s. 70. 3 1 Sermo 38, w: Isaac le Syrien, Oeuvres spirituelles, P a r i s 1981, s. 227. 32 Sermo 58 i 59, tamże, s. 317, 325. 3 3 J. D e l u m e a u , Strach..., s. 13. 34 Cyt. za W. B ü h l m a n n , Leben, Sterben, Leben. Fragen um Tod und

Jenseits, G r a z 1985, s. 148-149. 35 Openness to each other holds that the possibility the Spirit may well

speak to one church through the insights ofanother, Ministrynr 54 w: Baptism, Eucharist and Ministry (Fai th and Order P a p e r No. 111), Geneva 1982, s. 32.

36 Por. G.L. Prest ige, God in Patristic Thought, L o n d o n 1952, s. 291-299. 3 7 Zob. E. Deak, Apokatastasis, T o r o n t o 1977, s. 20-254. 3 8 Tamże, s. 256,329,346-347. W i n n y m miejscu a u t o r ten mówi nie tylko

0 „egzystencjalnym p r z e k o n a n i u " (existential conviction, existential belief), ale nazywa je „doktryną o powszechnym z b a w i e n i u " (s. 271,277,278).

3 9 Tamże s.86-87, 106-113, 257, 258-259. 4 0 E. D e a k (dz.cyt., s. 259) w y m i e n i a G. Papiniego, A. F ü n n i n g a

1 R. Seeberga, nie w s p o m i n a j e d n a k ani słowem p r a w o s ł a w n e g o teologa S. Bułgakowa, który zdecydowanie opowiedział się za dokt ryną o a p o k a t a s t a zie, równocześnie akcentu jąc rolę wolności s tworzenia przed obliczem Stwórcy. Powód jest chyba ten, że najważniejsze dzieło Bułgakowa, Nevesta Agnca (Paris 1945), zawierające najpełniejszy wyraz jego poglądów na a p o k a t a s t a z ę , zostało przełożone na język f rancuski dopiero w 1984 r. Zob. rozdział III niniejszego s tudium.

4 1 Zob. W. Hryniewicz, Chrystus, nasza Pascha, Lubl in 1982; tenże, Nasza Pascha z Chrystusem, Lubl in 1987; tenże, Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata, Lubl in 1989.

III. NADZIEJA, KTÓRA NIE WYGASŁA W CIĄGU WIEKÓW

Wybaw nas dla siebie samego (Ba 2,14)

A p o k a t a s t a z ą n a z w a n o j u ż w e w c z e s n y m c h r z e ś c i j a ń s t w i e p r z e ś w i a d c z e n i e o m o ż l i w o ś c i o s t a t e c z n e g o p r z y w r ó c e n i a w s z y s t k i c h s t w o r z e ń d o s t a n u p r z y j a ź n i i z j e d n o c z e n i a z B o g i e m . E t y m o l o g i c z n i e , r z e c z o w n i k apokatâstasis p o c h o d z i od c z a s o w n i k a apokathistemi: p r z y w r ó c i ć , n a p r a w i ć , u z d r o w i ć , o d n o w i ć 1 . W i a r a w m o ż l i w o ś ć d e f i n i t y w n e g o o d n o w i e n i a i p o w s z e c h n e g o p o j e d n a n i a z B o g i e m je s t r ó w n o c z e ś n i e w y r a z e m n a d z i e i n a o s t a t e c z n e z w y c i ę s t w o d o b r a w c a ł y m w s z e c h ś w i e c i e 2 .

N a d z i e j a n a p o w s z e c h n e z b a w i e n i e n i g d y n i e w y g a s ł a w c h r z e ś c i j a ń s t w i e . O p o w i a d a l i s i ę z a n i ą , w r ó ż n e j f o r m i e , p i s a r z e i O j c o w i e K o ś c i o ł a , a w p ó ź n i e j s z y c h w i e k a c h m i s t y c y i w y b i t n i t e o l o g o w i e r ó ż n y c h w y z n a ń c h r z e ś c i j a ń s k i c h . T r z e b a w s ł u c h a ć s i ę w t e n n i e u s t a n n i e p o w r a c a j ą c y g ł o s n a d z i e i . D y s k u s j a n a d t y m z a g a d n i e n i e m m i a ł a w c iąg u w i e k ó w c h a r a k t e r k o n t r o w e r s y j n y . N a o g ó ł p o z o s t a w a ł a o n a r a c z e j n a p e r y f e r i a c h ś w i a d o m o ś c i t e o l o g i c z n e j , o d c z a s u d o c z a s u j e d y n i e d a j ą c w y r a ź n i e z n a ć o s o b i e . W p o n i ż s z y c h r o z w a ż a n i a c h c h o d z i j e d y n i e o u k a z a n i e w a ż n i e j s z y c h ś w i a d e c t w o n a d z i e i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a , i s t n i e j ą c y c h w t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j o d s a m e g o p o c z ą t k u . W i e l e s p r a w n i e d o c z e k a ł o s i ę j e s z c z e z a d o w a l a j ą c e g o n a ś w i e t l e n i a i w ł a ś c i w e j o c e n y . P o m o c n e s ą j u ż i s t n i e j ą c e o p r a c o w a n i a h i s t o r i i z a g a d n i e n i a o r a z p r ó b y b i l a n s u 3 .

1 . P R O B L E M A P O K A T A S T A Z Y W E W C Z E S N Y M C H R Z E Ś C I J A Ń S T W I E

N u r t s o t e r i o l o g i c z n o - e s c h a t o l o g i c z n e g o u n i w e r s a l i z m u z a r y s o w u j e s ię w m y ś l i p a t r y s t y c z n e j w r a z z d z i a ł a l n o ś c i ą p i s a r s k ą K l e m e n s a z A l e k s a n d r i i (150-215) . G ł o s i ł o n , ż e w s z y s t k i e k a r y w ż y c i u p o z a g r o b o w y m m a j ą c h a r a k t e r d u c h o w y , o c z y s z c z a j ą c y i l e c z n i c z y 4 . P r o c e s o c z y s z c z e n i a o b e j m u j e w s z y s t k i c h l u d z i . N i e o g r a n i c z a s ię j e d y n i e d o p e w n y c h w i n . P o g l ą d y K l e m e n s a n i e s ą j e s z c z e o b c i ą ż o n e k o s m o l o g i c z n y m p o j ę c i e m w i e c z n e g o p o w r o t u „ e o n ó w " , czy l i d ł u g i c h e p o k

38

w d z i e j a c h ś w i a t a , u m o ż l i w i a j ą c y c h z b a w i e n i e p o w s z e c h n e u k r e s u c a ł e g o c y k l u o c z y s z c z e ń i o ś w i e c e ń . W o l n e s ą o d k a t e g o r i i z a c z e r p n i ę t y c h z f i lozofi i n e o p l a t o ń s k i e j . P o w s z e c h n e z b a w i e n i e j a w i s ię u n i e g o p o p r o s t u j a k o s p e ł n i e n i e B o ż y c h o b i e t n i c 5 .

W ł a ś c i w y m i n i c j a t o r e m i d e i , k t ó r a p o w r a c a ć b ę d z i e s t a l e w d z i e j a c h c h r z e ś c i j a ń s t w a , j e s t O r y g e n e s , n a j b a r d z i e j g e n i a l n y i o d w a ż n y m y ś l i c i e l p i e r w s z y c h w i e k ó w . N i e r o z w i n ą ł o n s y s t e m a t y c z n e j n a u k i o a p o k a t a s t a z i e . W z m i a n k i o n i e j p o j a w i a j ą s ię w i e l o k r o t n i e w t o k u r o z w i j a n i a i n n y c h w ą t k ó w . Ź r ó d ł e m d o d a t k o w y c h t r u d n o ś c i s t a ł o s i ę p ó ź n i e j t o , ż e w j e g o p o g l ą d a c h m y ś l o a p o k a t a s t a z i e ł ą c z y s ię z t e o r i ą o p r e e g z y s t e n c j i d u s z i u p a d k u i s t o t d u c h o w y c h .

I s t o t n e z n a c z e n i e p r z y p i s u j e O r y g e n e s P a w i o w e j m y ś l i o B o g u , k t ó r y b ę d z i e „ w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " ( 1 K o r 15,28) 6 . „ P o u j a r z m i e n i u i p o k o n a n i u n i e p r z y j a c i ó ł d o b r o ć B o ż a z a p o ś r e d n i c t w e m C h r y s t u s a p o w o ł a d o j e d n e g o k r e s u c a ł e s t w o r z e n i e . [...] Z a w s z e b o w i e m k o n i e c p o d o b n y j e s t d o p o c z ą t k u ; a z a t e m j a k j e d e n j e s t k r e s w s z y s t k i c h r z e c z y , t a k s a m o n a l e ż y p r z y j ą ć j e d e n p o c z ą t e k w s z y s t k i e g o . I j a k j e d e n k r e s w i e l u r z e c z y , t a k o d j e d n e g o p o c z ą t k u w y w o d z ą s ię l i c z n e r ó ż n i c e i r ó ż n o r o d n o ś c i , k t ó r e p r z e z d o b r o ć B o ż ą , p r z e z p o s ł u s z e ń s t w o C h r y s t u s a i j e d n o ś ć D u c h a Ś w i ę t e g o s ą z p o w r o t e m p r z y w o ł y w a n e d o j e d n e g o k r e s u , k t ó r y d o p o c z ą t k u j e s t p o d o b n y " 7 . W k o n c e p c j i O r y g e n e s a w ą t e k c h r y s t o l o g i c z n y j e s t n i e o d d z i e l n y o d w a t k a p n e u m a t o l o g i c z n e g o , t a k j a k k r e s j e s t p o d o b n y ( w swoje j j e d n o ś c i i c a ł o ś c i ) d o p o c z ą t k u s t w o r z e n i a . „ P o d d a n i e C h r y s t u s a O j c u u k a z u j e s z c z ę ś c i e n a s z e g o s p e ł n i e n i a o r a z p r z e d s t a w i a z w y c i ę s t w o p o d j ę t e g o p r z e z e ń d z i e ł a " 8 . W p o d d a n i u n i e p r z y j a c i ó ł S y n o w i B o ż e m u O r y g e n e s d o s t r z e g a „ d o b r o p o d d a n y c h i o d k u p i e n i e z g u b i o n y c h " 9 .

T u d o t y k a m y b a r d z o i s t o t n e g o w ą t k u , z w i ą z a n e g o z m y ś l ą o w o l n o ś c i i s t o t s t w o r z o n y c h . „ Ś w i a t z o s t a n i e p o d d a n y B o g u n i e w s k u t e k j a k i e j ś k o n i e c z n o ś c i p r z y m u s z a j ą c e j d o p o d d a n i a , a n i n i e p r z e m o c ą , l e c z d z i ę k i s ł o w u , r o z u m o w i , w i e d z y i z a c h ę t o m z e s t r o n y l e p s z y c h i s t o t , d z i ę k i d o s k o n a ł y m n a u k o m , a t a k ż e n a s k u t e k s t o s o w n y c h i o d p o w i e d n i c h g r ó ź b , s ł u s z n i e w i s z ą c y c h n a d t y m i , k t ó r z y p o g a r d z a j ą t r o s k ą o s w e d o b r o i p o ż y t e k o r a z l e k c e w a ż ą r o z w a g ę " 1 0 .

O r y g e n e s u k a z u j e c a ł ą B o s k ą p e d a g o g i ę d o c i e r a n i a C h r y s t u s a i D u c h a Ś w i ę t e g o d o t a j n i k ó w w o l n o ś c i i s t o t s t w o r z o n y c h . J e s t t o s t o p n i o w y p r o c e s w y c h o w a n i a (paideia), w y m a g a j ą c y b y ć m o ż e w i e l e s t o p n i i n i e s k o ń c z e n i e d ł u g i c h c z a s o p r z e s t r z e n i . S a m C h r y s t u s s t a j e s i ę n a j l e p s z y m P e d a g o g i e m , j e s t b o w i e m w c i e l o n ą m ą d r o ś c i ą . „ O n s a m b ę d z i e k s z t a ł c i ł t y c h , k t ó r z y p o t r a f i ą G o p o j ą ć j a k o M ą d r o ś ć " 1 1 . J e g o o b e c n o ś ć , o d d z i a ł y w a n i e , p r z e k o n y w a n i e i p o u c z a n i e s k ł a n i a j ą k u n a w r ó c e n i u . Z b a w i e n i e m o ż n a o s i ą g n ą ć „ t y l k o d z i ę k i o d p o w i e d z i w y p o w i e d z i a n e j z w i a r ą " 1 2 . J a k s ię t o w s z y s t k o d o k o n u j e , „ w i e w y ł ą c z n i e B ó g i j ego J e d n o r o d z o n y [...] o r a z D u c h Ś w i ę t y " 1 3 . Ó w p r o c e s p r z e m i a n y

39

d u c h o w e j o r a z s t o p n i o w e g o w z n o s z e n i a s ię s t w o r z e ń p r o w a d z i d o s t a n u o s t a t e c z n e j p e ł n i - „ o d w i e c z n e j E w a n g e l i i " i „ z a w s z e N o w e g i P r z y m i e r z a , k t ó r e n i g d y s i ę n i e z e s t a r z e j e " 1 4 .

D z i ę k i C h r y s t u s o w i i m o c y J e g o z b a w c z e j o f i a r y 1 5 w s z y s t k i e i s t o t y d u c h o w e m o g ą d o b r o w o l n i e o s i ą g n ą ć s w ó j ce l o s t a t e c z n y . S k o r o d o b r o w o l n i e z w r ó c ą s ię k u d o b r u p r z e z s k r u c h ę i w e w n ę t r z n e o c z y s z c z e n i e , C h r y s t u s o b e j m i e p a n o w a n i e n a d c a ł y m s t w o r z e n i e m . O z n a c z a t o p o w s z e c h n e p o j e d n a n i e z B o g i e m i p o w s z e c h n e z b a w i e n i e . O r y g e n e s n i e g ł o s i ł w y r a ź n i e p o g l ą d u o u c z e s t n i c t w i e s z a t a n a w k o ń c o w e j apokatâsta-sis ( u c z y n i t o d o p i e r o św. G r z e g o r z z N y s s y ) , c h o ć s k ł o n n o ś c i te j m o ż n a s ię d o p a t r z y ć w c a ł o k s z t a ł c i e j e g o w y w o d ó w 1 6 . S a m o p o j ę c i e w i e c z n o ś c i m a u O r y g e n e s a c h a r a k t e r c h r y s t o l o g i c z n y : w i e c z n e j e s t t y l k o ż y c i e w C h r y s t u s i e . J e g o p o d s t a w o w a i n t u i c j a u j a w n i a s ię w p r z e k o n a n i u , ż e d o b r o i b y t u t o ż s a m i a j ą s ię z e sobą . W k o n s e k w e n c j i t y l k o d o b r o m a r z e c z y w i s t e i s t n i e n i e , n i e p r z y s ł u g u j ą c e z ł u 1 7 . J a k n i e i s t n i e j e w i e c z n a ś m i e r ć 1 8 , t a k r ó w n i e ż n i e m o ż e i s t n i e ć w i e c z n e z ł o . P o t ę p i e n i e n i e m o ż e z a t e m b y ć w i e c z n e . K a r a m a j e d y n i e ce l p e d a g o g i c z n y i l e c z n i c z y 1 9 . W p r z y s z ł y c h w i e k a c h (aionoi,eony), w s z y s c y m o g ą p o w r ó c i ć d o j e d n o ś c i z B o g i e m 2 0 . O r y g e n e s n i e d a j e j e d n a k j a s n e j o d p o w i e d z i , czy d o t y c z y t o r ó w n i e ż w s z y s t k i c h u p a d ł y c h d u c h ó w .

W a ż n y m m o t y w e m c h r y s t o l o g i c z n y m w p o g l ą d a c h O r y g e n e s a j e s t m y ś l o z j e d n o c z e n i u w s z y s t k i c h o d k u p i o n y c h z C h r y s t u s e m : p o w s z e c h na koinonia tou Christou. M o t y w t e n w y d a j e s ię n a j b a r d z i e j i s t o t n y m w r o z w o j u j e g o m y ś l e n i a o a p o k a t a s t a z i e , c h o ć n i e z a w s z e w y s t ę p u j e w p o s t a c i w y r a ź n y c h s t w i e r d z e ń . C h r y s t u s o c z e k u j e w s z y s t k i c h c z ł o n k ó w s w e g o C i a ł a . „ T e r a z b o w i e m j e s z c z e n i e d o s k o n a ł e j e s t J e g o d z i e ł o , d o p ó k i j a p o z o s t a j ę n i e d o s k o n a ł y . O s t a t e c z n i e , d o p ó k i n i e j e s t e m p o d d a n y O j c u , r ó w n i e ż o N i m n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e j e s t p o d d a n y O j c u [...]. Z a i s t e i t y b ę d z i e s z o c z e k i w a ł i n n y c h , j a k s a m j e s t e ś o c z e k i w a n y . G d y w i ę c t o b i e , k t ó r y j e s t e ś c z ł o n k i e m , r a d o ś ć n i e w y d a j e s ię d o s k o n a ł a , j e ż e l i b r a k u j e i n n e g o c z ł o n k a - o i leż b a r d z i e j P a n i Z b a w i c i e l n a s z b ę d ą c G ł o w ą i s p r a w c ą c a ł e g o C i a ł a u w a ż a , ż e n i e m a d l a N i e g o d o s k o n a ł e j r a d o ś c i (non sibi perfectam ducit esse laetitiam), d o p ó k i w i d z i , że C i a ł u J e g o b r a k u j e j e d n e g o z c z ł o n k ó w " 2 1 .

N i e z n a j d z i e m y w p i s m a c h O r y g e n e s a a n i ś l a d u z a d u f a n i a w s ł u s z n o ś ć s w o j e g o s t a n o w i s k a : „ J a t e ż m ó w i ę o t y m z d u ż ą o b a w ą i o s t r o ż n o ś c i ą , z a s t a n a w i a m s ię r a c z e j i r o z m y ś l a m , n i ż t w i e r d z ę c o k o l w i e k n a p e w n o [...] W m i a r ę m o ż l i w o ś c i b ę d ę m ó w i ł w f o r m i e h i p o t e z y , a n i e s t a n o w c z e g o t w i e r d z e n i a [...] J a k t o j e d n a k b ę d z i e , p e w n i e j w i e t y l k o B ó g o r a z ci, k t ó r z y p r z e z C h r y s t u s a i D u c h a Ś w i ę t e g o s ą J e g o « p r z y j a c i ó ł m i » " 2 2 .

S t a n o w i s k o O r y g e n e s a w y m y k a s ię j e d n o z n a c z n e j i n t e r p r e t a c j i . C h o ć w y s u w a o n j e d y n i e h i p o t e z y , p o w o ł u j e s ię n a r e g u ł ę w i a r y K o ś c i o ł a i n i e n a r z u c a s w e g o z d a n i a . G o t ó w je s t n a w e t w y c o f a ć s ię z e s w y c h

40

p r z y p u s z c z e ń , g d y b y t e g o o d e ń z a ż ą d a n o . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k z j e g o w y p o w i e d z i o p a r t y c h n a P i ś m i e ś w . p r z e b i j a w i e l k a n a d z i e j a n a z b a w i e n i e w s z y s t k i c h l u d z i . O r y g e n e s o d z n a c z a s ię g ł ę b o k i m z m y s ł e m t a j e m n i c y . W i e , ż e w ż y c i u w i a r y z d a n i j e s t e ś m y n a o b r a z o w e w y p o w i e d z i P i s m a 2 3 . S a m a g ł ę b i a B o ż e j t a j e m n i c y p o z o s t a j e n i e d o s t ę p n a d l a w s z y s t k i c h . K t o o d w a ż y s ię f o r m u ł o w a ć a p o d y k t y c z n e s ą d y w t y c h s p r a w a c h ?

Z n a j o m o ś ć d z i e j ó w d o g m a t u n i e p o z w a l a p o p r z e s t a ć n a s t w i e r d z e n i u , ż e n a u k a o a p o k a t a s t a z i e z o s t a ł a p o t ę p i o n a w r a z z p o t ę p i e n i e m o r y g e n i z m u . T r z e b a p a m i ę t a ć o w i e l u n i e p o r o z u m i e n i a c h n a r o s ł y c h w o k ó ł n a u k i O r y g e n e s a , o t e n d e n c y j n y m jej r o z u m i e n i u , o d e n u n c j a c j a c h i n a d u ż y c i a c h , j a k i e m i a ł y m i e j s c e w z w i ą z k u z S o b o r e m K o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i m I I (553). N a r o z k a z c e s a r z a J u s t y n i a n a z n i s z c z o n o b e z p o w r o t n i e w i ę k s z ą c z ę ś ć d z i e ł O r y g e n e s a . N i e p o z w a l a t o n a w y d a w a n i e d e f i n i t y w n e g o w y r o k u o o r y g e n i z m i e 2 4 . N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e w y d a r z e n i a z w i ą z a n e z V s o b o r e m p o w s z e c h n y m o d n o s z ą s ię b a r d z i e j d o z w o l e n n i k ó w O r y g e n e s a w V I w . n i ż d o n i e g o s a m e g o . J u ż w c z e ś n i e j u k s z t a ł t o w a ł a s ię w K o ś c i e l e s i l n a t r a d y c j a o r y g e n i s t y c z n a , n a ś w i e t l a j ą c a o d m i e n n i e g ł ó w n e p r a w d y w i a r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W c a ł o k s z t a ł c i e te j t r a d y c j i a p o k a t a s t a z a j e s t t y l k o j e d n y m z p u n k t ó w , j a k k o l w i e k i s t o t n y m i n a j b a r d z i e j n e w r a l g i c z n y m . O r y g e n i z m ( z e s p ó ł p o g l ą d ó w z a c z e r p n i ę t y c h z d z i e ł O r y g e n e s a p r z e z j e g o z w o l e n n i k ó w ) m i a ł t e n d e n c j ę d o p r z e n o s z e n i a a p o k a t a s t a z y - p r z y n a j m n i e j d l a w t a j e m n i c z o n y c h - w s fer ę w i e d z y i d o k t r y n y . J e ż e l i p o t ę p i e n i e r z e c z y w i ś c i e d o t y c z y ł o O r y g e n e s a 2 5 - p r z y n a j m n i e j p o ś r e d n i o , j a k o i n i c j a t o r a c a ł e j t r a d y c j i - t o o d n o s i ł o się o n o p r z e d e w s z y s t k i m d o a p o k a t a s t a z y j a k o p e w n o ś c i d o k t r y n a l n e j . J e ż e l i n a w e t K o ś c i ó ł p o t ę p i ł o r y g e n i z m j a k o d o k t r y n ę , t o j e d n a k w s w e j d u c h o w o ś c i , z w ł a s z c z a n a W s c h o d z i e , z a c h o w a ł m y ś l o z b a w i e n i u p o w s z e c h n y m j a k o p r z e d m i o t n a d z i e i , m o d l i t w y i w s t a w i e n n i c t w a .

Z w o l e n n i k a m i a p o k a t a s t a z y b y l i p r z e w a ż n i e O j c o w i e i p i s a r z e K o ś c i o ł a w s c h o d n i e g o , m . i n D y d y m A l e k s a n d r y j s k i 2 6 , D i o d o r z T a r s u , T e o d o r z M o p s u e s t i i 2 7 i G r z e g o r z z N a z j a n z u 2 8 . S z c z e g ó l n e m i e j s c e z a j m u j e w t y m w z g l ę d z i e n a u k a ś w . G r z e g o r z a z N y s s y o p o w s z e c h n y m z b a w i e n i u l u d z i i s z a t a n ó w , n i g d y p r z e z K o ś c i ó ł n i e p o t ę p i o n a . J a k k o l w i e k w s p o m i n a o n o k a r z e , j e g o w y p o w i e d z i n a t e m a t a p o k a t a s t a z y w y k l u c z a j ą w i e c z n o ś ć p o t ę p i e n i a 2 9 . W s z e l k a k a r a m a j e d y n i e c h a r a k t e r l e c z n i c z y . „ J a k l e c z e n i c i ę c i e m i w y p a l a n i e m g n i e w a j ą się n a l e k a r z y , a l e p o w y z d r o w i e n i u i u s t a n i u b ó l u ż y w i ą d l a n i c h w d z i ę c z n o ś ć , t a k g d y p o d ł u g i m c z a s i e z r o ś n i ę t e z n a t u r ą z ł o z o s t a n i e u s u n i ę t e i t k w i ą c y w n i m w r ó c ą d o p i e r w o t n e g o s t a n u , c a ł e s t w o r z e n i e u c z y n i j e d n o g ł o ś n e d z i ę k i : z a r ó w n o ci, c o p r z y o c z y s z c z e n i u o d p o k u t o w a l i k a r ę , j a k i ci, co n i e p o t r z e b o w a l i o c z y s z c z e n i a . [...] Bo o c z y s z c z e n i e z c h o r o b y j e s t l e c z e n i e m n i e m o c y , c h o ć b y s ię ł ą c z y ł o z w i e l k i m i c i e r p i e n i a m i " 3 0 . G r z e g o r z p r z e w i d u j e m o ż l i w o ś ć o c z y s z c z e -

41

n i a n a w e t p o z m a r t w y c h w s t a n i u p o w s z e c h n y m d l a t y c h , k t ó r z y b y g o j e s z c z e p o t r z e b o w a l i . „ K i e d y ś , g d y p o d ł u g i c h w i e k a c h w s z e l k i e z ł o z o s t a n i e z m a z a n e , ż a d n e s t w o r z e n i e n i e z n a j d z i e s ię p o z a k r ó l e s t w e m d o b r a , l e c z p a n o w a n i e C h r y s t u s a z o s t a n i e p r z y j ę t e r ó w n i e ż p r z e z w y m i e n i o n e w k o ń c u d u c h y " ( d e m o n y - p r z y p . W . H . ) 3 1 . W s ł o w a c h t y c h w y r a ż a s ię w i a r a w p o j e d n a n i e s z a t a n a z B o g i e m . S ą d B o ż y p o l e g a p r z e d e w s z y s t k i m n a „ o d d z i e l e n i u d o b r a o d z ł a " , „ r o z e r w a n i u z r o ś n i ę c i a z e z ł e m " , c o j e s t n i e o d ł ą c z n e o d c i e r p i e n i a . „ Z ł o m u s i b y ć r a z n a z a w s z e u s u n i ę t e z b y t u . [...] P o n i e w a ż z ł o n i e m o ż e b y ć p o z a w o l n ą wolą , p r z e t o g d y k a ż d a w o l a b ę d z i e w B o g u , z ł o u l e g n i e p e ł n e m u u n i c e s t w i e n i u " 3 2 . „ P i ę k n a n a d z i e j a " 3 3 m ó w i , ż e B ó g b ę d z i e w k o ń c u „ w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " . Z w y c i ę s t w o d o b r a n i e b y ł o b y z u p e ł n e , o b r a z B o ż y n i e z o s t a ł b y p r z y w r ó c o n y , a C i a ł o C h r y s t u s a n i e b y ł o b y w p e ł n i d o s k o n a ł e , g d y b y l u d z i e t r w a l i w s w o i m g r z e s z n y m u p o r z e . D z i a ł a n i e C h r y s t u s a d o s i ę g a w s z y s t k i c h , d o b r y c h i z ł y c h , d e f i n i t y w n i e p r z e z w y c i ę ż a j ą c w s z e l k i e z ł o w s t w o r z e n i u 3 4 . W p o g l ą d a c h t y c h w i d a ć z d e c y d o w a n ą p r ó b ę p r z e c i w s t a w i e n i a s ię d u a l i z m o w i m a n i c h e j s k i e m u i n e o p l a t o ń -s k i e m u . A k c e n t s p o c z y w a n i e t y l k o n a p r z e z w y c i ę ż e n i u z ł a , a l e r ó w n i e ż w s z y s t k i c h j e g o s k u t k ó w . A p o k a t a s t a z a j e s t w y p e ł n i e n i e m B o ż e g o p l a n u z b a w i e n i a . S w o j e p o g l ą d y e s c h a t o l o g i c z n e G r z e g o r z p r z e d s t a w i a ł j e d n a k n i e j a k o o b o w i ą z u j ą c ą p r a w d ę w i a r y , l ecz j a k o o w o c w ł a s n y c h r o z m y ś l a ń , g o t ó w p o d p o r z ą d k o w a ć s ię z d a n i u t e g o , k t o b y z n a l a z ł l e p s z e r o z w i ą z a n i e 3 3 .

W p r z e c i w i e ń s t w i e do O r y g e n e s a i G r z e g o r z a z N y s s y , ś w . M a k s y m W y z n a w c a u n i k a ł g ł o s z e n i a a p o k a t a s t a z y c a ł k i e m o t w a r c i e . U w a ż a ł j ą z a w y j a ś n i e n i e „ b a r d z i e j s e k r e t n e " i „ b a r d z i e j w z n i o s ł e " , k t ó r e n a l e ż y r a c z e j „ u c z c i ć w m i l c z e n i u " , n i ż u j a w n i a ć n i e r o z w a ż n y m 3 " . K u a p o k a t a s t a z i e s k ł a n i a l i s ię r ó w n i e ż p ó ź n i e j s i z w o l e n n i c y p o g l ą d ó w O r y g e n e s a , m . i n . E w a g r i u s z z P o n t u 3 7 , I z a a k S y r y j c z y k ( m o d l i ł s ię n a w e t z a d e m o n y ) 3 8 , S t e f a n b a r S u d a i l i , m n i c h i f i lozof m o n o f i z y c k i z E d e s s y o r a z j e s z c z e w X I I w . n i l e s t o r i a ń s k i m e t r o p o l i t a S a l o m o n z B a s r a 3 9 .

U n i e k t ó r y c h z a c h o d n i c h O j c ó w K o ś c i o ł a p o j a w i a ł o s ię p r z e k o n a n i e , i ż c h r z e ś c i j a n i n , c h o ć b y n a w e t u m a r ł w g r z e c h u c i ę ż k i m , n i e p ó j d z i e d o p i e k ł a , z e w z g l ę d u n a s w ą w i a r ę . U j e d n y c h j e s t t o z a l e d w i e n a p o m k n i e n i e 4 0 , u i n n y c h w y r a ź n i e s f o r m u ł o w a n e p r z e ś w i a d c z e n i e 4 1 . T e g o r o d z a j u p o g l ą d y w y p o w i a d a n e b y ł y n a Z a c h o d z i e w c z a s i e , g d y w c z e s n e w y z n a n i a w i a r y i o r z e c z e n i a s o b o r o w e m ó w i ł y j e d y n i e o z m a r t w y c h w s t a n i u C h r y s t u s a o r a z J e g o s ą d z i e n a d ż y w y m i i u m a r ł y m i , n i e z a w i e r a j ą c ż a d n e j w z m i a n k i o m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a . D o p i e r o w V w. n i e k t ó r e w y z n a n i a w i a r y ( s y m b o l P s e u d o - A f a n a z j a ń s k i , F i d e s D a m a s i ) z a c z y n a j ą m ó w i ć ( w ś l a d z a M t 25, 31-46) o p o d w ó j n y m w y r o k u w c z a s ie s ą d u o s t a t e c z n e g o : o z b a w i e n i u i p o t ę p i e n i u .

R z u t o k a w s t e c z p o z w a l a s t w i e r d z i ć n i e z w y k ł ą ż y w o t n o ś ć n a d z i e i n a p o w s z e c h n e z b a w i e n i e w d a w n y m K o ś c i e l e 4 2 . Je j z w o l e n n i c y n a w s z e l k i

42

d o s t ę p n y s o b i e s p o s ó b u s i ł o w a l i u z a s a d n i ć s w e i n t u i c j e . N i e w y c z e r p a l i w s z y s t k i c h m o ż l i w o ś c i , z w ł a s z c z a t y c h , k t ó r e d a j e c h r y s t o l o g i a i s o t e -r i o l o g i a u k a z u j ą c k o n s e k w e n c j e p a s c h a l n e j t a j e m n i c y w c i e l e n i a , ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a o r a z w i e c z n ą r o l ę J e g o u w i e l b i o n e g o c z ł o w i e c z e ń s t w a . T r u d n o m ó w i ć o t e o l o g i i z p r a w d z i w e g o z d a r z e n i a , k t ó r a n i e p o d j ę ł a b y t e g o z a g a d n i e n i a .

2 . I D E A A P O K A T A S T A Z Y W D U C H O W O Ś C I I T E O L O G I I P R A W O S Ł A W I A

W p ó ź n i e j s z y c h w i e k a c h m y ś l o w i e c z n y m p o t ę p i e n i u s p o t y k a ł a s ię r ó w n i e ż w c h r z e ś c i j a ń s t w i e w s c h o d n i m z d u ż y m i o p o r a m i . N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a j e s t w s z a k ż e j e d n y m z n a j b a r d z i e j u p o r c z y w i e p o w r a c a j ą c y c h w ą t k ó w w j e g o ś w i a d o m o ś c i . P r z e n i k a o n a z w ł a s z c z a w i e l o w i e k o w ą t r a d y c j ę p r a w o s ł a w n e j d u c h o w o ś c i . O d n o s i s ię t o s z c z e g ó l n i e d o w y b i t n y c h p o s t a c i , o d z n a c z a j ą c y c h s ię g ł ę b o k ą ś w i a d o m o ś c i ą s o l i d a r n o ś c i i w s p ó l n o t y w s z y s t k i c h l u d z i . O b c a j e s t i m c z y s t o i n d y w i d u a l i s t y c z n a k o n c e p c j a z b a w i e n i a . „ N i e m o ż n a z b a w i a ć s ię w p o j e d y n k ę i w o d o s o b n i e n i u . Z b a w i e n i e m o ż e b y ć t y l k o w s p ó l n y m (sobornyi), p o w s z e c h n y m w y z w o l e n i e m o d m ę k i " 4 3 .

W d z i e d z i n i e e s c h a t o l o g i i K o ś c i ó ł p r a w o s ł a w n y p o p r z e s t a ł j e d y n i e n a s f o r m u ł o w a n i a c h Credo n i c e j s k o - k o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i e g o , m ó w i ą c y c h o p o w t ó r n y m p r z y j ś c i u C h r y s t u s a , s ą d z i e i z m a r t w y c h w s t a n i u . N i e z n a o n i n n y c h w i ą ż ą c y c h o r z e c z e ń d o g m a t y c z n y c h w te j s p r a w i e . N i e d ą ż y ł z r e s z t ą d o d e f i n i t y w n y c h r o z s t r z y g n i ę ć n a t e m a t p o ś m i e r t n y c h l o s ó w c z ł o w i e k a , p o z o s t a w i a j ą c o t w a r t ą b r a m ę d l a n a d z i e i o r a z d u ż ą s w o b o d ę d o c i e k a ń t e o l o g i c z n y c h . J e s t w te j p o s t a w i e w i e l o w i e k o w a m ą d r o ś ć p e d a g o g i c z n a . F a k t t e n p r z y c z y n i ł s ię d o u k s z t a ł t o w a n i a o d m i e n n e j w r a ż l i w o ś c i e s c h a t o l o g i c z n e j . D o t r a d y c y j n e j t e o l o g i i z a c h o d nie j z b l i ż a s ię p r z e d e w s z y s t k i m n u r t p r a w o s ł a w n e j e s c h a t o l o g i i s z k o l n e j , p o d r ę c z n i k o w e j , w p e w n y m o k r e s i e w y r a ź n i e l a t y n i z u j ą c e j ( o k r e s b i z a n t y j s k i e g o ś r e d n i o w i e c z a , p ó ź n i e j z a ś w . X V I I - X I X ) .

Ś l a d y s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e g o p r z e k o n a n i a o p o t r z e b i e m o d l i t w y z a w s z y s t k i c h z m a r ł y c h , a b y m o g l i s z c z ę ś l i w i e d o k o n a ć s w e g o „ p r z e j ś c i a " p r z e z o c z y s z c z e n i e , p o z o s t a ł y do d z i s i a j w l i t u r g i i w s c h o d n i e j . W c z a s i e n i e d z i e l n y c h n i e s z p o r ó w P i ę ć d z i e s i ą t n i c y ( o f i c j u m g e n u f l e k s j i ) K o ś c i ó ł w s t a w i a s ię z a w s z y s t k i m i z m a r ł y m i o d s t w o r z e n i a ś w i a t a .

„ Ź r ó d ł o ż y w e , p e ł n e ś w i a t ł a i n i e w y c z e r p a n e [...], C h r y s t e , B o ż e n a s z , k t ó r y z n i s z c z y ł e ś w i ę z y ś m i e r c i i b r a m y p i e k ł a , p o k o n a w s z y m n ó s t w o z ł y c h d u c h ó w [...]. Ty, k t ó r y z s t ą p i ł e ś d o o t c h ł a n i i r o z b i ł e ś jej w i e c z n e b r a m y , w s k a z a ł e ś d r o g ę d o n i e b a t y m , k t ó r z y p r z e b y w a l i w c i e m n o ś c i a c h . [...] P a n i e ż y c i a i ś m i e r c i , P a n i e z i e m s k i e g o p r z e b y w a n i a i p r z e j ś c i a n a d r u g ą s t r o n ę , k t ó r y o d m i e r z a s z s t w o r z e n i o m c z a s

43

ż y c i a i w y z n a c z a s z c h w i l ę ś m i e r c i ; k t ó r y s p r o w a d z a s z d o o t c h ł a n i i z n i e j w y p r o w a d z a s z [...], k t ó r y o ż y w i a s z n a d z i e j ę z m a r t w y c h w s t a n i a w s z y s t k i c h z r a n i o n y c h ż ą d ł e m ś m i e r c i [...] Ty, k t ó r y w t o ś w i ę t o p e ł n i i z b a w i e n i a r a c z y ł e ś p r z y j ą ć n a s z e w s t a w i e n n i c z e p r o ś b y z a t y c h , k t ó r z y p r z e b y w a j ą w o t c h ł a n i - T y d a j e s z n a m w i e l k ą n a d z i e j ę u j r z e n i a , j a k u d z i e l a s z z m a r ł y m w y z w o l e n i a o d u c i s k u i u k o j e n i a

R a z w r o k u K o ś c i ó ł p r a w o s ł a w n y m o d l i s ię t a k ż e z a s a m o b ó j c ó w . T y m c z a s e m t e o l o g o w i e b i z a n t y j s c y r z a d k o z a s t a n a w i a l i s ię n a d p o ś m i e r t n y m i l o s a m i d u s z y l u d z k i e j . P o d k r e ś l a l i w y r a ź n i e , ż e w c i e l e n i e S y n a B o ż e g o d a j e p o d s t a w ę d l a p o w s z e c h n o ś c i o d k u p i e n i a , a l e n i e o p o w i a d a l i s ię z a a p o k a t a s t a z ą u w a ż a j ą c , ż e z o s t a ł a o n a p o t ę p i o n a p r z e z K o ś c i ó ł . Z a i n t e r e s o w a n i e t y m z a g a d n i e n i e m w i d o c z n e j e s t j e d y n i e u p a t r . G e r m a n a z K o n s t a n t y n o p o l a ( + 7 3 3 ) w o d n i e s i e n i u d o n a u k i O r y g e n e s a i ś w . G r z e g o r z a z N y s s y o r a z u J . B r y e n n i o s a (zm. ok . 1 4 3 1 ) 4 5 .

O k r e s l a t y n i z a c j i t e o l o g i i p r a w o s ł a w n e j n i e s p r z y j a ł z a i n t e r e s o w a n i u z a g a d n i e n i e m a p o k a t a s t a z y . D o p i e r o w r a z z p r o c e s e m o d n o w y i p o w r o t u d o ź r ó d e ł w ł a s n e j t r a d y c j i d a t u j e s i ę o d r o d z e n i e t e g o p r o b l e m u . W i d a ć t o s z c z e g ó l n i e w y r a ź n i e w t e o l o g i i r o s y j s k i e j . N . F i o d o r ó w u w a ż a ł , ż e u r z e c z y w i s t n i e n i e l u b n i e u r z e c z y w i s t n i e n i e e s c h a t o l o g i c z n y c h g r ó ź b p o t ę p i e n i a z a l e ż y o s t a t e c z n i e o d n a t ę ż e n i a n a d z i e i , m i ł o ś c i i w s p ó l n e g o w y s i ł k u K o ś c i o ł a . I n n y o r y g i n a l n y t e o l o g r o s y j s k i W . I . N i e s m i e ł o w ( 1 8 6 3 - 1 9 3 7 ) s k ł a n i a ł s i ę j u ż w y r a ź n i e k u n a d z i e i n a p o w s z e c h n e z b a w i e n i e . S w o i m d o c i e k a n i o m n a d a ł o r i e n t a c j ę c h r y s t o l o g i c z n ą i s o t e r i o l o g i c z n ą . W e d ł u g n i e g o , t a j e m n i c a K r z y ż a j e s t t a j e m n i c ą s a m e g o S t w ó r c y ś w i a t a . M o c ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a j e s t m o c ą s t w ó r c z ą i p r z e o b r a ża jącą . B ó g n i e z m u s z a b y n a j m n i e j i s t o t w o l n y c h d o ż y c i a w p r a w d z i e , a l e o c z e k u j e o t w a r c i a i w s p ó ł d z i a ł a n i a z e s w ą ł a s k ą . D z i ę k i m o c y K r z y ż a i s t n i e j e m o ż l i w o ś ć o c z y s z c z e n i a i z b a w i e n i a n i e t y l k o d l a w s z y s t k i c h l u d z i , a l e r ó w n i e ż d l a u p a d ł y c h d u c h ó w . Ż a d n a i s t o t a n i e z o s t a ł a s t w o r z o n a d l a z a g ł a d y , a l e d l a ż y c i a w i e c z n e g o w ś w i e c i e B o ż y m . M ę k a C h r y s t u s a m a m o c z g ł a d z e n i a w s z e l k i e g o g r z e c h u s t w o r z e n i a . P o z a n i ą n i e m a ż a d n e j i n n e j d r o g i z b a w i e n i a . C h r y s t u s p r z y j ą ł n a s i e b i e w i n y w s z y s t k i c h s t w o r z e ń , w t y m r ó w n i e ż s z a t a n a , „ p i e r w s z e g o w i n o w a j c y " . J e s t „ o j c e m z m a r t w y c h w s t a n i a " i ż y c i a w i e c z n e g o d l a w s z y s t k i c h 4 6 . W n i k a j ą c w p o g l ą d y ś w . G r z e g o r z a z N y s s y , N i e s m i e ł o w p r z e j ą ł w i e l e z n i c h do s w o j e g o m y ś l e n i a o c z ł o w i e k u i j e g o z b a w i e n i u 4 7 .

W e d ł u g p r z e k o n a n i a n i e k t ó r y c h t e o l o g ó w , p o t o c z n e r o z u m i e n i e w i e c z n y c h m ą k ( p o d t r z y m y w a n e t a k ż e w K o ś c i e l e w s c h o d n i m ) j e s t j e d y n i e „ s z k o l n ą o p i n i ą " o r a z o w o c e m „ s y m p l i c y s t y c z n e j t e o l o g i i o c h a r a k t e r z e p e n i t e n c j a r n y m " 4 8 , k t ó r a z a k ł a d a , ż e o b o k w i e c z n o ś c i K r ó l e s t w a n i e b i e s k i e g o B ó g d o p u s z c z a p a r a l e l n ą w i e c z n o ś ć p i e k ł a . T a k j e d n a k n i e j e s t . W c z a s i e o s t a t e c z n y m B ó g s t a n i e s ię o c z y w i s t o ś c i ą d l a w s z y s t k i c h s t w o r z e ń , o b j a w i s ię b o w i e m j a k o z w y c i ę s k a p r a w d a , p r z e m a g a j ą c a m i -

44

ł o ś ć i n i e o d p a r c i e p o c i ą g a j ą c e p i ę k n o . W o l n o ś ć i s t o t r o z u m n y c h w s p o t k a n i u z B o g i e m n i e z o s t a n i e n a r u s z o n a . B ó g n i e p o k o n u j e , l e c z p r z e k o n u j e o p r a w d z i e i p o c i ą g a k u s o b i e u m o ż l i w i a j ą c t y m s a m y m o d r o d z e n i e i z b a w i e n i e , k t ó r e p o z m a r t w y c h w s t a n i u d o k o n y w a ć s ię b ę d z i e , z d a n i e m B u ł g a k o w a , w t y c h , c o c i e r p i ą w s o b i e „ m ę k i p i e k i e l n e " . M i ł o ś ć B o ż a t o w a r z y s z y c z ł o w i e k o w i i i d z i e z a n i m w „ w i e k p r z y s z ł y " , p r z e z „ w i e k i w i e k ó w " . N a w e t w p i e k l e c z ł o w i e k n i e t r a c i o b r a z u B o ż e g o w s o b i e ; t u t a j d o p i e r o o d k r y w a g o w m ę c e i w z r a s t a j ą c y m s a m o p o z n a n i u 4 9 . N i e z b a w i a s ię j e d n a k w ł a s n ą m o c ą , l e c z d z i ę k i w s p ó ł d z i a ł a n i u z B o g i e m , z p a s c h a l n ą o f i a r ą C h r y s t u s a i p r z e m i e n i a j ą c ą m o c ą D u c h a Ś w i ę t e g o , k t ó r a d o s i ę g a s a m y c h g ł ę b i p i e k ł a 3 0 . W e w s p ó ł d z i a ł a n i u t y m w s p o m a g a g o w s t a w i e n n i c t w o M a t k i B o ż e j o r a z m o d l i t w a K o ś c i o ł a . I s t n i e n i e p i e k ł a d o t y k a c a ł e j l u d z k o ś c i i c a ł e g o K o ś c i o ł a j a k c h o r o b a . Z b a w i e n i n i e m o g ą z a p o m n i e ć o t y c h , co c i e r p i ą w s o b i e p i e k ł o ; w s p i e r a j ą i c h swo ją m o d l i t w ą , c z u j ą c s ię w s p ó ł o d p o w i e d z i a l n i j e d n i z a d r u g i c h . P i e k ł o s t a j e s ię „ w s p ó l n y m b ó l e m w s z y s t k i c h " 5 1 . Z b a w i e n i e j e s t d z i e ł e m m i ł o ś c i , m o d l i t w y i w y s i ł k ó w c a ł e j l u d z k o ś c i . I s t n i e n i e p i e k ł a n i e m o ż e b y ć z a t e m o t o c z o n e c h ł o d n ą o b o j ę t n o ś c i ą , l e c z „ ś w i e t l a n y m o b ł o k i e m t r o s k l i w e j m i ł o ś c i c a ł e g o K o ś c i o ł a p o w s z e c h n e g o " 3 2 . B u ł g a k o w p o d k r e ś l a z g ł ę b o k ą w i a r ą ( p o d o b n i e j a k O r y g e n e s ) , i ż p e ł n e s z c z ę ś c i e w i e c z n e z b a w i o n y c h n a s t ą p i d o p i e r o w ó w c z a s , g d y n i e b ę d z i e j u ż ż a d n e j i s t o t y c i e r p i ą c e j w s o b i e m ę k i p i e k i e l n e 5 3 .

W p r o c e s i e z b a w i e n i a n i e c h o d z i j e d n a k o s a m a k t p r z e b a c z e n i a w i n z e s t r o n y B o g a p o j ę t y n a s p o s ó b a m n e s t i i . C z ł o w i e k m u s i p r z e ż y ć z ł o i g r z e c h d o k o ń c a , p r z e c i e r p i e ć j e w s o b i e s a m y m . O n t y c z n y p o c z ą t e k o d r o d z e n i a t k w i w s a m e j n a t u r z e i s t o t s t w o r z o n y c h . K a ż d e s t w o r z e n i e z a c h o w u j e w s o b i e n a z a w s z e „ o n t y c z n ą p a m i ę ć " (ontolpgićeskoje vospominanie) f a k t u p o c h o d z e n i a o d S t w ó r c y , u k r y t ą w g ł ę b i s w o j e g o j e s t e s t w a . T a w ł a ś n i e „ ś w i ę t a a n a m n e z a " (sviascennyj anâmnezis) n i g d y n i e w y g a s a j ą c a w s t w o r z e n i a c h , n a w e t n a j b a r d z i e j o p o r n y c h , s t a j e s i ę z a c z ą t k i e m i d r o g ą z b a w i e n i a „ j a k b y p r z e z o g i e ń " ( 1 K o r 3,15) 5 4 . P a r u z j a i s ą d o s t a t e c z n y p r z y c z y n i ą s ię d o u j a w n i e n i a k a ż d e m u s t w o r z e n i u te j o n t y c z n e j w i ę z i z e S t w ó r c ą . M ę k i p i e k ł a n i e s ą b i e r n i e p o n o s z o n y m c i e r p i e n i e m , l e c z t w ó r c z y m w y s i ł k i e m d u c h a , t ę s k n o t ą z a B o g i e m , p r a g n i e n i e m s t a n i a s ię p r a w d z i w i e sobą, p r z e z w y c i ę ż e n i a i z o l a c j i i s a m o t n o ś c i . T a k i e c i e r p i e n i e p o s i a d a c h a r a k t e r t w ó r c z y , o c z y s z c z a j ą c y i z b a w czy. D o p r o w a d z a d o s k r u c h y i w e w n ę t r z n e j p r z e m i a n y , k t ó r a m o ż l i w a j e s t w ż y c i u p r z y s z ł y m 5 5 .

N a w i ą z u j ą c z w ł a s z c z a d o n i e p o t ę p i o n y c h n i g d y p r z e z K o ś c i ó ł p o g l ą d ó w ś w . G r z e g o r z a z N y s s y , S . B u ł g a k o w r o z c i ą g n ą ł s w o j ą w i z j ę z b a w i e n i a n a w s z y s t k i e i s t o t y s t w o r z o n e , n i e w y ł ą c z a j ą c s z a t a n a 5 6 . D z i ę k i o n t y c z n e j a n a m n e z i e , r ó w n i e ż o n k i e d y ś z k u s i c i e l a s t a n i e s ię „ k u s z o n y m " d o n a w r ó c e n i a i s k r u c h y . O n t y c z n a p a m i ę ć j e s t p o m o c n ą r ę k ą S t w ó r c y , k t ó r a n i g d y n i e z o s t a n i e o d j ę t a n a w e t z b u n t o w a n e j i s t o c i e .

45

S a t a n i z m m a s w o j e g r a n i c e , w y c z e r p u j e się, s z a t a n z a ś n i e p r z e s t a j e b y ć s t w o r z e n i e m B o ż y m , k t ó r e z n a s w o j e p o c h o d z e n i e i s w o j ą p u s t k ę . T u w ł a ś n i e k r y j e s ię m o ż l i w o ś ć p r z e m i a n y , s k r u c h y i z w r o t u d o B o g a . 5 7 . P r o c e s t e n , r a z z a p o c z ą t k o w a n y , p o s t ę p u j e n a p r z ó d - p o m i m o n o w y c h b u n t ó w p y c h y i e g o i z m u . N i k t n i e j e s t w s t a n i e p o j ą ć , c z y m s ą o w e „ w i e k i w i e k ó w " m ą k p i e k i e l n y c h , p o t r z e b n e d l a p r z e ż y c i a d o k o ń c a s z a t a ń s k i e j p u s t k i i z ł o ś c i . O s ą d z o n y i „ w y g n a n y p r e c z " , p o z b a w i o n y w p ł y w u n a n o w y ś w i a t B o ż y ( p o r . A p 21,1), „ k s i ą ż ę t e g o ś w i a t a " ( J 1 2 , 3 1 ; 16,11) s a m w y d a n y z o s t a j e n a n i e w y o b r a ż a l n ą m ę k ę , w k t ó r e j k r y j e s i ę z a p o w i e d ź c a ł k o w i t e g o z w y c i ę s t w a d o b r a .

W t e n o t o s p o s ó b w w i z j i B u ł g a k o w a k o ń c z y s ię o d w i e c z n y s p ó r m i ę d z y S t w ó r c ą a s t w o r z e n i e m . D o p i e r o w ó w c z a s s t w o r z e n i e o s i ą g a j a s n o ś ć p o z n a n i a , k t ó r a u w a l n i a j e o d d o c z e s n y c h o g r a n i c z e ń w o l n o ś c i s t w o r z o n e j . D o s t r z e g a B o g a w s o b i e , w t y m o b r a z i e B o ż y m , k t ó r y t r w a n a z a w s z e , n i e z n i s z c z a l n y i p r o m i e n i u j ą c y . D z i ę k i t e m u z ł o c a ł k o w i c i e w y g a ś n i e w s t w o r z e n i u B o ż y m . T a k i e s ą w y m i a r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a d z i e i . T a k a j e s t p o w s z e c h n o ś ć p a s c h a l n e j o f i a r y C h r y s t u s a , z ł o ż o n e j „ z a w s z y s t k i c h i z a w s z y s t k o " ( a n a f o r a ś w . J a n a C h r y z o s t o m a ) 3 8 . T a k a j e s t m o c z m a r t w y c h w s t a n i a o r a z P i ę ć d z i e s i ą t n i c y . W p o g l ą d a c h t y c h b e z t r u d n o ś c i o d n a l e ź ć m o ż n a z n a n e j u ż n a m w ą t k i p a t r y s t y c z n e , p o g ł ę b i o n e w ł a s n ą i n t u i c j ą t e o l o g i c z n ą .

B u ł g a k o w r o z w i j a swo ją m y ś l u k a z u j ą c p o d s t a w y t e o l o g i c z n o -- b i b l i j n e , k t ó r e w j ego p r z e k o n a n i u p r z e m a w i a j ą - p r z y n a j m n i e j j a k o p o s t u l a t y - p r z e c i w k o d o k t r y n i e w i e c z n y c h m ą k p i e k ł a . N i e p r z e c z y o n s a m e m u i s t n i e n i u p i e k ł a . J e s t t o j e d n a k , w e d ł u g n i e g o , p i e k ł o o c h a r a k t e r z e p r z e j ś c i o w y m i s k o ń c z o n y m 5 9 . W i e c z n e p i e k ł o b y ł o b y w i e l k ą n i e u d a n ą c a ł e g o s t w o r z e n i a , o n t o l o g i c z n ą s p r z e c z n o ś c i ą w s a m y c h p o d s t a w a c h b y t u o r a z o z n a k ą b e z s i l n o ś c i B o g a w o b l i c z u z ł a 6 0 . W i e c z n o ś ć j e s t s y n o n i m e m b o s k o ś c i i ż y c i a B o ż e g o , p r e r o g a t y w ą s a m e g o B o g a i ż y c i a p r z y s z ł e g o , c h o c i a ż j u ż o b e c n i e p r z e n i k a d o c z e s n o ś ć . T y l k o d o b r u p r z y s ł u g u j e n i e w y c z e r p a l n o ś ć , n i e s k o ń c z o n o ś ć i w i e c z n o ś ć . Z ł o n i e m o ż e b y ć w i e c z n e w t y m s a m y m z n a c z e n i u c o d o b r o ; j e s t j e d y n i e p a s o ż y t e m , p o s i a d a s w e g r a n i c e , w y c z e r p u j e s i ę 6 1 . I s t n i e n i e w i e c z n e g o p i e k ł a n a r ó w n i z n i e b e m b y ł o b y , w p r z e k o n a n i u B u ł g a k o w a , o n t o l o g i c z n y m a b s u r d e m i z n i e w a g ą s t w o r z e n i a B o ż e g o . B e z p o p a d n i ę c i a w m a n i c h e j s k i d u a l i z m n i e m o ż n a p r z y p i s y w a ć p i e k ł u te j s a m e j w i e c z n o ś c i i n i e z m i e n n o ś c i , c o B o g u i s z c z ę ś c i u w i e c z n e m u . N i e b o i p i e k ł o n i e m o g ą b y ć j e d n a k o w o w i e c z n e . N i e b o j e s t w i e c z n e m o c ą n i e w y c z e r p a l n o ś c i B o g a , s iłą n i e s k o ń c z o n e g o d o b r a , z a ś p i e k ł o j e s t w i e c z n o ś c i ą u ł u d n ą i s k o ń c z o ną . S t ą d t a k i c h o k r e ś l e ń b i b l i j n y c h , j a k „ o g i e ń w i e c z n y " , „ w i e c z n a m ę k a " , „ w i e c z n a z a t r a t a " , n i e m o ż n a r o z u m i e ć w t y m s a m y m s e n s i e c o „ ż y c i e w i e c z n e " . S ą t o o k r e ś l e n i a j a k o ś c i o w e , w y r a ż a j ą c e m y ś l o d ł u g i m , a r a c z e j i n t e n s y w n y m c i e r p i e n i u p r z e d o b l i c z e m B o g a , s p o w o d o w a n y m n i e u r z e c z y w i s t n i o n ą m i ł o ś c i ą i b r a k i e m p o d o b i e ń s t w a d o

46

B o s k i e g o p r a w z o r u ( b r a k „ s z a t y g o d o w e j " ) . T e n w ł a ś n i e s t a n p r z e ż y w a c z ł o w i e k j a k o „ w i e c z n e m ę k i " i „ o g i e ń w i e c z n y " , s ą t o b o w i e m s y m b o l i c z n e o b r a z y z a c z e r p n i ę t e z j ę z y k a a p o k a l i p t y k i , k t ó r y c h n i e m o ż n a i n t e r p r e t o w a ć d o s ł o w n i e 6 2 . W y r a ż a j ą o n e i s t o t n ą m y ś l o m ę c e n i e u r z e c z y w i s t n i o n e j m i ł o ś c i , k t ó r a p a l i j a k o g i e ń 6 3 . S ł o w a „ I d ź c i e p r e c z o d e m n i e , p r z e k l ę c i , w o g i e ń w i e c z n y " ( M t 25,41) w y p o w i a d a Z b a w i c i e l , k t ó r y n i k o g o n i e p o z b a w i a s w o j e j m i ł o ś c i : „ n i e j e s t w o l ą O j c a w a s z e g o , k t ó r y j e s t w n i e b i e , ż e b y m i a ł z g i n ą ć j e d e n z t y c h m a ł y c h " , hen ton mikrön toutön ( M t 18,14).

W p r o w a d z o n e p r z e z S . B u ł g a k o w a i p o d j ę t e p r z e z i n n y c h t e o l o g ó w p r a w o s ł a w n y c h p o j ę c i e m e t a h i s t o r i i p o z w a l a p o w i ą z a ć z e s o b ą t a j e m n i c ę c z a s u i w i e c z n o ś c i 6 4 . W s t o s u n k u d o p o r z ą d k u c z a s o w e g o m e t a h i s t o r i a j e s t r z e c z y w i s t o ś c i ą u m o ż l i w i a j ą c ą s t y k z r z e c z y w i s t o ś c i ą e s c h a t y c z n ą . T o o n a w ł a ś n i e n a d a j e w y d a r z e n i o m c z a s o w y m o s t a t e c z n e o d n i e s i e n i e i z n a c z e n i e ; w p r o w a d z a w n i e w y m i a r w i e c z n o ś c i . J e s t s w e g o r o d z a j u ś w i ę t ą p r z e s t r z e n i ą , w k t ó r e j d o k o n u j ą s ię w y d a r z e n i a c z a s o w e . W t y m s e n s i e m o ż n a b y j ą n a z w a ć w s z e c h o g a r n i a j ą c ą c z a s o p r z e s t r z e n i ą ( p o j ę cie z a c z e r p n i ę t e z n a u k ś c i s ł y c h ) , u m o ż l i w i a j ą c ą d o k o n y w a n i e s ię w y d a r z e ń c z a s o w y c h w i c h w y m i a r z e e s c h a t y c z n y m .

T e g o r o d z a j u i n t u i c j a w s k a z u j e n a w z g l ę d n o ś ć c z a s u i w s z e l k i e j c h r o n o l o g i i e m p i r y c z n e j . C z a s n i e j e s t w a r t o ś c i ą s a m o i s t n ą , a b s o l u t n ą i p r z e c i w s t a w n ą w i e c z n o ś c i . W i e c z n o ś ć z e s w e j s t r o n y n i e j e s t w a r t o ś c i ą p r z e c i w s t a w n ą w s t o s u n k u d o c z a s u . T r a d y c y j n a e s c h a t o l o g i a z d r a d z a ł a w y r a ź n ą t e n d e n c j ę d o p r z e c i w s t a w i a n i a c z a s u i w i e c z n o ś c i o r a z d o o d d z i e l a n i a i c h o d s i e b i e . C z a s t r a k t u j e o n a j a k o w a r t o ś ć s a m o i s t n ą , z a m k n i ę t ą i z n a t u r y swe j p r z e c i w s t a w n ą do w i e c z n o ś c i . N a u k a o w i e c z n o ś c i p i e k ł a m ó w i o c a ł k o w i t e j s e p a r a c j i z b a w i e n i a i p o t ę p i e n i a , z b a w i o n y c h i p o t ę p i o n y c h . W s k a z u j e n a a b s o l u t n ą n i e m o ż l i w o ś ć p r z e j ś c i a z j e d n e j r z e c z y w i s t o ś c i d o d r u g i e j , n a „ o g r o m n ą p r z e p a ś ć " ( Ł k 16,26), k t ó r e j n i e m o ż n a p r z e k r o c z y ć ( c h o ć w p r z y p o w i e ś c i J e z u s a b o g a c z m o ż e , m i m o o w e j p r z e p a ś c i , s w o b o d n i e r o z m a w i a ć z A b r a h a m e m ! ) . E s c h a t o l o g i a t e g o r o d z a j u o g r a n i c z a m o ż l i w o ś ć p r z e m i a n y j e d y n i e d o w y m i a r u c z a s o w e g o i h i s t o r y c z n e g o . W i e c z n o ś ć u z n a j e z a w a r t o ś ć n i e z m i e n n ą , s t a ł ą i s p e ł n i o n ą .

M o ż n a b y z a s t a n o w i ć s ię n a d t y m , z c z e g o w g r u n c i e r z e c z y w y n i k a t a k i e r o z u m i e n i e c z a s u i w i e c z n o ś c i . W y d a j e s ię, ż e n i e t y l e z g ł ę b o k i e g o d o ś w i a d c z e n i a r z e c z y w i s t o ś c i d u c h o w e j a n i z w n i k l i w e j i n t u i c j i t e o l o -g i c z n o - m i s t y c z n e j , i le p r z e d e w s z y s t k i m , j a k t r a f n i e z a u w a ż a N o w o s i e l ski, z e s p e k u l a c j i l o g i c z n e j , m y ś l e n i a d y s k u r s y w n e g o o r a z a b s t r a k c y j n e j a n a l i z y f i l o z o f i c z n e j , o d e r w a n e j o d d o ś w i a d c z e n i a r e l i g i j n e g o . Ś w i a d o m o ś ć K o ś c i o ł a w s c h o d n i e g o z a w a r t a w j e g o i n t u i c j a c h t e o l o g i c z n y c h , w d o ś w i a d c z e n i u m i s t y c z n y m o r a z w t r a d y c j i i k o n o g r a f i c z n e j d a j e m o ż l i w o ś ć n o w e g o s p o j r z e n i a n a s z e r e g z a g a d n i e ń e s c h a t o l o g i c z n y c h . B ó g w swoje j s u w e r e n n e j w o l n o ś c i j e s t P a n e m c z a s u i p r z e s t r z e n i . Z ł o

47

d o k o n a n e w c z a s i e m o ż e b y ć p r z e z w y c i ę ż o n e o d w e w n ą t r z , w t a j e m n i c y l u d z k i e j w o l n o ś c i , w s p ó ł d z i a ł a j ą c e j z B o g i e m r ó w n i e ż p o d r u g i e j s t r o n i e ż y c i a . D a r c z a s u m o ż e w p e w n y m s e n s i e p o w r ó c i ć j a k o n o w a ł a s k a w ś w i ę t e j c z a s o p r z e s t r z e n i ś w i a t a b o s k i e g o .

Ś w i ę t y c z a s i ś w i ę t a p r z e s t r z e ń s t a n o w i ą n i e j a k o d w a w y m i a r y te j s a m e j r z e c z y w i s t o ś c i . R e l i g i j n a i n t u i c j a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o W s c h o d u u k r y t a w r ó ż n y c h ś w i a d e c t w a c h j e g o m y ś l i i p o b o ż n o ś c i ł ą c z y c z a s i p r z e s t r z e ń z p o j ę c i e m w i e c z n o ś c i . W t e n s p o s ó b n a d a j e t e m u p o j ę c i u p e ł n i e j s z y s e n s , w o l n y o d h i s t o r y c z n e j s t a t y c z n o ś c i i b e z r u c h u , n i e w y k l u c z a j ą c y m o ż l i w o ś c i d o j r z e w a n i a , o c z y s z c z a n i a s ię i p r z e m i a n y . „ A p o k a t a s t a s i s z e s fery n a d z i e i i o c z e k i w a n i a m o d l i t e w n e g o p o w r a c a d o re f leks j i t e o l o g i c z n e j w ł a ś n i e d z i ę k i p o g ł ę b i o n e j a n a l i z i e d a w n y c h p r a w o s ł a w n y c h i n t u i c j i d o t y c z ą c y c h c z a s u i p r z e s t r z e n i . I d e a c z a s u a b s o l u t n e g o i a b s o l u t n e j w i e c z n o ś c i z a w i e r a w z a r o d k u i d e ę w i e c z n e g o p o t ę p i e n i a . I d e a c z a s o p r z e s t r z e n i p r z e n i k a j ą c e j s ię z w i e c z n o ś c i ą d a j e i n n ą p e r s p e k t y w ę " 6 3 . P r z y c z y n i a s ię d o k s z t a ł t o w a n i a n o w e j ś w i a d o m o ś c i t e o l o g i c z n e j i n o w e g o m o d e l u m y ś l e n i a o s p r a w a c h o s t a t e c z n y c h .

N i e k t ó r z y t e o l o g o w i e p r a w o s ł a w n i s ą z d a n i a , i ż p o t ę p i a j ą c o r y g e n i z m , K o ś c i ó ł (553) t y m s a m y m p o t ę p i ł d o k t r y n a l n ą p e w n o ś ć , i ż w s z y s c y l u d z i e o r a z u p a d ł e d u c h y p o j e d n a j ą s ię w k o ń c u z B o g i e m . U w a ż a j ą , ż e t e g o r o d z a j u p e w n o ś ć b y ł a b y n i e z g o d n a z n a u k ą C h r y s t u s a ( e s c h a t o l o g i c z n e g r o ź b y , z w ł a s z c z a t r z e c h p i e r w s z y c h E w a n g e l i i ) o r a z n a r u s z a ł a b y t a j e m n i c ę o s o b o w e j w o l n o ś c i c z ł o w i e k a 6 6 . G ł o s i ć n a d z i e j ę p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a j a k o p e w n i k o z n a c z a ł o b y s t a w i a ć z n a k z a p y t a n i a n a d w o l n o ś c i ą i s t o t r o z u m n y c h . Ś w i a d o m o ś ć o g ó ł u w i e r z ą c y c h n i e i d z i e t ą d r o g ą . T y l k o n i e l i c z n i o d w a ż y l i s ię g ł o s i ć a p o k a t a s t a z ę j a k o d o k t r y n ę . D o n i c h n a l e ż y z w ł a s z c z a S . B u ł g a k o w , k t ó r e g o p o g l ą d y s p o t k a ł y s ię w s w o i m c z a s i e z p o t ę p i e n i e m w n i e k t ó r y c h ś r o d o w i s k a c h p r a w o s ł a w n y c h .

W K o ś c i e l e p r a w o s ł a w n y m a p o k a t a s t a z a z o s t a j e r a c z e j p o z o s t a w i o n a w i e r z ą c y m j a k o s f e r a m o d l i t w y i n a d z i e i , k t ó r a n i e s t a w i a ż a d n y c h g r a n i c m i ł o s i e r d z i u B o ż e m u a n i n i e o d m a w i a c z ł o w i e k o w i w o l n o ś c i d o o d r z u c e n i a t e g o m i ł o s i e r d z i a . B ó g m o ż e d a w a ć t y l k o m i ł o ś ć . J e ż e l i c z ł o w i e k d o b r o w o l n i e n i e p r z y j m i e B o s k i e j m i ł o ś c i z a m y k a j ą c s ię w s o b i e s a m y m , t a m i ł o ś ć s t a j e s ię j e g o c i e r p i e n i e m . J e ż e l i n a w e t K o ś c i ó ł p i e r w s z y c h w i e k ó w o d r z u c i ł m y ś l o z b a w i e n i u p o w s z e c h n y m j a k o d o k t r y n ę , t o p r z y j ą ł j ą w s w o j ą n a d z i e j ę i m o d l i t w ę . O s t a t n i m s ł o w e m c h r z e ś c i j a ń s t w a n i e j e s t p i e k ł o , l ecz z w y c i ę s t w o C h r y s t u s a n a d p i e k ł e m . B ó g n i e o b i e c u j e w y r a ź n i e z b a w i e n i a p o w s z e c h n e g o , a l e o c z e k u j e g o o d n a s z e j n a d z i e i i m i ł o ś c i , o d n a s z e j m o d l i t w y i d u c h o w e g o w y s i ł k u 6 7 . O s o b o w a w o l n o ś ć c z ł o w i e k a s t a n o w i i s t o t n y w y m i a r o b e c n e g o w n i m o b r a z u B o ż e g o i w s k u t e k t e g o n a b i e r a p e w n y c h c e c h n i e n a r u s z a l n o ś c i . P i e k ł o i s t n i e j e p r z y n a j m n i e j j a k o o s t a t e c z n a m o ż l i w o ś ć w y b o r u l u d z k i e j w o l n o ś c i . C a ł e z a g a d n i e n i e s p r o w a d z a s ię j e d n a k d o p y t a n i a , j a k i e j e s t t o p i e k ł o i j a k n a l e ż y o n i m m ó w i ć .

48

3 . „ O D W I E C Z N A E W A N G E L I A " O Z B A W I E N I U P O W S Z E C H N Y M W C H R Z E Ś C I J A Ń S T W I E P O R E F O R M A C Y J N Y M

O d c z a s u O d r o d z e n i a n a Z a c h o d z i e z a c z ą ł k s z t a ł t o w a ć s ię n u r t m y ś l e n i a s p r z y j a j ą c y i d e i a p o k a t a s t a z y . D o s t r z e c m o ż n a g o j u ż w r e l i g i j n y c h r u c h a c h a n g l o s a s k i c h , w n i e k t ó r y c h r a d y k a l n y c h w s p ó l n o t a c h p o r e f o r -m a c y j n y c h o r a z w p e w n y c h t e n d e n c j a c h t e o l o g i i i d u c h o w o ś c i p r o t e s t a n c k i e j . S k a z a n y n a s t o s J . B r a d f o r d p i s a ł s w ó j t r a k t a t D e restitutione omnium (1555) . F a k t e m je s t j e d n a k , ż e p r o t e s t a n c c y r e f o r m a t o r z y X V I w . b y n a j m n i e j n i e s p r z y j a l i m y ś l i o a p o k a t a s t a z i e i z b a w i e n i u p o w s z e c h n y m . W i c h n a u c e o p o t ę p i e n i u i w i e c z n y m p i e k l e a k c e n t s p o c z y w a n a B o ż e j s p r a w i e d l i w o ś c i 6 8 . P o d t y m w z g l ę d e m n i e o d s t ą p i l i o n i o d z a s a d n i c z e g o n u r t u z a c h o d n i e j e s c h a t o l o g i i ś r e d n i o w i e c z n e j . T a k ż e u n i c h n i e s p o t y k a m y ś l a d ó w w s p ó ł c z u c i a d l a l o s u p o t ę p i o n y c h . W y j ą t k i z a c z y n a j ą p o j a w i a ć s ię w p ó ź n i e j s z y m o k r e s i e r o z w o j u t e o l o g i i p r o t e s t a n c k i e j . N a l e ż ą d o n i c h n a j p i e r w J . B ö h m e o r a z j e g o u c z n i o w i e w A n g l i i i w N i e m c z e c h . D o g ł o s u d o c h o d z i n o w a w r a ż l i w o ś ć a n t r o p o l o g i c z n a : c z ł o w i e k c z u j e s w ą w i ę ź z l o s a m i c a ł e g o s t w o r z e n i a ; w i e r z y , ż e n a k o ń c u c z a s ó w p o w s z e c h n a „ s y m p a t i a " w e ź m i e g ó r ę n a d o b o j ę t n o ś c i ą w z g l ę d e m o s t a t e c z n y c h l o s ó w ś w i a t a j a k o c a ł o ś c i 6 9 .

W 1697 r . J a n e L e a d e ( 1 6 2 3 - 1 7 0 3 ) o p u b l i k o w a ł a d z i e ł o p t . Objawienie wiecznego orędzia Ewangelii, że przez Krew Wiecznego Przymierza wszyscy więźniowie zostaną uwolnieni10. J e g o m y ś l i p o d j ą ł i r o z p o w s z e c h n i a ł w N i e m c z e c h d u c h o w n y l u t e r a ń s k i , p i e t y s t a J . W . P e t e r s e n (1649-1727) w r a z z ż o n ą J o a n n ą E l e o n o r ą ( 1 6 4 4 - 1 7 2 4 ) , c o s t a ł o s ię z k o l e i p r z y c z y n ą b u r z l i w y c h d y s k u s j i ( o k o ł o 300 p u b l i k a c j i z a i p r z e c i w ) 1 1 . K u ide i a p o k a t a s t a z y s k ł a n i a l i się, m n i e j l u b b a r d z i e j w y r a ź n i e , t a k ż e i n n i w y b i t n i n i e m i e c c y p i e t y ś c i : P h . J . S p e n e r ( 1 6 3 5 - 1 7 0 5 ) , J .A. B e n g e l ( 1 6 8 7 --1752), F . C h . O e t i n g e r ( 1 7 0 2 - 1 7 8 2 ) o r a z J . M . H a h n ( 1 7 5 8 - 1 8 1 9 ) 7 2 . N i e k t ó r z y z n i c h m ó w i ą o „ n a d z i e i l e p s z y c h c z a s ó w " (Hoffnung besserer Zeiten) d l a K o ś c i o ł a , a l e ł ą c z ą j ą r a c z e j z o k r e s e m ł a s k i , n a w r ó c e n i a i s p e ł n i e n i a B o ż y c h o b i e t n i c n a z i e m i p r z e d k o ń c e m ś w i a t a ( S p e n e r ) l u b j e s z c z e w y r a ź n i e j z m i l l e n a r y z m e m ( B e n g e l ) 7 3 . C h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą n i e k t ó r y c h z w o l e n n i k ó w a p o k a t a s t a z y w n u r c i e p i e t y s t y c z n y m j e s t d ą ż e n i e d o j a w n o ś c i i w i e d z y o r a z d o k o n s t r u o w a n i a s y s t e m u t e o z o f i c z n e g o , o p a r t e g o n i e t y l k o n a B i b l i i , a l e t a k ż e n a „ o b j a w i e n i a c h p o z a b i b l i j n y c h " ( O e t i n g e r , J . M . H a h n ) 7 4 . R ó w n o c z e ś n i e w i d a ć t a k ż e ś l a d y t r o s k i o w z g l ę d y d u s z p a s t e r s k i e . P e t e r s e n o w i e , r a d y k a l n i p i e t y ś c i , g ł o s i l i a p o k a t a s t a z ę j a k o n a u k ę i p u b l i c z n i e j ą p r o p a g o w a l i . I n n i w i e r z y l i w o s t a t e c z n e p o j e d n a n i e s t w o r z e n i a z B o g i e m , a l e n i e c z y n i l i z e ń a r t y k u ł u w i a r y . Z a l e c a l i r a c z e j o s t r o ż n o ś ć , a b y z a p o b i e c n a d u ż y c i u z e s t r o n y t y c h , k t ó r z y n i e s ą d u c h o w o i m o r a l n i e d o j r z a l i d o p o z n a n i a te j t a j e m n i c y (ar-canum). W i d a ć t o s z c z e g ó l n i e j a s n o u B e n g e l a 7 5 o r a z w p o g l ą d a c h n i e k t ó r y c h j e g o u c z n i ó w 7 6 . Theologumenon a p o k a t a s t a z y j a k o „ o d w i e c z n e j

49

D o b r e j N o w i n y " (Ap 14,6) j e s t j e d n ą z e s p e c y f i c z n y c h c e c h X V I I I -- w i e c z n e g o p i e t y z m u .

W n o w o ż y t n y c h p r ó b a c h d o w a r t o ś c i o w a n i a m y ś l i o p o w s z e c h n y m p o j e d n a n i u s t w o r z e n i a z B o g i e m z j a w i a j ą s ię n o w e a k c e n t y w p o r ó w n a n i u z k o n c e p c j ą , k t ó r e j p o c z ą t e k d a ł O r y g e n e s . S ą t o m o t y w y p s y c h o l o g i c z n e , p e d a g o g i c z n e i p a s t o r a l n e . P o j a w i a j ą s i ę o n e w p r z e p o w i a d a n i u i w r ó ż n y c h p r z e j a w a c h d u c h o w o ś c i . O n e t e ż n a d a j ą g ł ó w n y t o n a r g u m e n t a c j i . P o d u w a g ę b i e r z e s ię w e w n ę t r z n e p r z e ż y c i e c z ł o w i e k a , k t ó r y n i e m o ż e p o g o d z i ć s i ę z p r z e r a ż a j ą c ą p r a w d ą o m o ż l i w o ś c i w i e c z n e g o p o t ę p i e n i a . A u t o r z y p o d k r e ś l a j ą , i ż n a l e ż y g ł o s i ć p r z e d e w s z y s t k i m m i ł o ś ć B o g a , k t ó r a j e s t n i e d o p o g o d z e n i a z w i e c z n y m p i e k ł e m . T a k i e p r z e p o w i a d a n i e j e s t b a r d z i e j o w o c n e n i ż w s z e l k i e g r o ź b y p i e k ł a . P o j a w i a s i ę r ó w n i e ż r o z r ó ż n i e n i e , k t ó r e w p r o w a d z i ł św. M a k s y m W y z n a w c a : l u d z i e g ł ę b o k o w i e r z ą c y n i e w ą t p i ą w z b a w i e n i e p o w s z e c h n e , a l e w p r z e p o w i a d a n i u n i e n a l e ż y o t y m m ó w i ć l u b j e d y n i e z w i e l k ą o s t r o ż n o ś c i ą . D l a s z e r o k i e g o o g ó ł u w i e r z ą c y c h l ę k p r z e d p i e k ł e m j e s t ś r o d k i e m w y c h o w a w c z y m . P r z e k o n a n i e o z b a w i e n i u p o w s z e c h n y m n i e d e p r a w u j e j e d y n i e l u d z i g ł ę b o k o r e l i g i j n y c h i z a k o r z e n i o n y c h w w i e r z e . W a r g u m e n t a c j i z w o l e n n i k ó w a p o k a t a s t a z y z j a w i a s ię r ó w n i e ż c z ę s t o w i a r a w m o ż l i w o ś ć p r z e m i a n y i p o d e j m o w a n i a d e cyzj i p o ś m i e r c i 7 7 . W i d o c z n e j e s t t o z w ł a s z c z a w o k r e s i e O ś w i e c e n i a . D u ż ą r o l ę o d g r y w a ł y w n o w e j ś w i a d o m o ś c i m o t y w y h u m a n i s t y c z n e , i n s p i r o w a n e o p t y m i s t y c z n ą w i a r ą w c z ł o w i e k a i w s i ł ę j e g o u m y s ł u o r a z z a u f a n i e m d o z d o l n o ś c i s a m o o c z y s z c z a n i a s ię l u d z k i e g o d u c h a . S z c z e g ó l n i e p o m o c n ą b y ł a w t y m w z g l ę d z i e d l a t e o l o g ó w p r o t e s t a n c k i c h m y ś l o r o z w o j u i w y c h o w a n i u ( p r o p a g o w a ł j ą z w ł a s z c z a G . E . L e s s i n g ) . S t a n n i e d o s k o n a ł o ś c i i z a g u b i e n i a l u d z k i e g o d u c h a p o ś m i e r c i n i e t r w a w i e c z n i e . D z i ę k i c o r a z p e ł n i e j s z e m u p o z n a n i u m o ż e o n n a d a l w y z w a l a ć s ię o d z ł a i o c z y s z c z a ć . C z ł o w i e k m o ż e z a c h o w a ć c o ś z n i e b a w p i e k l e i c o ś z p i e k ł a w n i e b i e ( p a m i ę ć o s w o i c h u p a d k a c h ) 7 8 .

I d e a r o z w o j u d o m i n o w a ł a w p o g l ą d a c h n a j w y b i t n i e j s z e g o t e o l o g a p r o t e s t a n c k i e g o X I X w., F . S c h l e i e r m a c h e r a ( + 1 8 3 4 ) . B r o n i ł o n p r a w a n a u k i o a p o k a t a s t a z i e d o i s t n i e n i a w ś w i a d o m o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Ł a s k a i m i ł o ś ć B o g a s ą n i e d o p o g o d z e n i a z w i e c z n o ś c i ą p i e k ł a 7 9 . S y s t e m a t y c z n e w y w o d y S c h l e i e r m a c h e r a s t r e s z c z a j ą w s o b i e w s z y s t k i e w ą t k i , k t ó r e p o j a w i a j ą s ię u j e g o p o p r z e d n i k ó w . D z i e j e e w o l u c j i s t w o r z e n i a z m i e r z a j ą z w o l i B o g a d o d o b r e g o i p o m y ś l n e g o k o ń c a . W r e l a c j i d o B o g a z ł o n i e m a p r z y s z ł o ś c i . T y l k o d o b r o z d o l n e j e s t d o n i e s k o ń c z o n e g o r o z w o j u w B o g u . D u c h B o ż y p r z e n i k a k a ż d e s t w o r z e n i e o d w e w n ą t r z , n i e n a r u s z a j ą c j e g o w o l n o ś c i . P o t ę p i e n i e m o ż e b y ć t y l k o j e d n ą z p r z e j ś c i o w y c h faz r o z w o j o w y c h . Z b a w c z e d z i e ł o C h r y s t u s a j e s t n a j w i ę k s z ą o b i e t n i c ą p o m y ś l n e g o r o z w o j u i o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a c a ł e j r z e c z y w i s t o ś c i 8 0 .

50

51

Z a w i a r ą w p o w s z e c h n e z b a w i e n i e o p o w i a d a l i s ię r ó w n i e ż ci, k t ó r z y n i e p o d z i e l a l i o ś w i e c e n i o w e g o r a c j o n a l i z m u . S k ł a n i a ł a i c h d o t e g o g ł ę b o k a p o b o ż n o ś ć i w i a r a w s i ł ę p r z e o b r a ż a j ą c e j m i ł o ś c i B o g a 8 1 . W e w s p o m n i a n y c h w y ż e j t e n d e n c j a c h m y ś l i p r o t e s t a n c k i e j w i d a ć w y r a ź n ą r e a k c j ę n a p o a u g u s t y ń s k i r y g o r y z m o k r e s u ś r e d n i o w i e c z a i r e f o r m a c j i 8 2 . W s p o s o b i e a r g u m e n t a c j i p o s z c z e g ó l n y c h m y ś l i c i e l i n i e z n a j d z i e m y j e s z c z e g ł ę b o k i e j r e f l e k s j i z a k o r z e n i o n e j w c h r y s t o l o g i i i s o t e r i o l o g i i , k t ó r a u w z g l ę d n i a ł a b y t r y n i t a r n ą l o g i k ę c h r z e ś c i j a ń s t w a . M o t y w c h r y s t o l o g i c z n y p o j a w i a s ię n i e t y l e w t e o l o g i i , i l e p r z e d e w s z y s t k i m w p r z e p o w i a d a n i u . „ W i e l k i P i ą t e k o g ł a s z a p o w s z e c h n e p r z e b a c z e n i e n a d c a ł y m ś w i a t e m . T o p o w s z e c h n e p r z e b a c z e n i e j e s z c z e s i ę o b j a w i . A l b o w i e m n i e n a d a r m o J e z u s w i s i n a k r z y ż u . I n i e n a d a r m o m o g ą w s z y s t k i e s t w o r z e n i a , t a k ż e w ś w i e c i e n i e w i d z i a l n y m , s z y d z i ć s o b i e z N i e g o . N i e , n i e n a d a r m o ! Z b l i ż a s i ę p o w s z e c h n e p r z e b a c z e n i e . I p r z y j d z i e j e s z c z e , d a B ó g , w k r ó t c e . K t o n i e j e s t w s t a n i e p o m y ś l e ć o t y m , c o n a j w i ę k s z e -n i e w i e n i c z e g o o W i e l k i m P i ą t k u " 8 3 .

N a u w a g ę z a s ł u g u j e t r a d y c j a s o t e r i o l o g i c z n e g o u n i w e r s a l i z m u w A m e r y c e P ó ł n o c n e j , g d z i e o d k o ń c a X V I I d o k o ń c a X I X w . u r ó s ł o n n i e m a l d o r o z m i a r ó w n o w e g o r u c h u r e l i g i j n e g o 8 4 . T e n d e n c j a t a z o s t a ł a p r z y n i e s i o n a d o N o w e g o Ś w i a t a p r z e z r ó ż n e w y z n a n i a , z w ł a s z c z a z a ś p r z e z g r u p y e m i g r a n t ó w ( g ł ó w n i e z A n g l i i i N i e m i e c ) , s z e r z ą c y c h p o g l ą d y o c h a r a k t e r z e m i s t y c z n y m i p i e t y s t y c z n y m . W X V I I I w. p o j a w i ł y s ię p i e r w s z e p r ó b y u z a s a d n i e n i a p o w s z e c h n o ś c i z b a w i e n i a n a p o d s t a w i e i n t e r p r e t a c j i w y p o w i e d z i P i s m a ś w . 8 5 . N a j w i ę k s z y w p ł y w w y w i e r a ł y j e d n a k n i e t y l e p r a c e t e o l o g ó w , i le r a c z e j w y b i t n i k a z n o d z i e j e , te j m i a r y co J . M u r r a y ( 1 7 4 1 - 1 8 1 5 ) i E. W i n c h e s t e r (1751-17 9 7 ) 8 6 . U n a j w i ę k s z y c h m y ś l i c i e l i g ł o s z ą c y c h e s c h a t o l o g i c z n y u n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a w i d a ć w y r a ź n y w p ł y w i d e i O ś w i e c e n i a , c z e g o p r z y k ł a d e m s ą m . i n . p o g l ą d y H . B a l l o u ( 1 7 7 1 - 1 8 5 2 ) 8 7 . R u c h a m e r y k a ń s k i e g o u n i w e r s a l i z m u u l e g a ł j e d n a k c o r a z b a r d z i e j t e n d e n c j o m s k r a j n e g o r a d y k a l i z m u i l i b e r a l i z m u , o d d z i e l a j ą c s i ę o d w y z n a n i a w i a r y i d o g m a t ó w o r t o d o k s y j n e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a 8 8 . Z a k w e s t i o n o w a n o m . i n . d o g m a t T r ó j c y Św., a u t o r y t e t P i s m a św. o r a z s a m o i s t n i e n i e s z a t a n a .

O d d r u g i e j p o ł o w y X I X w . z a z n a c z y ł s i ę w y r a ź n y s p a d e k z a i n t e r e s o w a n i a t e o l o g ó w a m e r y k a ń s k i c h p r o b l e m e m p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . P o o k r e s i e k o n t r o w e r s j i , w u j ę c i u t e g o z a g a d n i e n i a g ó r ę w z i ę ł y t e n d e n c j e f u n d a m e n t a l i s t y c z n e i d ą c e p o l i n i i b e z k r y t y c z n e j i n t e r p r e t a c j i d o s ł o w n e j 8 9 . D o n i e l i c z n y c h w y j ą t k ó w n a l e ż ą s t u d i a b a r d z i e j p o g ł ę b i o n e i w s z e c h s t r o n n e . T e o l o g a m e r y k a ń s k i J . B a i l l i e 9 0 o r a z t e o l o g k a n a d y j s k i J . M . S h a w 9 1 d o k o n a l i g r u n t o w n e j a n a l i z y i o c e n y p o g l ą d ó w o w i e c z n o ś c i p i e k ł a , o m o ż l i w o ś c i u n i c e s t w i e n i a z ł a o r a z o z b a w i e n i u p o w s z e c h n y m . S h a w d o w o d z i ł , i ż b i b l i j n y t e r m i n aiönios t y l k o w z e s t a w i e n i u z ż y c i e m B o ż y m o z n a c z a „ w i e c z n y " , w i n n y c h n a t o m i a s t w y p o w i e d z i a c h j e s t s y n o n i m e m d ł u g i e g o o k r e s u t r w a n i a ( „ t r w a j ą c y p r z e z w i e k i " ) 9 2 .

Z j e d n e j s t r o n y d o s t r z e g a ł o n m o c n ą s t r o n ę u n i w e r s a l i z m u ( a k c e n t n a n i e s k o ń c z o n e j m i ł o ś c i i m i ł o s i e r d z i u B o g a w J e z u s i e C h r y s t u s i e , m o ż l i w o ś ć o c a l e n i a p o ś m i e r c i , o p a r c i e z n a j d o w a n e w w i e l u t e k s t a c h N o w e g o T e s t a m e n t u ) , z d r u g i e j z a ś s t r o n y j e g o s ł a b o ś c i ( w y k l u c z e n i e m o ż l i w o ś c i d e f i n i t y w n e j n e g a c j i i o d m o w y z e s t r o n y w o l n e j w o l i w z g l ę d e m B o g a ) . Z t e g o w z g l ę d u s a m s k ł a n i a ł s ię r a c z e j w s t r o n ę t e o r i i w a r u n k o w e g o z b a w i e n i a , d o p u s z c z a j ą c e j m o ż l i w o ś ć o s t a t e c z n e g o u n i c e s t w i e n i a b ą d ź z a g ł a d y g r z e s z n y c h i o p o r n y c h s t w o r z e ń 9 3 .

W t y m m i e j s c u w s p o m n i j m y t a k ż e o p o g l ą d a c h P . T i l l i c h a . P r z e c i w s t a w i ł s ię o n t e n d e n c j i d o n a d a w a n i a m o m e n t o w i ś m i e r c i d e c y d u j ą c e g o z n a c z e n i a d l a o s t a t e c z n e g o l o s u c z ł o w i e k a . W i e c z n o ś ć w y d a r z a s ię u s t a w i c z n i e w c a ł y m l u d z k i m ż y c i u 9 4 . S ą d o s t a t e c z n y j e s t o b i e t n i c ą w y z w o l e n i a o d w s z y s t k i e g o , c o n e g a t y w n e . W y z w o l e n i e t o m o ż e d o k o n y w a ć s i ę r ó w n i e ż w w i e c z n o ś c i . Z b a w i e n i e i p o t ę p i e n i e m o g ą e g z y s t e n c j a l n i e w s p ó ł i s t n i e ć w te j s a m e j o s o b i e : t o , c o n e g a t y w n e , m o ż e p o z o s t a ć w w i e c z n e j p a m i ę c i , a l e j a k o p r z e z w y c i ę ż o n e i o d r z u c o n e 9 5 .

W A n g l i i , w p o ł o w i e X I X w . z d e c y d o w a n y m o b r o ń c ą n a u k i o a p o k a t a s t a z i e b y ł A . J u k e s 9 6 . P o g l ą d y j e g o w y w i e r a ł y d u ż y w p ł y w n a p ó ź n i e j s z y c h t e o l o g ó w . N a p o c z ą t k u X X s t u l e c i a J . H . L e c k i e p o d j ą ł g r u n t o w n ą p r ó b ę p r z e b a d a n i a n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a t e m a t o s t a t e c z n y c h l o s ó w c z ł o w i e k a 9 7 . K r y t y c z n i e o c e n i ł d u a l i s t y c z n e s t a n o w i s k o w o b e c w i e c z n o ś c i n i e b a i p i e k ł a o r a z t e o r i ę a n i h i l a c j i ( n i e ś m i e r t e l n o ś c i w a r u n k o w e j ) . S a m o p o w i e d z i a ł s ię z a z m o d y f i k o w a n ą w e r s j ą e s c h a t o l o g i c z n e g o u n i w e r s a l i z m u , ł ą c z ą c i d e ę w i e c z n e j k a r y z w i a r ą w z b a w i e n i e p o w s z e c h n e . C e n t r a l n ą r o l ę o d g r y w a p r z e k o n a n i e , ż e z b a w i e n i e i p o t ę p i e n i e m o g ą w s p ó ł i s t n i e ć w t y m s a m y m p o d m i o c i e . Z b a w i e n i z a c h o w u j ą p a m i ę ć o s w o i c h u p a d k a c h 9 8 . U t r a c i l i coś , c z e g o n i e s p o s ó b j u ż n a p r a w i ć . M o ż l i w o ś ć te j s t r a t y n a d a j e p o w a g ę w s z y s t k i m m o r a l n y m d e c y z j o m c z ł o w i e k a . S t r a t a n i e j e s t j u ż j e d n a k z ł e m , d l a t e g o m o ż e w s p ó ł i s t n i e ć z d o b r e m n a j w y ż s z y m . T a k i j e s t s e n s w y p o w i e d z i P i s m a o s ą d z i e o r a z o p o w s z e c h n o ś c i z b a w i e n i a . P r z e z w y c i ę ż o n y z o s t a j e w i e c z n y d u a l i z m d o b r a i z ł a n a k o r z y ś ć j e d n o ś c i c a ł e g o s t w o r z e n i a . W w y w o d a c h L e c k i e ' g o d o s t r z e g a m y m y ś l , k t ó r a p o j a w i ł a s ię j u ż w c z e ś n i e j u L e s s i n g a , a k t ó r ą w X X w . r o z w i j a l i , n i e z a l e ż n i e o d n i c h , n i e k t ó r z y t e o l o g o w i e p r a w o s ł a w n i 9 9 .

P o g l ą d y J . A . T . R o b i n s o n a 1 0 0 , a n g l i k a ń s k i e g o t e o l o g a , a p ó ź n i e j b i s k u p a W o o l w i c h , n a t e m a t p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a w z b u d z i ł y s p o r o k o n t r o w e r s j i 1 0 1 . W r z e c z y w i s t o ś c i p r z e n i ó s ł o n c a ł e z a g a d n i e n i e z p ł a s z c z y z n y m y ś l e n i a l o g i c z n o - d y s k u r s y w n e g o ( jak p o g o d z i ć m i ł o ś ć i w s z e c h m o c B o ż ą z p o t ę p i e n i e m n i e k t ó r y c h l u d z i l u b k o n i e c z n e z b a w i e n i e z w o l n o ś c i ą i o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą ) , n a p ł a s z c z y z n ę o s o b i s t e g o d o ś w i a d c z e n i a - s p o t k a n i a c z ł o w i e k a z m i ł o ś c i ą B o g a , k t ó r e j m o c n i e z n a g r a n i c , z w ł a s z c z a z a ś s p o t k a n i a z u k r z y ż o w a n y m C h r y s t u s e m 1 0 2 . T u t k w i o s t a t e c z n e ź r ó d ł o c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a d z i e i . R o b i n s o n n i e z a p r z e c z a m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a , p r z e n o s i j e d n a k p r o b l e m p i e k ł a w s f e r ę

52

d o ś w i a d c z e n i a s u b i e k t y w n e g o 1 0 3 . C z ł o w i e k u s t a w i c z n i e s t o i p r z e d w y b o r e m . J e s t t o k o n i e c z n e d l a j e g o d e c y z j i m o r a l n e j . K t o w y b i e r a p o t ę p i e n i e , s t a n i e s i ę o n o j e g o u d z i a ł e m . N i e o z n a c z a t o j e d n a k , ż e B ó g w swoje j m i ł o ś c i n i e p o t r a f i c z y n i e z e c h c e p r z e m i e n i ć o s t a t e c z n i e r ó w n i e ż i t a k i e g o s t a n u . „ P i e k ł o j e s t o s t a t e c z n ą n i e m o ż l i w o ś c i ą , p o n i e w a ż j u ż n i k t n i e z n a j d u j e s i ę p o z a C h r y s t u s e m " 1 0 4 . J e s t t o j e d n a k s p o j r z e n i e o d s t r o n y o s t a t e c z n e g o z a m i e r z e n i a B o g a w z g l ę d e m ś w i a t a . Z a m i a r e m t y m j e s t z j e d n o c z e n i e w s z y s t k i c h l u d z i w C h r y s t u s i e ( p o r . Ef 1,10; K o l 1,20) 1 0 5 . J e d y n ą p o d s t a w ą e s c h a t o l o g i c z n e g o u n i w e r s a l i z m u jes t , w e d ł u g R o b i n s o n a , „ d z i e ł o B o g a w C h r y s t u s i e " (the work of God in Christ)106, „ d e c y d u j ą c y c h a r a k t e r t e g o , co C h r y s t u s u c z y n i ł " (the decisiveness o f what Christ has done)101. „ A l b o w i e m N o w y T e s t a m e n t n i g d y n i e m ó w i , ż e B ó g m o ż e b y ć w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h , ż e C h r y s t u s m o ż e p r z y c i ą g n ą ć w s z y s t k i c h l u d z i d o s i e b i e , l e c z ż e t o u c z y n i " 1 0 8 . W k o ń c u B ó g j e s t „ c a ł k o w i c i e P a n e m ś w i a t a c h c ą c e g o J e g o p a n o w a n i a " 1 0 9 . D o n i e k t ó r y c h m y ś l i R o b i n s o n a p o w r ó c i m y w d a l s z y c h r o z w a ż a n i a c h .

W 1953 r . n i e z w y k l e b u r z l i w a d y s k u s j a n a t e m a t p i e k ł a i p o w s z e c h n o ś c i z b a w i e n i a t o c z y ł a s ię w N o r w e g i i p o m i ę d z y t e o l o g i e m O . H a l l e s b y i b i s k u p e m K . S c h j e l d e r u p e m . T e o l o g b r o n i ł n a u k i o w i e c z n y m p i e k l e , b i s k u p z a ś u w a ż a ł , ż e n i e n a l e ż y o n a d o i s t o t n e g o p r z e s ł a n i a „ r e l i g i i m i ł o ś c i " i p r z e c z y p r a w d z i w e m u d u c h o w i o b j a w i e n i a C h r y s t u s o w e g o . W d e b a t ę w ł ą c z y ł y s ię w y d z i a ł y t e o l o g i c z n e - k o ś c i e l n y i p a ń s t w o w y . U w a g ę z w r a c a w y w a ż o n e i o t w a r t e s t a n o w i s k o w y d z i a ł u u c z e l n i p a ń s t w o w e j p r z y g o t o w a n e p r z e z z n a n y c h t e o l o g ó w (E. M o l l a n d , A . N . D a h l , S . M o w i n k e l i i n . ) . P r z y z n a j ą o n i , ż e p r i o r y t e t p r z y n a l e ż y d o E w a n g e l i i m i ł o ś c i . R ó w n o c z e ś n i e z w r a c a j ą u w a g ę n a f a k t , ż e P i s m o ś w . m ó w i o m r o c z n e j m o ż l i w o ś c i n e g a t y w n e g o w y n i k u s ą d u B o ż e g o . S t w i e r d z o n o , i ż k o ś c i e l n e w y z n a n i a w i a r y n i e m a j ą g w a r a n c j i n i e o m y l n o ś c i w e w s z y s t k i c h s z c z e g ó ł a c h . T y m c z a s e m W y z n a n i e A u g s b u r s k i e ( C a 17) u s i ł u j e m ó w i ć w y r a ź n i e j o k a r a c h p i e k ł a n i ż s a m o P i s m o ś w . A z a t e m b p S c h j e l -d e r u p m i a ł r a c j ę n i e o p o w i a d a j ą c s ię z a l i t e r ą t e g o a r t y k u ł u w i a r y ; w g r u n c i e r z e c z y j e g o w y p o w i e d z i n i e w y k l u c z a j ą s a m e j m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a , l e c z s k i e r o w a n e s ą p r z e c i w k o n a u c e o w i e c z n o ś c i p i e k ł a . D e b a t a o d s ł o n i ł a z c a ł ą w y r a z i s t o ś c i ą d w a r ó ż n e p o d e j ś c i a d o i n t e r p r e t a c j i P i s m a Św.: z j e d n e j s t r o n y w i e r n o ś ć w o b e c r o z u m i e n i a d o s ł o w n e g o , z d r u g i e j n a t o m i a s t o t w a r t o ś ć n a g ł ę b s z y s e n s E w a n g e l i i . Z t e g o j u ż w z g l ę d u k o n t r o w e r s j a t a z a s ł u g u j e n a u w a g ę 1 1 0 .

D y s k u s j a n a d u n i w e r s a l i z m e m z b a w i e n i a w ś r ó d t e o l o g ó w p r o t e s t a n c k i c h X X w . r o z w i n ę ł a s ię n a j b a r d z i e j w s z e c h s t r o n n i e w k r a j a c h p o s ł u g u j ą c y c h s i ę j ę z y k i e m n i e m i e c k i m . O d p o c z ą t k u s t u l e c i a p o j a w i a ł y s ię s t u d i a , k t ó r y c h a u t o r z y o p o w i a d a l i s ię z a n a u k ą o p o w s z e c h n y m p o j e d n a n i u 1 1 1 . N i e k t ó r z y w s z c z e g ó l n y s p o s ó b p o d k r e ś l a l i r o l ę C h r y s t u s a 1 1 2 . W p r a c a c h o c h a r a k t e r z e s y s t e m a t y c z n y m p o j a w i a s i ę r e f l e k s j a n a d w ł a ś c i w y m s e n s e m k a r y . P o w r a c a p a t r y s t y c z n y m o t y w k a r y j a k o

53

l e k a r s t w a i ś r o d k a p o p r a w y . W i e c z n e p o t ę p i e n i e u k a z u j e s ię w t y m ś w i e t l e j a k o b e z c e l o w e , a w i e c z n e t r w a n i e z ł a w B o ż y m s t w o r z e n i u j a k o a b s u r d a l n e 1 1 3 . D z i ę k i C h r y s t u s o w i , B ó g w s w o j e j m i ł o ś c i p o t r a f i p r z y g o t o w a ć w s z y s t k i c h d o p r z y j ę c i a d a r u z b a w i e n i a . S p o t k a n i e z B o g i e m w m o m e n c i e ś m i e r c i u m o ż l i w i a l u d z i o m p o d j ę c i e p e ł n e j decyz j i , w o l n e j o d d o c z e s n y c h b r a k ó w w p o z n a n i u i z a w i e r z e n i u C h r y s t u s o w i 1 1 4 . B ó g z b a w i ł c a ł y w s z e c h ś w i a t . O d k u p i e n i e o s i ą g n i e s w ó j ce l d o p i e r o w t e d y , g d y C h r y s t u s z o s t a n i e u z n a n y p r z e z w s z y s t k i c h j a k o P a n c a ł e g o s t w o r z e n i a 1 1 5 .

N i e k t ó r z y t e o l o g o w i e p r o t e s t a n c c y p o d j ę l i p r ó b ę u k a z a n i a b i b l i j n y c h p o d s t a w u n i w e r s a l i z m u z b a w i e n i a . U s i ł o w a l i s p r e c y z o w a ć s e n s t e r m i n u „ w i e c z n y " (aiönios), p r z e a n a l i z o w a ć l i c z n e w y p o w i e d z i N o w e g o T e s t a m e n t u m ó w i ą c e o p o w s z e c h n y m z a s i ę g u z b a w c z e g o d z i e ł a C h r y s t u s a , w s k a z a ć n a o c z y s z c z a j ą c y c h a r a k t e r k a r y o r a z n a m o t y w y n a d z i e i , s p o ś r ó d k t ó r y c h n a p i e r w s z e m i e j s c e w y s u w a s i ę m i ł o ś ć B o g a d o l u d z i . P o d w ó j n y r e z u l t a t s ą d u o s t a t e c z n e g o n i e j e s t s ł o w e m o s t a t n i m . P o z o s t a n i e n a d z i e j a n a p o w s z e c h n e p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h z B o g i e m j a k o o s t a t e c z n y k r e s J e g o z b a w c z e g o p l a n u 1 1 6 . D o a n a l i z t y c h b ę d z i e m y o d w o ł y w a ć s i ę n i e j e d n o k r o t n i e . P r z e b i j a z n i c h ś w i a d o m o ś ć , i ż p o m i m o w i e l u n i e p o d w a ż a l n y c h ś w i a d e c t w b i b l i j n y c h , n a d z i e j a n a d a l i d z i e w p a r z e z n i e p e w n o ś c i ą . N i e p e w n o ś ć t a w y n i k a s t ą d , ż e p r a w d a o p o w s z e c h n y m p o j e d n a n i u s t w o r z e n i a d a n a z o s t a ł a n a m w p o s t a c i o b i e t n i c y , k t ó r e j w i e l k o ś c i z a ż y c i a n i e j e s t e ś m y w s t a n i e o g a r n ą ć 1 1 7 .

P o m i m o w y r a ź n e j s k ł o n n o ś c i d o p r z y j ę c i a a p o k a t a s t a z y , w y b i t n i t e o l o g o w i e p r o t e s t a n c c y X X w . p r z y z n a j ą , ż e z a g a d n i e n i a t e g o n i e s p o s ó b o s t a t e c z n i e r o z s t r z y g n ą ć n a p ł a s z c z y ź n i e s p e k u l a t y w n o - s y s -t e m a t y c z n e j 1 1 8 . D l a t e g o w i c h r o z w a ż a n i a c h o m o ż l i w o ś c i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a p o j a w i a s ię w i e l e z a s t r z e ż e ń , w a r u n k ó w i o g r a n i c z e ń . N a o g ó ł n i e p r z y j m u j ą o n i a p o k a t a s t a z y j a k o d o k t r y n y , c h o ć w r z e c z y w i s t o ś c i c a ł y w y s i ł e k m y ś l o w y z d a j e s ię z m i e r z a ć w k i e r u n k u n a d z i e i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . D o n i o s ł ą r o l ę o d g r y w a j ą w i c h m y ś l e n i u r a c j e c h r y s t o l o g i c z n e 1 1 9 . W ś w i e t l e ś w i a d e c t w N o w e g o T e s t a m e n t u c a ł e z b a w c z e d z i e ł o C h r y s t u s a z m i e r z a w k i e r u n k u p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a 1 2 0 . W i d a ć r ó w n i e ż t e n d e n c j ę d o p r z e n i e s i e n i a p r o b l e m u z p ł a s z c z y z n y t e o r e t y c z n e j n a p ł a s z c z y z n ę e g z y s t e n c j a l n ą i p r a k t y c z n ą . W y w o d y P . A l t h a u s a s ą w t y m w z g l ę d z i e b l i s k i e t e n d e n c j i , k t ó r a p r z e w a ż a w t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s t w a w s c h o d n i e g o : z b a w i e n i e p o w s z e c h n e j e s t p r z e d m i o t e m n a d z i e i i w s t a w i e n n i c t w a , w z a j e m n e j t r o s k i i o d p o w i e d z i a l n o ś ci. W m o d l i t w i e c z ł o w i e k p r z e c h o d z i o d l ę k u d o n a d z i e i . M o ż l i w o ś ć o d m o w y i z a t r a c e n i a s ię j e s t p r z e d e w s z y s t k i m „ m o i m p r o b l e m e m " 1 2 1 .

D l a J . M . L o c h m a n n a a p o k a t a s t a z a j e s t w r ę c z p e w n o ś c i ą w i a r y (cer-titudo des Glaubens)122. P e w n o ś ć t a n i e m o ż e b y ć j e d n a k z a d u f a n y m p o c z u c i e m z a g w a r a n t o w a n i a s o b i e z b a w i e n i a (securitas des Heilsbesitzes). P r z e ś w i a d c z e n i e o z w y c i ę s k i e j ł a s c e C h r y s t u s a n i e w y k l u c z a

54

a p r i o r y c z n i e s a m e j i d e i p i e k ł a ( L o c h m a n n u w a ż a j ą z a mitologoumenon w s k a z u j ą c y w n e g a t y w n y s p o s ó b n a w o l n y c h a r a k t e r ł a s k i i n a d o b r o w o l n ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć w i a r y ) . W a p o k a t a s t a z ę w o l n o z a t e m w i e r z y ć , a l e n i e p o w i n n a s t a ć s ię o n a d o k t r y n ą i p e w n o ś c i ą d o k t r y n a l n ą . L o c h m a n n p r z e j m u j e a f o r y s t y c z n ą w y p o w i e d ź K . B a r t h a : „ K t o n i e w i e r z y w a p o k a t a s t a z ę , j e s t w o ł e m , k t o z a ś jej u c z y , j e s t o s ł e m " . A p o k a t a s t a z a j e s t p r z e d m i o t e m w i a r y ( z a w s z e u f n e j ! ) , a n i e d o k t r y n y 1 2 3 . W t y m p u n k c i e z n o w u b l i s c y j e s t e ś m y s t a n o w i s k u j e d n e g o z n u r t ó w t e o l o g i i i d u c h o w o ś c i w s c h o d n i e j .

H . T h i e l i c k e p r z y z n a j e , ż e s y t u a c j a z a t r a c o n y c h (apollymenoi) n a l e ż y d o t e g o r o d z a j u p r a w d , k t ó r e n i e m o g ą b y ć p r z e d m i o t e m w y p o w i e d z i d o g m a t y c z n y c h , l e c z j e d y n i e t r e ś c i ą m o d l i t w y . W i e r z ą c y m o ż e z u f n o ś c i ą p r o s i ć B o g a o t o , a b y ci, k t ó r z y o d r z u c i l i C h r y s t u s a , s a m i n i e z o s t a l i o d r z u c e n i , a b y d z i e j e i c h s t o s u n k u d o B o g a p r z e d ł u ż a ł y s i ę w w i e c z n o ś c i , a b y b e z m i a r J e g o m i ł o ś c i n i e z o s t a ł u d a r e m n i o n y i c h u p o r e m . K t o m o d l i s ię z u f n o ś c i ą , p o w i e r z a t y m s a m y m w s z y s t k o z b a w czej w o l i B o g a . O n s a m z n a n a j l e p i e j s p o s o b y w y s ł u c h a n i a m o d l i t w y z a z a t r a c o n y c h . O n n a d a j e i m s e n s 1 2 4 .

N i e k t ó r z y w s p ó ł c z e ś n i t e o l o g o w i e p r o t e s t a n c c y u s i ł o w a l i p o g o d z i ć m o ż l i w o ś ć a p o k a t a s t a z y z p r z y j ę c i e m i s t n i e n i a w i e c z n e g o p i e k ł a . P o d e j ś c ie t o c e c h u j e o t w a r t o ś ć n a o b y d w i e m o ż l i w o ś c i , i n s p i r o w a n ą c h ę c i ą p o t r a k t o w a n i a z c a ł ą p o w a g ą w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h o s ą d z i e i u t r a c i e z b a w i e n i a . S t a n o w i s k o t o n i e j e s t w o l n e o d t r u d n o ś c i i w e w n ę t r z n y c h s p r z e c z n o ś c i 1 2 5 . Z j e d n e j s t r o n y p o d k r e ś l a s ię o s t a t e c z n i e z w y c i ę s k i c h a r a k t e r ł a s k i i m i ł o ś c i B o g a , z d r u g i e j n a t o m i a s t s i ł ę z ł a i m o ż l i w o ś ć p o t ę p i e n i a . W te j p e r s p e k t y w i e d r u g a m o ż l i w o ś ć w y d a j e s ię j e d n a k z n a c z n i e s ł a b s z a i m n i e j r e a l i s t y c z n a . N i e w y k l u c z a n a d z i e i n a z b a w i e n i e p o w s z e c h n e 1 2 6 .

4 . D O J R Z E W A N I E Ś W I A D O M O Ś C I K A T O L I C K I E J

S t o p n i o w o r ó w n i e ż w ś r ó d w s p ó ł c z e s n y c h t e o l o g ó w k a t o l i c k i c h z a r y s o w u j e s ię c o r a z w i ę k s z a o t w a r t o ś ć n a m o ż l i w o ś ć p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . W ś r e d n i o w i e c z u s k ł a n i a l i s i ę k u n i e j J . S z k o t E r i u g e n a i A m a l r y k z B e n e 1 2 7 . P o d k o n i e c X I X w . s p r z y j a l i jej t e o l o g o w i e n i e m i e c c y J . B . H i r s -c h e r i H . S c h e l l 1 2 8 . O b e c n i e l i c z b a z w o l e n n i k ó w s t o p n i o w o w z r a s t a . N i e c h o d z i b y n a j m n i e j o n a d z i e j ę i n s p i r o w a n ą p ł y t k i m s e n t y m e n t a l i z m e m i n a i w n y m o p t y m i z m e m . M a o n a p o w a ż n e p o d s t a w y t e o l o g i c z n e . T r u d n o p r z y p u ś c i ć , a b y B ó g , k t ó r y j e s t m i ł o ś c i ą , p r z e z w s k r z e s z e n i e z m a r t w y c h o b d a r z a ł c z ł o w i e k a c u d o w n ą p r z e m i a n ą z m a r t w y c h w s t a n i a ( „ w s z y s c y b ę d z i e m y p r z e m i e n i e n i " : 1 K o r 15,51), a n a s t ę p n i e w y d a w a ł g o z p o w r o t e m n a w i e c z n e m ę k i . „ S t o i m y t u p r z e d t a j e m n i c ą n i e z g ł ę b i o n o ś c i B o g a i c z ł o w i e k a . P i e k ł o j e s t j a k ą ś m o ż l i w o ś c i ą w n a s , a z b a w i e n i e j e s z c z e w i ę k s z ą m o ż l i w o ś c i ą w B o g u " 1 2 9 .

55

M y ś l o g r o ź n e j w i e l k o ś c i c z ł o w i e k a i j e g o w o l n o ś c i d ł u g o m ę c z y ł a f r a n c u s k i e g o m y ś l i c i e l a , M . B l o n d e l a . J e ż e l i c z ł o w i e k w s w e j p r z e w r o t n o ś c i c h c e i p r a g n i e , a b y B ó g d l a n i e g o n i e i s t n i a ł , w ó w c z a s p o t ę p i a s a m s i e b i e : fiat voluntas tua, homo, in aeternum! B ó g n i e p o n o s i o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a p i e k ł o , k t ó r e c z ł o w i e k t w o r z y s a m s o b i e . J e s t t o j e g o „ s a m o p o t ę p i e n i e " , j e g o w ł a s n y w y b ó r . N i e p o w s t r z y m a g o o d t e g o n a w e t m ę k a u k r z y ż o w a n e g o C h r y s t u s a . W i e c z n e z a t r a c e n i e g r z e s z n i k ó w b y ł o n a j w i ę k s z ą m ę k ą d u s z y C h r y s t u s a . F i l o z o f z t r u d e m g o d z i s ię j e d n a k n a m y ś l o n i e p r z e m i j a j ą c e j z ł o ś c i w p o t ę p i o n y c h , z w ł a s z c z a t y c h , k t ó r y c h z n a ł i m i ł o w a ł . C h c i a ł b y t r u d z i ć s ię, m o d l i ć i c i e r p i e ć , a b y m ó c i c h o c a l i ć . O t o j e g o d y l e m a t . C h w y t a s ię w i ę c p o n o w n i e m y ś l i o m ę c e C h r y s t u s a , o J e g o o p u s z c z e n i u , a n a w e t d o ś w i a d c z e n i u p r z e z N i e g o c a ł e j g r o z y p o t ę p i e n i a g r z e s z n i k ó w . T r z e b a t e g o w s z y s t k i e g o d o ś w i a d c z y ć w s o b i e , a b y m i e ć w s p ó ł c z u c i e d l a l o s u p o t ę p i o n y c h i w y d a ć s i e b i e s a m e g o d l a i c h z b a w i e n i a . . . W t y c h w s t r z ą s a j ą c y c h r o z w a ż a n i a c h k r y j e s ię j u ż j a k a ś n a d z i e j a , ż e p o w r ó t d o B o g a j e s t j e s z c z e m o ż l i w y . P r z e r a ż a m y ś l o d a r e m n o ś c i m ę k i i p r z e l a n e j k r w i Z b a w i c i e l a . U d r ę c z o n y m y ś l i c i e l b ł a g a w r e s z c i e B o g a o „ m o r a l n e p r z e i s t o c z e n i e " d l a w s z e l k i e g o z ł a . W i e r z y , ż e m ę k a C h r y s t u s a o g a r n i a s w ą m o c ą t a k ż e p i e k ł o i w s z e l k ą l u d z k ą w i n ę , ż e Z b a w i c i e l n i g d y n i e z a p o m i n a o z a g u b i o n e j o w c y , ż e J e g o z m a r t w y c h w s t a n i e o t w a r ł o w s z y s t k i m d r o g ę ż y c i a , ż e s p r a w i e d l i w o ś ć B o ż a j e s t n i e o d ł ą c z n a o d J e g o m i ł o s i e r d z i a 1 3 0 . K t o n i e o d n a j d z i e w t y c h r o z t e r k a c h ś l a d u s w o i c h m y ś l i i p r z e b i j a n i a s i ę k u ś w i a t ł u n a d z i e i ?

D o j r z e w a n i e ś w i a d o m o ś c i k a t o l i c k i e j j e s t p r o c e s e m d ł u g i m i z ł o ż o n y m . W i e l e c z y n n i k ó w o d e g r a ł o w n i m swoją r o l ę . J e d n y m z n i c h b y ł a p o g ł ę b i o n a r e f l e k s j a f i l o z o f i c z n a i t e o l o g i c z n a n a d n a d z i e j ą . W s p o m n i e ć n a l e ż a ł o b y m . i n s t u d i a J . P i e p e r a i G . M a r c e l a 1 3 1 . Ż y w ą k o n t r o w e r s j ę w y w o ł a ł a k s i ą ż k a G. P a p i n i e g o U diavoloU2. W s z a t a n i e w i d z i a ł o n n i e t y l k o s y m b o l m o c y w r o g i c h B o g u i o s o b o w e w c i e l e n i e z ł a , a l e p r z e d e w s z y s t k i m n a j b a r d z i e j n i e s z c z ę ś l i w e s p o ś r ó d w s z y s t k i c h s t w o r z e ń 1 3 3 . P r a g n ą ł d a ć w y r a z c h r z e ś c i j a ń s k i e j i l u d z k i e j n a d z i e i n a j e g o o s t a t e c z n e p o j e d n a n i e z B o g i e m . U p a t r y w a ł w t y m w r ę c z p r z e d z i w n ą m i s j ę c z ł o w i e k a . P r z e z m i ł o ś ć , p o k o r ę i p o s ł u s z e ń s t w o l u d z i e m o g ą p o m ó c s z a t a n o w i p o j e d n a ć s ię z B o g i e m . Zwłaszcza c h r z e ś c i j a n i e p o w i n n i w y z w o l i ć s i ę o d n i e n a w i ś c i d o s z a t a n a , s a m C h r y s t u s b o w i e m n a k a z a ł m i ł o w a ć n i e p r z y j a c i ó ł ( M t 5,44). W i e c z n e p o t ę p i e n i e s z a t a n a b y ł o b y , z d a n i e m P a p i n i e g o , a b s u r d a l n y m u p o k o r z e n i e m d l a s a m e g o S t w ó r c y , w p r o w a d z e n i e m w J e g o s t w o r z e n i e w i e c z n e g o d u a l i z m u d o b r a i z ł a . B ó g m i ł u j ą c s w o j e s t w o r z e n i a m u s i a ł b y w ó w c z a s c i e r p i e ć b a r d z i e j n i ż s a m s z a t a n . „ W s z k o l e C h r y s t u s a n a u c z y l i ś m y się, ż e w i a r y g o d n e j e s t p r z e d e w s z y s t k i m t o , c o n i e m o ż l i w e " 1 3 4 . „ E k u m e n i c z n y " o p t y m i z m P a p i n i e g o b y ł w y r a z e m n a d z i e i n a z b a w i e n i e w s z y s t k i c h s t w o r z e ń o r a z n a z w y c i ę s t w o B o ż e g o m i ł o s i e r d z i a .

56

K i e d y ś t e o l o g o w i e p y t a l i z n i e p o k o j e m , i l u l u d z i z o s t a n i e o c a l o n y c h s p o ś r ó d w i e l k i e j m a s y p o t ę p i o n y c h (massa damnata). Ś w . A u g u s t y n r o z b u d o w a ł p o d s t a w y e s c h a t o l o g i c z n e g o p e s y m i z m u 1 3 3 . U c z y ł , ż e d z i e j e ś w i a t a są z n i e p o j ę t e g o z r z ą d z e n i a B o g a d z i e j a m i o w e j massa damnata. Z b a w i e n i z o s t a n ą t y l k o n i e l i c z n i , o b d a r z e n i ł a s k ą w y b r a n i a . J e s t t o p e s y m i s t y c z n e s p o j r z e n i e n a d z i e j e ś w i a t a , k t ó r y c h o w o c e m j e s t d l a w i ę k s z o ś c i p i e k ł o i p o t ę p i e n i e . S o t e r i o l o g i c z n y p e s y m i z m A u g u s t y n a z a c i ą ż y ł p r z e z w i e k i n a ś w i a d o m o ś c i c h r z e ś c i j a ń s t w a z a c h o d n i e g o . S t o p n i o w o

" j e d n a k z a c z ę ł a s i ę o n a w y z w a l a ć o d n a r z u c o n e j p r z e z n i e g o l o g i k i . O d r z u c o n a z o s t a ł a n a u k a o k a r a c h p o n o s z o n y c h p r z e z d z i e c i z m a r ł e b e z c h r z t u (poena mitissima puniuntur). W s p ó ł c z e s n a t e o l o g i a n i e p r z y j ę ł a t r a d y cy jne j n a u k i o o t c h ł a n i d z i e c i (limbus puerorum)136. Z m i a n a ś w i a d o m o ś c i k s z t a ł t u j e s i ę b a r d z o w o l n o . C z a s a m i p o t r z e b a d o t e g o c a ł y c h s t u l e c i .

D o c z a s ó w V a t i c a n u m I I K o ś c i ó ł r z y m s k o k a t o l i c k i n i e o p o w i e d z i a ł s ię z d e c y d o w a n i e z a p o g l ą d a m i n a c e c h o w a n y m i s o t e r i o l o g i c z n y m o p t y m i z m e m . P e w n a z m i a n a w i d o c z n a j e s t d o p i e r o w n a u c e s o b o r u . S o b ó r W a t y k a ń s k i I I n i e p r z y j ą ł , n a p ł a s z c z y ź n i e t e o r e t y c z n e j i d o k t r y n a l n e j , a p o k a t a s t a z y p o j ę t e j j a k o p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h s t w o r z e ń z B o g i e m . W s k a z a ł j e d n a k n a u n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a . Z j e d n o c z e n i e z m i s t e r i u m p a s c h a l n y m C h r y s t u s a m o ż l i w e j e s t t a k ż e d l a n i e w i e r z ą c y c h , j e ż e l i p o s t ę p u j ą z g o d n i e z e s w o i m s u m i e n i e m ( z o b . K D K 22). T y l k o B o g u w i a d o m y j e s t s p o s ó b z e t k n i ę c i a s i ę c z ł o w i e k a z e ś w i a t ł e m O b j a w i e n i a . B ó g p r a g n i e z b a w i ć w s z y s t k i c h l u d z i . N i e j e s t d a l e k o o d t y c h , k t ó r z y s z u k a j ą G o n i e j a k o p o o m a c k u i o d n a j d u j ą J e g o w o l ę p o p r z e z n a k a z s u m i e n i a ( z o b . K K 16). K o ś c i ó ł j e s t s a k r a m e n t a l n y m z n a k i e m z b a w i e n i a d l a c a ł e g o ś w i a t a ( z o b . K K 1). P r a w d ą je s t , ż e r ó w n i e ż w p r z e s z ł o ś c i g ł o s z o n o n a u k ę o p o w s z e c h n o ś c i z b a w c z e j w o l i B o g a ( z o b . 1 T m 2,4), c z y n i o n o t o j e d n a k w s p o s ó b a b s t r a k c y j n y i z w i e l o m a o g r a n i c z e n i a m i . S o b ó r u z n a j e m o ż l i w o ś ć o b j a w i e n i a i z b a w c z e j w i a r y n a w e t t a m , g d z i e n i e d o t a r ł o p r z e p o w i a d a n i e E w a n g e l i i l u b g d z i e z w i n y l u d z k i e j s t r a c i ł a o n a s w o j ą w i a r y g o d n o ś ć .

N a j w i ę k s z ą p r z e s z k o d ą d o z b a w i e n i a j e s t z ł a w o l a i s t o t y r o z u m n e j . N i e p r z e s ą d z a t o j e d n a k n i c z e g o . P o z o s t a j e j e s z c z e n a d z i e j a , ż e m o c B o ż e j ł a s k i p o t r a f i p r z e m i e n i ć n a w e t z ł ą w o l ę , a b y d o b r o w o l n i e z w r ó c i ł a s ię d o B o g a . „ D z i ś p y t a m y — p i s z e K . R a h n e r - c z y n i e m o ż n a ż y w i ć n a d z i e i , ż e w s z y s c y z o s t a n ą z b a w i e n i . T e g o r o d z a j u p y t a n i e i t e g o r o d z a j u p o s t a w a j e s t b a r d z i e j c h r z e ś c i j a ń s k a n i ż t a , k t ó r ą z a j m o w a n o w c z e ś n i e j . J e s t o n a o w o c e m d ł u g i e j h i s t o r i i d o j r z e w a n i a ś w i a d o m o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k t ó r a z b l i ż a s ię p o w o l i d o o s t a t e c z n e j i p o d s t a w o w e j n o w i n y J e z u s a o z w y c i ę s t w i e K r ó l e s t w a B o ż e g o " 1 3 7 . N i e c h o d z i o c a ł k i e m t e o r e t y c z n ą p e w n o ś ć p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . T a k i e j p e w n o ś c i d o k t r y n a l n e j K o ś c i ó ł n i e m o ż e g ł o s i ć . M o ż e j e d n a k ż y w i ć n a d z i e j ę n a o s t a t e c z n e p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h s t w o r z e ń z e S t w ó r c ą . W y r o k i b o s k i e s ą n i e p o j ę t e .

P o te j s t r o n i e ż y c i a n i e w i e l e w i e m y o z w y c i ę s k i e j ł a s c e B o g a i m o c y z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a . M o ż e m y r a c z e j p r z e c z u w a ć , k i m j e s t B ó g .

57

N a d z i e j a j e s t ś w i a t ł e m d l a k a ż d e g o , k t o s t a j e w o b l i c z u p r z e r a ż a j ą c e j c i e m n o ś c i p r z e n i k a j ą c e j l u d z k i e d z i e j e . Ł a s k a B o ż a z a o f i a r o w a n a j e s t s w o b o d n e j d e c y z j i k a ż d e g o c z ł o w i e k a . C o w i ę c e j , p o t r a f i p r z e n i k n ą ć t ę w o l n o ś ć o d w e w n ą t r z i o t w o r z y ć w t a j e m n i c z y s p o s ó b n a d a r z b a w i e n i a . N i e j e s t t o d o k t r y n a l n a p e w n o ś ć z b a w i e n i a w s z y s t k i c h , a l e n a d z i e j a , ż e B ó g p o t r a f i z n a l e ź ć d o s t ę p d o w o l n o ś c i i s t o t y s t w o r z o n e j i p r z e m i e n i ć j ą b e z z a d a w a n i a jej g w a ł t u . C h r z e ś c i j a n i n o ż y w i o n y p o k o r n ą , p o w s z e c h n ą i b e z g r a n i c z n ą n a d z i e j ą z b a w i e n i a „ b a r d z i e j c z c i ś w i ę t ą d o b r o ć B o g a n i ż t e n , k t o j u ż t e r a z c h c e n a z y b y t d o k ł a d n i e w i e d z i e ć , ż e z ł o , c h o ć p o t ę p i o n e p r z e z B o g a , m a c h a r a k t e r o s t a t e c z n y " 1 3 8 .

W ś w i e t l e r o z w a ż a ń K . R a h n e r a c z ł o w i e k z a c h o w u j e m o ż l i w o ś ć o s t a t e c z n e g o p r z e c i w s t a w i e n i a s ię B o g u . P r z y p o m i n a o n j e d n a k n a t y c h m i a s t , ż e n a u k a c h r z e ś c i j a ń s k a n i e m ó w i n i c o t y m , c z y m o ż l i w o ś ć t a s t a ł a s ię k i e d y k o l w i e k r z e c z y w i s t o ś c i ą w o d n i e s i e n i u d o k o n k r e t n y c h l u d z i . J e s t t o f a k t t y m b a r d z i e j g o d n y u w a g i , ż e g r o ź b a m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a m a c h a r a k t e r e g z y s t e n c j a l n y i j e s t s k i e r o w a n a n i e d o d r u g i c h , l ecz d o m n i e s a m e g o . A l e w n a u c e c h r z e ś c i j a ń s k i e j i w s a m y m O b j a w i e n i u s ą t a k ż e ś l a d y p r z e k o n a n i a , ż e c a ł o ś ć s t w o r z e n i a r z e c z y w i ś c i e d o c h o d z i d o u c z e s t n i c t w a w ż y c i u B o g a 1 3 9 .

S p o ś r ó d w s p ó ł c z e s n y c h t e o l o g ó w k a t o l i c k i c h , H . U . v o n B a l t h a s a r ( + 1 9 8 8 ) o p o w i e d z i a ł s ię n a j b a r d z i e j k o n s e k w e n t n i e z a u n i w e r s a l i z m e m z b a w i e n i a j a k o s ferą c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a d z i e i . Z n a l a z ł o t o w y r a z z w ł a s z c z a w j e g o o s t a t n i c h p u b l i k a c j a c h 1 4 0 . A n a l i z a w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h i d z i e t a m w p a r z e z re f leks ją t e o l o g i c z n o - h i s t o r y c z n ą , g ł ę b o k o z a k o r z e n i o n ą w t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Ś m i a ł o ś ć t y c h r e f l e k s j i j e s t z a c h ę t ą d o p o d e j m o w a n i a d a l s z y c h k r o k ó w w c e l u „ u z a s a d n i e n i a n a d z i e i " , k t ó r a w n a s ży je ( p o r . 1 Pt 3,15). B ę d z i e m y do n i c h n a w i ą z y w a l i w n a s z y c h r o z w a ż a n i a c h .

N o w a ś w i a d o m o ś ć s o t e r i o l o g i c z n a n i e j e s t j e d y n i e o w o c e m e g z y s t e n c j a l n y c h o p o r ó w n o w o ż y t n e j m e n t a l n o ś c i w o b e c s a m e j i d e i „ p i e k ł a " . U p o d s t a w p r z e m i a n y d o s t r z e c n a l e ż y g ł ę b o k ą r e w a l o r y z a c j ę n a d z i e i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k t ó r a p r z e z d ł u g i e w i e k i b y t o w a ł a j e d y n i e w p o s t a c i c i e n i a j a k o j e d n a z c n ó t w t e o l o g i i m o r a l n e j . W n o w y m uj ę c i u z a g a d n i e n i a n i e w y k l u c z a s i ę a p r i o r y c z n i e r e a l n e j m o ż l i w o ś c i p i e k ł a . M o ż l i w o ś ć j e s t j e d n a k c z y m ś i n n y m n i ż s a m a r z e c z y w i s t o ś ć . N i e o d b i e r a o n a n a d z i e i n a o s t a t e c z n e z b a w i e n i e i o c a l e n i e w s z y s t k i c h d z i ę k i ł a s c e i m i ł o s i e r d z i u B o g a . N i e g ł o s i s ię a p o k a t a s t a z y j a k o d o k t r y n y . P o d s t a w ą n a d z i e i o c a l e n i a w s z y s t k i c h j e s t z b a w c z a w o l a i z w y c i ę s k a m i ł o ś ć B o g a ( z o b . 1 T m 2,3.6). „ Z ł o ż y l i ś m y n a d z i e j ę w B o g u ż y w y m , k t ó r y j e s t Z b a w c ą w s z y s t k i c h l u d z i , z w ł a s z c z a w i e r z ą c y c h " ( 1 T m 4 , 1 0 ) 1 4 1 .

J e s t t o b e z w ą t p i e n i a s t a n o w i s k o , z k t ó r y m t r u d n o b ę d z i e p o g o d z i ć s ię n i e k t ó r y m t e o l o g o m k a t o l i c k i m . U w a ż a ć b ę d ą , i ż c h o d z i j e d y n i e o j a k ą ś m a r g i n a l n ą l i n i ę t e n d e n c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , k t ó r a n i e z a s ł u g u j e n a p o w a ż n e p o t r a k t o w a n i e . M i n i m a l i z o w a ć b ę d ą z n a c z e n i e p e w n y c h

58

w y p o w i e d z i n o w o t e s t a m e n t a l n y c h , w s k a z u j ą c y c h n a m o ż l i w o ś ć p o w s z e c h n e g o p o j e d n a n i a s t w o r z e n i a z B o g i e m . D o m a g a ć s ię b ę d ą w i ę k s z e j p r e c y z j i w s p o s o b i e p o j m o w a n i a n a d z i e i o r a z p o d p o r z ą d k o w a n i a jej w y m o g o m w i a r y . S k o r o „ w i a r a K o ś c i o ł a " n i e d a j e o b i e t n i c y n i e i s t n i e n i a p i e k ł a - n i e m o ż e b y ć m o w y o n a d z i e i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . N a d p r z y r o d z o n a n a d z i e j a m u s i o p i e r a ć s ię n a f u n d a m e n c i e w i a r y , a s k o r o w i a r a m ó w i c o ś p r z e c i w n e g o , n i e m a p o d s t a w d l a n a d z i e i . N a d z i e j a n i e u s u w a r z e c z y w i s t o ś c i p o t ę p i e n i a , t a k j a k n i e m a m o c y s t w o r z e n i a n i e b a .

W o c e n i e p r z e c i w n i k ó w t e o l o g u m e n p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a , p o m i m o s w e j f a s c y c y n u j ą c e j wiz j i , j e s t t y l k o a p o t e o z ą z w y c i ę s k i e j ł a s k i B o g a , w y g ł a d z a j ą c ą d z i e j o w e d y s o n a n s e n a k o r z y ś ć o s t a t e c z n e j h a r m o n i i , j e d n o ś c i i s o l i d a r n o ś c i w s z y s t k i c h l u d z i w d z i e l e z b a w i e n i a . K t o u p r z y w i l e j o w u j e w t e o l o g i i r a c j o n a l n e m y ś l e n i e , t e n d o s t r z e g a ć b ę d z i e n i e z l i c z o n e t r u d n o ś c i w u z n a n i u n a d z i e i n a p o w s z e c h n e z b a w i e n i e . N i e p r z e j m ą g o i n t u i c j e i d o ś w i a d c z e n i a w i e l u l u d z i ś w i ę t y c h i g ł ę b o k o u d u c h o w i o n y c h , p o z o s t a w i o n e w i c h w s t r z ą s a j ą c y c h ś w i a d e c t w a c h . Z a r z u c a ć b ę d z i e t e o r i i a p o k a t a s t a z y „ p a t o s j e d n o ś c i " o s ł a b i a j ą c y w y m o w ę b i b l i j n y c h w y p o w i e d z i o p o w a d z e ż y c i a , d e c y d u j ą c y m c h a r a k t e r z e ś m i e r ci, s ą d z i e o s t a t e c z n y m i w i e c z n o ś c i p o t ę p i e n i a 1 4 2 .

N i e s p o s ó b p o m i n ą ć t e g o f a k t u . K t o o p o w i a d a s ię z a n a d z i e j ą p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a , m u s i z d a w a ć s o b i e s p r a w ę z t r u d n o ś c i , j a k i e j e g o s t a n o w i s k o n a s t r ę c z a o g ó l n i e p r z y j ę t y m s c h e m a t o m m y ś l e n i a 1 4 3 . C h r z e ś c i j a ń s k a t e o l o g i a , z a g ł ę b i a j ą c s ię w n i e p o j ę t y m m i s t e r i u m P a s c h y C h r y s t u s a , m a n a j w i ę k s z e p r a w o d o o d w a ż n e g o s z u k a n i a z a p o z n a n y c h m o ż l i w o ś c i . W ą t k i c h r y s t o l o g i c z n e i s o t e r i o l o g i c z n e d o m i n o w a ć b ę d ą d l a t e g o w n a s z y c h d a l s z y c h r o z w a ż a n i a c h .

1 Zob. A. Oepke, Apokathistemi, apokatâstasis Th W N T I, 386-392. 2 A p o k a t a s t a z a oznacza w teologii dwie rzeczywistości: a) odnowienie

świata m a t e r i a l n e g o ( a p o k a t a s t a z a kosmosu); b) p o w r ó t wszystk ich s tworzeń r o z u m n y c h do jedności i przyjaźni ze Stwórcą, a t y m s a m y m pojednanie i zbawienie powszechne ( a p o k a t a s t a z a osobowa). Por. F. Gryglewicz, Apokatastaza w Piśmie świętym EK I, 755; W. Hryniewicz, Apokatastaza, II. W teologii, t amże, 755-758.

3 E. Staehel in, Die Wiederbringung aller Dinge, Basel 1960; G. Müller, Die Idee der Apokatâstasis ton panton in der europäischen Theologie von Schleiermacher bis Barth, Z R G G 16: 1964, s. 1-22; tenże, Apokatâstasis panton. A Bibl iography, Basel 1969; tenże, Ungeheuerliche Ontologie. Erwägungen zur christlichen Lehre über Hölle und Allversöhnung, Ev Th 34: 1974, s. 256-275; E. Deak, Apokatâstasis. The Problem of Universal Salvation in Twentieth-Cen-tury Theology, Toronto 1977 ( rozprawa d o k t o r s k a w St Michael ' s College).

4 Zob. Stromata VI,6; VII, 12 i 16. PG 9,269.496-497.541.

59

5 Por. A. Méhat , Apocatastase. Origène, Clément dAlexandrie, Act .3,21. Vig Ch 10:1956, s. 209 nn .

6 De pr incipi is 1,6,2 i 4; II, 3,5; III, 5,6-7; 111,6,1-3.8-9. P S P 23,106.110.136. 272.275.276.277.281.282; In Levit . hom. 7,2. Sch 286, 314.

7 De pr inc . 1,6,1 i 2. P S P 23, 106. 8 Tamże, III, 5,7 (s.272). 9 Tamże, s. 273.

1 0 Tamże, III, 5,8 (s.273). 1 1 Tamże, III, 6,9 (s.282). 1 2 Tamże, III, 5,8 (s.273). 1 3 Tamże. 1 4 Tamże, III, 6,8 (s.282) 15 Zob. G. Müller, Origenes und die Apokatâstasis. T h Z 14:1958, s.181-182. 1 6 Z o b . Die pr inc . 1,6,1-3. P S P 23, 106-110. Już za swego życia Orygenes

zaprzeczał, iż odrzuca k a r ę p iekła (zob. Comm. in Joh. 19,3). P o t w i e r d z a to świadectwo Rufina (De adul t . lib. Origenis. PG 17, 642). Por. t akże Hieronim, C o n t r a J o a n n n e m H i e r o s o l y m i t a n u m 16.PL 23,388. Według H. Crouzela (Geist. RAC V 521) m o c n y m a r g u m e n t e m przeciwko in terpre tac j i a p o k a t a s t a z y w sensie n a w r ó c e n i a s z a t a n a i potęp ionych ludzi jest jego t rychotomiczny pogląd na człowieka jako istotę złożoną z ciała, duszy i D u c h a (Pneuma). Potęp ieni nie mają D u c h a jako rzeczywistości dążącej do Boga, to zaś wykluczałoby wszelką możliwość nawrócenia . Wydaje się, że nie jest to j e d n a k a r g u m e n t przekonywający, tym bardzie j że szereg wypowiedzi Orygenesa skłania się w k i e r u n k u nadzie i na zbawienie p r a w d z i w i e powszechne.

1 7 Comm. in Evang. Joh. 11,13, 92-99. P S P 28, 116-118. 1 8 Comm. in Ep. ad Rom. 5,7. PG 14,1037 1 9 Kto n a z y w a k a r ę „wieczną", mówi o wieczności w sposób nomina lny, ale

n i e a d e k w a t n y : tön katà lógon onomadzoménôn ąionion kolâseôn. Contra Celsum III, 78.SCh 136,176.

2 0 Z o b . De p r i n c I, 6,3; 111,1,20 P S P 23, 109. 240-241. 2 1 In Levit. hom.7,2. SCh 286,312.318. 2 2 De p r i n c . 1,6,1 i 4. P S P 23, 105-106.111. 2 3 D u ż e znaczenie przywiązuje Orygenes do słów św. P a w ł a : 1 K o r 2,9

i 3,12-15. Teologiczna z a d u m a p o d p o w i a d a mu, że jeżeli Bóg przygotował tym, k tórzy go miłują, niepojętą przyszłość, to może i Boskie kary przekraczają n a s z e wyobrażenia . Wszyscy muszą przejść przez ostateczną p r ó b ę ognia (sam Bóg jest t y m ogniem: H b r 12,29). W p r a w d z i e dzieło b u d o w a n e nie na Chrystus ie spłonie, ale człowiek sam ocaleje, „lecz t a k jakby przez ogień" (1 K o r 3,15). Zob. In Jer . hom. 21 (lat.II). 5-6. SCh 232, 346.348.350.352.

2 4 G. Mül ler (Origenes..., dz.cyt. 174 nn.) i E. D e a k (dz. cyt. s.8) sądzą, iż przyczyną potępienia była n a u k a Orygenesa o powtarza lnośc i dziejów zbawienia, a raczej o wiecznym powrocie eonów, w których może d o k o n a ć się oczyszczenie i n a w r ó c e n i e grzeszników. Przypomni jmy, że w swoim pierwszym dekrecie s k i e r o w a n y m przec iwko orygenizmowi ces. J u s t y n i a n potęp ił (i n a k a z a ł potępić ! ) głównie n iektóre z d a n i a z Péri archón Orygenesa, preegzystencję i a p o k a t a s t a z ę (PG 86,1,945-990). D r u g a faza sporu (list cesarza do Ojców jeszcze nie o t w a r t e g o soboru, p o t e m o b r a d y soborowe) dotyczyła nie ty lko Orygenesa, ale t a k ż e D y d y m a i Ewagr iusza, a zwłaszcza m n i c h ó w

60

pales tyńskich zw. isóchristoi. Ci o s t a t n i (m.in. Teodor Askidas) uczyli, że w a p o k a t a s t a z i e nas tąp i pełne u p o d o b n i e n i e istoty przemienionych s tworzeń do uwielbionego Chrystusa; powoływal i się przy tym na Ewagr iusza . Zob. H.G. Beck, Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, 2.Aufl, M ü n c h e n 1977, s. 351.

Na t e m a t samych początków kontrowers j i antyorygenis tycznych zob. J.A. Fischer, Die alexandrinischen Synoden Gegen Origenes, O K S 28:1989, s. 3-16; tenże, Synoden mit Origenes, O K S 29:1980, s. 97-117. D w a synody aleksandryjskie b p a D e m e t r i u s z a potępiły Orygenesa, na s k u t e k czego musiał osiedlić się w Cezarei. W Palestynie cieszył się n a d a l dobrą sławą i p o m a g a ł b i s k u p o m w z m a g a n i u z błędnymi n a u k a m i na synodach kościelnych.

2 5 Zob. interesujące uwagi M. Starowieyskiego (Czy Orygenes został potępiony? CT 52:1982, nr 1, s. 181-183). Z w r a c a on uwagę, iż aż cztery sobory wyraziły bądź powtórzyły potępienie n a u k i Orygenesa; p r z y p o m i n a jednak, iż powołują się na nią d o k u m e n t y V a t i c a n u m II. P o d o b n i e rzecz ma się z Teodorem z Mopsuest i i i D y d y m e m Ślepym. S p r a w a rzeczywiście w a r t a dyskusji !

2 6 De Trin, 2,12; Contra m a n i c h . 2 i 17; Expos, in Ps. 6,2; 17,38-39 oraz 53,3. PG 39,673. 1088.1108.1176.1261.1404. P o d k r e ś l a on leczniczy c h a r a k t e r kar.

2 1 S t a n o w i s k o Teodora pozostało m i a r o d a j n e d la całego Kościoła nes tor iań-skiego rozszerzającego się aż po Chiny. Ślady tego p r z e k o n a n i a widać jeszcze w XIII w. u nestor iańskiego metr . S a l o m o n a z Basra . Zob. W. de Vries, Das eschatologische Heil bei Theodor von Mopsuestia, OCP 24:1958, s. 309-338.

28 Oratio, 36. PG 36,412. Zob. Poemata de seipso. PG 37, 1010. 29 Zob. R. Leys, L'image de Dieu chez St. Grégoire de Nysse, Par i s 1951,

s. 88-92; E. S t a n u l a , Wstęp, P S P 14, s. 21 . 3 0 Orat io catech. magna, 26. P S P 14, s.163. Zob. De anima et resurrectione.

Tamże s. 62-63; De hominis opificio, 17. PG 44,188. 31 De anima et resur. P S P 14, s.51. Zob. także, In Christi resur. o r . l . PG

46,612. 32 De anima et resur. P S P 14, s. 62-63, 33 De anima et resur. P S P 14, s.63. Pojęcie powszechnego zbawienia ma

u Grzegorza w y r a ź n e związki z P a w ł o w a wizją ciała Chrystusa, której o d p o w i e d n i k i e m jest u niego idea „ p e ł n i " (pleroma) ludzkości jako o b r a z u Bożego, zmierzającej do eschatycznej „symfonii" (symphonia) wszechrzeczy. Powszechne zbawienie jest zamierzeniem Boga dla całego stworzenia, a n a w e t absolutną koniecznością. Konieczność ta wynika, w e d ł u g Grzegorza, z a r ó w n o z p r z e s ł a n e k antropologicznych (wewnętrzne dobro s tworzenia pochodzącego od Boga jako Jego obraz; oczyszczający i leczniczy c h a r a k t e r kary), metaf izycznych (nieskończoność dobra, skończoność zła) i soteriologicznych (zwycięska miłość, odwieczna m ą d r o ś ć i moc Boga; p o d d a n i e wszystkiego Chrystusowi, którego z m a r t w y c h w s t a n i e przywróciło całą pełnię n a t u r y ludzkiej). Istnieją z a t e m tylko d w a światy: obecny oraz przyszły, wolny od zła, zbawiony dzięki bliskości n ieskończonego dobra . Zob. C.N. Tsirpanlis , The Concept of Universal Salvation in Saint Gregory of Nyssa, „ K l e r o n o m i a " 12:1980, s. 19-35.

34 In illud: Quando sibi subiecerit omnia..., PG 44, 1316. Ortodoksyjności n a u k i Grzegorza o wiecznym piekle b r o n i p r a w o s ł a w n y egzegeta G. Barro i s (The Alleged Origenism of St Gregory of Nyssa VTQ 30:1986, s. 7-16). Wykazuje, że

61

Grzegorz nie uległ (przynajmniej całkowicie) wpływowi orygenizmu, że pojmow a ł a p o k a t a s t a z ę jako „def ini tywne przywrócenie (the definitive restoration) p o r z ą d k u świata zakłóconego przez grzech i odnowionego wedle p ierwotnego wzor u " (s. 16) w ścisłej łączności ze z m a r t w y c h w s t a n i e m (s. 12). A p o k a t a s t a z a bezp o w r o t n i e u t w i e r d z a s tan odrzuconych (apokatâstasis solidifies irremediably their condition as reprobates); z a t w a r d z i a l i grzesznicy i s z a t a n i zostają nie jako skrys ta l izowani w swoim potęp ien iu (s. 15). Tego rodza ju interpretac ja , o p a r t a na ki lku wyrywkowych wypowiedz iach Grzegorza, jest zgoła tendencyjna.

Ze s t rony katol ickiej t akże J. Danié lou (L'apocatastas chez saint Grégoire de Nysse, RSR 30:1940, s. 328-347; L'être et le temps chez Grégoire de Nysse, Leiden 1970, s. 205-226) n iesłusznie u w a ż a ł , że Grzegorz w gruncie rzeczy nie podtrzymuje n a u k i o powszechnym zbawieniu; z drugiej s t rony z a r z u c a ł mu, iż nie podejmuje p r o b l e m u zbawienia jednostkowego, a wskrzesza grecką koncepcję powszechnej odnowy o c h a r a k t e r z e kosmicznym. Również katol icki d o g m a t y k L. Scheffczyk (Apokatâstasis: Faszination und Aporie, Com 14: 1985, s. 45) zarzucił os ta tnio wywodom Grzegorza teologiczne niezgodności, k r u c h e metaf izyczne u z a s a d n i e n i a skończoności zła i jedności n a t u r y ludzkiej („patos jedności") , cykliczną koncepcję czasu (zgodność początku i końca), j ednost ronną koncepcję Boga (tylko dobroć) oraz kapi tu lac ję wiary na rzecz neoplatońskie j gnozy. Jest to ocena skra jnie n e g a t y w n a i zgoła n iesprawiedl iwa.

35 In illud: Quando sibi... 1325. Na t e m a t n a u k i Grzegorza o a p o k a t a s t a z i e zob. p o n a d t o : M. Vojnovié, Ucenije svetog Grigorija Niskogo o apokatastasisu, Beograd 1945; Tsirpanlis , jw. s. 27-39.

36 Quaest. ad Thal. Prol., 21.43. PG 90, 260.316.412; Cent. gnost. 2,99. PG 90,1172; Quaest. et dubia, PG 90, 796. Zob. H.U. von B a l t h a s a r Kosmische Liturgie, 2. Ausg. Eins iedeln 1961, s. 355-359. W swoich pouczeniach Maksym podkreś la rolę miłości Boga do nieprzyjaciół; mówi również o os ta tecznym oddzie leniu i wiecznych k a r a c h p i e k ł a (zob. Ambig. PG 91, 1392), ale jego nadzie ja w y r a ź n i e zmierza ku a p o k a t a s t a z i e , głoszonej z dużą dyskrecją dla chrześci jan w e w n ę t r z n i e dojrzałych. Odmienne s tanowisko w interpretac j i wypowiedzi M a k s y m a zajął B.E. Daley (Apokatâstasis and „Honorable Silence" in the Eschatology of Maximus the Confessor w: Maximus Confessor, Actes du Sympos ion 1980, éd. H. Heinzer, Ch. Schönborn, Fr ibourg) S. 1982, s. 309-339.

3 7 K e p h a l a i a gnost ika 2,84; 5,20; 6,27;. P O r 28,95.185.228. 38 Zob. S e r m o 81 w: Oeuvres spirituelles. Les 86 Discours ascétigues. Les

Lettres. Trad . J. Tourai l le, P a r i s 1981, s. 395. Do jego wypowiedzi powrócimy w dalszych r o z w a ż a n i a c h . Zob. także Anas tazy S y n a i t a . I n H e x a e m . 8. PG 89,971.

3 9 Z o b . E. Staehel in, dz. cyt. s. 9-10. 4 0 Zob. Cyprian, Epist . 55, 20. C S E L 3/2, 638; Hilary z Poit iers In Ps. 57,7.

C S E L 22, 180-181. 4 1 Zob. Ambroży. In Ps. 36,26, C S E L 64,91-92; tenże, In Ps. 118 sermo 20.

C S E L 62,462-466; Hieronim, Epist . 119,7. C S E L 55,454-458; tenże, Dialogus contra Pelagianos 1,28. PL 23, 544-546. Przed sporem z Rufinem Hieronim o p o w i a d a ł się za a p o k a t a s t a z a . Zob. Comm. in epist. ad Ephes . I, 1, 6; II, 4,16. PL 26, 479-480. 534-536.

4 2 Najbardzie j z n a n y m i głosicielami p r a w d y o piekle byli na Wschodzie św. Bazyli Wielki (zob. In Ps. 33,4.8 PG 29, 360-361.369.372) oraz św. J a n Chryzos-

62

tom (zob. Paraenesis sive adhort. ad Theod. 1,10. PG 47, 289.291; In Mat th, hom. 43,4. PG 57, 461-462. Ich p r z e p o w i a d a n i e o p a r t e było na dosłownej interpretac j i Mt 25, 31-46 oraz innych teks tów NT.

43 N. Bierdiajew, Opyt eschatologićeskoj metafiziki, P a r i ź 1947, s. 205. 4 4 Pentecostaire ( t rad. D. Gui l laume), t.2, Roma 1978, s. 246-248. 4 5 Zob. H.G. Beck, dz.cyt. s. 474,749; J. Meyendorff, Teologia bizantyjska,

Warszawa 1984, s. 47,211,284. Motyw a p o k a t a s t a z y często występuje n a t o m i a s t w bizantyjskich apokryfach. Zob. L. Kre tzenbacher , Versöhnung im Jenseits, M ü n c h e n 1972.

46 Nauka o âeloveke, t.2. Metafizika żizni i christianskoje otkrovenije 2. izd., K a z a ń 1906, offset ed. Westmead 1971, s. 238,269,289,335, 337-338, 342-343, 353,410,413,416-418,428; tamże, Dogmatićeskaja sistema św. Grigorija Nissko-go, K a z a ń 1887, s. 543 nn.

4 7 Pod nac i sk iem cenzury kościelnej Niesmiełow mus iał zmienić końcową część swej pracy o Grzegorzu z Nyssy. Zob. N. Bierdiajew, Russkaja idieja, s. 189.

4 8 Zob. S. Bułgakow, Nevesta Agnca, s. 512-515,526-527,539,573; P. E v d o -kimov, Prawosławie , W a r s z a w a 1964, s. 362,370.

49 S. Bułgakow, Nevesta Agnca s. 518. 50 [...] spasaet Bogocelovieéestvo, siła kotorogo projavlaetsa v upodoblenii

celoveka svojemu piervoobrazu, spasaet Krest Christov i Duch Svjatoj, kotoryj dyśet gde choćet pronicaja i glubiny ada, t a m ż e s. 524. Zob. t a k ż e s. 514,530,548, 552,572,577.

5 1 Tamże, s. 518. 5 2 Tamże, s. 519. 03 Tamże, s. 525. Zob. N. Bierdiajew, O naznaćenii celoveka, Opyt

paradoksalnoj etiki, Par iż 1931, s. 293. 54 S. B u ł g a k o w Nevesta Agnca, s. 574. 5 5 Tamże, s. 518,530,574. 5 6 Tamże, s. 538-546,561-586. 5 7 B e z p o d s t a w n e wydaje się k o n s t r u o w a n i e ontologii s a t a n i z m u w oparc iu

o założenie, iż „diabe l s two jest n i e r e f o r m o w a l n e " , jak to czyni A. Szwed (O istocie diabelstwa, „Tygodnik P o w s z e c h n y " 38:1984 nr 12, s. 1 i 4). Nie znamy do k o ń c a n a w e t ta jemnicy własnego człowieczeństwa, a chcemy w y r o k o w a ć o istocie d iabe l s twa i „głębinach s z a t a n a " (ta bathéa tou sâtana, Ap 2,24).

5 8 Słowa k i l k a k r o t n i e p r z y t a c z a n e przez S. B u ł g a k o w a (Nevesta Agnca, s. 547,551,569,581).

5 9 Tamże, s. 524,532-533, 580. 60 Tamże, s. 524,533,572,579; S. Bułgakow, Pravoslavie, Oćerki ućenija

pravoslavnoj Cerkvi, Par iż (1965), s. 370-373. 61 Nevesta Agnca, s. 516-517,520-522,527,572. 6 2 Nevesta Agnca, s. 517-518, 576. B u ł g a k o w (tamże s. 495 nn., 525 nn.) d o

wodzi, że idei wiecznych m ą k w sensie n ieskończonego t r w a n i a nie zna ani S tary ani Nowy T e s t a m e n t . W ST termin „wieczny" (wieczysty) odnosi się p r z e w a ż n i e do faktów oraz rozporządzeń o c h a r a k t e r z e czasowym i ograniczonym t r w a n i u (Rdz 17,8; Wj 12,14; 28,43; 40,15; 1 K r n 17,14; J e r 23,40). W N T słowo aiön (wiek) może oznaczać z a r ó w n o wieczność (w odnies ieniu do Boga: Łk 1,33; Rz 1,25; 9,5; 11,36; 2 K o r 11,31; H b r 13.8, zwłaszcza w zwrocie : „na wieki w i e k ó w " Rz 16,21) jak i epokę t r w a n i a tego świata (Mt 13,22; Łk 16,8; Rz 12,2; 2 K o r 4,4). W jednych

63

t e k s t a c h wyrażenie eis ton aiöna (na wieki) oznacza wieczność (życia i t r w a n i a w Bogu: J 6,51.58; 12,34), w innych n a t o m i a s t pos iada sens czasowy (J 8,35; 13,8). Zwłaszcza św. . J a n pisze często o „życiu wiecznym" (J 3,15-16; 4,14; 5,24; 6,27.40.47.54 i td).

63 Nevesta Agnca, s. 518,534-535. Zob. także G. Serikov, Ućenie ob apokatas-tazise (o rseobśćem vosstanovlenii) u „otca Otcov" (svjatitela Grigorija Nissko-go) iuprot. S. Bulgakova, „VestnikRussk. Christ . Dvizenia" 38:1971,nr 101-102, s. 25-36.

64 Zob. S. Bułgakow. Apokalipsis Ioanna. Opyt dogmatićeskogo istolkova-nija, Par iż 1948; J. Nowosielski, Czas historyczny i przeczucie metahistorii w refleksji eklezjologicznej prawosławia w: Recepcja - nowe zadanie ekumenizmu. P r a c a zbiór, pod red. W. Hryniewicza i L . Górki , Lubl in 1985, s. 106 nn.

6 5 J. Nowosielski, dz. cyt. s. 109. 66 Zob. J. Meyendorff, Teologia bizantyjska, s. 47,284; O. Clement, Quest

ions sur l'homme, P a r i s 1972, s. 20-21, 207. P o n a d t o G. Florovsky, Création and Rédemption (Collected Works vol. III), Belmont Mass. 1976, s.82,123-125, 147-149,151-152. Inni n a t o m i a s t sądzą, że Sobór K o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i II nie za jmował się wcale z a g a d n i e n i e m wieczności mąk piekielnych. Polemizują oni z rozpowszechnionym p r z e k o n a n i e m , że d o k t r y n a wiecznego p iekła opiera się na orzeczeniu tego soboru potępia jącym Orygenesa; uważają, że była ona raczej osobistą opinią cesarza J u s t y n i a n a , którą posłużono się przy o p r a c o w a n i u s tanowiska sk ierowanego przec iwko zwolennikom Orygenesa. Zob. P. E v d o -kimow, Prawosławie, s. 371.

6 7 Zob. O. Clement, Transfigurer le temps, Neuchàte l 1959, s. 215-218; tenże, Questions sur l'homme, s. 199-211; tenże, La révolte de l'Esprit, P a r i s 1979, s. 121-123; P. Evdokimov, Prawosławie, s. 370-373; tenże, L'amour fou de Dieu, P a r i s 1973, s. 100-107; J. Klinger, O istocie prawosławia. Wybórp i sm, Warszawa 1973, s. 359-361,528 („Nie przes t raszy duszy mojej groźba potępienia, bo przychodzi oto przebaczenie prędzej niźl i prośba... " ) ; A. van B u n n e n , La seconde mort, Cont 29:1977, nr 98, s. 118-125; H. Paprocki , Próba teołogicznej interpretacji faktu śmierci w perspektywie życia wiecznego, „ N o v u m " 1979, nr 11, s. 122 nn. ; tenże, „Obietnica Ojca". Doświadczenie Ducha Świętego w Kościele prawosławnym, W P A K P 11: 1981, nr 4, s. 27-28; M.M. Pierre, De l'enfer, Cont 37:1985, nr 132, s. 255-259.

6 8 Zob. M. Luter , WA 10/2, 322-324; 18,549; 26,509; J. Calvin, Institutio christianae religionis III, 25,7; Confessio Augustana, a r t . 17. Zob. G. Müller, Apokatâstasis panton. A n h a n g I.

69 Zob. E. Benz, Der Mensch und die Sympatie aller Dinge am Ende der Zeiten (nach Jakob Boehme und seiner Schule), E r a n o s 24:1955, s. 133-197, przedr . w: tenże, Urbild und Abbild. Der Mensch und die mythische Welt. Gesammelte Eranos Beiträge, Leiden 1974, s. 131-195.

70 J a n e L e a d e (Mrs.), A Révélation of the Everlasting Gospel-Message, that by the Blood of the Everlasting Covenant All Prisoners shall be Free, L o n d o n 1697. U c z n i a m i Böhmego w Anglii byli również m.in J. P o r d a g e (1607-1681) i Th. Bromley (1629-1691).

71 J o h a n n Wilhelm Petersen, „Mysterion apokatastâseos panton", das ist: Das Geheimnis der Wiederbringung aller Dinge ... offenbahret durch einen Zeugen Gottes... Bd. 1-3, P a m p h i l i a (Offenbach) 1701-1710; tenże, Die Gantze

64

Oeconomie der Liebe Gottes in Christo, M a g d e b u r g 1707; J o h a n n a Eleonora Petersen, Das ewige Evangelium der allgemeinen Wiederbringung aller Creaturen... Offenbach 1698. Na t e m a t ówczesnych reakcj i na te poglądy zob. D. P. Walker, The Décline of Hell. Seventeenth-Contury Disenssions of Elernal Torment, Chicago 1964; K. Lüthi , Die Erörterung der Allversöhnungslehre durch das pietistische Ehepaar Johann Wilhelm und Johanna Eleonora Petersen, ThZ 12:1956, s. 362-377.

72 Zob. F. G r o t h . Die „Wiederbringung aller Dinge" im württembergischen Pietismus. Theologiegeschichtliche Studien zum eschatologischen Heilsuniversalismus württmbergischen Piefisten des 18. Jahrhunderts, G ö t t i n g e n 1984.

7 3 Tamże, s. 35-38,51, 61-62,70,73. 7 4 Tamże, s. 91 nn., 101 nn., 178 nn., 255. 7 5 Tamże, s. 86-87. Por. s. 51. 7 6 Tamże, s. 148-153,255. 7 7 E. Staehel in, dz. cyt., s. 20 nn. , 30-31, 39-41. 7 8 Tamże s. 25-30. P o d o b n e myśli pojawiają się t a k ż e u S. B u ł g a k o w a

(Nevesta Agnca, s.510-511,529) i P. E v d o k i m o v a (Prawosławie, s. 369-370). 79 Der christliche Glaube, 6. Ausg., Ber l in 1898, s. 225. 80 Zob. W. Breuning, Zur Lehre von der Apokatâstasis Com 10:1981,

s. 27-28. W perspektywie ewolucjonistycznej p o r u s z a ł ten p r o b l e m p r o t e s t a n c k i filozof religii O. Pf le iderer (Grundriss der christlichen Glaubenslehre, Berl in 1898); dopuszczał możliwość wielkiego zróżnicowania form i s topni rozwoju w życiu p o z a g r o b o w y m (s. 225). Według E. Troel t scha (Glaubenslehre, M ü n c h e n 1925, s. 362 nn.) d u c h ludzki dąży n i e u s t a n n i e do Boga, zaś rozwój możl iwy jest t a k ż e po śmierci, aż do ostatecznego z jednoczenia ze Stwórcą. W p o g l ą d a c h Troel tscha widoczne są j e d n a k w a h a n i a (zob. s. 383). Wspomnieć na leżałoby również t a k i c h teologów protes tanckich, jak Alexander Schweizer (nie mylić z Alb e r t e m ! ) i H.L. Mertensen. Zob. G. Müller, Ungeheuerliche Ontologie, s. 267 nn.

81 J.K. L a v a t e r p isał : Ewig bist du die Liebe. [...] Seligkeit aller willst du, nicht Eines Tod und Verderben! Cyt. za E. Staehel in, dz. cyt., s. 29-30.

8 2 N a u k ę r a d y k a l n y c h u r g u p o w a ń p r o t e s t a n c k i c h o a p o k a t a s t a z i e odrzuciła m.in. Confessio Augus tana, art . 17 oraz II Confessio Helvetica, ar t . 7.

8 3 J .Ch. B l u m e n h a r d t , Karfreitagspredigt (1872). Cyt. za E. Staehel in, dz. cyt. s. 36. W Anglii dużą popularnośc ią cieszyły się w tym czasie k a z a n i a westminstersk iego k a n o n i k a F.W. F a r r a r a (Eternal Hope, L o n d o n 1877), w których głosił on możl iwość pośmier tnego oczyszczenia grzeszników.

84 Zob. m.in. E. Cassara, Universalism in America: A Documentary History, Boston 1971; E. Deak, dz. cyt., s. 16-19, 192-200.

85 M.in. Ch. Chauncy. The Mystery Hid from Ages and Générations, Made Manifest by the Gospel-Revelation: or, The Salvation of AU Men the Grand Thing Aimed at in the Scheme of God..., L o n d o n 1784. Przez długie l a t a w a h a ł się on, czy o p u b l i k o w a ć to dzieło, w obawie p r z e d n iewłaśc iwym r o z u m i e n i e m jego intencji. Dowodził, że greckie słowo „aión" i „aiónios" w odnies ieniu do k a r y nie wyraża jej wieczności . P o d k r e ś l a ł także, iż Boża wszechmoc nie n a r u s z a wolnej woli człowieka.

86 Zob. E. Winchester, An Attempt to collect the Scripture Passages in Favor of the Universal Restoration..., Providence 1786.

87 A Treatise on Atonement, in which the finite nature of Sin in argued, its

65

causes and conséquences as such: the nessesity and nature of Atonement, and its glorions conséquences and its glorious conséquences in the final Reconciliation ofAll Men to Holiness and Happiness, R a n d o l p h 1805,2nd ed., P o r t s m o u t h 1812.

8 8 W XIX w. związki a m e r y k a ń s k i e g o uniwersa l i zmu z chrześci jaństwem s tawały się coraz słabsze. Odrzucając wszelkie wyznanie wiary i akcentu jąc całkowitą wolność sumienia, k o n c e n t r o w a ł się on na ideałach humanis tycznych, działalności f i lantropijnej i wychowawcze j . O ile w XVIII i XIX u n i w e r s a l i z m był p r z e k a ź n i k i e m eschatologicznej n a u k i o powszechnym zbawieniu, w XX w. s tał się świeckim h u m a n i z m e m , the creedless humanism (E. Deak, dz. cyt. s. 200), odrzucającym wszelkie z a i n t e r e s o w a n i a teologią jako nauką . W e w n ę t r z n y kryzys u n i w e r s a l i z m u d o p r o w a d z i ł do z jednoczenia z u n i t a r i a n a m i w 1961 r., w s k u t e k czego p o w s t a ł o Stowarzyszenie U n i t a r i a ń s k o - U n i w e r s a l i s t y c z n e ( U n i t a r i a n Universa l i s t Association).

89 Zob. Ch.H. Pridgeon, Is Hell Eternal or Will God's Plan Fail? N e w York 1920.

90 And the Life Everlasting, Colgate-Rochester 1933, L o n d o n 1961. Odrzuca on n a u k ę o wieczności p iekła ze względu na jej nie do przezwyciężenia dual izm. Za lepsze rozwiązanie na płaszczyźnie teologicznej u w a ż a k o n d y -cjonalizm, czyli n a u k ę o w a r u n k o w y m zbawieniu (grzeszników czeka unicestwienie; s tąd n a z w a tego n u r t u : conditionalism a lbo annihilationism). Za n i e p r a w d o p o d o b n e u w a ż a przypuszczenie, aby mógł istnieć człowiek, w k tórym całkowicie zag inęłaby rzeczywistość Bożego o b r a z u ( w a r u n e k unicestwienia) . S t ą d a u t o r o p o w i a d a się za uniwersa l izmem, przestrzegając równocześnie przed n iebezpieczeńs twem osłabienia moralnośc i i powagi w e z w a n i a do nawrócenia .

91 Life after Death. The Christian View of the Future Life, Toronto 1945. 9 2 Tamże, s. 72-73. 9 3 Na unices twienie zła wskazują, jego zdaniem, nas tępujące teksty N T : Mt

3,10; 13,50; Łk 3,17; Rz 9,22; F lp 3,19; 2 Tes 1,9; l T m 6,9. Biblijny t e r m i n „ z a g ł a d a " sugeruje, iż zło nie jest wieczne. Teoria anihi lacj i respektuje os tateczny wybór wolności człowieka, jeżeli p ragnie on własnego unices twienia (!). W sumie j e d n a k S h a w pozos tawia p r o b l e m otwarty, odwołując się do niepojętego miłosierdzia Bożego. Tamże, s. 97-105. Na ten t e m a t zob. E. Deak, dz. cyt. s. 194-197.

94 P. Tillich, Systematic Theology, vol. 3: Life and the Spirit. History and the Kingdom of God, Chicago 1964, s. 416.

9 5 Tamże, s. 398-400. 96 A. Jukes, The Second Death and the Restitution of All Things, L o n d o n

1867, 5 t h e d . 1876. Usiłował on pogodzić ideę powszechności zbawienia z bibli jną n a u k ą o sądzie i „śmierci w t ó r e j " .

97 J .H. Leckie, The World to Come and Final Destiny, E d i n b u r g h 1918, 2nd ed. 1922.

9 8 Tamże, s. 308-315. 9 9 Nie dostrzegł tego E. D e a k (dz. cyt. s. 184) Por. wyżej przyp. 78. 100 Universalism - Is it Heretical? SJT 2:1949, s. 139-155; Universalism -

a Reply, S J T 2: 1949, s. 378-380; In the End God, L o n d o n 1968 ( F o n t a n a Books), po raz pierwszy o p u b l i k o w a n e w 1958 r.

1 0 1 Z o b . T.F. Torrance,Universal ism or Election? S J T 2:1949, s. 310-318; H.G. Jones, Universalism and Morals, S J T 3:1950, s. 27-32.

66

102 In the End God, s. 124-125, 128,133. 103 Tamże, s. 127,131-132. 104 Tamże, s. 130. 105 Universalism - a Reply, s. 378-380. 106 In the End God, s. 119. 1 0 1 Tamże, s. 113. Z o b . także s. 125, 132. 1 0 8 Tamże, s. 113. 1 0 9 Tamże, s. 114. 1 1 0 Zob. Was ist es um die Hölle? Dokumente aus dem norwegischen

Kirchenstreit, hrsg. von F. Schauer , S t u t t g a r t 1956, s. 24 nn. , 84-107; E. Deak, dz. cyt., s. 174-180.

1 1 1 Zob. C. S c h r ä d e r , Die Lehre von der Apokatâstasis oder der endlichen Beseligung Aller, Berl in 1901; O. Riemann, Die Lehre von der Wiederbringung und schliesslichen Beseligung aller (Apokatâstasis), Chemni tz 1918 (jest to 3. wyd. monograf i i opubl ikowane j p o d nieco i n n y m t y t u ł e m w 1889 r.); K. Geyer, Ewiges Gericht und Allversöhnung, Neuhof 1932, 2. Ausg. G ü m l i n g e n 1945.

1 1 2 F. St röter , Das Evangelium Gottes von der Allversöhnung in Christus, Chemni tz 1916.

1 1 3 Zob.m.in. R. Seeberg, Christliche Dogmatik. Bd.2. Leipzig 1925, s. 570-677, zwł. s. 624-634; A. F ü n n i n g , Das feste prophetische Wort, Meir ingen 1947, s. 323.

1 1 4 R. Seeberg, dz. cyt., s. 589-590, 622-623. Poglądy teologów sprzyjających idei powszechnego zbawienia wywoływały reakcje krytyczne. Niektórzy u w a ż a l i je za „niezdrową n a u k ę " . Zob. W. Schla t ter , Ist die „Allversöhnung" gesunde Lehre? Bern 1941, s. 20,34. (przeciwko S t r ö t e r o w i i Geyerowi); D.J.Tesselhoff u.a., Warum wir die Lehre der Allversöhnung verwerfen? Reisach 1947 (przeciwko S t r ö t e r o w i i in.).

1 1 5 Z o b . A. F ü n n i n g , dz.cyt. s . 319. 1 1 6 W. Michaelis, Versöhnung des Alls. Die Frohe Botschaft von der Gnade

Gottes, G ü m l i n g e n 1950; H. S c h u m a c h e r , Das biblische Zeugnis von der Versöhnung des Alls. Eine Untersuchung der wesentlichen Schriftworte und Einwände mit eingehenden Literaturvergleichen, S t u t t g a r t 1959. Ten os ta tn i teolog świecki, pozostając pod w p ł y w e m Michaelisa, p o d k r e ś l a szczególnie m o c n o rolę Chrys tusa i jego Krzyża (zob. s. 51).

1 1 7 Zob. W. Michaelis, jw. s. 149-150; H. S c h u m a c h e r , jw. s. 169-171. 1 1 8 Teologiczne ignoramus przebi ja z chrystologiczno-eschatologicznych

r o z w a ż a ń H. O t t a (Eschatologie. Versuch eines dogmatischen Grundrisses, Zoll ikon 1958, s. 68-71) s k o n c e n t r o w a n y c h wokół ta jemnicy Krzyża i m i ł o sierdzia Bożego. Krzyż wyzwala od m o ż l i w o ś c i potępienia, czyli bycia poza Chrystusem. T a k i e jest chrześci jańskie w y z n a n i e wiary, k t ó r a j e d n a może dać człowiekowi p e w n o ś ć (!) zbawienia. Powszechne zbawienie i wieczne potępienie nie są, w e d ł u g niego, s t a n a m i eschatologicznymi, lecz d w o m a egzystencjalnymi b i e g u n a m i wiary w u k r z y ż o w a n e g o Chrystusa. U w a ż a on, że wsze lka dalsza spekulacja jest całkowicie zbędna.

1 1 9 K. B a r t h (KD 11:2, s. 144 nn., 358 nn.) rozwinął nie ty lko n a u k ę o zwycięskiej łasce Boga, ale również o odwiecznym w y b r a ń s t w i e Chrys tusa oraz Jego zas tępczym o d r z u c e n i u na krzyżu, aby wszyscy odrzuceni dzięki N i e m u mogli s tać się w y b r a n y m i . Bóg jest p o c z ą t k i e m i k resem wszechrzeczy. Poglądy

67

B a r t h a dały okazję do długot rwałych dyskusji . Zob. W. Kreck, Die Zukunft des Gekommenen. Grundprobleme der Eschatologie. 2. Ausg, M ü n c h e n 1966, s. 139-148; H.U. von Bal thasar , Theodramatik IV, s. 246, 251-252. Niewystarczające jest, jak się zdaje, s a m o pojęcie substytucj i mające zabarwienie jurydyczne i fizyczne.

1 2 0 Z o b . E. Staehel in, dz. cyt., s. 43-45; G. Müller, „Hoffnung für die ganze Welt" w: Gottesreich und Menschenreich, E. Staehel in zum 80. G e b u r t s t a g , Basel 1969, s. 553-567 (s tudium poświęcone myśli H. Kut tera , przeciwstawia jącego się tendencj i do koncentrac j i na grzechu i piekle); tenże, Die Idee einer Apokatâstasis ton panton in der europäischen Theologie von Schleiermacher bis Barth, Z R G G 16:1964, s. 1-22; tenże, Ungeheuerliche Ontologie. Erwägungen zur christlichen Lehre über Hölle und Allversöhnung. E vTh 34:1974,s.256-257.

1 2 1 P. Al thaus, Wiederbringung Aller. Dogmat i sch. R G G VI 1695; tenże, Die letzten Dinge. Lerbuch der Eschatologie, 10. Aufl. Güters loh 1970, s. 192-193. Al thaus podkreś la doniosłość mora lne j decyzji człowieka w obliczu Bożego sądu, w r a z z n ieodłączną możliwością potępienia . Łaska Boża sprawia, że lęk zamienia się w nadzieję.

122 Dogmatik im Dialog, Bd.I., G ü t e r s l o h 1973, s. 314. 1 2 3 Odnosząc się z n i e u k r y w a n ą nieufnością i niechęcią do idei a p o k a t a s t a z y

L. Scheffczyk (Apokatâstasis, s. 42) widzi w t a k i m s tanowisku jedynie zafałszowanie relacji między wiarą a teologią.

124 Das Gebet aber für die apollymenoi kann die Legitimität des erbeteten Zieles und die Wege zu seiner Erreichung den Händen überlassen, denen diese Bitte anvertraut wird". H. Thielicke, Der evangelische Glaube, Bd. III Theologie des Geistes, Tübingen 1978, s. 611.

1 2 5 Przyznają to m.in. E. B r u n n e r (Das Ewige als Zukunft und Gegewart, M ü n c h e n 1967, s. 198) oraz A. Köber le (Allversöhnung oder ewige Verdammis? w: Leben nach dem Sterben, hrsg. von A. Rosenberg, M ü n c h e n 1974, s. 135-136). Zob. także W. Kreck, dz. cyt., s. 147-148. Pogląd B r u n n e r a ocenia krytycznie G. Florovsky, Création and Rédemption, s. 257 nn.) .

1 2 6 Zob. W. Michaelis, dz. cyt., s. 94, 120. P o d o b n e s t a n o w i s k o zajmuje po s t ronie katol ickie j G. Fessard (Enfer éternel ou salut universel? AF 1967, nr 2-3, s. 223-264, zwł. 247).

1 2 7 Zob. J o a n n e s Scotus Er ingena, De div N a t . V, 8.29-31. 1 2 8 Z o b . H. Schell, Katholische Dogmatik, Bd. III/2, P a d e r b o r n 1893,

s. 882-897; tenże, Gott und Geist, Bd. I-II, P a d e r b o r n 1895, 1896. 1 2 9 P. Schoonenberg, Wierzę w życie wieczne, Conc 5:1969, nr 1-5, s. 68.

Podkreś lenie moje - W.H. 1 3 0 Z o b . M. Blondel, LAction, P a r i s 1893, s. 371; tenże, Carnets infimes,

P a r i s 1961, przekł . niem.: Tagebuch vor Gott, Eins iedeln 1964, s. 123,191,209, 219,222,263,485-486,568-569. Zwięzłe omówienie podaje H.U. von Bal thasar , Was dürfen wir hoffen? Eins iedeln 1986, s. 93-101.

1 3 1 J. Pieper, Über die Hoffnung. Leipzig, 1935; G. Marcel, Homo viator, Par i s 1944 (tł. pol. P. Lubicz, W a r s z a w a 1959); tenże, Structure de l'Espérance, „Dieu v i v a n t " 19:1951, s. 73-80.

1 3 2 G. P a p i n i , II diavolo. Appunti per una futura diabologia, F i renze 1953. 1 3 3 Tamże. s. 15: „la creatura piû orrendamente infelice di tutto il creato". 1 3 4 Alla scuola di Cristo abbiamo imparato che sopratutto l'impossibil

68

ecredibile! Tamże, s. 351. Na t e m a t poglądów Papiniego zob w y w a ż o n e s t a n o wisko teologa protes tanckiego, E. Benza (Ein moderner Apologet der Apokatâstasis, Z R G G 10:1958, s. 167-172).

1 3 3 Zob. De civitate Dei, 21,17-24. Piętnując zwolenników a p o k a t a s t a z y (miséricordes!) chciał przeciwstawić się sentymenta l izmowi i l ibertynizmowi. Istotną rolę odgrywały w tym względy mora lne . O poczuciu winy i lęku w średniowieczu zob. J. Delumeau, Le pêche et la peur. La culpabilisation en Occident XIIIe - XVIIe siècles, Par is 1984.

1 3 6 Przed Vat icanum II, w jednym z projektów przygo towanych przez komisje rzymskie domagano się z a c h o w a n i a n a u k i o o t c h ł a n i dzieci z m a r ł y c h bez chrztu. Sobór p o m i n ą ł to zagadnienie, n a w e t o n i m nie wspominając .

131 Heute fragt man, ob man nicht hoffen dürfe, dass alle gerettet werden. Eine solche Frage, eine solche Haltung ist christlicher als die frühere und ist die Frucht einer langen Reifungsgeschichte des christlichen Bewusstseins, das sich langsam der letzten Grundbotschaft Jesu vom Sieg des Reiches Gottes nähert. K. Rahner , Die bleib. Bedeutung des II. > m iranischen Konzils w: tenże, Schriften XIV, 317.

Gdzie indziej K. R a h n e r (Grundkurs de- ( Uaabens w: tenże, Schriften XIV 60) przyznaje, że w swojej książce pt . Grundkurs des Glaubens (zob. przyp. 139) nie głosi w p r a w d z i e apokatas tazy , ale podkreś la w niej j e d n a k „ u p r a w n i o n ą n a d z i e j ę na eschatologiczne po jednanie wszechrzeczy" (eine legitme Hoffnung auf eine eschatologische Allversöhnung).

138 „Immerhin scheint mir der Christ einer demütigen und universalen Hoffnung ohne Grenzen Gottes heilige Gütr mehr zu ehren als der, der schon zu genau wissen will, dass das Böse, wei auch von Gott verdammt, eine Endgültigkeit in der Welt hat". (K. R a h n e r ( hundkurs..., s.60). W czasie swego życia doczesnego człowiek musi liczyć się j e d n a k z możliwością zat ra ty , gdyż jest istotą wolną.

1 3 9 Zob. Grundkurs des Glaubens. Einführung in den Begriff des Christentums, F r e i b u r g i.Br 1976, s. 108-109 426; przekł. pol.: Podstawowy wykład wiary. Wprowadzenie do pojęcia chrześcijaństwa. Przekł. T. Miesz-kowski, W a r s z a w a 1987, s. 89, 357-358.

1 4 0 Zob. H.U. von Bal thasar , Theodramatik, Bd. IV: Das Endspiel, Einsiedeln 1983, s. 243-293; tenże, Was dürfen wir hoffen? Eins iedeln 1986.

1 4 1 Zob. H.U. von Bal thasar , Theodramatik IV, s. 253-258, 284-293; W. Breuning, Systematische Entfaltung der eschatologischen Aussagen, MySal V 860-861; tenże, Zur Lehre von der Apokatâstasis Com 10: 1981, s. 30-31.

1 4 2 Widać to w y r a ź n i e m.in. w s tanowisk ' 1 L. Scheffczyka (Apokatâstasis, s. 44-46) i J. Sali ja (Prawda o upadku czł i, „ Z n a k " 33:1981, nr 327, s. 1185-96).

1 4 3 Założyciel i pierwszy b i s k u p Kościow polskokatol ickiego, F. Hodur, o p o w i a d a ł się w l a t a c h dwudzies tych naszego stulecia za n a u k ą o a p o k a t a s t a z i e . Zob. Nasza wiara czyli streszczenie nauki Kościoła Polsko-Narodowego Katolickiego w Ameryce z objaśnieniami niektórych zasad Chrystusowej religii, K r a k ó w 1920, s. 46-51; Chrystus i jego Kościół, S c r a n t o n 1922, s. 81.

69

IV. KU ESCHATOLOGII NADZIEI

Jeśli my odmawiamy wierności, On pozostaje wierny, bo nie może się zaprzeć siebie samego

(2 Tm 2, 13)

W w y p o w i e d z i a c h N o w e g o T e s t a m e n t u istn ie ją w y r a ź n e i n i c z y m n i e z ł a g o d z o n e n a p i ę c i a . J e d n e z n i c h w s k a z u j ą n a w s z e c h o g a r n i a j ą c e z b a w i e n i e , k t ó r e g o p o d s t a w ą jest p o j e d n a n i e ś w i a t a z B o g i e m p r z e z K r z y ż C h r y s t u s a . Inne n a w i ą z u j ą d o s t a r o t e s t a m e n t a l n y c h g r ó ź b s ą d u i p o t ę p i e n i a , w z m a c n i a j ą c jeszcze b a r d z i e j p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i c z ł o w i e k a za swój ostateczny los. W o b r ę b i e p i s m n o w o t e s t a m e n t a l n y c h jedne i d r u g i e t e k s t y domagają się p r z e m y ś l e n i a z r ó w n ą p o w a g ą . C z y istn ie je m o ż l i w o ś ć i c h p o g o d z e n i a ?

C h r y s t u s s z a n u j e w o l n o ś ć l u d z k i e g o w y b o r u d o k o n a n e g o p r z e c i w k o B o g u . C z y jest t o j e d n a k w y b ó r ostateczny? C z y n ie p o t r a f i O n , j a k o U k r z y ż o w a n y , p r z e n i k n ą ć o d w e w n ą t r z l u d z k i e g o „ p i e k ł a " i o p r ó ż n i ć g o „ b e z s i l n ą m o c ą " swego K r z y ż a ? C z y m o ż l i w a jest n a z a w s z e n i e w i a r a w o b l i c z u o c z y w i s t e j w o l i z b a w c z e j B o g a ? C z y i s t o t a r o z u m n a i w o l n a m o ż e na z a w s z e z a m k n ą ć się w a b s u r d a l n y m u p o r z e i t r w a ć w stan ie s p r z e c z n o ś c i ze swoją na jgłębszą n a t u r ą ? N i e ma łatwej o d p o w i e d z i n a t e p y t a n i a ! W s z e l k a a r g u m e n t a c j a w k a t e g o r i a c h k a r y i s p r a w i e d l i w o ś c i w y r ó w n u j ą c y c h n a r u s z o n y p o r z ą d e k m o r a l n y n i e s ięga do samej g ł ę b i p r a w d y o o d k u p i e n i u i z s t ą p i e n i u C h r y s t u s a aż na samo d n o l u d z k i c h c i e m n o ś c i 1 .

S t a r o t e s t a m e n t a l n a n a u k a o s p r a w i e d l i w e j (wręcz symetrycznej) o d p ł a c i e B o g a w ż y c i u d o c z e s n y m ustępuje w N o w y m T e s t a m e n c i e m i e j s c a c e n t r a l n e j r o l i K r z y ż a C h r y s t u s a . K r z y ż staje się s ą d e m ś w i a t a : „ T e r a z o d b y w a się s ą d n a d ś w i a t e m " ( J 12, 31). K t o i d z i e z a J e z u s e m i w i e r z y w N i e g o , „ n i e i d z i e na s ą d , l e c z ze ś m i e r c i p r z e s z e d ł do ż y c i a " (J 5, 24). K r z y ż jest p o c z ą t k i e m n o w e j e t y k i i n o w e j n a d z i e i . „ T e r a z [...] d l a t y c h , k t ó r z y są w C h r y s t u s i e J e z u s i e , n ie ma już p o t ę p i e n i a " (Rz 8, 1). Z a m i l k n ą ć m u s z ą r a d o s n e o k r z y k i z p o w o d u u k a r a n i a z ł y c h (zob. W j 15, 1-21). N i e m a j u ż m i e j s c a n a r o z k o s z o w a n i e się i c h ostateczną k a r ą i męką. B ó g n ie ż y w i n i e n a w i ś c i d o grzesznego c z ł o w i e k a . Jego m i ł o ś ć t r w a n a d a l . C z y n i e o d n o s i o n a w k o ń c u z w y c i ę s t w a ? B ó g n i e o d m a w i a swej m i ł o ś c i n i k o m u . S w ą ł a s k a w o ś ć o k a z u j e d o b r y m i z ł y m . N a t y m w ł a ś n i e p o l e g a Jego d o s k o n a ł o ś ć (zob. M t 5, 45. 48).

70

S a m e t e r m i n y „ d o s k o n a ł y " (teleiós) i „ d o s k o n a ł o ś ć " (teléiosis) w y r a ż a j ą w j ę z y k u g r e c k i m m y ś l o s p e ł n i e n i u , k o ń c u i k r e s i e (télos). W p o s t ę p o w a n i u B o g a w o b e c w s z y s t k i c h l u d z i , w J e g o d o b r o c i i m i ł o s i e r d z i u , j u ż t e r a z o b j a w i a s i ę c o ś z k r e s u B o s k i c h d r ó g , c o ś z o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a . J e ż e l i B ó g j e s t t a k d o b r y d l a w s z y s t k i c h ( „ d o s k o n a ł y " ) w t y m ż y c i u , t o J e g o m i ł o s i e r d z i e z a j a ś n i e j e w p e ł n i d o p i e r o u k r e s u d z i e j ó w , g d y O n s a m b ę d z i e „ w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " ( 1 K o r 15, 28). S p e ł n i e n i e c z a s ó w p o k a ż e , c o z n a c z y „ w s z y s t k o z j e d n o c z y ć w C h r y s t u s i e j a k o G ł o w i e " (Ef 1 , 10). U ż y t e p r z e z J e z u s a s ł o w a o d o s k o n a ł o ś c i O j c a , czy l i J e g o w s z e c h o g a r n i a j ą c e j d o b r o c i , t c h n ą s o t e r i o l o g i c z n y m i e s c h a t o l o g i c z n y m u n i w e r s a l i z m e m . K r e s p o k a ż e w c a ł e j p e ł n i , j a k i B ó g j e s t n a p r a w d ę w s w o j e j „ d o s k o n a ł o ś c i " , i p o t w i e r d z i s p o s ó b J e g o p o s t ę p o w a n i a w o b e c l u d z i j u ż w ż y c i u d o c z e s n y m . D r o g i i m y ś l i B o g a s ą d l a t e g o t a k n i e p o j ę t e d l a c z ł o w i e k a ( z o b . I z 55 , 8 - 9 ; Rz 1 1 , 33).

1 . N A D Z I E J A P O W S Z E C H N E G O Z B A W I E N I A W Ś W I A D E C T W A C H B I B L I J N Y C H

K t o w c z y t a s ię u w a ż n i e w c a ł o ś ć P i s m a Św., o d k r y j e w n i m z e z d u m i e n i e m d w a p o z o r n i e s p r z e c z n e z e s o b ą n u r t y m y ś l e n i e o o s t a t e c z n y c h l o s a c h l u d z k o ś c i i ś w i a t a . J e d e n n u r t O b j a w i e n i a m ó w i 0 s ą d z i e o s t a t e c z n y m , d e c y d u j ą c y m o z b a w i e n i u j e d n y c h i p o t ę p i e n i u d r u g i c h . D r u g i n u r t z a r y s o w u j e p e r s p e k t y w ę z b a w i e n i a p o w s z e c h n e g o . N o w y T e s t a m e n t n i e u s i ł u j e r o z w i ą z a ć te j p o z o r n e j s p r z e c z n o ś c i . P o z o s t a w i a o b y d w a b i e g u n y o b j a w i e n i a o b o k s i e b i e , n i e p o d p o r z ą d k o w u j ą c j e d n e g o z n i c h d r u g i e m u . O b y d w i e m o ż l i w o ś c i s ą o t w a r t e . U k r z y ż o w a n y i z m a r t w y c h w s t a ł y C h r y s t u s j e s t z a r ó w n o Z b a w i c i e l e m w s z e c h ś w i a t a , j a k i z n a k i e m s p r z e c i w u , „ p r z e z n a c z o n y m n a u p a d e k

1 n a p o w s t a n i e w i e l u " ( Ł k 2 , 34). C z y d a s ię p o g o d z i ć z e s o b ą t e d w i e r o l e i d w a o b r a z y C h r y s t u s a ? C z y s ę d z i a ż y w y c h i u m a r ł y c h , w z y w a j ą c y j e d n y c h d o k r ó l e s t w a , a d r u g i c h o d r z u c a j ą c y ( z o b . M t 2 5 , 34 . 45) m o ż e b y ć r ó w n o c z e ś n i e D o b r y m P a s t e r z e m g r o m a d z ą c y m w s z y s t k i c h w j e d n e j o w c z a r n i i p o s z u k u j ą c y m z a b ł ą k a n y c h ( z o b . Łk 15, 1-7; J 10, 1-16)? C z y u n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a j e s t d o p o g o d z e n i a z m o ż l i w o ś c i ą p o t ę p i e n i a ?

R o z u m l u d z k i z t r u d n o ś c i ą z n o s i t e g o r o d z a j u n a p i ę c i a i a n t y n o m i e . N i e p r z e c z u w a , ż e t r w a n i e w s t a n i e z a w i e s z e n i a m o ż e b y ć d r o g ą d o g ł ę b s z e g o w n i k n i ę c i a w t a j e m n i c ę . K t o t y l k o r o z u m u j e , s k ł o n n y b ę d z i e z g ó r y w y k l u c z a ć m o ż l i w o ś ć p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a , j a k t o c z y n i ł o t y l u t e o l o g ó w . T r z e b a w ó w c z a s w p r o w a d z a ć r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y „ ł a s k ą s k u t e c z n ą " , k t ó r a d o p r o w a d z a n i e c h y b n i e d o z b a w i e n i a , i „ ł a s k ą w y s t a r c z a j ą c ą " , a l e n i e s k u t e c z n ą . . . U n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a m u s i w t e d y

71

u s t ą p i ć m i e j s c a n a u c e o w i e c z n o ś c i p i e k ł a . P e d a g o g i a B o g a j e s t i n n a . P o z o s t a w i a w n a p i ę c i u o b y d w i e m o ż l i w o ś c i . B ó g j e s t P a n e m t e g o , c o l u d z i o m w y d a j e s ię n i e m o ż l i w e .

a . P e d a g o g i a J e z u s a

N a k a r t a c h E w a n g e l i i p o j a w i a s ię n i e p o k o j ą c e p y t a n i e , p o s t a w i o n e p r z e z k o g o ś J e z u s o w i : „ P a n i e , c z y t y l k o n i e l i c z n i b ę d ą z b a w i e n i ? " ( Ł k 13, 23). R z e c z z n a m i e n n a , ż e e w a n g e l i s t a z a m i e ś c i ł j e w r o z d z i a l e , k t ó r y z a c z y n a s i ę w e z w a n i e m d o n a w r ó c e n i a ( Ł k 13, 1-9), a n a s t ę p n i e u k a z u j e w p r z y p o w i e ś c i z d u m i e w a j ą c y r o z r o s t K r ó l e s t w a B o ż e g o , p o r ó w n a n e g o d o z i a r n a g o r c z y c y i z a c z y n u ( Ł k 1 3 , 1 8 - 2 1 ) , k t ó r y z a k w a s z a „ w s z y s t k o " . J e z u s n i e d a j e b e z p o ś r e d n i e j o d p o w i e d z i n a p o s t a w i o n e p y t a n i e . N i e g ł o s i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . Z a c h ę c a d o n a w r ó c e n i a i o s t r z e g a : „ U s i ł u j c i e w e j ś ć p r z e z c i a s n e d r z w i " ( Ł k 13, 24). W J e g o s ł o w a c h m e t a f o r a „ c i a s n y c h d r z w i " u s t ę p u j e s z y b k o m i e j s c a m o t y w o w i „ d r z w i z a m k n i ę t y c h " ( Ł k 13, 25), d a r e m n o ś c i s p ó ź n i o n e g o d o b i j a n i a s ię d o n i c h i o d r z u c e n i a ( Ł k 13, 2 5 - 2 8 ) .

J e z u s m ó w i o s ą d z i e i o p i e k l e . C z a s e m p o s ł u g u j e s ię o b r a z a m i , k t ó r e t c h n ą g w a ł t o w n o ś c i ą i s u r o w o ś c i ą ( z o b . Mt 5 , 2 2 ; 8 , 12; 10, 2 8 ; 13, 4 2 ; 22, 1 3 ; 25 , 30. 4 1 . 4 6 ; M k 9 , 4 3 - 4 9 ) . W y p o w i a d a s ł o w a t w a r d e i p r z e r a ż a j ą c e . J e s t w n i c h c o ś n i e d o p o w i e d z i a n e g o i z a g a d k o w e g o . P o s ł u g u j e s i ę j ę z y k i e m p r o r o k ó w . G r o ź b y i o s t r z e ż e n i a p r z e p l a t a j ą s ię w n i m z o b i e t n i c a m i , k a r a ze z b a w i e n i e m , l ę k z n a d z i e j ą . Z j e d n e j s t r o n y s ł y s z y m y : „ W c h o d ź c i e p r z e z c i a s n ą b r a m ę ! B o s z e r o k a j e s t b r a m a i p r z e s t r o n n a t a d r o g a , k t ó r a p r o w a d z i d o z g u b y , a w i e l u j e s t t a k i c h , k t ó r z y p r z e z n i ą w c h o d z ą . J a k ż e c i a s n a j e s t b r a m a i w ą s k a d r o g a , k t ó r a p r o w a d z i d o ż y c i a , a m a ł o j e s t t a k i c h , k t ó r z y j ą z n a j d u j ą " ( M t 7 , 1 3 - 1 4 ) . Z d r u g i e j s t r o n y m ó w i O n : „ J a j e s t e m b r a m ą . [...] J a j e s t e m d o b r y m p a s t e r z e m . [...] N a s t a n i e j e d n a o w c z a r n i a i j e d e n p a s t e r z " ( J 10, 9 . 1 1 . 16). „ G d y z o s t a n ę n a d z i e m i ę w y w y ż s z o n y , p r z y c i ą g n ę w s z y s t k i c h d o s i e b i e " ( J 12, 32). Z j e d n e j s t r o n y : „ I d ź c i e p r e c z o d e M n i e , p r z e k l ę c i , w o g i e ń w i e c z n y " ( M t 25, 41) o r a z „ O d s t ą p c i e o d e M n i e w s z y s c y d o p u s z c z a j ą c y s i ę n i e s p r a w i e d l i w o ś c i " ( Ł k 13, 27). Z d r u g i e j s t r o n y n a t o m i a s t : „ B ó g n i e p o s ł a ł s w e g o S y n a n a ś w i a t p o t o , a b y ś w i a t s ą d z i ł (krinè), a l e p o t o , b y ś w i a t z o s t a ł p r z e z N i e g o z b a w i o n y " (J 3, 17).

C z y g r o ź b a i o b i e t n i c a m o g ą b y ć w y r a z e m te j s a m e j n i e z m i e n n e j m i ł o ś c i B o g a d o l u d z i ? M i ł o ś ć w z y w a d o n a w r ó c e n i a , o b i e c u j e p r z e b a c z e n i e i z b a w i e n i e . O t o p e d a g o g i a C h r y s t u s a , p o z o s t a w i a j ą c a w n i e p e w n o ś c i i m o b i l i z u j ą c a d o w y s i ł k u . N i e o b i e c u j e ł a t w e g o p o c z u c i a b e z p i e c z e ń s t w a i z g ó r y z a g w a r a n t o w a n e g o z b a w i e n i a . T a k p o s t ę p u j e T e n , k t ó r y s a m z a w i ś n i e n a k r z y ż u i z s t ą p i d o s a m e j g ł ę b i p i e k i e ł . O n s a m j e s t o d p o w i e d z i ą n a l u d z k i e p y t a n i a o z b a w i e n i e . O n j e s t Z b a w i c i e l e m

72

w s z y s t k i c h , c a ł e g o w s z e c h ś w i a t a . T a k i m p r z e d s t a w i a s a m s i e b i e . T a k i m o b j a w i a s ię l u d z i o m .

E t y k a s p r a w i e d l i w o ś c i i o d p ł a t y o d s ł a n i a w ś w i e t l e E w a n g e l i i swo ją k r u c h o ś ć , n i e s k u t e c z o ś ć i z a w o d n o ś ć . S p r a w i e d l i w o ś ć n i e j e s t o s t a t e c z n ą g w a r a n c j ą c z ł o w i e k a p r z e d o b l i c z e m B o ż y m . N o w y T e s t a m e n t w n o s i p e w n ą r e w o l u c j ę m o r a l n o - e t y c z n ą , k t ó r a j a s k r a w o o b n a ż a s ł a b o ś ć e t y k i s p r a w i e d l i w o ś c i . S a m C h r y s t u s w s w o i c h w y p o w i e d z i a c h r e z y g n u j e z sąd u i o d p ł a t y w e d l e w y m o g ó w śc i s łe j s p r a w i e d l i w o ś c i . Z b y t r z a d k o d o s t r z e g a s ię f a k t , ż e w N a z a r e c i e , p r z y t a c z a j ą c s ł o w a p r o r o k a I z a j a s z a ( 6 1 , 1-2) i o d n o s z ą c j e d o s i e b i e s a m e g o , J e z u s u r y w a c z y t a n i e w n i e z w y k l e c h a r a k t e r y s t y c z n y m m o m e n c i e , n a s ł o w a c h : „ a b y m o b w o ł y w a ł r o k ł a s k i o d P a n a " . C y t a t ( Ł k 4 , 19) k o ń c z y s ię p o d k r e ś l e n i e m ł a s k i , p o m i j a n a t o m i a s t z a p i s a n e u I z a j a s z a ( 6 1 , 2 ) s ł o w a : „ i d z i e ń p o m s t y d l a n a s z e g o B o g a " ( d z i e ń o p i s a n y s z e r z e j w I z 63). J e s t t o n i e z w y k l e z n a c z ą c y s z c z e g ó ł , w s k a z u j ą c y n a n o w o ś ć E w a n g e l i i J e z u s a , s k o n c e n t r o w a n e j n i e n a „ p o m ś c i e n a s z e g o B o g a " , l e c z n a J e g o w s z e c h o g a r n i a j ą c y m z b a w i e n i u i n i e p r z e m i j a j ą c y m „ r o k u ł a s k i " 2 .

J e z u s o d r z u c i ł k a t e g o r y c z n i e w s z e l k ą p o s t a ć d o c z e s n e g o m e s j a n i z -m u . N i e p o s ł u ż y ł s ię s w ą m o c ą , a b y z n i s z c z y ć n i e p r z y j a c i ó ł . K i e d y n i e g o ś c i n n i S a m a r y t a n i e n i e p r z y j ę l i G o , „ u c z n i o w i e J a k u b i J a n r z e k l i « P a n i e , czy c h c e s z , a p o w i e m y , ż e b y o g i e ń s p a d ł z n i e b a i z n i s z c z y ł ich?». L e c z O n o d w r ó c i w s z y s ię z a b r o n i ł i m " ( Ł k 9,54-55). N i e k t ó r e k o d e k s y d o d a j ą : „ I r z e k ł : « N i e w i e c i e , czy jego d u c h a j e s t e ś c i e . B o w i e m S y n C z ł o w i e c z y n i e p r z y s z e d ł z a t r a c a ć d u s z e l u d z i , l e c z z b a w i a c » " 3 . M e s j a -n i z m C h r y s t u s a j e s t m e s j a n i z m e m s ł u ż b y , c i e r p i e n i a i p r z e b a c z e n i a . P r z y s z e d ł , a b y z b a w i a ć , w y z w a l a ć o d z ł a , l e c z y ć , p r z e b a c z a ć i o b d a r z a ć ż y c i e m .

J e z u s w y m a g a o d c z ł o w i e k a b e z w a r u n k o w e j g o t o w o ś c i p r z e b a c z a n i a w i n b l i ź n i m ( z o b . M t 18,21-35). T y m s a m y m o d s ł a n i a p o s t a w ę B o g a . T r u d n o p o m y ś l e ć , a b y O n s a m n i e c h c i a ł p r z e b a c z y ć w i n s w e m u s t w o r z e n i u . C h r y s t u s s t a w i a O j c a j a k o w z ó r w s z e l k i e j d o s k o n a ł o ś c i ( M t 5,48). Z a c h ę t a d o m i ł o w a n i a n i e p r z y j a c i ó ł m o t y w o w a n a j e s t m i ł o ś c i ą i h o j n o ś c i ą B o g a d l a w s z y s t k i c h : „ t a k b ę d z i e c i e s y n a m i O j c a w a s z e g o , k t ó r y j e s t w n i e b i e ; p o n i e w a ż O n s p r a w i a , ż e s ł o ń c e J e g o w s c h o d z i n a d z ł y m i i n a d d o b r y m i , i O n z s y ł a d e s z c z n a s p r a w i e d l i w y c h i n a n i e s p r a w i e d l i w y c h " (Mt 5,45). C z y ż b y z a s t r z e g a ł O n s o b i e n i e o d p u s z c z a l n o ś ć p e w n y c h g r z e c h ó w ?

T r u d n o ś ć o d p u s z c z e n i a p e w n y c h w i n n i e l e ż y p o s t r o n i e B o g a , l e c z s a m e g o c z ł o w i e k a , z a m y k a j ą c e g o s ię d o b r o w o l n i e w s w o i m u p o r z e . „ A l b o w i e m w C h r y s t u s i e B ó g j e d n a ł z s o b ą ś w i a t , n i e p o c z y t u j ą c l u d z i o m i c h g r z e c h ó w " ( 2 K o r 5,19). C h r y s t u s j e s t s a m y m o ś r o d k i e m o w e j j e d n a j ą c e j i n i c j a t y w y B o g a . W ś w i e c i e l u d z k i m p o j e d n a n i e n a s t ę p u j e m i ę d z y p o r ó ż n i o n y m i i w r o g i m i s t r o n a m i . T y m c z a s e m B ó g n i e j e s t i n i e m o ż e b y ć n i c z y i m w r o g i e m . J e s t B o g i e m m i ł u j ą c y m l u d z i n a w e t w i c h

73

u p a d k u ( p o r . R z 5,6-11). W J e g o p o s t a w i e w o b e c n i c h n i c s ię n i e z m i e n i a . N i e p r z y j a ź ń i w r o g o ś ć z n a j d u j ą s ię j e d y n i e p o s t r o n i e c z ł o w i e k a . C z ł o w i e k s t a j e s ię n i e p r z y j a c i e l e m B o g a . B ó g n i g d y n i e s t a j e s i ę n i e p r z y j a c i e l e m c z ł o w i e k a . J e s t c a ł k o w i c i e i n n y . W ł a ś n i e t a J e g o i n n o ś ć w p r a w i a w z d u m i e n i e . T o n i e B ó g p o t r z e b o w a ł p o j e d n a n i a z l u d ź m i . T o l u d z i e , z p o w o d u s w o i c h w i n i w r o g o ś c i , p o t r z e b o w a l i p o j e d n a n i a z B o g i e m i m i ę d z y s o b ą . B e z p o d s t a w n e w y d a j ą s ię w s z e l k i e s p e k u l a c j e d o t y c z ą c e s p r a w i e d l i w o ś c i B o ż e j , d o m a g a j ą c e j s ię p r z e b ł a g a n i a i z a d o ś ć u c z y n i e n i a z a o b r a z ę . B ó g j e s t z a w s z e g o t ó w d o p r z e b a c z e n i a . P r z e b a c z e n i e t o d o t y c z y w s z y s t k i c h . C z y w s z y s c y j e d n a k p r z y j m ą ł a s k ę p o j e d n a n i a i z b a w i e n i a ?

C h r y s t u s z a p e w n i a , ż e „ k a ż d y g r z e c h i b l u ź n i e r s t w o b ę d ą o d p u s z c z o n e l u d z i o m , a l e b l u ź n i e r s t w o p r z e c i w k o D u c h o w i n i e b ę d z i e o d p u s z c z o n e " ( M t 12,31). P o c z y m z a r a z w y j a ś n i a : „ J e ż e l i k t o ś p o w i e s ł o w o p r z e c i w S y n o w i C z ł o w i e c z e m u , b ę d z i e m u o d p u s z c z o n e , l e c z jeś l i p o w i e p r z e c i w k o D u c h o w i Ś w i ę t e m u , n i e b ę d z i e m u o d p u s z c z o n e a n i w t y m w i e k u , a n i w p r z y s z ł y m " ( M t 12,32). T o o s t a t n i e s t w i e r d z e n i e m ó w i p o ś r e d n i o o m o ż l i w o ś c i o d p u s z c z e n i a p e w n y c h g r z e c h ó w t a k ż e w „ p r z y s z ł y m w i e k u " . W y j ą t k i e m b y ł b y j e d y n i e g r z e c h „ p r z e c i w k o D u c h o w i " — m o ż l i w o ś ć z a t w a r d z i a ł e g o u p o r u g r z e s z n i k a i j e g o d o b r o w o l n e z a m k n i ę cie s ię n a ł a s k ę p r z e b a c z e n i a . W g r ę w c h o d z i t u j e g o w o l n o ś ć , k t ó r ą s z a n u j e s a m S t w ó r c a . K t o j e s t w s t a n i e w y z w o l i ć c z ł o w i e k a z t e g o s t a n u ? N a d z i e j a c h r z e ś c i j a ń s k a p o z w a l a s p o d z i e w a ć się, ż e m o ż e t o u c z y n i ć j e d y n i e s a m B ó g , w s p o s ó b s o b i e t y l k o w ł a ś c i w y , p r a w d z i w i e p o b o ż e m u , n i e z a d a j ą c g w a ł t u , l e c z p r z e o b r a ż a j ą c o d w e w n ą t r z . W a r t o z r e s z t ą z w r ó c i ć u w a g ę n a p e w n ą r ó ż n i c ę , p o j a w i a j ą c ą s ię w p a r a l e l n y m f r a g m e n c i e u ś w . M a r k a (3, 29), k t ó r y w p r z e c i w i e ń s t w i e d o M a t e u s z a p o s ł u g u j e s ię c z a s e m t e r a ź n i e j s z y m : „ K t o b y j e d n a k z b l u ź n i ł p r z e c i w D u c h o wi Ś w i ę t e m u , n i e ma o d p u s z c z e n i a na w i e k i " , ouk échei âphesin eis ton aiôna, l e c z w i n i e n j e s t g r z e c h u na z a w s z e , enochós estin aioniou hamartématos. T e r m i n y eis ton aiôna o r a z aioniou z d a j ą s i ę w s k a z y w a ć n a w i e k o b e c n y , n i e p r z e s ą d z a j ą c o s t a t e c z n e g o l o s u w i n o w a j c y w „ w i e k u p r z y s z ł y m " 4 . D o a n a l i z y t e r m i n u aiönios p o w r ó c i m y w d a l s z y c h d o c i e k a n i a c h .

b . U n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a a u n i w e r s a l i z m s t w o r z e n i a

F a k t e m g o d n y m u w a g i j e s t t o , ż e w s z y s t k i e s ł o w a J e z u s a o m o ż l i w o ś c i w i e c z n e j z a t r a t y p o c h o d z ą z o k r e s u p r z e d p a s c h a l n e g o . Z o s t a ł y w y p o w i e d z i a n e p r z e d d o k o n a n i e m s ię m i s t e r i u m P a s c h y . J e j ś w i a t ł o n i e p r z e n i k n ę ł o j e s z c z e n a w s k r o ś i n i e r o z j a ś n i ł o m r o c z n e j s fery l u d z k i e j w i n y . N i c d z i w n e g o , ż e d o p i e r o p o ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i u C h r y s t u s a r o z b r z m i e w a ć m o g ą s ł o w a P a w ł a , t c h n ą c e n i e s ł y c h a n ą u f n o ś c i ą w z b a w c z ą i w s z e c h o g a r n i a j ą c ą m o c o d k u p i e n i a :

74

„ J e ż e l i B ó g z n a m i , k t ó ż p r z e c i w k o n a m ? O n , k t ó r y n a w e t w ł a s n e g o S y n a n i e o s z c z ę d z i ł , a l e G o z a n a s w s z y s t k i c h w y d a ł , j a k ż e m i a ł b y w r a z z N i m i w s z y s t k i e g o [ta pânta] n i e d a r o w a ć [charisetai]? K t ó ż m o ż e w y s t ą p i ć z o s k a r ż e n i e m p r z e c i w t y m , k t ó r y c h B ó g w y b r a ł ? C z y ż B ó g , k t ó r y u s p r a w i e d l w i a ? K t ó ż m o ż e w y d a ć w y r o k p o t ę p i e n i a ? C z y C h r y s t u s J e z u s , k t ó r y p o n i ó s ł [za n a s ] ś m i e r ć , c o w i ę c e j — z m a r t w y c h w s t a ł , s i e d z i p o p r a w i c y B o g a i p r z y c z y n i a s ię z a n a m i ? " (Rz 8,31-34 - p o d k r . W . H . ) . „ B o d a r y ł a s k i i w e z w a n i e B o ż e s ą n i e o d w o ł a l n e [ametaméleta]. [...] A l b o w i e m B ó g p o d d a ł w s z y s t k i c h n i e p o s ł u s z e ń s t w u [dosł . z a m k n ą ł w n i e p o s ł u s z e ń s t w i e , synékleisen], a b y w s z y s t k i m o k a z a ć s w e m i ł o s i e r d z i e . O g ł ę b o k o ś c i b o g a c t w , m ą d r o ś c i i w i e d z y B o g a . J a k ż e n i e z b a d a n e s ą J e g o w y r o k i i n i e do w y ś l e d z e n i a J e g o d r o g i ! [...] A l b o w i e m z N i e g o i p r z e z N i e g o i d l a N i e g o , eis auton, [ j e s t ] w s z y s t k o ". (Rz 11,2 9.3 2.3 3.3 6 - p o d k r . W H. ).

O s o b i s t e s p o t k a n i e z C h r y s t u s e m z m a r t w y c h w s t a ł y m o t w a r ł o p r z e d P a w ł e m n o w e h o r y z o n t y n a d z i e i . „ P r z e z o b j a w i e n i e o z n a j m i o n a m i z o s t a ł a t a j e m n i c a [...]. D l a t e g o c z y t a j ą c [te s ł o w a ] m o ż e c i e s i ę p r z e k o n a ć o m o i m z r o z u m i e n i u t a j e m n i c y C h r y s t u s a " (Ef 3,3-4). S a m d o ś w i a d c z y ł n a s o b i e c u d u p r z e m i a n y ( z o b D z . 3,1-19; 22,3-21) . J e ż e l i B ó g p o t r a f i o d m i e n i ć l o s y j e d n e g o c z ł o w i e k a , d l a c z e g o n i e m ó g ł b y d o p r o w a d z i ć d o p r z e m i a n y i n n y c h ? Ś m i a ł o ś ć i n t u i c j i P a w i o w y c h m a s w o j e ź r ó d ł o w t y m w ł a ś n i e p a s c h a l n y m d o ś w i a d c z e n i u d z i a ł a n i a m o c y i m i ł o ś c i C h r y s t u s a . J e s t t o „ m o c p r z e k o n u j ą c a M i ł o ś c i " ( F l p 2,1), k t ó r a w y z w a l a i p r z e o b r a ż a w o l n o ś ć c z ł o w i e k a .

T r u d n o n i e d o s t r z e c ś m i a ł o ś c i w y p o w i e d z i P a w ł a o r a z i c h s o t e r i o l o -g i c z n e g o u n i w e r s a l i z m u . T e n , k t ó r y j e s t p o c z ą t k i e m w s z y s t k i e g o , j e s t r ó w n i e ż i k r e s e m w s z y s t k i e g o . M o c o d k u p i e n i a d o k o n a n e g o p r z e z ś m i e r ć i z m a r t w y c h w s t a n i e C h r y s t u s a o k a z a ł a s i ę p o t ę ż n i e j a s z a n i ż s i ł a l u d z k i e g o n i e p o s ł u s z e ń s t w a . „ N i e " c z ł o w i e k a j e s t s ł a b s z e n i ż „ m o c p r z e k o n u j ą c a M i ł o ś c i " , k t ó r ą P a w e ł u k a z u j e z n i e z w y k ł ą w y r a z i s t o ś c i ą p r z y t a c z a j ą c s ł o w a w c z e ś n i e j s z e g o h y m n u p a s c h a l n e g o o u n i ż e n i u i w y w y ż s z e n i u S y n a B o ż e g o , p o s ł u s z n e g o a ż d o ś m i e r c i k r z y ż o w e j ( F l p 2,5-11). O w a „ m o c p r z e k o n u j ą c a m i ł o ś c i " s i ę g a w w i e c z n o ś ć B o g a .

„ A g d y j u ż w s z y s t k o z o s t a n i e M u p o d d a n e , w t e d y i s a m S y n z o s t a n i e p o d d a n y (hypotagésetai) T e m u , k t ó r y S y n o w i p o d d a ł w s z y s t k o , a b y B ó g b y ł w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " (pânta e n pâsin; 1 K o r 1 5 , 2 8 - p o d k r . W . H . ) .

W y p o w i e d z i P a w ł o w e f a s c y n o w a ł y w i e l u O j c ó w i p i s a r z y K o ś c i o ł a . O d w o ł y w a l i s i ę d o n i c h , j a k w i d z i e l i ś m y , O r y g e n e s i ś w . G r z e g o r z z N y s s y . T y l k o B ó g m o ż e r o z p o r z ą d z a ć B o g i e m , j a k o t y m p r z y p o m i n a m o t y w p o s ł u s z e ń s t w a i p o d d a n i a s i ę C h r y s t u s a . C z ł o w i e k n i e m a m o c y r o z p o r z ą d z a n i a B o g i e m , k t ó r y w s w y c h z b a w c z y c h i n i c j a t y w a c h p o z o s t a j e z a w s z e s u w e r e n n y , n i e o g r a n i c z o n y i n i e w y c z e r p a l n y . Z i s t o t y swe j j e s t m i ł o ś c i ą (zob . 1 J 4,8.16), z a ś „ M i ł o ś ć c i e r p l i w a je s t , ł a s k a w a

75

jes t , [...] w e w s z y s t k i m p o k ł a d a n a d z i e j ę " ( 1 K o r 13,4.7). P a w ł o w y h y m n 0 m i ł o ś c i n a t c h n i o n y z o s t a ł ś w i a t ł e m p o c h o d z ą c y m z B o s k i e g o p r a ź r ó d ł a .

W y d a r z e n i a d z i e j ó w z b a w i e n i a m a j ą c h a r a k t e r l i n e a r n y i p r o g r e s y w n y , z m i e r z a j ą b o w i e m d o o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a w s z e c h ś w i a t a w B o g u : „ a b y B ó g b y ł w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " b ą d ź „ w s z y s t k i m w e w s z y s t k i m " ( 1 K o r 15,28). C h r z e ś c i j a ń s k a w i z j a p o w s z e c h n o ś c i z b a w i e n i a n i e m ó w i o p o t r z e b i e „ p r z y w r ó c e n i a " j a k i e g o ś s t a n u , k t ó r y j u ż i s t n i a ł p o p r z e d n i o , c h o ć b y m i a ł t o b y ć s t a n r a j s k i e j h a r m o n i i i p o k o j u . E s c h a t o l o g i a s i ę g a w p r z y s z ł o ś ć o d n o w i o n e g o s t w o r z e n i a . W s k a z u j e n a n i e z n a ne n a m z z i e m s k i e g o d o ś w i a d c z e n i a „Miasto święte - Jeruzalem Nowe [...] m a j ą c e chwałę Boga" (Ap 2 1 , 2 .10-11). N a d z i e j a k i e r u j e w z r o k c h r z e ś c i j a n i n a w s t r o n ę n o w e g o s t w o r z e n i a , „ n i e b a n o w e g o i z i e m i n o w e j " (Ap 21,1). Te j w ł a ś n i e n o w e j r z e c z y w i s t o ś c i s t w o r z e n i a o s t a t e c z n i e p o j e d n a n e g o z e S t w ó r c ą n i e w y r a ż a s a m t e r m i n apokatâstasis, g d y ż m ó w i on w p i e r w s z y m r z ę d z i e o p r z y w r ó c e n i u (apo-) p o p r z e d n i e g o s t a n u (-katastasis)5.

T e k s t y b i b l i j n e E f 1,10 o r a z K o l 1,20 m ó w i ą o c a ł k o w i c i e n o w e j r z e c z y w i s t o ś c i z b a w c z e j i n o w y m p o r z ą d k u , k t ó r y n i e s k o ń c z e n i e p r z e k r a c z a w s z e l k i s t a n ś w i a t a i s t n i e j ą c y w p r z e s z ł o ś c i . C h o d z i o z j e d n o c z e n i e c a ł e g o w s z e c h ś w i a t a w C h r y s t u s i e j a k o G ł o w i e : anakephalaiôsasthai ta pânta en to Christo (Ef 1,10). W y r a ż e n i e to w s k a z u j e na p r z y s z ł ą , j e s z c z e n i e s p e ł n i o n ą r z e c z y w i s t o ś ć . J e s t z a p o w i e d z i ą i o b i e t n i c ą w s z e c h o g a r n i a j ą c e g o i d y n a m i c z n e g o p r o c e s u s c a l a n i a w s z e c h ś w i a t a i p o w s z e c h n e g o p o j e d n a n i a 6 . C h r z e ś c i j a ń s k a n a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a j e s t n a d z i e j ą n a o s t a t e c z n e p o j e d n a n i e w s z e c h ś w i a t a w B o g u i z B o g i e m , n a p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h i w s z y s t k i e g o p r z e z C h r y s t u s a . „ Z e c h c i a ł b o w i e m [Bóg], a b y w N i m z a m i e s z k a ł a c a ł a P e ł n i a , i a b y p r z e z N i e g o (di'autoü) i d l a N i e g o (eis autón) z n ó w p o j e d n a ć w s z y s t k o (ta pânta) z s o b ą ; p r z e z N i e g o — i t o , co na z i e m i , i t o , co w n i e b i o s a c h , z a p r o w a d z i w szy p o k ó j p r z e z k r e w J e g o k r z y ż a " ( K o l 1,19-20).

O t o w i a r a p i e r w s z e g o p o k o l e n i a c h r z e ś c i j a n . U n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a j e s t r ó w n y u n i w e r s a l i z m o w i s t w o r z e n i a . J e z u s C h r y s t u s , S y n B o ż y , S t w ó r c a w s z y s t k i e g o , c o i s t n i e j e , j e s t r ó w n o c z e ś n i e Z b a w i c i e l e m w s z e c h ś w i a t a . W t e k ś c i e K o l 1,12-20 p r z e j ę t y m n a j p r a w d o p o d o b n e j z h y m n u , k t ó r y w c h o d z i ł w s k ł a d p i e r w o t n e j l i t u r g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , s ł o w o ta pânta p o j a w i a s ię aż 8 r a z y ! „ W s z y s t k o p r z e z N i e g o (di'autoü)

1 d l a N i e g o (eis autón) z o s t a ł o s t w o r z o n e " ( K o l 1,16). On j e s t „ P i e r w o r o d n y m w o b e c k a ż d e g o s t w o r z e n i a " ( K o l 1,15). Z d r u g i e j s t r o n y , p r z e z k r z y ż i z m a r t w y c h w s t a n i e , s t a ł s ię „ P i e r w o r o d n y m s p o ś r ó d u m a r ł y c h " ( K o l 1,18). „ S p o d o b a ł o s i ę B o g u , a b y p r z e z N i e g o i d l a N i e g o z n ó w p o j e d n a ć w s z y s t k o z s o b ą " ( K o l 1,20). Z w r ó ć m y u w a g ę n a p a r a l e l i z m t y c h w y p o w i e d z i : w s z y s t k o z o s t a ł o s t w o r z o n e p r z e z N i e g o i d l a N i e g o , w s z y s t k o z o s t a ł o p o j e d n a n e p r z e z N i e g o i d l a N i e g o 7 . W N i m r o z s t r z y g a j ą s i ę l o s y c a ł e g o s t w o r z e n i a . C z y ż o b j a w i e n i e t o n i e r o z j a ś n i a d z i e j ó w c a ł e g o

76

w s z e c h ś w i a t a ? T a k i e s ą r z e c z y w i s t e w y m i a r y w i e l k i e j p a s c h a l n e j i n t u i c j i p i e r w s z y c h g m i n c h r z e ś c i j a ń s k i c h . K o s m i c z n a f u n k c j a C h r y s t u s a j e s t p o d s t a w ą u n i w e r s a l i z m u J e g o z b a w c z e g o d z i e ł a . J e d n o ś ć s t w o r z e n i a i o d k u p i e n i a s t a j e s ię o d t ą d p o d s t a w o w ą z a s a d ą h e r m e n e u -t y c z n ą w r o z u m i e n i u n a u k i P i s m a ś w i ę t e g o .

T a j e m n i c a o d k u p i e n i a i p a n o w a n i e z m a r t w y c h w s t a ł e g o C h r y s t u s a m o g ą o s i ą g n ą ć s w o j ą p e ł n i ę i s w ó j ce l j e d y n i e w ó w c z a s , g d y „ w s z y s c y n i e p r z y j a c i e l e " ( 1 K o r 15,25) d o b r o w o l n i e u z n a j ą t o p a n o w a n i e . „ W s z e l k i j ę z y k " m a w y z n a ć , „ ż e J e z u s C h r y s t u s j e s t P A N E M - k u c h w a l e B o g a O j c a " ( F l p 2,11). N i e b e z z n a c z e n i a j e s t t o , ż e t e o s t a t n i e s ł o w a p o j a w i a j ą s ię w p r z y t o c z o n y m p r z e z P a w ł a s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i m h y m n i e c h r y s t o l o g i c z n y m o u n i ż e n i u i w y w y ż s z e n i u J e z u s a . C a ł e d z i e ł o z b a w c z e s k i e r o w a n e j e s t d o p o w s z e c h n e g o p a n o w a n i a C h r y s t u s a :

„ U n i ż y ł s a m e g o s i e b i e , s t a w s z y s i ę p o s ł u s z n y m a ż d o ś m i e r c i — i to ś m i e r c i k r z y ż o w e j . D l a t e g o t e ż B ó g G o n a d w s z y s t k o w y w y ż s z y ł i d a r o w a ł M u i m i ę p o n a d w s z e l k i e i m i ę , a b y n a i m i ę J e z u s a zgięło się każde kolano

i s t o t n i e b i e s k i c h i z i e m s k i c h , i p o d z i e m n y c h . I aby wszelki język wyznał, ż e J e z u s C h r y s t u s j e s t P A N E M -k u c h w a l e B o g a O j c a " ( F l p 2,8-11).

N i e z w y k l e w a ż n e d l a n a s z y c h r o z w a ż a ń j e s t t u s ł o w o egzomologein, o z n a c z a j ą c e a k t d o b r o w o l n e g o o ś w i a d c z e n i a i j a w n e g o w y z n a n i a w i a r y . C z a s o w n i k homologein m a n a s t ę p u j ą c e o d c i e n i e z n a c z e n i o w e : z g a d z a ć się, p r z y t a k i w a ć , p r z y s t a ć n a coś, z a a p r o b o w a ć , p o t w i e r d z i ć , p o c h w a l i ć , u z n a ć z a d o b r e , p r z y c h y l i ć s ię, u z n a ć , p r z y z n a ć , w y z n a ć , z ł o ż y ć w y z n a n i e l u b ś w i a d e c t w o 8 . C h o d z i w i ę c o a k t c a ł k o w i c i e d o b r o w o l n y , s p e ł n i o n y z w e w n ę t r z n y m p r z e ś w i a d c z e n i e m , w y k l u c z a j ą c y z e w n ę t r z n y p r z y m u s . T e g o r o d z a j u w y z n a n i e z g ł ę b i j e s t e s t w a m o ż e m i e ć c h a r a k t e r p o c h w a ł y i d o k s o l o g i i .

P r z y t o c z o n y f r a g m e n t h y m n u t c h n i e w s z e c h o g a r n i a j ą c y m u n i w e r s a l i z m e m 9 . B ó g w y w y ż s z y ł J e z u s a „ p o n a d w s z y s t k o " . N a i m i ę J e z u s a m a z g i ą ć s ię „ w s z e l k i e k o l a n o " i s t o t n i e b i e s k i c h i z i e m s k i c h , i p o d z i e m n y c h " . A k t d o b r o w o l n e g o w y z n a n i a i u z n a n i a J e g o p a n o w a n i a d o t y c z y „ w s z e l k i e g o j ę z y k a " . P o d k r e ś l m y j e s z c z e r a z : n i e c h o d z i b y n a j m n i e j o w y z n a n i e w y m u s z o n e , l e c z o w y z n a n i e p o c h o d z ą c e z s e r c a , z g o d n i e z w e w n ę t r z n y m p r z e k o n a n i e m . T y l k o t a k i e w y z n a n i e m o ż e b y ć p o c h w a ł ą i d o k s o l o g i ą - „ k u c h w a l e B o g a O j c a " . P o w s z e c h n o ś ć t e g o w y z n a n i a , „że J e z u s C h r y s t u s j e s t P a n e m " w s k a z u j e n a p o w s z e c h n o ś ć z b a w i e n i a o r z e z N i e g o d o k o n a n e g o . N i k t n i e z o s t a ł z e ń w y k l u c z o n y . O g a r n i e o n o

77

I c a ł e s t w o r z e n i e . T r u d n o p r z y p u ś c i ć , a b y m o g ł o t o b y ć w y z n a n i e p o t ę p i o n y c h : „ N i k t t e ż n i e m o ż e p o w i e d z i e ć b e z p o m o c y D u c h a Ś w i ę t e g o : « P a n e m j e s t J e z u s » " ( 1 K o r 12,3). W y p o w i a d a j e t y l k o t e n , k t o u z n a ł p a n o w a n i e J e z u s a i d o b r o w o l n i e p o d d a ł s ię p o d J e g o w ł a d z ę .

J e s t t o t e n s a m u n i w e r s a l i z m , k t ó r y m t c h n ą j u ż n i e k t ó r e w y p o w i e d z i S t a r e g o T e s t a m e n t u . „ T a k , p r z e d e M n ą s i ę z e g n i e w s z e l k i e k o l a n o , w s z e l k i j ę z y k M n i e p r z y s i ę g a ć b ę d z i e m ó w i ą c : « J e d y n i e u P a n a j e s t s p r a w i e d l i w o ś ć i m o c ! » D o N i e g o p r z y j d ą z a w s t y d z e n i w s z y s c y , k t ó r z y s ię p r z e c i w N i e m u z ż y m a l i " (Iz 4 5 , 23-24) . „ T y l k o J e m u o d d a d z ą p o k ł o n w s z y s c y , c o ś p i ą w z i e m i , p r z e d N i m z e g n a s ię w s z y s c y , k t ó r z y w p r o c h z s t ę p u j ą " ( P s 22.30) .

N i e k t ó r e t e k s t y P i s m a ś w . z d a j ą s ię w r ę c z s u g e r o w a ć m o ż l i w o ś ć p r z e m i a n y p o ś m i e r c i , s z c z e g ó l n i e w s t o s u n k u d o t y c h , k t ó r z y w ż y c i u d o c z e s n y m n i e d o s z l i d o w ł a ś c i w e g o p o z n a n i a p r a w d y ( z o b 1 P t 3,18-20; 4 ,6) 1 0 . T a k i j e s t u n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a , d o k o n a n e g o p r z e z ś m i e r ć i z m a r t w y c h w s t a n i e J e z u s a . T e k s t P i o t r o w y m ó w i , i ż z s t ą p i ł O n w s a m ą g ł ę b i ę p i e k i e ł ( ż y d o w s k i szeol, m i e j s c e p r z e b y w a n i a z m a r ł y c h , p o j m o w a n o w s p o s ó b p r z e s t r z e n n y : i m g ł ę b s z e p o m i e s z c z e n i a , t y m w i ę k s z e c i e m n o ś c i ) , a w i ę c t a k ż e d o „ d u c h ó w z a m k n i ę t y c h w w i ę z i e n i u , n i e g d y ś n i e p o s ł u s z n y c h " ( 1 P t 3,10-20). D o b r a n o w i n a o z b a w i e n i u d o s i ę g a w s z y s t k i c h , r ó w n i e ż t y c h , k t ó r y c h s y t u a c j a w y d a w a ł a s i ę p r z e s ą d z o n a . Z m i a n a j e s t m o ż l i w a 1 1 .

N i e k t ó r z y z w c z e s n y c h O j c ó w K o ś c i o ł a w y r a ż a l i s w ą w i a r ę , ż e z s t ę p u j ą c d o o t c h ł a n i C h r y s t u s c a ł k o w i c i e u j a r z m i ł p i e k ł o i s k r u s z y ł m o c s z a t a n a 1 2 . C o r a z s i l n i e j d o c h o d z i ł o d o g ł o s u p r z e k o n a n i e , ż e c a ł a l u d z k o ś ć z o s t a ł a w ó w c z a s z b a w i o n a i w y r w a n a z m o c y z ł e g o d u c h a 1 3 . W s k u t e k t e g o w i a r a w z s t ą p i e n i e C h r y s t u s a d o p a t r i a r c h ó w i s p r a w i e d l i w y c h S t a r e g o T e s t a m e n t u z e s z ł a n i e j a k o n a d r u g i p l a n . Z s t ą p i e n i e d o p i e k i e ł s t a w a ł o s ię s y m b o l e m z w y c i ę s t w a n a d s z a t a n e m i ś m i e r c i ą , z n a k i e m o d k u p i e n i a c a ł e j l u d z k o ś c i . W ł a ś n i e c a ł a l u d z k o ś ć jes t , w e d ł u g n i e k t ó r y c h O j c ó w , t ą „ z a g u b i o n ą o w c ą " , k t ó r ą C h r y s t u s o d n a l a z ł i u r a t o w a ł .

c . S e n s p o d w ó j n e j o r i e n t a c j i w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h

N i k t n i e z a p r z e c z y , ż e s ą w N o w y m T e s t a m e n c i e w y p o w i e d z i o „ o g n i s t e j g e h e n n i e " ( M t 5,22.29-30; 10,28), „ p o t ę p i e n i u w p i e k l e " ( M t 23,33), o „ m ę c e w i e c z n e j " ( M t 25,46), „ c i e m n o ś c i a c h z e w n ę t r z n y c h " ( M t 8,12; 2 2 , 1 3 ; 25,30) i o g n i u , k t ó r y n i e g a ś n i e ( M k 9,48), a n a w e t o „ o g n i s t y m j e z i o r z e " (Ap 19,20; 20,10; 21,8) . W s ł o w a c h J e z u s a p o j a w i a j ą s ię g r o ź b y i o s t r z e ż e n i a (zob . M t 1 1 , 2 0 - 2 4 ; 1 2 , 3 1 ; 1 8 , 2 3 - 3 5 ; 2 1 , 3 3 - 4 1 ) . C z y w o l n o j e d n a k p o p r z e s t a ć n a t y m , s k o r o N o w y T e s t a m e n t z a w i e r a t a k ż e i n n e w y p o w i e d z i , w s k a z u j ą c e n a p e r s p e k t y w ę p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a ? M ó w i ą o n e o p o w s z e c h n y m z a s i ę g u z b a w c z e j w o l i B o g a i o d d a n i a C h r y s t u s a , s k ł a n i a j ą c y c h d o m o d l i t w y z a w s z y s t k i c h ( 1 T m 2,1-6).

78

J u ż w t y m m i e j s c u w a r t o z w r ó c i ć u w a g ę n a z w i ą z e k n a d z i e i z m o d l i t wą. W m o d l i t w i e a r c y k a p ł a ń s k i e j J e z u s m ó w i o u d z i e l o n e j M u p r z e z O j c a „ w ł a d z y n a d k a ż d y m c z ł o w i e k i e m " ( J 17,2). J e s t t o w s z a k ż e w ł a d z a s z c z e g ó l n a , w y r a ż a j ą c a s ię w m o c y J e g o w y w y ż s z o n e g o c z ł o w i e c z e ń s t w a : „ p r z y c i ą g n ę w s z y s t k i c h d o s i e b i e " ( J 12,32). Ł a s k a C h r y s t u s a m a w i d o c z n ą p r z e w a g ę n a d w i n ą c z ł o w i e k a ( z o b . R z 5,12-21). W ł a ś n i e d l a t e g o m o ż n a d o m a g a ć s i ę o d K o ś c i o ł a , a b y m o d l i ł s ię „ z a w s z y s t k i c h l u d z i " (1 Tm 2,1) - z n a d z i e j ą , że ma to s w ó j ce l i s e n s . L i t u r g i a c h r z e ś c i j a ń s k a c z ę s t o p o d e j m u j e ó w u n i w e r s a l i z m n a d z i e i w m o d l i t w a c h o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h . C z y n i t o j e d y n i e d l a t e g o , „ p o n i e w a ż z ł o ż y l i ś m y n a d z i e j ę w B o g u ż y w y m , k t ó r y j e s t Z b a w c ą w s z y s t k i c h l u d z i , z w ł a s z c z a w i e r z ą c y c h " ( 1 T m 4,10). C z y ż m o d l i t w a K o ś c i o ł a n i e j e s t c z ę s t o o d w a ż n i e j s z a n i ż j e g o t e o l o g i a ? Z b a w i e n i e w s z y s t k i c h j e s t p r z e d e w s z y s t k i m s ferą m o d l i t w y i d u c h o w e g o z m a g a n i a ( z m a g a n i e t o t r a d y c j a w s c h o d n i a o k r e ś l a t r u d n o p r z e k ł a d a l n y m s ł o w e m podvig).

E s c h a t o l o g i c z n a p e d a g o g i a g r ó ź b i o s t r z e ż e ń p o j a w i a s i ę p r z e d e w s z y s t k i m w n a u c z a n i u J e z u s a p r z e d d o k o n a n i e m s i ę w y d a r z e ń p a s c h a l n y c h . S p o r a d y c z n i e m o ż n a d o s t r z e c jej ś l a d y r ó w n i e ż w o k r e s i e po p a s c h a l n y m ( z o b . Rz 14,10). „ O b j a w i s i ę P a n J e z u s [...] w płomienistym ogniu, wymierzając karę tym, którzy Boga nie uznają i nie są posłuszni E w a n g e l i i P a n a n a s z e g o J e z u s a . J a k o k a r ę p o n i o s ą o n i w i e c z n ą z a g ł a d ę [z d a l a ] od oblicza Pańskiego..." (2 T e s 1,7-9). K t o g r z e s z y po o t r z y m a n i u „ p e ł n e g o (?) p o z n a n i a p r a w d y " , d l a t e g o j u ż n i e m a „ o f i a r y p r z e b ł a g a l n e j z a g r z e c h y " , a l e „ j e d y n i e j a k i e ś p r z e r a ż a j ą c e o c z e k i w a n i e s ą d u i ż a r o g n i a , k t ó r y m a t r a w i ć p r z e c i w n i k ó w " ( H b r 1 0 , 2 6 - 2 7 ; z o b . 10,-29 .31 .39; 6,4-8). N a d z i e j a n i e z o s t a ł a j e d n a k o d e b r a n a . Z a s ł o w a m i g r o ź b y p o j a w i a s ię p o c i e s z e n i e ( z o b . H b r 6,9-20), z a c h ę t a d o „ n i e p o z b y w a n i a s ię n a d z i e i " ( H b r 10,35), d o „ u c h w y c e n i a z a o f i a r o w a n e j n a d z i e i " ( H b r 6,18), d o „ d o s k o n a l e n i a n a d z i e i a ż d o k o ń c a " ( H b r 6,11). N a d z i e j a b i e r z e g ó r ę n a d l ę k i e m . J e s t „ l e p s z ą n a d z i e j ą " ( H b r 7,19). U z a s a d n i e n i e m te j n a d z i e i j e s t o f i a r a C h r y s t u s a : „ J e ś l i b y n a w e t k t o ś z g r z e s z y ł , m a m y O r ę d o w n i k a (Parâkleton échomen) w o b e c O j c a - J e z u s a C h r y s t u s a s p r a w i e d l i w e g o . O n b o w i e m j e s t o f i a r ą p r z e b ł a g a l n ą z a n a s z e g r z e c h y , i n i e t y l k o za n a s z e , l e c z r ó w n i e ż za g r z e c h y c a ł e g o ś w i a t a " ( 1J 2 , 1-2).

N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e w y p o w i e d z i z i e m s k i e g o J e z u s a z o s t a ł y p o d d a n e p o z m a r t w y c h w s t a n i u g ł ę b o k i e j r e f l e k s j i p r z e z J e g o u c z n i ó w . N i e m o ż n a z a p o m n i e ć o p o u c z e n i a c h , k t ó r y c h u d z i e l i ł i m w c z a s i e s p o t k a ń p o s w o i m z m a r t w y c h w s t a n i u . Z a p i s t y c h p o u c z e ń j e s t n a d e r s k ą p y (zob . M k 16,12-19; Ł k 2 4 , 1 5 - 4 9 ; J 2 0 , 1 9 - 3 1 ; 2 1 , 1 5 - 2 5 ; D z 1 , 2-8). W i e m y j e d n a k , ż e „ u d z i e l i ł p r z e z D u c h a Ś w i ę t e g o p o l e c e ń a p o s t o ł o m " i „ m ó w i ł o k r ó l e s t w i e B o ż y m " ( D z 1,2.3). N i e n a d a r m o „ o ś w i e c i ł i c h u m y s ł y , a b y z r o z u m i e l i P i s m a " ( Ł k 24,45). F a k t y t e m ó w i ą o c o r a z g ł ę b s z y m z r o z u m i e n i u c a ł e g o O b j a w i e n i a B o ż e g o z a w a r t e g o w N o w y m T e s t a m e n c i e . S ł ó w a p o s t o l s k i c h n i e w o l n o p r z e c i w s t a w i a ć s ł o w o m

79

z i e m s k i e g o J e z u s a . T e o s t a t n i e , w s k u t e k s p e ł n i e n i a c a ł e g o d z i e ł a z b a w c z e g o p r z e z ś m i e r ć i z m a r t w y c h w s t a n i e , n a b r a ł y j e d n a k p e ł n i e j s z e g o s e n s u . O d s ł o n i ę t y z o s t a ł h o r y z o n t , k t ó r e g o w c z a s i e z i e m s k i e g o n a u c z a n i a J e z u s a u c z n i o w i e n i e b y l i j e s z c z e w s t a n i e d o s t r z e c i z r o z u m i e ć . D o p i e r o w t e d y w y p o w i e d z i a n e z o s t a ł o p r z e z B o g a w c a ł o ś c i n a j w i ę k s z e s ł o w o O b j a w i e n i a - p r z e z w y d a r z e n i a i s ł o w a . P o d k r e ś l m y , i ż c h o d z i o c a ł o ś ć O b j a w i e n i a n o w o t e s t a m e n t a l n e g o . S ł o w a p r z e k a z a n e p r z e z J e z u s a z a c h o w u j ą s w o j ą a k t u a l n o ś ć p o w s z y s t k i e c z a s y . Z o s t a ł o o n e p r z e m y ś l a n e n a n o w o w ś w i e t l e w i a r y p a s c h a l n e j . W i d a ć t o r ó w n i e ż u s y n o p t y k ó w . P e r s p e k t y w a p a s c h a l n a d o c h o d z i j e d n a k n a j w y r a ź n i e j d o g ł o s u w p i s m a c h ś w . P a w ł a i ś w . J a n a . W z r o k i e m w i a r y o g a r n i a j ą o n i c a ł ą t a j e m n i c ę J e z u s a , o d w c i e l e n i a a ż p o z m a r t w y c h w s t a n i e i w y w y ż s z e n i e p r z e z B o g a . Ż y c i e , m ę k a i z m a r t w y c h w s t a n i e t w o r z ą w te j p e r s p e k t y w i e j e d n ą c a ł o ś ć . W s k u t e k t e g o w ł a ś n i e u P a w ł a i J a n a p o j a w i a j ą s i ę n a j c z ę ś c i e j w y p o w i e d z i o t y m , i ż B ó g c h c e i m o ż e z b a w i ć w s z y s t k i c h - O n , k t ó r y J e z u s a w s k r z e s i ł z m a r t w y c h .

P o m i ę d z y o b y d w o m a w s p o m n i a n y m i r o d z a j a m i w y p o w i e d z i n o w o -t e s t a m e n t a l n y c h i s t n i e j e r o z d ź w i ę k , k t ó r e g o n i e j e s t e ś m y w s t a n i e p r z e z w y c i ę ż y ć . N i e u s u n ą g o ż a d n e u z g o d n i e n i a a n i s y n t e z y 1 4 . S a m e j e d n a k g r o ź b y p o t ę p i e n i a n i e d a j ą w c a l e „ p e w n i e j s z e j w i e d z y " . K t o j e a b s o l u t y z u j e , t e n n i e u w z g l ę d n i a c a ł e j l o g i k i i s z e r o k o ś c i O b j a w i e n i a , d o p e ł n i o n e j w w y p o w i e d z i a c h o c h a r a k t e r z e u n i w e r s a l i s t y c z n y m . T y m s a m y m d a w a ł b y p r i o r y t e t t e o l o g i c z n e j s p e k u l a c j i , z b y t p e w n e j s w e g o m y ś l e n i a o o s t a t e c z n y c h l o s a c h l u d z k i c h . T r z e b a w ó w c z a s u c i e k a ć s ię d o n i e k o ń c z ą c y c h s i ę r o z r ó ż n i e ń , o b c y c h u n i w e r s a l i z m o w i o b i e t n i c z b a w i e n i a . J e d n y m z t a k i c h r o z r ó ż n i e ń j e s t r o z b i c i e p r z y m i o t ó w B o ż y c h n a „ s a m o m i ł o s i e r d z i e " i „ s a m ą s p r a w i e d l i w o ś ć " , m ó w i e n i e o a b s o l u t n e j i w a r u n k o w e j w o l i B o g a , o o d k u p i e n i u o b i e k t y w n y m i s u b i e k t y w n y m . C z y w o l n o w i s t o t a c h l u d z k i c h s t w o r z o n y c h n a o b r a z i p o d o b i e ń s t w o B o ż e d o p a t r y w a ć s ię o w e j massa damnata, o k t ó r e j m ó w i ł św. A u g u s t y n i t y l u i n n y c h w y b i t n y c h m y ś l i c i e l i n a p r z e s t r z e n i w i e k ó w ? C z y n i e p r z e k r e ś l a s i ę w ó w c z a s p r z e j m u j ą c y c h s ł ó w J e z u s a o „ p r z y c i ą g n i ę c i u " w s z y s t k i c h d o s i e b i e ? C z y n i e w y r z e k a s i ę w t e n s p o s ó b n a d z i e i ? C z y t e g o r o d z a j u „ p e w n i e j s z a w i e d z a " n i e s t a j e s ię w r z e c z y s a m e j w i e d z ą o o s t a t e c z n e j d a r e m n o ś c i C h r y s t u s o w e j m ę k i i ś m i e r c i k r z y ż o w e j d l a w i e l u l u d z i ? C z y p i e k ł o n i e o k a z u j e s i ę w k o ń c u s i l n i e j s z e n i ż m o c o d k u p i e n i a ?

P r z e c i w n i c y n a d z i e i n a z b a w i e n i e w s z y s t k i c h c h ę t n i e o d w o ł u j ą s ię d o „ p e w n i e j s z e j w i e d z y " , k t ó r ą c z e r p i ą z r z e k o m o j e d n o z n a c z n y c h w y p o w i e d z i P i s m a ś w . o n i e m o ż l i w o ś c i z b a w i e n i a w s z y s t k i c h . W i c h a r g u m e n t a c j i w y c z u w a s ię w r ę c z p o c z u c i e p e w n o ś c i , i ż w i e c z n e p i e k ł o j e s t n i e t y l k o m o ż l i w e , a l e ż e l u d z i e r z e c z y w i ś c i e w y b i e r a j ą p o t ę p i e n i e . N i e u l e g a w ą t p l i w o ś c i , ż e k a ż d y c z ł o w i e k s t a j e p r z e d w y b o r e m d w ó c h d r ó g : „ d r o g i ż y c i a i d r o g i ś m i e r c i " ( J e r 21,8; p o r . P w t 30,15). S k ą d j e d n a k m o ż e m y m i e ć p e w n o ś ć , ż e t a m o ż l i w o ś ć s t a j e s ię o s t a t e c z n ą r z e c z y w i s -

80

t o ś c i ą ? C z y r e a l i z a c j a B o ż e g o p l a n u z b a w i e n i a z a l e ż e ć b ę d z i e o s t a t e c z n i e o d s t w o r z o n e j w o l i c z ł o w i e k a ? C z y o s t a t e c z n e s ł o w o n i e n a l e ż y r a c z e j d o z b a w c z e j w o l i i w o l n o ś c i B o g a ? C z y n i e s ą o n e w s t a n i e p r z e o b r a z i ć s t w o r z o n e j w o l n o ś c i c z ł o w i e k a o d w e w n ą t r z ? D l a c z e g o n i e w o l n o n a m u f a ć , ż e w s z y s c y z o s t a n ą w t e n s p o s ó b p r z e m i e n i e n i i o c a l e n i ?

K a ż d y c z ł o w i e k s t o i w o b l i c z u B o ż e g o s ą d u . K a ż d y m u s i p o w t ó r z y ć : „ T y m , k t ó r y m n i e s ą d z i , j e s t P a n " ( 1 K o r 4,4). J e s t t o S ę d z i a i Z b a w i c i e l , k t ó r y z a o c a l e n i e o d d a ł c e n ę n a j w y ż s z ą ( z o b . 1 P t 1,18-19). T o w ł a ś n i e j e s t n a j w i ę k s z y m ź r ó d ł e m u f n o ś c i d l a w i e r z ą c e g o . U f n o ś ć t a n i e m o ż e j e d n a k p r z e r o d z i ć s ię w b e z t r o s k ą p e w n o ś ć . K t o z l u d z i m o ż e b y ć p e w n y , ż e z a s w e g o ż y c i a o d p o w i e d z i a ł B o g u b e z z a s t r z e ż e ń n a J e g o w e z w a n i e ?

P r z y t o c z y w s z y s ł o w a s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e g o h y m n u o u n i ż e n i u , (kénosis) i w y w y ż s z e n i u J e z u s a , P a w e ł z a c h ę c a w i e r z ą c y c h : „ z a b i e g a j cie o w ł a s n e z b a w i e n i e z b o j a ź n i ą i d r ż e n i e m [...] A l b o w i e m to B ó g j e s t w w a s s p r a w c ą i c h c e n i a , i d z i a ł a n i a z g o d n i e z [Jego] w o l ą " ( F l p 2,12-13). S t a r o t e s t a m e n t a l n y z w r o t „ b o j a ź ń i d r ż e n i e " p o j a w i a s ię w N o w y m T e s t a m e n c i e n a o z n a c z e n i e p o s t a w y n i e w o l n i k a l u b s ł u g i w o b l i c z u p a n a . P a w e ł w y c i ą g a d l a ż y c i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o w n i o s e k z f a k t u , ż e J e z u s C h r y s t u s p r z y j ą ł „ p o s t a ć s ł u g i " i „ s t a ł s ię p o s ł u s z n y a ż d o ś m i e r c i - i t o ś m i e r c i k r z y ż o w e j " ( F l p 2,7.8). Z a u w a ż m y j e d n a k , i ż m o w a j e s t t u j e d y n i e o b o j a ź n i (meta phóbou) d z i e c i w z g l ę d e m ojca, a n i e o p a r a l i ż u j ą c y m s t r a c h u n i e w o l n i k a . P a w e ł z d a j e s i ę ś w i a d o m i e k o r y g o w a ć s t a r o t e s t a m e n t a l n ą p o s t a w ę p r z e d B o g i e m j a k o P a n e m i W ł a d c ą . Nienaganne dziec i Boże ( F l p 2,15) z n a j ą n a j g ł ę b s z e m o t y w y s w e g o p o s ł u s z e ń s t w a w z g l ę d e m B o g a i swoje j t r o s k i o z b a w i e n i e : O n s a m j e s t s p r a w c ą c h c e n i a i d z i a ł a n i a . M o t y w u f n o ś c i w p i s a n y j e s t n i e j a k o w s a m r d z e ń w y p o w i e d z i o „ b o j a ź n i i d r ż e n i u " . O n n a d a j e t o n c a ł o ś c i t e g o f r a g m e n t u .

B ó g j e s t m i ł o s i e r n y . P r z y p o w i e ś ć o n i e l i t o ś c i w y m s ł u d z e ( M t 18, 23-35) p r z y p o m i n a , ż e g n i e w e m r e a g u j e d o p i e r o n a b e z l i t o s n e p o s t ę p o w a n i e c z ł o w i e k a . P r o ś b a o z m i ł o w a n i e z o s t a ł a w y s ł u c h a n a , c h o ć d ł u ż n i k w i n i e n j e s t w i e l e . „ N i e g o d z i w y s ł u g a " ( M t 18,32) n i e n a ś l a d u j e j e d n a k p o s t a w y s w e g o p a n a . J e s t o k r u t n y i d l a t e g o c z e k a g o s ą d b e z m i ł o s i e r d z i a . P r z y p o w i e ś ć j e s t o s t r z e ż e n i e m d l a w s z y s t k i c h ( M t 18,35; p o r . 5,7; 6,14-15), z a c h ę t ą d o p r z e b a c z e n i a o r a z p o j e d n a n i a , i t o j e s z c z e „ w d r o d z e " ( M t 5,25; Ł k 12,58). W p r z e c i w n y m r a z i e w i n o w a j c a z o s t a n i e „ w t r ą c o n y d o w i ę z i e n i a " : „ n i e w y j d z i e s z s t a m t ą d , a ż z w r ó c i s z o s t a t n i g r o s z " ( M t 5,26). W i ę z i e n i e s t a j e s ię w t e n s p o s ó b o b r a z e m c z y s t e j s p r a w i e d l i w o ś c i B o g a , s p o w o d o w a n e j p o s t ę p o w a n i e m c z ł o w i e k a . N i e jest t o b y n a j m n i e j o b r a z p i e k ł a . W y c h o d z i z w i ę z i e n i a t e n , k t o z w r ó c i „ o s t a t n i g r o s z " . I s t n i e j e „ s ą d n i e u b ł a g a n y d l a t e g o , k t ó r y n i e c z y n i ł m i ł o s i e r d z i a " ( J k 2,13). S ł o w a J a k u b a w r a c a j ą j a k e c h o p r z y p o w i e ś c i C h r y s t u s a . N i e o c z e k i w a n i e k o ń c z ą s i ę o n e m o t y w e m n a d z i e i : „ m i ł o s i e r d z i e o d n o s i t r i u m f n a d s ą d e m " .

81

M ó w i ą c o s ą d z i e , J e z u s p o s ł u g i w a ł s ię k a t e g o r i a m i i o b r a z a m i , k t ó r e b y ł y z r o z u m i a ł e d l a ó w c z e s n y c h Ż y d ó w . N i e z n a l i o n i i n n e j f o r m y s ą d u B o ż e g o o p r ó c z t a k i e g o , k t ó r y k o ń c z y s ię r o z d z i e l e n i e m o c a l o n y c h i p o t ę p i o n y c h . N i e d z i w i s t ą d f o r m a p r z y p o w i e ś c i ( M t 25, 3 1 n n ) , z n a n a w ś w i e c i e ż y d o w s k i m . P o j a w i a s ię w n i e j j e d n a k n o w y m o t y w : s ą d d o t y c z y r e a l i z a c j i n o w e g o p r z y k a z a n i a , p r z y k a z a n i a m i ł o ś c i b l i ź n i e g o , k t ó r e j n i e p r z e ś c i g n i o n y m w z o r e m j e s t s a m C h r y s t u s . M i ł o ś ć d o N i e g o m i e r z y s ię m i ł o ś c i ą d o c z ł o w i e k a b ę d ą c e g o w p o t r z e b i e . J e z u s u t o ż s a m i a s i ę z k a ż d y m „ n a j m n i e j s z y m b r a t e m " . B ó g m i ł u j e l u d z i i d l a t e g o b r o n i i c h p r z e d n i m i s a m y m i . J e z u s s t a w i a k a ż d e g o c z ł o w i e k a w o b l i c z u d e cyzj i , a b y n i k t n i e z g i n ą ł , „ a l e m i a ł ż y c i e w i e c z n e " ( J 3,16). W swoje j p e d a g o g i i n a t c h n i o n e j m i ł o ś c i ą d o l u d z i p o s u w a s ię d o g r ó ź b i o s t r z e ż e ń . D o b r z e „ w i e d z i a ł , co w c z ł o w i e k u s ię k r y j e " ( J 2,25) i k t ó r e p r z y k a z a n i e ( M t 22,39) b ę d z i e m u n a j t r u d n i e j w y p e ł n i ć . P r z y p o w i e ś ć o s ą d z i e j e s t w g r u n c i e r z e c z y p r z e d e w s z y s t k i m o b r o n ą c z ł o w i e k a p r z e d c z ł o w i e k i e m . O d s ł a n i a w s p o s ó b r a d y k a l n y s y t u a c j ę , w k t ó r e j k a ż d y s ię z n a j d u j e , z w ł a s z c z a w t e d y , g d y j e s t p e ł e n o b o j ę t n o ś c i , e g o i z m u , z ł o ś c i l u b n i e n a w i ś c i . T a k a p e d a g o g i a m a n a p e ł n i ć c z ł o w i e k a ś w i ę t y m l ę k i e m , w s t r z ą s n ą ć j e g o s u m i e n i e m . N i e j e s t t o b y n a j m n i e j s c e n a r i u s z t e g o , c o m a k i e d y ś n a s t ą p i ć . „ K t o g a r d z i M n ą i n i e p r z y j m u j e s ł ó w m o i c h , t e n m a s w e g o s ę d z i e g o : s ł o w o , k t ó r e p o w i e d z i a ł e m , o n o t o b ę d z i e g o s ą d z i ć w d n i u o s t a t e c z n y m " (J 12,48; z o b . 2,15).

d . Ś w i a d e c t w o A p o k a l i p s y

T e o l o g i a J a n o w a je s t t e o l o g i ą m i ł o ś c i B o g a , k t ó r a w m ę c e J e z u s a w y r a ż a s ię „ d o k o ń c a " ( J 13,1) i d l a t e g o m a c h a r a k t e r z w y c i ę s k i ( p o r . J 16,33). R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k , b ę d ą c w y z w a l a j ą c ą p r a w d ą ( J 8,32) s t a j e s ię o n a s ą d e m d l a k a ż d e g o c z ł o w i e k a , s ą d e m j e g o m i ł o ś c i i p r a w d y . E w a n g e l i a J a n o w a n i e m ó w i o „ w i e c z n y m p o t ę p i e n i u " , c h o ć o s t r z e ż e ń r ó w n i e ż i w n i e j n i e b r a k u j e ( z o b . J . 5 , 2 9 ; 8,24; 17,9). M o c C h r y s t u s a p r z e w y ż s z a s i ł ę g r z e c h u i z ł a ( z o b . 1,J 4,4; 5,4), to z a ś s t a j e s ię m o t y w e m u f n o ś c i ( z o b . 1 J 3,20-21) - n a w e t na d z i e ń s ą d u (1 J 4,17; z o b . 2, 1-2).

S ą d c z ł o w i e k a n a d s a m y m s o b ą d o k o n u j e s i ę w o b l i c z u w i e l k i e g o o b j a w i e n i a o s t a t e c z n e j p r a w d y o K r z y ż u C h r y s t u s a . N i e z r ó w n a n e s ą p o d t y m w z g l ę d e m s ł o w a A p o k a l i p s y : „ I u j r z y G o w s z e l k i e o k o i w s z y s c y , k t ó r z y Go p r z e b o d l i . I b ę d ą l a m e n t o w a ć z p o w o d u N i e g o (kópsontai ep' autón) w s z y s t k i e p o k o l e n i a z i e m i . T a k : A m e n " (Ap 1 , 7). K a ż d y m u s i s t a n ą ć p r z e d U k r z y ż o w a n y m . S ł o w a t e o d s ł a n i a j ą n i e p o j ę t y u n i w e r s a l i z m n a d z i e i . Z o b a c z y G o „ w s z e l k i e o k o " — w s z y s c y , k t ó r z y m i e l i s w ó j u d z i a ł w k r z y ż o w a n i u C h r y s t u s a n a p r z e s t r z e n i l u d z k i c h d z i e j ó w . W i z j o n e r z P a t m o s u d o s t r z e g a c o ś z r z e c z y w i s t o ś c i p o w s z e c h n e j s k r u c h y : „ b ę d ą l a m e n t o w a ć n a d N i m w s z y s t k i e p o k o l e n i a z i e m i " . T a k s p e ł n i s ię p r o r o c t w o w y p o w i e d z i a n e j u ż p r z e z Z a c h a r i a s z a (12,10). O b j a w i e n i e

82

s ię c a ł k o w i t e j p r a w d y o U k r z y ż o w a n y m j e s t n a j w i ę k s z y m s ą d e m d l a c z ł o w i e k a . S ą d z i n i e t y l k o s ł o w o J e z u s a ( p o r . J 12,47-48). S ą d e m je s t t a k ż e J e g o K r z y ż , n a j t r u d n i e j s z a i n a j b a r d z i e j k o s z t o w n a n a d z i e j a B o g a n a o c a l e n i e c z ł o w i e k a . M o ż e p o d o b n ą i n t u i c j ę m i a ł n a j b a r d z i e j m i s t y c z n y s p o ś r ó d m a l a r z y z a c h o d n i e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a , F r a A n g e l i c o , k t ó r y p r z e d s t a w i ł C h r y s t u s a - S ę d z i e g o u k a z u j ą c e g o j e d y n i e s w o j e r a n y . N a t e n w i d o k k r u s z ą s ię n a j b a r d z i e j z a t w a r d z i a l i g r z e s z n i c y , b i ją s ię w p i e r s i i u z n a j ą s w o j ą w i n ę za p o t ę p i e n i e .

W A p o k a l i p s i e p o j a w i a j ą s ię t a j e m n i c z e s ł o w a o w y d a n i u n a „ ś m i e r ć d r u g ą " (Ap 20,14; 21,8) t e g o w s z y s t k i e g o , c o j e s z c z e p o z o s t a n i e n e g a t y w n e g o w s t w o r z e n i u , n i e d a j ą c s ię p o g o d z i ć z n o w y m ś w i a t e m z m a r t w y c h w s t a n i a . C h o d z i o u s u n i ę c i e w s z y s t k i e g o , c o s p r z e c i w i a s ię B o g u , o w r z u c e n i e d o „ j e z i o r a o g n i a " . W y p o w i e d z i t y c h , j a k z o b a c z y m y , n i e n a l e ż y o d n o s i ć d o o s t a t e c z n e g o l o s u k o n k r e t n y c h o s ó b l u b s p o ł e c z n o ś c i l u d z k i c h . C z y m s ą w i ę c o w e n e g a t y w n e r z e c z y w i s t o ś c i ? C z y t y l k o s y m b o l a m i z e p s u c i a i r o z k ł a d u c z ł o w i e c z e ń s t w a ? N i e k t ó r e z n i c h da ją w c i ą ż z n a ć o s o b i e w d z i e j a c h ś w i a t a . J e s t t o p r z e d e w s z y s t k i m ś m i e r ć i p o c h ł a n i a j ą c a w s z y s t k i c h o t c h ł a ń (szeol), k t ó r e j e d n a k z o s t a n ą w y d a n e „ ś m i e r c i w t ó r n e j " , t j . u n i c e s t w i o n e (Ap 20,14). W e d l e p o d o b n y c h s ł ó w P a w i o w y c h z o s t a n ą o n e „ p o c h ł o n i ę t e p r z e z z w y c i ę s t w o " ( z o b 1 K o r 15,54) i p r z e z ż y c i e (2 K o r 5,4). B ę d z i e to z w y c i ę s t w o n i e z n i s z c z a l n o ś c i n a d s k a ż e n i e m ( z o b . 1 K o r 15,42). O s t a t n i e s ł o w o n a l e ż y d o z m a r t w y c h w s t a n i a , t o z a ś r o z p o c z ę ł o s ię w r a z z e z w y c i ę s t w e m C h r y s t u s a : „ B y ł e m u m a r ł y , a o t o j e s t e m ż y j ą c y n a w i e k i w i e k ó w i m a m k l u c z e ś m i e r c i i O t c h ł a n i " (Ap 1,18). Z w r ó ć m y u w a g ę n a z w r o t : „ m a m k l u c z e ś m i e r c i i O t c h ł a n i " . M ó w i o n o w ł a d z y z m a r t w y c h w s t a ł e g o C h r y s t u s a n a d ś m i e r cią i c a ł y m ś w i a t e m z m a r ł y c h . R z e c z n i e z m i e r n i e c h a r a k t e r y s t y c z n a : „ K l u c z e k r ó l e s t w a n i e b i e s k i e g o " ( M t 16,19) o d w a ż y ł s ię C h r y s t u s p o w i e r z y ć c z ł o w i e k o w i , a p o s t o ł o w i P i o t r o w i , a l e „ k l u c z e ś m i e r c i i o t c h ł a n i " z a t r z y m u j e p r z y s o b i e 1 5 . P r z e d z i w n y k o n t r a s t ! C z ł o w i e k m o ż e i n n y m o t w i e r a ć n i e b o . N i e w o l n o m u w s z a k ż e n i k o g o p o s y ł a ć d o p i e k ł a . N i e m a w ł a d z y n a d ś m i e r c i ą i jej k r ó l e s t w e m . W ł a d z a t a n a l e ż y w y ł ą c z n i e d o Z m a r t w y c h w s t a ł e g o .

W i a r a w o s t a t e c z n e p r z e z w y c i ę ż e n i e ś m i e r c i i o t c h ł a n i n i e d a j e j e d n a k o d p o w i e d z i n a p y t a n i e o los w s z y s t k i e g o , c o n e g a t y w n e w d z i e j a c h ś w i a t a . A p o k a l i p s a m ó w i o w r z u c e n i u w „ j e z i o r o o g n i a " t e g o , c o n i e m o ż e o s t a ć s ię w n o w y m ś w i e c i e B o ż y m , ś w i e c i e z m a r t w y c h w s t a n i a . C h o d z i o j e s z c z e i n n e r z e c z y w i s t o ś c i n e g a t y w n e , t a k i e j a k z ł o i g r z e c h . I c h s y m b o l e m j e s t p r z e d e w s z y s t k i m B a b i l o n , „ w i e l k a n i e r z ą d n i c a " (Ap 17, I n n . ) , m i a s t o b ę d ą c e p r z e c i w i e ń s t w e m M i a s t a Ś w i ę t e g o 1 6 . S y m b o l e m z ł a i g r z e c h u s ą t a k ż e t r z y b e s t i e a p o k a l i p t y c z n e , p o k o n a n e i w r z u c o n e d o o g n i s t e g o j e z i o r a (Ap 19,20;20,2-3.7 .10; z o b . 1 2 , 9 ; 13,1-12). J a n n i e m ó w i o k o n k r e t n y c h o s o b a c h , l ecz o z ł y c h m o c a c h . P e r s o n i f i k u j ą c j e i p r z e n o s z ą c w y d a r z e n i e p o z a s f e r ę c z a s u ( p o r . A p 10,6) g ł o s i , ż e „ b ę d ą

83

c i e r p i e ć k a t u s z e [...] na w i e k i w i e k ó w " (Ap 20,10). C h o d z i o z ł o i g r z e c h j a k o t a k i e , a n i e o g r z e s z n i k ó w . C z y n i ą c z ł o , p o z w a l a j ą c s ię z w o d z i ć w r o g i m m o c o m , l u d z i e p r z y d a j ą i m j e d n a k i n t e n s y w n o ś c i , k o n k r e t y z u j ą je, p o d t r z y m u j ą w i s t n i e n i u . I n n y m i s ł o w y , l u d z k i g r z e c h s p r z y j a z ł y m m o c o m , p o m n a ż a i c h o b e c n o ś ć w ś w i e c i e . N i e j e s t t o j e d y n i e i luz ja , l e c z coś r z e c z y w i s t e g o . A p o k a l i p s a J a n a m ó w i o o s t a t e c z n y m u s u n i ę c i u z ł y c h m o c y z n o w e g o s t w o r z e n i a , i z „ n i e b a n o w e g o i z i e m i n o w e j " (Ap 21,1 n n ) . H . U . v o n B a l t h a s a r p i s z e o „ t a j e m n i c z y m s a m o z n i s z c z e n i u " z ł a i w s z e l k i c h z ł y c h m o c y , z w o d z ą c y c h l u d z i 1 7 . W r z e c z y w i s t o ś c i , n i e j e s t t o j e d n a k „ s a m o z n i s z c z e n i e " , l e c z n a d e w s z y s t k o z w y c i ę s t w o B o g a i C h r y s t u s a . Z ł o z o s t a j e „ w r z u c o n e d o j e z i o r a o g n i a " (Ap 19,20; 20,10.14) .

W t e n s p o s ó b , p r z y p o m o c y a p o k a l i p t y c z n y c h o b r a z ó w , J a n k r e ś l i w i z j ę o s t a t e c z n e j s y t u a c j i s t w o r z e n i a w m o m e n c i e s ą d u 1 8 . O b r a z y t e n i e o d n o s z ą s i ę d o h i s t o r y c z n e g o p r z e b i e g u l o s ó w ś w i a t a . N i e u k a z u j ą j e g o z i e m s k i c h d z i e j ó w , lecz e s c h a t o l o g i c z n e s p e ł n i e n i e . D l a t e g o c h y b a n i e m a t u m o w y o o d p u s z c z e n i u g r z e c h ó w . A p o k a l i p t y c z n y c h a r a k t e r w i z j i n i e p o z w a l a o d n o s i ć i c h d o w y d a r z e ń z i e m s k i c h . C z y j e d n a k a u t o r A p o k a l i p s y n i e c z y n i i p o d t y m w z g l ę d e m w y j ą t k u , k i e d y z e s t a w i a k a t a l o g g r z e s z n y c h p o s t a c i l u d z k i c h , r ó w n i e ż w r z u c o n y c h d o o g n i s t e g o j e z i o r a (Ap 2,15; 21,8; 22,15)? C z y n i e j e s t t o m i m o w s z y s t k o o s t r z e ż e n i e d l a ż y j ą c y c h ( z o b . A p . 22,11), p o d o b n e do p r z e s t r o g i z 1 K o r 6,9-10?

K o ń c o w e r o z d z i a ł y A p o k a l i p s y u k a z u j ą s y t u a c j ę p o z a g r a n i c a m i c z a s u . J e s t t o w i z j a s ą d u i o s t a t e c z n e g o p r z e j ś c i a ś w i a t a d o c z e s n e g o d o w i e c z n o ś c i . W i z j a t a z a w i e r a ś w i a d e c t w o o m o ż l i w o ś c i o d r z u c e n i a , a l e n i e j e s t s c e n a r i u s z e m w y d a r z e ń o s t a t n i c h . M o ż l i w o ś ć t a l e ż y w s a m e j n a t u r z e s ą d u , k t ó r y Ż y d z i p o j m o w a l i j a k o s ą d k o ń c z ą c y s i ę z b a w i e n i e m l u b o d r z u c e n i e m . N a d z i e j a n a p o w s z e c h n e o c a l e n i e n i e j e s t w i ę c w o l n a o d b o j a ź n i . P o n i e w a ż s ę d z i ą j e s t Z b a w i c i e l m i ł u j ą c y l u d z i , n a d z i e j a m o ż e j e d n a k w z i ą ć g ó r ę n a d l ę k i e m .

e . Z b a w c z a m o c ł a s k i i w i e r n o ś c i B o g a

Z w i e l u w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h t c h n i e g ł ę b o k i e p r z e ś w i a d c z e n i e , ż e B ó g z a t r o s z c z y s i ę o t o , a b y p r z e ś c i g n ą ć c z ł o w i e k a , ż e b y ł a s k a o k a z a ł a s ię m o c n i e j s z a n i ż l u d z k i g r z e c h , a b y o d k u p i e n i e o g a r n ę ł o w s z y s t k i c h i w s z y s t k o . „ N i e t a k s a m o m a s i ę r z e c z z p r z e s t ę p s t w e m j a k z d a r e m ł a s k i . [...] G d z i e j e d n a k w z m ó g ł s ię g r z e c h , t a m j e s z c z e obf ic ie j r o z l a ł a s ię ł a s k a " (Rz 5,15.20). T ę „ o b f i t o ś ć ł a s k i " (Rz 5,17) w i d a ć w s t o s u n k u d o u p a d k u p i e r w s z e g o c z ł o w i e k a ( z o b . R z 5,15-16.18-21) . C z y z u c h w a l s t w e m j e s t s p o d z i e w a ć s ię jej t a k ż e w s t o s u n k u d o i n n y c h ? P a w i o w e s ł o w a b r z m i ą n i e m a l j a k h y m n o z w y c i ę s t w i e ł a s k i . J e s t t o ś w i a d e c t w o n i e z r ó w n a n e . „ N a d z i e j a z a w i e ś ć n i e m o ż e , p o n i e w a ż m i ł o ś ć B o ż a r o z l a n a j e s t w s e r c a c h n a s z y c h p r z e z D u c h a Ś w i ę t e g o , k t ó r y z o s t a ł n a m d a n y " (Rz 5,5). U z a s a d n i e n i e j e s t t y l k o j e d n o : „ B ó g z a ś o k a z u j e

84

n a m s w o j ą m i ł o ś ć w ł a ś n i e p r z e z t o , ż e C h r y s t u s u m a r ł z a n a s , g d y ś m y b y l i j e s z c z e g r z e s z n i k a m i . T y m b a r d z i e j w i ę c b ę d z i e m y p r z e z N i e g o z a c h o w a n i o d k a r z ą c e g o g n i e w u , g d y t e r a z p r z e z k r e w J e g o z o s t a l i ś m y u s p r a w i e d l i w i e n i . J e ś l i b o w i e m b ę d ą c n i e p r z y j a c i ó ł m i , z o s t a l i ś m y p o j e d n a n i z B o g i e m p r z e z ś m i e r ć J e g o S y n a , t o t y m b a r d z i e j , b ę d ą c j u ż p o j e d n a n i , d o s t ą p i m y z b a w i e n i a p r z e z J e g o ż y c i e " (Rz 5,8-10). S o l i d a r n o ś ć w g r z e c h u u s t ę p u j e z b a w c z e j s o l i d a r n o ś c i l u d z i w C h r y s t u s i e ( z o b . Rz 5,17-18; 1 K o r 15,21-22) .

W P a w i o w y c h p r z e c i w s t a w i e n i a c h p i e r w s z e g o i d r u g i e g o A d a m a o d s ł a n i a s ię z a m y s ł s a m e g o B o g a . T o O n p r z e c i w s t a w i ł p o s ł u s z e ń s t w o i m i ł o ś ć s w e g o w c i e l o n e g o S y n a n i e p o s ł u s z e ń s t w u g r z e s z n e g o c z ł o w i e k a . D l a t e g o , j a k t o p l a s t y c z n i e u k a z u j e m o t y w i k o n o g r a f i i z s t ą p i e n i a d o p i e k i e ł , C h r y s t u s o c a l i ł p i e r w s z e g o p r z e s t ę p c ę i g r z e s z n i k a , w y p r o w a d z a j ą c g o z o t c h ł a n i . T ą s a m ą m o c ą m o ż e o c a l i ć i n n y c h , z k t ó r y m i ł ą c z y g o p o k r e w i e ń s t w o j e d n e j n a t u r y l u d z k i e j . W swoje j n i e p o j ę t e j w o l n o ś c i B ó g p o t r a f i „ z w y c i ę ż y ć ś w i a t " i b e z d r o ż a w o l n o ś c i c z ł o w i e k a . C z y i n a c z e j o d w a ż y ł b y s ię w z i ą ć n a s i e b i e r y z y k o o b d a r z e n i a l u d z i w o l n o ś c i ą ? J e ż e l i B o s k a m i ł o ś ć w y m a g a d a r u w o l n o ś c i , t o p o t r a f i t a k ż e t ę w o l n o ś ć o c a l i ć . T y l k o g ł ę b o k a i n t u i c j a r e l i g i j n a p o z w a l a p r z e c z u ć , i ż B ó g j e s t p e w n y s w e g o z w y c i ę s t w a , t a k j a k b y ł g o p e w n y C h r y s t u s : „ m i e j c i e o d w a g ę : J a m z w y c i ę ż y ł ś w i a t " ( J 16,33).

W w y p o w i e d z i a c h a p o s t o ł a J a n a n i e b r a k p o d o b n y c h w y p o w i e d z i w s k a z u j ą c y c h n a p o w s z e c h n o ś ć ł a s k i i z b a w i e n i a ( z o b . J . 3,17). C h r y s t u s u m a r ł n i e t y l k o z a „ d o b r y c h " , k t ó r z y p r z y j m u j ą J e g o s ł o w o , a l e i z a „ z ł y c h " , k t ó r z y G o o d r z u c a j ą , „ b y r o z p r o s z o n e d z i e c i B o ż e z g r o m a d z i ć w j e d n o " ( J 11,52). G r z e c h w p r o w a d z a n a j w i ę k s z e r o z p r o s z e n i e 1 9 . C h r y s t u s j e s t „ ś w i a t ł o ś c i ą p r a w d z i w ą , k t ó r a o ś w i e c a k a ż d e g o c z ł o w i e k a , g d y n a ś w i a t p r z y c h o d z i " ( J 1,9). W s z y s c y l u d z i e p o z o s t a j ą w z a s i ę g u o d d z i a ł y w a n i a J e g o z b a w c z e j m o c y : „ J a , g d y z o s t a n ę n a d z i e m i ę w y w y ż s z o n y , p r z y c i ą g n ę w s z y s t k i c h d o s i e b i e " ( J 12,32; p o d k r . W . H . ) . D o b r y P a s t e r z o d d a j e ż y c i e s w o j e z a i s t o t y s o b i e p o w i e r z o n e (zob . J 10,11.14.15). „ M a m t a k ż e i n n e o w c e , k t ó r e n i e s ą z te j o w c z a r n i . I t e m u s z ę p r z y p r o w a d z i ć i b ę d ą s ł u c h a ć g ł o s u m e g o , i n a s t a n i e j e d n a o w c z a r n i a , j e d e n p a s t e r z " ( J 10,16; p o d k r . W . H . ) .

S ł o w a t e m a j ą w y r a ź n y c h a r a k t e r s o t e r i o l o g i c z n y i e s c h a t o l o g i c z n y , k t ó r e g o n i e n a l e ż y z a c i e r a ć . „ N i e p r z y s z e d ł e m b o w i e m p o t o , a b y ś w i a t s ą d z i ć , a l e b y ś w i a t z b a w i ć " ( J 12,47; z o b . J 3,17;5,22). N i k t z l u d z i n i e d o r a s t a d o w y m a g a ń n o w e g o p r z y k a z a n i a , d a n e g o p r z e z C h r y s t u s a (zob . J 13, 34; 15,12). W s z y s c y p o z o s t a j ą j e d y n i e n i e u d o l n y m i „ u c z n i a m i B o g a " ( J 6,45). C h r y s t u s j e s t „ b r a m ą " ( J 10,7) d l a w s z y s t k i c h , k t ó r z y k i e d y k o l w i e k o d n a j d ą w s o b i e s w o j ą s k o ń c z o n o ś ć i t ę s k n o t ę z a B o g i e m . J e g o z b a w c z e z a d a n i e j a k o D o b r e g o P a s t e r z a z o s t a n i e s p e ł n i o n e w ó w c z a s , g d y w s z y s c y z o s t a n ą w y z w o l e n i z n i e w o l i g r z e c h u i e g o i z m u .

85

D r u g i l i s t do T y m o t e u s z a p o d e j m u j e •• - z e j m u j ą c e o s t r z e ż e n i e J e z u s a : „ K t o s i ę M n i e z a p r z e p r z e d l u d ź m i , t e g o z a p r ę s ię i j a p r z e d m o i m O j c e m , k t ó r y j e s t w n i e b i e " ( M t 10,33), a l e n a t y c h m i a s t u z u p e ł n i a t o s p o j r z e n i e w z d u m i e w a j ą c y s p o s ó b f r a g m e n t e m h y m n u z l i t u r g i i c h r z c i e l n e j :

„ J e ś l i s i ę b ę d z i e m y G o z a p i e r a l i , T o i O n n a s s ię z a p r z e . J e ś l i m y o d m a w i a m y w i e r n o ś c i , On p o z o s t a j e w i e r n y {pistós ménei), b o n i e m o ż e s ię z a p r z e ć s i e b i e s a m e g o " ( 2 T m 2 , 1 2 b - 1 3 ; z o b . T t 1,16).

Ł a m i e s i ę p a r a l e l i z m w i e r s z y . W i e r n o ś ć i m i ł o ś ć Z b a w i c i e l a p r z e ł a m u j e l o g i k ę l u d z k i e j s p r a w i e d l i w o ś c i . M o t y w e m n a d z i e i j e s t t u n i e c z ł o w i e k , c h w i e j n y i n i e w i e r n y , l e c z C h r y s t u s i s a m B ó g , z a w s z e w i e r n y i s p e ł n i a j ą c y s w o j e z b a w c z e o b i e t n i c e . M i ł o s i e r d z i e B o g a , t o J e g o w i e r n o ś ć w o b e c n i e w i e r n e g o s t w o r z e n i a . W y s t a r c z y , ż e z a p i e r a j ą c y s ię s w e g o B o g a c z ł o w i e k z w r ó c i s ię k u N i e m u c h o ć b y n a j m n i e j s z y m g e s t e m c z y n a w e t n i e p o s t r z e g a l n y m d l a l u d z i w e s t c h n i e n i e m . T e n , k t ó r y n i e m o ż e z a p r z e ć s ię s a m e g o s i e b i e , p r z y j m u j e g o n a p o w r ó t i z r a d o ś c i ą p r z e b a c z a ( z o b . Ł k 15,7). P o s t a ć P i o t r a , c z ł o w i e k a z a p a r c i a i „ g o r z k i e g o p ł a c z u " ( M t 26,75), j e s t o b r a z e m k a ż d e g o g r z e s z n i k a , k t ó r e m u p r z e b a c z o n o . D o p r a w d z i w i e „ o d r o d z o n y c h " n a l e ż y s ą d z e n i e ś w i a t a ( z o b . M t 19,28; 1 K o r 6,2.3). W s z a k ż e s ą d B o ż y t o n a d e w s z y s t k o s ł o w o p r z e b a c z e n i a .

K t o g ł ę b o k o w m y ś l i s ię w w y p o w i e d z i P i s m a Św., t e n d o s t r z e ż e , i ż d a j e o n o d y s k r e t n e , l e c z n i e z w y k l e d o n i o s ł e ś w i a d e c t w o n a d z i e i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . N a d z i e j a n i e w y k l u c z a n i e p e w n o ś c i , g d y ż m ó w i o z b a w i e n i u w k a t e g o r i a c h o b i e t n i c y : „ W n a d z i e i b o w i e m j u ż j e s t e ś m y z b a w i e n i " (Rz 8,24). W i e l k o ś c i te j o b i e t n i c y i t e j n a d z i e i n i e j e s t e ś m y w s t a n i e o g a r n ą ć a n i p r z e c z u ć w ż y c i u d o c z e s n y m ; p r z e k r a c z a o n a l u d z k i e z r o z u m i e n i e . P o j m i e t e n , k t o p o t r a f i z a u f a ć . S a m r o z u m b ę d z i e s ię w i k ł a ł w t r u d n o ś c i a c h n i e d o r o z w i ą z a n i a . Z d u m i e n i e j e s t p o z o s t a w i o n e n a p ó ź n i e j .

N i e k t ó r z y O j c o w i e K o ś c i o ł a , m a j ą c ś w i a d e c t w o N o w e g o T e s t a m e n t u p r z e d o c z y m a , d o c h o d z i l i d o p r z e k o n a n i a , ż e g r z e c h i z ł o m u s z ą b y ć r z e c z y w i s t o ś c i ą s k o ń c z o n ą 2 0 . G r a n i c e i c h i s t n i e n i u w y z n a c z a n a d e w s z y s t k o n i e p o j ę t a m i ł o ś ć B o g a , k t ó r e j n a j w i ę k s z y m p r z e j a w e m j e s t ś m i e r ć J e z u s a n a k r z y ż u . W J e g o c i e r p i e n i u k r y j e s ię z a p o w i e d ź k o ń c a w s z e l k i e g o „ g r z e c h u ś w i a t a " ( J 1,29). „ S y n B o ż y o b j a w i ł s ię p o t o , a b y z n i s z c z y ć d z i e ł a d i a b ł a " ( 1 J 3,8). Z ł o n i e m o ż e t r w a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć . M u s i s ię w y c z e r p a ć , c h o ć b y w d z i e j a c h l u d z k o ś c i o s i ą g a ł o p r z e r a ż a j ą c e r o z m i a r y . Z w o d n i c z o ś ć z ł a m a s w o j e g r a n i c e . N i e s t a n i e s ię n i g d y r ó w n a p r z y c i ą g a j ą c e j m o c y C h r y s t u s a , b o w i e m „ w s z y s t k o p r z e z N i e g o i d l a N i e g o z o s t a ł o s t w o r z o n e " ( K o l 1,16). W o l n o ś ć B o g a j e s t w i ę k s z a n i ż s a m o n i s z c z y c i e l -s k a w o l n o ś ć i s t o t r o z u m n y c h ; d o n i e j n a l e ż y p r z y s z ł o ś ć z w y c i ę s t w a .

1 86

O d r z u c o n y p r z e z B o g a K a i n n a l e ż y n a d a l d o N i e g o i p o z o s t a j e p r z e d m i o t e m J e g o s z c z e g ó l n e j t r o s k i ( p u s t y n i a , n a k t ó r ą z o s t a ł w y g n a n y , j e s t s y m b o l e m s fery d e m o n i c z n e j ) . B ó g d a j e m u z n a k o c h r o n n y ( R d z 4,15). J e s t t o c o ś w i ę c e j n i ż p r a w o d o n i e t y k a l n o ś c i . Z n a k t e n p o c h o d z i o d B o g a i c h r o n i K a i n a w J e g o i m i e n i u . C z y ż n i e o z n a c z a o n , ż e g r z e s z n y , u p a d ł y i o d r z u c o n y c z ł o w i e k w s p o s ó b s z c z e g ó l n y p r z y n a l e ż y d o B o g a i z o s t a j e z a c h o w a n y n a c z a s o s t a t n i J e g o s ą d u ? I s t n i e j e w i e l e r a c j i p r z e m a w i a j ą c y c h z a t y m , i ż c h o d z i t u o j e d e n z w i e l k i c h z n a k ó w p a s c h a l n y c h o c h a r a k t e r z e z b a w c z y m . N i e j e s t t o z n a k p r z y m i e r z a z B o g i e m , a l e z n a k o c h r o n n y . M o ż n a d o s t r z e c w n i m p o d o b i e ń s t w o d o k r w i b a r a n k a p a s c h a l n e g o , k t ó r a c h r o n i ł a d o m o s t w a I z r a e l i t ó w w c z a s ie k a r z ą c e g o p r z e j ś c i a J a h w e (Wj 12,21-27) . Z n a k K a i n a j e s t n i e j a k o a n t y c y p a c j ą z n a k u m o c y p a s c h a l n e j , o s ł a n i a j ą c e g o i o c a l a j ą c e g o p r z e d k a r ą 2 1 . Z j e d n e j s t r o n y j e s t w n i m p i ę t n o l u d z k i e j w i n y , z d r u g i e j n a t o m i a s t e s c h a t o l o g i c z n a a n t y c y p a c j a z w y c i ę s t w a M e s j a s z a .

D l a t e g o w ł a ś n i e p o s t a ć K a i n a n i e m o ż e b y ć z a p o m n i a n a w c h r z e ś c i j a ń s k i e j s o t e r i o l o g i i i e s c h a t o l o g i i . J e s t o n a n i e t y l k o s y m b o l e m u p a d k u i t r a g e d i i c z ł o w i e k a , m o r d e r c y s w e g o b r a t a , a l e r ó w n i e ż z n a k i e m n a d z i e i n a o c a l e n i e i z b a w i e n i e . E w a n g e l i e m ó w i ą c z ę s t o o z b l i ż a n i u s ię C h r y s t u s a d o m r o c z n e j s fery l u d z k i e g o i s t n i e n i a . N i e d y s t a n s u j e s ię O n o d l o s u g r z e s z n y c h l u d z i , p r a g n i e i c h o c a l e n i a i z b a w i e n i a . S t a j e m y w o b l i c z u p a r a d o k s a l n e g o f a k t u , i ż l u d z k a w i n a w z m a g a j e s z c z e b a r d z i e j m i ł o s i e r d z i e i m i ł o ś ć B o g a . „ S y n C z ł o w i e c z y p r z y s z e d ł szukać i z b a w i ć to, co zginęło" ( Ł k 19,10). N i e o s ą d z i ł i n i e p o t ę p i ł k o b i e t y s c h w y t a n e j n a c u d z o ł ó s t w i e ( J 8,3-11). Z a w s t y d z a r a c z e j s a m y c h o s k a r ż y c i e l i , p r z y p o m i n a j ą c u ł o m n o ś ć i g r z e s z n o ś ć w s z y s t k i c h l u d z i b e z w y j ą t k u . T o n i e s p r a w i e d l i w o ś ć , a l e m i ł o ś ć i m i ł o s i e r d z i e m a j ą t u t a j o s t a t n i e s ł o w o . K o b i e t a n i e p r o s i a n i n i e o k a z u j e s k r u c h y , a o t o w s z y s t k o jej p r z e b a c z o n o . . . T a j e m n i c a m i ł o s i e r d z i a j e s t w i ę k s z a n i ż t a j e m n i c a l u d z k i e g o z ł a . S t r ó ż o w i e P r a w a , o s k a r ż y c i e l e i s ę d z i o w i e C h r y s t u s a s a m i z o s t a j ą o t o o s k a r ż e n i i o s ą d z e n i p r z e z N i e g o . P r z e d z i w n a t o z a i s t e i n i e o c z e k i w a n a z m i a n a r ó l !

D u c h o w o ś ć n o w o t e s t a m e n t a l n a p r z y p o m i n a , i ż b e z d r o ż a K a i n a n i e s ą w c a l e o d l e g ł e o d ż y c i a c h r z e ś c i j a n i n a . D o k a ż d e g o s k i e r o w a n e j e s t w e z w a n i e : „ n a w r a c a j c i e s ię (metanoeite) i w i e r z c i e w E w a n g e l i ę " ( M k 1,15). D u c h o w o ś ć p r z e m i a n y i s k r u c h y j e s t t r w a ł y m r y s e m ż y c i a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o . K a i n o w y a r c h e t y p g r z e c h u i o c a l e n i a p r z e d ł u ż a s i ę n i e u s t a n n i e w d z i e j a c h K o ś c i o ł a . T a j e m n i c a z ł a n i e j e s t t a k ż e d l a c h r z e ś c i j a n i n a o d l e g ł y m i o b c y m d o ś w i a d c z e n i e m . P r z e d e w s z y s t k i m d o s t r z e g a o n o b e c n o ś ć g r z e c h u w s o b i e s a m y m . S a m w y d a j e s ą d o s o b i e , iż j e s t „ p i e r w s z y m z g r z e s z n i k ó w " (zob . 1 Tm 1,15) 2 2, n o s z ą c y m n a s o b i e k a i n o w e p i ę t n o w i n y . P o d t y m w z g l ę d e m n i e z r ó w n a n e s ą n i e k t ó r e s t r o f y z k a n o n u p o k u t n e g o ś w . A n d r z e j a z K r e t y (ok. 6 6 0 - 7 4 0 ) :

87

„ W s t ą p i ł e m w ś l a d y K a i n a , s t a ł e m s ię m o r d e r c ą , t a k i b y ł m ó j w y b ó r , a w t e n s p o s ó b z a b i ł e m s w o j ą d u s z ę . [...] J a k K a i n , o m o j a n ę d z n a d u s z o , p r z y n i e ś l i ś m y S t w ó r c y w s z e c h ś w i a t a z b r u k a n e u c z y n k i , b e z w a r t o ś c i o w ą o f i a r ę , ż y c i e b e z s e n s u . I t a k z o s t a l i ś m y p o t ę p i e n i " 2 3

N i e j e s t t o w s z a k ż e o s t a t n i e s ł o w o o l o s a c h g r z e s z n e g o c z ł o w i e k a . J e z u s C h r y s t u s j e s t „ Z b a w i c i e l e m ś w i a t a " ( J 4,42). O n „ g ł a d z i g r z e c h ś w i a t a " ( J 1,29). W c e n t r u m s p o j r z e n i a c h r z e ś c i j a n i n a n a d z i e j e ś w i a t a p o j a w i a s ię m i s t e r i u m k r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a . „ O n b o w i e m j e s t o f i a r ą p r z e b ł a g a l n ą z a n a s z e g r z e c h y , i n i e t y l k o z a n a s z e , l e c z r ó w n i e ż za g r z e c h y c a ł e g o ś w i a t a " (1 J 2,2). C h o d z i o p o w s z e c h n y z a s i ę g d z i e ł a z b a w i e n i a , o los „ c a ł e g o ś w i a t a " . T a j e m n i c a C h r y s t u s o w e j P a s c h y n i e o g r a n i c z a s ię t y l k o d o w y b r a n y c h . O g a r n i a i d o s i ę g a w s z y s t k i c h b e z w y j ą t k u , w i e r z ą c y c h w n i ą i j e s z c z e n i e w i e r z ą c y c h . T o , c z e g o C h r y s t u s d o k o n a ł , m a d e c y d u j ą c e z n a c z e n i e d l a o s t a t e c z n e g o l o s u ś w i a t a . D o N i e g o n a l e ż y o s t a t n i e s ł o w o . W t a j e m n i c y k r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a w i d a ć n a j l e p i e j s e n s ś w i a d e c t w a P i s m a ś w . o k o ń c o w y m z b a w i e n i u , p o j e d n a n i u i j e d n o ś c i c a ł e g o s t w o r z e n i a .

2 . Z W Y C I Ę S K A M O C T A J E M N I C Y K R Z Y Ż A I Z M A R T W Y C H W S T A N I A C H R Y S T U S A

S t w i e r d z i l i ś m y j u ż , ż e p r o b l e m i n t e r p r e t a c j i w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h j e s t n i e z w y k l e z ł o ż o n y i t r u d n y . K a ż d a i n t e r p r e t a c j a k i e r u j e s ię p e w n y m i z a s a d a m i h e r m e n e u t y c z n y m i . Ci, k t ó r z y b r o n i ą n a u k i o w i e c z n y m p o t ę p i e n i u , c h ę t n i e p o d k r e ś l a j ą r o l ę s p r a w i e d l i w o ś c i B o ż e j i w o l n o ś c i c z ł o w i e k a . W i e l u z n i c h o p o w i a d a s ię z a d o s ł o w n ą i n t e r p r e t a c j ą s ł ó w P i s m a , w d u c h u b e z k r y t y c z n e g o f u n d a m e n t a l i z m u b i b l i j n e g o . N i e j e s t t o n a s z a d r o g a . J e ż e l i „ B ó g j e s t m i ł o ś c i ą " ( 1 J 4,8.16), t o n a j b a r d z i e j w ł a ś c i w ą z a s a d ą i n t e r p r e t a c j i c a ł e g o p r z e s ł a n i a b i b l i j n e g o n i e j e s t s p r a w i e d l i w o ś ć , l e c z m i ł o ś ć . C h o d z i o ś w i a d e c t w o P i s m a Św., z w ł a s z c z a N o w e g o T e s t a m e n t u , j a k o c a ł o ś c i . P o s t a ć C h r y s t u s a z a j m u j e w n i m c e n t r a l n e m i e j s c e , u k a z u j ą c j e d n o ś ć c a ł e g o s t w o r z e n i a B o ż e g o . T r z e b a w i ę c p y t a ć o o s t a t e c z n y s e n s J e g o z b a w c z e g o d z i e ł a , J e g o ś m i e r c i n a k r z y ż u i z m a r t w y c h w s t a n i a . J e s t n a d z i e j a , ż e w y j d z i e m y w ó w c z a s p o z a s a m e s t w i e r -d z i e n i a P i s m a , r a z m ó w i ą c e o p o t ę p i e n i u , d r u g i r a z o p o w s z e c h n y m p o j e d n a n i u . C a ł e d z i e ł o C h r y s t u s a n a c e c h o w a n e j e s t p o w s z e c h n o ś c i ą : „ O t o B a r a n e k B o ż y , k t ó r y g ł a d z i g r z e c h ś w i a t a " ( J 1,29).

88

a . U k r z y ż o w a n y B ó g a t a j e m n i c a l u d z k i e j w o l n o ś c i

S o t e r i o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a u k a z u j e p o s t a ć w c i e l o n e g o S y n a B o ż e g o w s a m y m c e n t r u m d z i e ł a z b a w i e n i a . Z a J e g o p o ś r e d n i c t w e m p o c i ą g a B ó g k u s o b i e l u d z k ą w o l n o ś ć . „ A J a , g d y z o s t a n ę n a d z i e m i ę w y w y ż s z o n y , p r z y c i ą g n ę w s z y s t k i c h d o s i e b i e " ( J 12,32). I s t n i e j e t y l k o j e d n o p r z e z n a c z e n i e : „ b y s i ę s t a l i n a w z ó r o b r a z u J e g o S y n a , a b y O n b y ł p i e r w o r o d n y m m i ę d z y w i e l u b r a ć m i " (Rz 8,29). D o k o n a ć s i ę t o m o ż e w c z ł o w i e k u j e d y n i e d z i ę k i j e g o d o b r o w o l n e j d e c y z j i . D e c y z j i te j n i e w y m u s z a B ó g p r z e m o c ą . R e s p e k t u j e d a n ą p r z e z s i e b i e w o l n o ś ć . P o z o s t a j e w i e r n y , „ b o n i e m o ż e s ię z a p r z e ć s i e b i e s a m e g o " ( 2 T m 2,13). N i e s p e ł n i e n i e t a j e m n i c y C h r y s t u s a w c z ł o w i e k u d o t y k a t a j e m n i c y s a m e g o B o g a . C z y n i e z a c h o w a ł O n s o b i e j e s z c z e i n n e j , o s t a t e c z n e j m o ż l i w o ś c i o t w i e r a n i a w o l n o ś c i c z ł o w i e k a o d w e w n ą t r z , b e z z a d a w a n i a jej g w a ł t u ? T u d o c h o d z i m y d o s a m e g o c e n t r u m n a d z i e i p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a .

I n t u i c j a p a s c h a l n a p o z o s t a w i a B o g u o t w a r t ą m o ż l i w o ś ć w y j ś c i a n a p r z e c i w z b u n t o w a n e j i s t o c i e z a p o ś r e d n i c t w e m U k r z y ż o w a n e g o C h r y s t u s a , w r a z z c a ł ą J e g o b e z s i l n o ś c i ą , o d d a n i e m i o p u s z c z e n i e m w g o d z i n i e k o n a n i a n a G o l g o c i e . W y d a j e s ię, ż e B ó g z a c h o w a ł s o b i e t ę o s t a t n i ą m o ż l i w o ś ć o t w i e r a n i a l u d z k i e j w o l n o ś c i i p r z e z w y c i ę ż a n i a e g o c e n t r y z m u . T a j e m n i c a K r z y ż a n i e n a l e ż y d o p r z e s z ł o ś c i . J e s t n a d a l o b e c n a w u w i e l b i o n y m c z ł o w i e c z e ń s t w i e C h r y s t u s a . B ó g n i e d z i a ł a p r z e z p r z y m u s . B y ł o b y t o n i e z g o d n e z J e g o p o s z a n o w a n i e m d l a w o l n e g o s t w o r z e n i a . T e n j e d n a k , k t o w y b i e r a z a m k n i ę c i e w s o b i e , m u s i z a w s z e l i c z y ć s ię z m o ż l i w o ś c i ą , ż e s p o t k a s i ę n i e z o b l i c z e m B o g a w s z e c h m o g ą c e go, a l e B o g a u k r z y ż o w a n e g o , k t ó r y w z i ą ł n a s i e b i e c i ę ż a r w i n y s w o i c h s t w o r z e ń ; B o g a w y d a n e g o w r ę c e l u d z i , s p o n i e w i e r a n e g o i c i e r p i ą c e g o . N i e w y k l u c z o n e , ż e c i e r p i e n i e B o g a m o ż e s t a ć s ię j e d y n y m r a t u n k i e m d l a u p a d ł e g o s t w o r z e n i a . W s z e l k i o d r u c h w y j ś c i a n a p r z e c i w t a k i e m u B o g u j e s t j u ż o c a l e n i e m 2 4 . D o p i e r o t u t a j o b j a w i a s ię o s t a t e c z n y s e n s o d k u p i e n i a p r z e z c i e r p i e n i e , m ę k ę i k r z y ż 2 5 .

P o s t a ć U k r z y ż o w a n e g o w c a ł e j J e g o b e z s i l n o ś c i , w p o n i ż e n i u i o d d a n i u b e z r e s z t y , j e s t n a j p e ł n i e j s z y m o b r a z e m m i ł o ś c i B o g a d l a l u d z i o r a z J e g o t r o s k i o i c h o s t a t e c z n y los . U k r z y ż o w a n y j e s t k l u c z e m B o g a d o t a j n i k ó w s t w o r z o n e j w o l n o ś c i . W t y m w ł a ś n i e w y r a ż a sią n a j l e p i e j J e g o z b a w c z a p e d a g o g i a . P o p r z e z U k r z y ż o w a n e g o i B e z b r o n n e g o , w s w e j n i e p o j ę t e j s o l i d a r n o ś c i z e s p o l o n e g o z g r z e s z n y m i l u d ź m i , B ó g m o ż e o d m i e n i ć d e c y z j e l u d z k i e j w o l n o ś c i , w c a l e jej p r z e z t o n i e n i s z c z ą c a n i n i e z n i e w a l a j ą c . N i e j e s t t o j e d y n i e p o b o ż n e ż y c z e n i e . I n t u i c j a t a z a k o r z e n i o n a j e s t w s a m y m c e n t r u m c h r z e ś c i j a ń s k i e j t e o l o g i i p a s c h a l n e j .

I s t o t a s t w o r z o n a , o b d a r z o n a w o l n o ś c i ą s t a n o w i p e w n e r y z y k o d l a B o g a . W s z y s c y z o s t a l i p o w o ł a n i d o d o b r o w o l n e g o u c z e s t n i c t w a w o s o b o w y m ż y c i u t r ó j j e d y n e g o B o g a . B u n t i o d m o w a z e s t r o n y s t w o r z o n e j w o l n o ś c i d o t y k a j ą w t a j e m n i c z y s p o s ó b s a m e g o B o g a . O n s a m , o b d a r o w u j ą c

89

w _,mością, d o b r o w o l n i e w y s t a w i a s i ę n a r y z y k o o d m o w y o r a z n a t o , c o j ę z y k l u d z k i n a z y w a c i e r p i e n i e m . P o z w a l a n i e j a k o „ z r a n i ć " s a m e g o s i e b i e . Z a w a r t a w t r a d y c j i ż y d o w s k i e j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j i d e a „ c i e r p i e n i a " ( w s p ó ł c i e r p i e n i a ) B o g a m a s w o j e g ł ę b o k i e u z a s a d n i e n i e t e o l o g i c z n e , k t ó r e g o w t y m m i e j s c u n i e s p o s ó b s z e r z e j r o z w i j a ć 2 6 . J e d n o j e s t p e w n e : w s p ó ł c i e r p i e n i e B o g a p o c h o d z i z m i ł o ś c i . N i e j e s t b r a k i e m a n i n i e d o s k o n a ł o ś c i ą , l ecz w y r a z e m J e g o w o l n o ś c i , k t ó r a n i e c o f a s ię p r z e d n a j w i ę k s z y m z b l i ż e n i e m d o w i n y s t w o r z e ń i o g a r n i ę c i e m jej s w o j ą w ł a s n ą t a j e m n i c ą . J e ż e l i B ó g c i e r p i , c z y n i t o n a s p o s ó b p r a w d z i w i e B o s k i , z w o l n o ś c i ą i m i ł o ś c i ą , a b y t a k p o c i ą g n ą ć n a w e t n a j b a r d z i e j o p o r n ą w o l n o ś ć l u d z k ą .

Z a t r a c e n i e s i ę c z ł o w i e k a d o t y k a s a m e g o B o g a . J e s t t a k ż e „ n i e s z c z ę ś c i e m " d l a N i e g o . W p e w n y m s e n s i e d r a m a t l u d z k i c h l o s ó w j e s t J e g o w ł a s n y m d r a m a t e m , a l u d z k a n a d z i e j a - t a k ż e J e g o n a d z i e j ą . C h r z e ś c i j a ń s k a i n t u i c j a , p r z e w i j a j ą c a s ię u w i e l u m y ś l i c i e l i i p i s a r z y , m ó w i o „ t ę s k n o c i e B o g a " z a c z ł o w i e k i e m , o B o g u p o t r z e b u j ą c y m c z ł o w i e k a i o „ n a d z i e i B o g a " 2 7 . N i e j e s t t o j e d y n i e p i ę k n a p o e z j a . P o w i e r z a j ą c l u d z i o m d a r z b a w i e n i a , B ó g p o w i e r z a i m s w o j e p r a g n i e n i e i c h z b a w i e n i a i s w o j ą n a d z i e j ę . O n s a m „ p r a g n i e , a b y w s z y s c y l u d z i e z o s t a l i z b a w i e n i i d o s z l i d o p o z n a n i a p r a w d y " ( 1 T m 2,4). S ł o w o n a t c h n i o n e m ó w i t u w y r a ź n i e o w s z e c h o g a r n i a j ą c y m „ p r a g n i e n i u B o g a " , o p r a w d z i w i e B o s k i m u n i w e r s a l i z m i e z b a w c z y m . „ Z ł o ż y l i ś m y n a d z i e j ę w B o g u ż y w y m , k t ó r y j e s t Z b a w c ą w s z y s t k c h l u d z i , z w ł a s z c z a w i e r z ą c y c h " ( 1 T m 4,10). N a d z i e j a l u d z i j e s t n a d z i e j ą B o g a . L u d z k a n a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a m a o p a r c i e w n a d z i e i s a m e g o B o g a . N a d z i e j a t a m ó w i , ż e B ó g u c z y n i ł i u c z y n i w s z y s t k o , a b y z b u n t o w a n e s t w o r z e n i a d o p r o w a d z i ć d o p o j e d n a n i a z s o b ą . S k ł a n i a G o k u t e m u J e g o m i ł o ś ć d o s t w o r z e ń i J e g o t ę s k n o t a z a n i m i . Z a t r a c e n i e s ię c z ł o w i e k a b y ł o b y t a k ż e s t r a t ą d l a B o g a . J e g o „ z ł y m p r z y p a d k i e m " ( C h . P é g u y ) , J e g o c i e r p i e n i e m i J e g o „ p i e k ł e m " 2 8 . W p r a g n i e n i u i n a d z i e i B o g a z a w a r t a j e s t o b i e t n i c a w y z w o l e n i a od w s z e l k i e g o c i e r p i e n i a : „każdą łzę otrze Bóg" (Ap 7,17; z o b . 21,4). B ó g n a s z j e s t „ B o g i e m n a d z i e i " (Rz 15,13) w r ó w n i e j m i e r z e , j a k j e s t B o g i e m m i ł o ś c i . B ó g j e s t n a d z i e j ą , g d y ż „ B ó g j e s t m i ł o ś c i ą " ( 1 J 4,8,16). N i e z n i e c h ę c i G o i n i e r o z c z a r u j e ż a d e n u p a d e k a n i g r z e c h s t w o r z e n i a .

N i c n i e s t o i n a p r z e s z k o d z i e t e m u , a b y p r z y j ą ć , i ż c i e r p i e n i e i ś m i e r ć J e z u s a n a k r z y ż u m a j ą w s o b i e c h a r a k t e r p o n a d c z a s o w y i w i e c z n y . D r a m a t m ę k i C h r y s t u s a ( n i e t y l k o f i z y c z n e j , a l e p r z e d e w s z y s t k i m d u c h o w e j ) z a c h o w u j e s w o j ą n i e p r z e m i j a j ą c ą a k t u a l n o ś ć w B o g u . N i e m o ż e n i g d y s t a ć s i ę j e d y n i e w y d a r z e n i e m n a l e ż ą c y m c a ł k o w i c i e d o p r z e s z ł o ś c i 2 9 . M i ł o ś ć B o g a d o l u d z i p o z o s t a j e n a z a w s z e n a z n a c z o n a s t y g m a t e m c i e r p i e n i a i k r z y ż a . T o , c o s ię d o k o n a ł o n a k r z y ż u , z o s t a ł o r a z n a z a w s z e u w i e c z n i o n e w B o g u . J e s t w n i m o b e c n e w s p o s ó b z g o ł a n i e p o j ę t y d l a n a s , l u d z i ż y j ą c y c h w c z a s i e . P r z y p o m i n a j ą o t y m z n a k i m ę k i , z a c h o w a n e w c h w a l e b n y m c i e l e C h r y s t u s a ( p o r . J 2 0 , 2 0 . 2 5 . 2 7 ; Ap 5,6.12).

90

C h w a l e b n a r z e c z y w i s t o ś ć z m a r t w y c h w s t a n i a n i e w y k l u c z a t r w a ł e j o b e c n o ś c i t a j e m n i c y K r z y ż a . T o , c o n a m w y d a j e s ię s p r z e c z n o ś c i ą , w B o g u s t a n o w i j e d n o ś ć - s w e g o r o d z a j u z b i e ż n o ś ć p r z e c i w i e ń s t w (coin-cidentia oppositorum). B ó g j e s t w i e r n y . T o , co u c z y n i ł d l a z b a w i e n i a l u d z i , n i e m o ż e p r z e m i n ą ć a n i p ó j ś ć w z a p o m n i e n i e . T a j e m n i c a K r z y ż a t r w a w w i e c z n e j a k t u a l n o ś c i B o g a . J e s t t a j e m n i c ą s u w e r e n n e j w o l n o ś c i i r a d o ś c i o s ó b B o s k i c h .

N i e i d z i e t u o d o k t r y n a l n ą c z y e g z y s t e n c j a l n ą p e w n o ś ć l u d z k i e j w i e d z y . P o d s t a w ą n a d z i e i j e s t f a k t , ż e J e z u s C h r y s t u s w y c h o d z i n a p r z e c i w u m i e r a j ą c e m u c z ł o w i e k o w i j a k o T e n , k t ó r y z o s t a ł u k r z y ż o w a n y i z s t ą p i ł d o p i e k i e ł . I n t u i c j a t a c z e r p i e s w o j e ś w i a t ł o z t a j e m n i c y K r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a . C z ł o w i e k k r z y ż u j e , a l e B ó g w s k r z e s z a z m a r t w y c h . Ł a ń c u c h n e g a c j i i z ł a z o s t a j e p r z e r w a n y p r z e z B o g a . T a k ż e p o z m a r t w y c h w s t a n i u t a j e m n i c a K r z y ż a p o z o s t a j e d e c y d u j ą c y m , a m o ż e i o s t a t e c z n y m m i e j s c e m s p o t k a n i a B o g a z c z ł o w i e k i e m . B ó g o k a z a ł n a j b a r d z i e j s w ą m i ł o ś ć p o p r z e z c i e r p i e n i e i n i e m o c . T o c o n a j w a ż n i e j s z e i n a j b a r d z i e j d e c y d u j ą c e d o k o n a ł o s ię j u ż r a z n a z a w s z e w t a j e m n i c y P a s c h y K r z y ż a . C h y b a t a k ą i n t u i c j ę m i a ł P a w e ł , g d y u z a s a d n i a ł s w ą n a d z i e j ę n a z b a w i e n i e l u d z i . P r z y s z ł e d z i e ł o z b a w i e n i a j a w i s i ę w r ę c z j e g o o c z o m j a k o n i e m a l ł a t w i e j s z a c z ę ś ć B o s k i e j i n i c j a t y w y : „ J e ż e l i b o w i e m , b ę d ą c n i e p r z y j a c i ó ł m i , z o s t a l i ś m y p o j e d n a n i z B o g i e m p r z e z ś m i e r ć J e g o S y n a , t o t y m b a r d z i e j [pollô mâllon), b ę d ą c j u ż p o j e d n a n i , d o s t ą p i m y z b a w i e n i a w J e g o ż y c i u (en te zoê autoü)" (Rz 5,10). P o d s t a w ą n a d z i e i n i e j e s t s a m c z ł o w i e k j a k o t a k i , l ecz j e g o o b e c n o ś ć p r z e d o b l i c z e m U k r z y ż o w a n e g o , k t ó r y ży je j a k o Z m a r t w y c h w s t a ł y . M i ł o ś ć B o g a n i e z n i e w a l a , a l e p r z e m i e n i a . Deus intimior intimo meo. C h o d z i o B o g a , k t ó r y z d o l n y j e s t p r z e n i k n ą ć b a r d z i e j i n t y m n i e i w n i k l i w i e m o j e w n ę t r z e n i ż j a s a m s i e b i e . M i ł o ś ć o f i a r n a m a m o c w s k r z e s z a j ą c ą . N i e s k o ń c z o n a m i ł o ś ć m a n i e s k o ń c z o n ą m o c p r z e o b r a ż a n i a , p o j e d n y w a n i a i o c a l a n i a .

W s p ó ł c i e r p i e n i e B o g a s t a j e s ię n a d z i e j ą n a p r z e z w y c i ę ż e n i e s t a n u z a m k n i ę c i a c z ł o w i e k a w s o b i e . W s p ó ł c i e r p i e n i e j e s t z a p r z e c z e n i e m z a m k n i ę c i a w s o b i e . W y r a ż a s ię w n i m w c a ł e j p e ł n i r e l a c y j n o ś ć o s o b y . J e d y n i e o b e c n o ś ć o s o b y w jej n a j p e ł n i e j s z e j r z e c z y w i s t o ś c i i p r z e o b r a ż a j ą c y m p i ę k n i e m o ż e s t a ć s ię w y z w o l e n i e m i o c a l e n i e m . P r z e r a ż a j ą c e p i e k ł o o s a m o t n i e n i a i e g o i z m u m o ż e w ó w c z a s p r z e m i e n i ć s ię w o c z y s z c z e n i e . P r z e m i e n i o n e c z ł o w i e c z e ń s t w o C h r y s t u s a n a z n a c z o n e j e s t n a w i e k i J e g o p a s c h a l n y m o d d a n i e m n a o f i a r ę k r z y ż a . J a k o t a k i e p o z o s t a j e z a w s z e z n a k i e m n a d z i e i d l a n a j b a r d z i e j z a g u b i o n y c h i z a t r a c o n y c h . B ó g w i e , c o c z y n i . W i e n a j l e p i e j , d l a c z e g o t a j e m n i c a o d k u p i e n i a k r y j e w s o b i e t y l e c i e r p i e n i a i b ó l u , u n i ż e n i a i w y w y ż s z e n i a . C h r y s t o f a n i e p a s c h a l n e ś w i a d c z ą p r z e m o ż n i e o t y m , ż e u B o g a n i e m a a n i ś l a d u c h ę c i o d w e t u n a g r z e s z n y c h l u d z i a c h z a k r z y ż i ś m i e r ć C h r y s t u s a . „ O j c z e , p r z e b a c z i m , b o n i e w i e d z ą , c o c z y n i ą " ( Ł k 23,34).

91

b . G d z i e r o d z i s i ę n a d z i e j a ?

S a m o i m i ę J e z u s j e s t s y n o n i m e m z b a w i a j ą c e g o B o g a . O n j e s t p r a w d z i w i e „ B a r a n k i e m B o ż y m , k t ó r y g ł a d z i g r z e c h ś w i a t a " ( J 1,29), „ Z b a w i c i e l e m ś w i a t a " (J 4,42; 1 J 4,14). W o k r e ś l e n i a c h t y c h w y r a ż a s ię u n i w e r s a l i z m J e g o z b a w c z e j m i s j i . „ O n s ię o b j a w i ł p o t o , a b y z g ł a d z i ć g r z e c h y [...], a b y z n i s z c z y ć d z i e ł o d i a b ł a " (1 J 3 , 5.8). K t o o ś m i e l i s ię s ą d z i ć , ż e ce l t e n u d a ł o M u s i ę u r z e c z y w i s t n i ć t y l k o c z ę ś c i o w o ?

C h r y s t u s j e s t o b e c n y w s a m y m c e n t r u m t a j e m n i c y z ł a . J e s t z w y c i ę z c ą n a d g r z e c h e m i ś m i e r c i ą . Z o s t a ł u k r z y ż o w a n y m i ę d z y d w o m a z ł o c z y ń c a m i , k t ó r z y p o d z i e l a j ą J e g o los . C z y ż n i e j e s t t o n a j w i ę k s z e z b l i ż e n i e d o m r o c z n e g o k r ę g u l u d z k i c h b e z d r o ż y , k t ó r y c h s y m b o l e m j e s t w s p o m n i a n a j u ż p o s t a ć K a i n a ? S z a l e ń s t w o K r z y ż a j e s t n a j w i ę k s z ą E w a n g e l i ą o u n i ż e n i u B o g a . W t a j e m n i c y o d k u p i e n i a C h r y s t u s j e s t b a r d z o b l i s k o s fe ry K a i n a . T y l k o w z r o k i e m o g a r n i a j ą c y m c a ł o ś ć d z i e j ó w z b a w i e n i a m o ż n a d o s t r z e c , i ż k r z y ż s t a j e s ię m i e j s c e m p o n o w n e g o s p o t k a n i a A b l a i K a i n a , N i e w i n n e g o z w i n n y m i , O c a l a j ą c e g o z p o t r z e b u j ą c y m i o c a l e n i a . W r a j u j e s t m i e j s c e d l a s k r u s z o n e g o ł o t r a ( p o . r Ł k 23,43). A r t y k u ł w i a r y o z s t ą p i e n i u J e z u s a d o p i e k i e ł m ó w i o p o t ę d z e p r o m i e n i o w a n i a d a r u J e g o z b a w i e n i a n a c a ł y b e z m i a r k r ę g u z ł a . M ó w i r ó w n o c z e ś n i e o z w y c i ę s t w i e n a d s i ł a m i c i e m n o ś c i i ś m i e r c i . Z m a r t w y c h w s t a ł y C h r y s t u s z s t ę p u j e n i e u s t a n n i e d o s a m e g o ś r o d k a t a j e m n i c y z ł a i w y c h o d z i s t a m t ą d z w y c i ę s k o . J e g o ś w i a t ł o p r o m i e n i u j e n a m r o c z n ą t a j e m n i c ę n i e p r a w o ś c i , w y z w a l a i z b a w i a . J e s t t o „ m o c J e g o z m a r t w y c h w s t a n i a " ( F l p 3,10).

K o m u t r u d n o s i ę z t y m p o g o d z i ć , t e n n i e p o j m u j e b y ć m o ż e s a m e j i s t o t y c h r z e ś c i j a ń s t w a i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w i z j i B o g a . M . L e s k o w ( 1 8 3 1 - 1 8 9 5 ) p r z y t a c z a w j e d n y m z e s w y c h u t w o r ó w b a r d z o p o p u l a r n e w X I X - w i e c z n e j R o s j i a p o k r y f i c z n e o p o w i a d a n i e o z s t ą p i e n i u C h r y s t u s a d o p i e k i e ł 3 0 . O t o s a m u d a j ą c s ię d o o t c h ł a n i w y s y ł a w c z e ś n i e j „ d o b r e g o ł o t r a " d o r a j u n i e b i e s k i e g o . J e g o p r z y b y c i e d o n i e b a w y w o ł u j e t a m w i e l k i e p o r u s z e n i e , n i e d o w i e r z a n i e , z a s k o c z e n i e , a n a w e t z g o r s z e n i e . J a k ż e n i e p o j ę t a t o t a j e m n i c a n a w e t d l a z b a w i o n y c h ! Ś w i a d o m o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k a n i e o s w o i ł a s ię z t y m p a r a d o k s e m d o d z i s i a j . N i e p r z e z w y c i ę ż y ł a j e s z c z e t k w i ą c y c h w n i e j o p o r ó w .

N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a z r o d z i ł a s ię p r z e d e w s z y s t k i m z w i a r y w m o c C h r y s t u s a z m a r t w y c h w s t a ł e g o , z w y c i ę z c y ś m i e r c i i p i e k ł a . W i a r a t a d a ł a p o c z ą t e k p r z e k o n a n i u , ż e p r z e z z m a r t w y c h w s t a n i e B ó g o f i a r o w a ł w s z y s t k i m l u d z i o m n a z a w s z e u d z i a ł w z w y c i ę s t w i e ż y c i a n a d ś m i e r c i ą , ś w i a t ł o i m i ł o ś ć - s i ł y p r z e t w a r z a j ą c e c z ł o w i e k a o d w e w n ą t r z , m o c ą D u c h a Ś w i ę t e g o , n i e n a r u s z a j ą c e l u d z k i e j w o l n o ś c i . D a j ą t e m u w y r a z l i c z n e t e k s t y w s c h o d n i e j l i t u r g i i w i e l k a n o c n e j :

„ D z i e ń Z m a r t w y c h w s t a n i a ! [...] P a s c h a P a n a , P a s c h a ! [...] T e r a z w s z y s t k o j e s t n a p e ł n i o n e ś w i a t ł o ś c i ą : n i e b i o s a , z i e m i a i p i e k ł a .

92

N i e c h c a ł e s t w o r z e n i e s ł a w i z m a r t w y c h w s t a n i e C h r y s t u s a , w k t ó r y m j e s t n a s z a s i ł a " 3 1 .

Z s t ą p i e n i e C h r y s t u s a d o p i e k i e ł u j a w n i a c a ł y s e n s d o k o n a n e g o d z i e ł a o d k u p i e n i a . J e s t t o z s t ą p i e n i e z w y c i ę s k i e , o b a l a j ą c e w s z e l k i e m u r y o d d z i e l a j ą c e c z ł o w i e k a o d B o g a i o d l u d z i . P r z e z s w o j e d o b r o w o l n e u n i ż e n i e i ś m i e r ć C h r y s t u s p r z e z w y c i ę ż y ł z ł o ś w i a t a o r a z c a ł e „ p i e k ł o " u p a d ł e j e g z y s t e n c j i l u d z k i e j : l u d z k i e u m i e r a n i e , o d d z i e l e n i e , r o z d a r cie, n i e n a w i ś ć i n i e p o k ó j , w r o g o ś ć i z n i e w o l e n i e . S t a ł s ię p o d o b n y n a m w e w s z y s t k i m o p r ó c z g r z e c h u , a b y n a w e t n a s z e „ p i e k ł o " i n a s z a ś m i e r ć n a p e ł n i ł y s ię ś w i a t ł e m , s k o r o t y l k o l u d z k a w o l n o ś ć p o z w o l i s ię z w r ó c i ć i p r z y c i ą g n ą ć k u N i e m u ( z o b . J 12,32). C h r y s t u s w p r o w a d z i ł m i ł o ś ć s i l n i e j s z ą n i ż g r z e c h i ś m i e r ć t a m , g d z i e p y c h a , z ł o ś ć , n i e n a w i ś ć i r o z p a c z r o z p r z e s t r z e n i a j ą p a n o w a n i e z ł a . T e n w ł a ś n i e t r i u m f s ł a w i n i e s t r u d z e n i e l i t u r g i a w s c h o d n i a : „ P i e k ł o z o s t a ł o u g o d z o n e w s a m o s e r c e , g d y ż p r z y j ę ł o T e g o , k t ó r e g o b o k p r z e b i ł a w ł ó c z n i a . J ę c z y w i d z ą c , j a k t r a w i j e o g i e ń B o ż y d l a z b a w i e n i a n a s w s z y s t k i c h , k t ó r z y ś p i e w a m y : B o ż e W y b a w c o , j e s t e ś b ł o g o s ł a w i o n y " 3 2 . P o d o b n a m y ś l z a w a r t a j e s t t a k ż e w h o m i l i i w i e l k a n o c n e j , p r z y p i s y w a n e j ś w . J a n o w i C h r y z o s t o m o w i :

„ W e j d ź c i e w i ę c w s z y s c y d o r a d o ś c i w a s z e g o P a n a [...]. N i e c h n i k t n i e o p ł a k u j e j u ż s w o i c h w i n , p o n i e w a ż p r z e b a c z e n i e z a j a ś n i a ł o z g r o b u . N i e c h n i k t n i e l ę k a s i ę ś m i e r c i , p o n i e w a ż ś m i e r ć P a n a n a s w y z w o l i ł a . P i e k ł o p o c h w y c i ł o c i a ł o , a z n a l a z ł o s i ę p r z e d B o g i e m ; p o c h w y c i ł o z i e m i ę , a s p o t k a ł o s i ę z n i e b e m [...] G d z i e ż t w ó j o ś c i e ń , o ś m i e r c i ? G d z i e ż , p i e k ł o , t w o j e z w y c i ę s t w o ? C h r y s t u s z m a r t w y c h w s t a ł i k r ó l u j e ż y c i e " 3 3 .

S z a n u j ą c l u d z k ą w o l n o ś ć B ó g p o z w a l a , a b y z ł o n a d a l i s t n i a ł o w ś w i e c ie . W s a m e j g ł ę b i j e d n a k z o s t a ł o o n o j u ż t a j e m n i c z o p r z e z w y c i ę ż o n e - n a z a w s z e . A r t y k u ł w i a r y o „ z s t ą p i e n i u d o p i e k i e ł " m ó w i , ż e d o k o n a n e p r z e z C h r y s t u s a o d k u p i e n i e n i e z n a ż a d n y c h g r a n i c . O d t ą d n i e m a j u ż m i e j s c a n a j b a r d z i e j g ł ę b o k i e g o i n a j b a r d z i e j o d d a l o n e g o , k t ó r e n i e b y ł o b y w z a s i ę g u z b a w c z e j m o c y B o g a . „ Z s t ę p u j ą c d o p i e k i e ł " C h r y s t u s w s z e d ł w s a m k r ą g l u d z k i e j e g z y s t e n c j i i n f e r n a l n e j , w s t a n o d d a l e n i a l u d z k o ś c i o d B o g a . T y m s a m y m z w y c i ę ż y ł O n r ó w n o c z e ś n i e p i e k ł o j a k o t a k i e - p i e k ł o c a ł e g o r o d z a j u l u d z k i e g o w s t a n i e u p a d k u . „ P r z e z w y c i ę ż y ć z ł o m o ż e t y l k o B ó g o f i a r y i m i ł o ś c i - B ó g , k t ó r y p r z y j ą ł n a s i e b i e g r z e c h y ś w i a t a [ . . .]" 3 4 . W e w n ę t r z n e o d r o d z e n i e c z ł o w i e k a d o k o n u j e s ię b e z p r z y m u s u , w p e ł n e j w o l n o ś c i w i a r y . B ó g n i e p r z y m u s z a n i k o g o i n i e p o z b a w i a w o l n o ś c i .

K t o o p o w i a d a s ię z a n a d z i e j ą p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a , n i e g ł o s i b y n a j m n i e j i n d y f e r e n t y z m u . N i e b a g a t e l i z u j e t a k i c h r z e c z y w i s t o ś c i j a k g r z e c h , o d p o w i e d z i a l n o ś ć , s ą d c z y o c z y s z c z e n i e . N i e p o m n i e j s z a z n a c z e n i a w o l n o ś c i c z ł o w i e k a . O w s z e m , p o d k r e ś l a u s t a w i c z n i e , ż e n i k t n i e m o ż e b y ć z b a w i o n y w b r e w s w o j e j w o l i . W y r a ż a j e d y n i e

93

n a d z i e j ę , ż e B ó g p o t r a f i d o p r o w a d z i ć k a ż d e g o d o d o b r o w o l n e g o o p o w i e d z e n i a s ię z a p r a w d z i w y m d o b r e m , p r a w d ą i p i ę k n e m , O n b o w i e m z n a n a s l e p i e j n i ż m y s a m i s i e b i e . N i e n a l e ż y c z y n i ć b o ż y s z c z a z w o l n e j w o l i s t w o r z e n i a . B ó g z n a n a j l e p i e j t a j e m n i c ę w o l n o ś c i . P o d z i e l i ł s ię n i ą z i s t o t a m i r o z u m n y m i . M i ł u j e w o l n o ś ć i s z a n u j e ją, n i k o g o p r z e m o c ą n i e z n i e w a l a j ą c . C h w a ł a d z i e c i B o ż y c h w i ą ż e s i ę n i e r o z e r w a l n i e z w o l n o ś c i ą ( z o b . Rz 8,21). T a j e m n i c a K r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a p o k a z u j e n a j l e p i e j , i ż d l a p o z y s k a n i a s t w o r z o n e j w o l n o ś c i B ó g g o t ó w b y ł o f i a r o w a ć s a m e g o s i e b i e a ż d o o s t a t e c z n e g o p o n i ż e n i a i p r z y j ą ć n a s i e b i e b r z e m i ę w s z y s t k i c h g r z e c h ó w . W t e n s p o s ó b p r z e z w y c i ę ż y ł o s t a t e c z n e o p a r c i e d l a „ n i e " c z ł o w i e k a . T a k a j e s t J e g o r o l a w sy-n e r g i z m i e w o l n o ś c i . B ó g n i e c h c e m i e ć n i e w o l n i k ó w w s w o i m K r ó l e s t w i e . O s t a t e c z n y t r i u m f J e g o d o b r o c i j e s t w y z w o l e n i e m d o w o l n o ś c i . I n t u i c j a ś w . P a w ł a s i ę g a g ł ę b o k o w t a j e m n i c ę w y z w o l e n i a n i e t y l k o l u d z i , a l e „ c a ł e g o s t w o r z e n i a " ( z o b . R z 8,19-23). J e s t n a d z i e j a , ż e n a w e t n a j b a r d z i e j o p o r n e s t w o r z e n i a z o s t a n ą w y z w o l o n e . O b o k w ł a s n e j c h w a ł y i p i ę k n a B ó g m a t a k ż e d o d y s p o z y c j i p o n i ż e n i e i c a ł k o w i t e o g o ł o c e n i e s w o j e g o w c i e l o n e g o S y n a , c a ł y o g r o m J e g o d u c h o w e g o c i e r p i e n i a i o d d a n i a l u d z i o m . J e s t t o n a j b a r d z i e j w y m o w n y z n a k i n a j l e p s z a o b i e t n i c a , ż e n i k o g o n i e p o r z u c i i n i e z o s t a w i s w e m u w ł a s n e m u p o w i k ł a n e m u l o s o w i , ż e z d o b ę d z i e w s z y s t k i c h d l a „ w o l n o ś c i c h w a ł y d z i e c i B o ż y c h " (eis ten eleuherian tes doxes ton téknon tou Theoû; Rz 8,21).

W n a s z y c h r o z w a ż a n i a c h a k c e n t u j e m y r o l ę o s o b i s t e g o s p o t k a n i a z C h r y s t u s e m u k r z y ż o w a n y m i z m a r t w y c h w s t a ł y m . J e s t t o k o n s e k w e n c j ą ś w i a d o m i e p r z y j ę t e j p e r s p e k t y w y p a s c h a l n e j . K a ż d y o t r z y m a w m o m e n c i e ś m i e r c i ł a s k ę b e z p o ś r e d n i e g o s p o t k a n i a z C h r y s t u s e m , w c a ł e j j a s n o ś c i p o z n a n i a i w o l n o ś c i o d w s z y s t k i c h d o c z e s n y c h o g r a n i c z e ń . P r z e ż y c i e t e g o s p o t k a n i a j e s t s a m y m r d z e n i e m n a d z i e i n a p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h z B o g i e m . D o k o n a n a , a p r z y n a j m n i e j z a p o c z ą t k o w a n a w n i m p r z e m i a n a (metanoia) j e s t j u ż o s t a t e c z n y m o p o w i e d z e n i e m s ię c z ł o w i e k a z a N a j w y ż s z y m D o b r e m . U k r z y ż o w a n a m i ł o ś ć B o g a j e s t n i e s k o ń c z o n a w s w e j s i le p r z e k o n y w a j ą c e j . D a l e c y j e s t e ś m y t u o d p ł a s z c z y z n y c z y s t e j l o g i k i , k t ó r a d o s t r z e g a s p r z e c z n o ś ć p o m i ę d z y w o l n o ś c i ą o s o b y a p o w s z e c h n o ś c i ą z b a w i e n i a . O s o b i s t e s p o t k a n i e i b e z p o ś r e d n i e p r z e ż y c i e k i e r u j e s ię p r a w a m i w ł a s n e j l o g i k i , w ł a s n y m i „ r a c j a m i s e r c a " ( P a s c a l ) , k t ó r y c h n i e z n a c h ł o d n a i d y s t a n s u j ą c a s ię l o g i k a r o z u m u . N a w r ó c e n i e św. P a w ł a w s p o t k a n i u z e Z m a r t w y c h w s t a ł y m C h r y s t u s e m w y d a j e s i ę t e g o n a j b a r d z i e j w y m o w n y m p r z y k ł a d e m ( d o m y ś l i te j p o w r ó c i m y j e s z c z e w d a l s z y m t o k u r o z w a ż a ń ) .

T o , c o u c z y n i ł C h r y s t u s , m a d e c y d u j ą c e z n a c z e n i e d l a o c a l e n i a w s z y s t k i c h . T r u d n o p o m y ś l e ć , ż e z b a w i e n i e j a k o s p e ł n i e n i e l u d z k i e g o i s t n i e n i a m o g ł o b y b y ć u z a l e ż n i o n e c a ł k o w i c i e o d n i e d o s k o n a ł e g o p o z n a n i a i b ł ę d n y c h d e c y z j i w ż y c i u d o c z e s n y m . Z b a w i e n i e c z ł o w i e k a s i ę g a w „ g ł ę b o k o ś c i B o g a s a m e g o " ( 1 K o r 2,10) i J e g o o d w i e c z n e g o z a m y s ł u .

94

Z w i ą z a n e j e s t na z a w s z e z C h r y s t u s e m i w t y m s e n s i e j e s t f a k t e m , a n i e t y l k o m o ż l i w o ś c i ą i o f e r t ą z e s t r o n y B o g a . T r z e b a p z y z n a ć r a c j ę J . A . T . R o b i n s o n o w i , że „ j u ż n i k t n i e j e s t p o z a C h r y s t u s e m " (already there i s no one outside Christ)30. ON je s t n a j w a ż n i e j s z y m f a k t e m i w y d a r z e n i e m z b a w c z y m . W N i m j e s t n a d z i e j a z b a w i e n i a d l a w s z y s t k i c h . W N i m u k a z a ł B ó g w s z y s t k o , n a c o g o s t a ć - b e z m i a r s w o j e g o m i ł o s i e r d z i a i m i ł o ś c i d o l u d z i . O N j e s t n a j w i ę k s z y m a p e l e m s k i e r o w a n y m d o w o l n y c h s t w o r z e ń . N a j g ł ę b s z e k o r z e n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e g o u n i w e r s a l i z m u z b a w i e n i a t k w i ą w s a m e j g ł ę b i c h r y s t o l o g i i i t e o l o g i i p a s c h a l n e j .

3 . E W A N G E L I C Z N Y S E N S P R A W D Y O P I E K L E

P i s m o ś w . z a p o w i a d a w p r a w d z i e , ż e w r a z z o s t a t e c z n y m w y p e ł n i e n i e m d z i e j ó w s t w o r z e n i a B ó g b ę d z i e „ w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " ( 1 K o r 15,28), r ó w n o c z e ś n i e j e d n a k o s t r z e g a p r z e d e w e n t u a l n o ś c i ą „ ś m i e r c i w t ó r n e j " (Ap 20,14-15) . C z ł o w i e k m o ż e z n a l e ź ć s i ę w o b l i c z u B o g a n i e m i ł u j ą c G o , i t o w ł a ś n i e s t a n i e s ię p r z y c z y n ą j e g o o s o b i s t e j u d r ę k i p o d o b n e j d o ś m i e r c i i p i e k ł a .

a . P r a w d a o p i e k l e - n i e z b y w a l n y w y m i a r t a j e m n i c y c z ł o w i e k a

A u t o r z y k s i ą g b i b l i j n y c h n i e z d r a d z a j ą o z n a k s z c z e g ó l n e g o w s p ó ł c z u c i a d l a l o s u t y c h , k t ó r z y ś w i a d o m i e o d w r ó c i l i s ię o d B o g a i s a m i w y d a l i n a s i e b i e w y r o k p o t ę p i e n i a . T r a d y c y j n e z w r o t y w y s t ę p u j ą c e w N o w y m T e s t a m e n c i e m a j ą s w e ź r ó d ł o w s t a r o t e s t a m e n t a l n y c h o b r a z a c h p i e k ł a . J e s t t o z j e d n e j s t r o n y o b r a z c a ł e j g ó r y t r u p ó w t y c h , k t ó r z y s ł u ż y l i b o ż k o m i z o s t a l i u k a r a n i w d o l i n i e H i n n o m 3 6 . W ś r ó d t y c h t r u p ó w „ r o b a k i c h n i e z g i n i e " (Iz 66,24). Z d r u g i e j s t r o n y j e s t t o o b r a z n i g d y n i e g a s n ą c e g o o g n i a (Iz 3 0 , 3 3 ; 34,9-10; 66,24). J u ż w e w c z e s n y m j u d a i z m i e r o z w i n ę ł a s ię t e o l o g i a p i e k ł a j a k o m i e j s c a k a r y , p r z e j ę t a z k o l e i p r z e z a u t o r ó w n o w o t e s t a m e n t a l n y c h . P a w e ł n i e i n t e r e s u j e s ię t e g o r o d z a j u o b r a z a m i . Z w r a c a r a c z e j u w a g ę n a m o ż l i w o ś ć z a t r a t y i n i e w e j ś c i a d o K r ó l e s t w a B o ż e g o . D o o b r a z ó w t y c h - j a k w i d z i e l i ś m y w y ż e j - p o w r a c a j e d n a k J a n w A p o k a l i p s i e 3 7 . D o p i e r o w o k r e s i e p ó ź n i e j s z y m p o j a w i a j ą s i ę w t r a d y c j i ż y d o w s k i e j p e ł n e f a n t a z j i o p i s y p i e k ł a . W c z e s n y j u d a i z m w a h a ł s ię j e s z c z e m i ę d z y i d e ą o s t a t e c z n e g o u n i c e s t w i e n i a z ł y c h o r a z m y ś l ą o i c h w i e c z n e j m ę c e . O c z e k i w a n i e d e f i n i t y w n e g o u n i c e s t w i e n i a p o t ę p i o n y c h ( z o b . A p 20,14-15;21,8) w y s t ę p o w a ł o p ó ź n i e j c o r a z r z a d z i e j 3 8 .

S p o t y k a s i ę w P i ś m i e ś w . t e k s t y m ó w i ą c e o t y m , i ż B ó g m o ż e p o s t ę p o w a ć z l u d ź m i w e d l e w ł a s n e g o u z n a n i a . P o d y k t o w a n e z o s t a ł y o n e u c z u c i e m l ę k u p r z e d s u w e r e n n ą w o l ą B o g a , k t ó r y „ k o m u c h c e o k a z u j e m i ł o s i e r d z i e , a k o g o c h c e , c z y n i z a t w a r d z i a ł y m " (Rz 9,18). W N o w y m T e s t a m e n c i e j e s t t o j a k b y e c h o n i e j a s n y c h s ł ó w I z 6,9-10 ( z o b . 45,9-10) .

95

W s w e j d o s ł o w n o ś c i w y p o w i e d z i t e m o g ą b u d z i ć j e d y n i e p r z e r a ż e n i e ( z o b . R z 9,19-24). S u g e r o w a ł y b y o n e , i ż B ó g z g ó r y p r z e z n a c z a p e w n ą c z ę ś ć l u d z k o ś c i n a p o t ę p i e n i e . N a s z c z ę ś c i e t e n n u r t m y ś l e n i a w B i b l i i n i e s t a ł s ię n i g d y w ą t k i e m d o m i n u j ą c y m . O g ó ł w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h m ó w i 0 B o g u s p r a w i e d l i w y m i p o n a d w s z y s t k o m i ł o s i e r n y m .

W p r z e p o w i a d a n i u J e z u s a s p o r o m i e j s c a z a j m u j ą a p o k a l i p t y c z n e p r z e s t r o g i i g r o ź b y . C z ę s t o p o s ł u g i w a ł s ię O n o b r a z e m o g n i a , c i e m n o ś c i , p ł a c z u i z g r z y t a n i a z ę b ó w ( z o b . M t 7 ,19;22,13;24,51; 25,41) . N a w o ł y w a ł d o n a w r ó c e n i a i p o k u t y . P r z y p o m i n a ł , ż e ł a t w o j e s t r o z m i n ą ć s ię z e ś w i ę t o w a n i e m , p o z o s t a ć n a z e w n ą t r z d o m u w e s e l n e g o ( M t 2 5 , l - 1 3 ; Ł k 14,16-24). Z a c h ę c a ł , a b y ż y ć z s z e r o k i m g e s t e m , n a ś l a d u j ą c y m s z c z o d r o b l i w o ś ć B o g a ( z o b . M t 5,45.48). T e g o r o d z a j u s ł o w a w s k a z u j ą w y r a ź n i e , i ż p r z e p o w i a d a n i e J e z u s a n a l e ż y t r a k t o w a ć b a r d z i e j j a k o z a p r o s z e n i e n i ż j a k o g r o ź b ę . R ó ż n i s i ę o n o o d p o u c z e ń J a n a C h r z c i c i e l a , p r z e n i k n i ę t y c h a p o k a l i p t y c z n y m o c z e k i w a n i e m b l i s k i e g o s ą d u i n a w o ł y w a n i e m d o p o k u t y . S ł o w a J e z u s a o s ą d z i e s ą n a w o ł y w a n i e m d o c z u j n o ś c i , a l e b r z m i w n i c h r a d o ś ć , ż e n i k t i n n y t y l k o B ó g j e s t s ę d z i ą c z ł o w i e k a . Z a p r o s z e n i e j e s t w e z w a n i e m d o p o d j ę c i a d e c y z j i . K t o n i e p r z y j m u j e t e g o w e z w a n i a , s a m n a r a ż a s i ę n a r o z m i n i ę c i e z n a j w i ę k s z ą p r a w d ą ż y c i a .

W s p ó ł c z e s n a e s c h a t o l o g i a n i e c h c e j e d y n i e p o w t a r z a ć b i b l i j n y c h 1 t r a d y c y j n y c h w y p o w i e d z i o p i e k l e . U s i ł u j e o d r ó ż n i ć s e n s w y p o w i e d z i o d o b r a z ó w i p r z y s ł o w i o w y c h z w r o t ó w . S ł o w a o p i e k l e t r z e b a c z y t a ć w ś w i e t l e c a ł e j E w a n g e l i i , a n a d e w s z y s t k o w ś w i e t l e p a s c h a l n e j t a j e m n i c y k r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a . B ó g o b j a w i a s i ę j a k o m i ł o s i e r n y i z w y c i ę s k i P a n l u d z k i c h d z i e j ó w . Z b a w i e n i e ( n i e b o ) i p o t ę p i e n i e ( p i e k ł o ) n i e s ą d w i e m a r ó w n o w a ż n y m i m o ż l i w o ś c i a m i l o s u c z ł o w i e k a ' 9 . Z b a w i e n i e o z n a c z a d e f i n i t y w n e i p o z y t y w n e s p e ł n i e n i e d z i e j ó w l u d z k i c h w B o gu, k t ó r y w s w e j n i e p o j ę t e j i z w y c i ę s k i e j m i ł o ś c i p r a g n i e z b a w i e n i a w s z y s t k i c h . W y p o w i e d z i P i s m a o z b a w i e n i u i ż y c i u w i e c z n y m u k a z u j ą j e j a k o r z e c z y w i s t o ś ć . T y m c z a s e m p o t ę p i e n i e o z n a c z a p r z e d e w s z y s t k i m r e a l n ą m o ż l i w o ś ć o d w r ó c e n i a s ię c z ł o w i e k a o d B o g a i o d r z u c e n i a J e g o b l i s k o ś c i . J a k o i s t o t a w o l n a m o ż e o n n i e p r z y j ą ć w e z w a n i a i z b a w c z e j ł a s k i B o g a . O b r a z „ p i e k ł a " w s k a z u j e n a p o w a g ę ż y c i a , d o n i o s ł o ś ć l u d z k i c h d e c y z j i o r a z o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a u r z e c z y w i s t n i e n i e l u b n i e u r z e -c z y w i s t n i e n i e p r z y k a z a n i a m i ł o ś c i B o g a i b l i ź n i e g o . W o b r a z i e tyr r r w y r a ż a s i ę a p e l B o g a d o l u d z k i e j w o l n o ś c i . K o ś c i ó ł o d r z u c i ł n a u k ę

0 p o d w ó j n y m p r z e z n a c z e n i u . O p o w i e d z i a ł s ię z a p r z e k o n a n i e m o d o b r y m ż n i w i e d z i e j ó w ( k u l t ś w i ę t y c h ) . O ż a d n y m c z ł o w i e k u n i e o d w a ż y ł s ię p o w i e d z i e ć , i ż z o s t a ł p o t ę p i o n y 4 0 . B i b l i j n y s y m b o l p i e k ł a m a w s o b i e c o ś z o d w r ó c o n e g o o b r a z u P r z e m i e n i e n i a . B o s k a ś w i a t ł o ś ć p r z e m i e n i a 1 u s z c z ę ś l i w i a . P i e k ł o j e s t s y m b o l e m s a m o z n i s z c z e n i a . P i e k ł e m s t a j e s ię s a m a i s t o t a s t w o r z o n a , t r a w i o n a b e z p o d s t a w n y m r o s z c z e n i e m d o b y c i a n i e s k o ń c z o n ą i n i e z a l e ż n ą o d n i k o g o .

96

E w a n g e l i a n i e j e s t z b i o r e m s p e k u l a c j i n a t e m a t p o z a g r c u o w y c h l o s ó w c z ł o w i e k a , l e c z p r z e d e w s z y s t k i m s ł o w e m ż y c i a , m ą d r o ś c i , n a d z i e i i m i ł o ś c i . G ł o s i o n a , ż e m i ł o ś ć B o g a w z g l ę d e m c z ł o w i e k a j e s t a b s o l u t n a i n i e z m i e n n a . T o w ł a ś n i e o n a j e s t u s t a w i c z n y m , d z i a ł a j ą c y m o d w e w n ą t r z a p e l e m d o w o l n o ś c i k a ż d e g o c z ł o w i e k a . I s t n i e j e z a w s z e m o ż l i w o ś ć o d r z u c e n i a te j m i ł o ś c i . W z y w a j ą c c z ł o w i e k a B ó g b i e r z e n a s i e b i e r y z y k o , i ż m o ż e b y ć o d r z u c o n y . E w a n g e l i a o b j a w i a m o ż l i w o ś ć p i e k ł a w s a m y m d a r z e m i ł o ś c i . P i e k ł o n i e j e s t s k u t k i e m p o t ę p i e n i a z e s t r o n y B o g a . J e ż e l i i s t n i e j e p o t ę p i e n i e , t o n i e p o c h o d z i o n o n i g d y o d B o g a . M o ż e b y ć j e d y n i e s k u t k i e m o d m o w y m i ł o w a n i a , o d c i ę c i e m s i ę o d w s z e l k i e g o z w i ą z k u z B o g i e m i l u d ź m i . P i e k ł o j e s t s t a n e m c a ł k o w i t e j s a m o t n o ś c i i o d d z i e l e n i a . B ó g n i e o g r a n i c z y ł l u d z k i e j w o l n o ś c i w o d n i e s i e n i u d o s a m e g o s i e b i e . M o ż l i w o ś ć w y b o r u d e c y d u j e o w a r u n k o w y m c h a r a k t e r z e l u d z k i e g o l o s u .

P r z e z k r z y ż i z m a r t w y c h w s t a n i e C h r y s t u s p r z e z w y c i ę ż y ł i n f e r n a l n y s t a n o d d z i e l e n i a l u d z k o ś c i o d B o g a . P o z o s t a j e j e d n a k m o ż l i w o ś ć w y b o r u p r z e z c z ł o w i e k a o s o b i s t e g o p i e k ł a . N i e j e s t t o j u ż m i e j s c e a n i o k r e ś l o n y s t a n . J e ż e l i p i e k ł o i s t n i e j e , t o n i e j e s t t o „ m i e j s c e " n i e o b e c n o ś c i B o g a , l e c z r a c z e j p a r a d o k s a l n y r e z u l t a t n i e o b e c n o ś c i c z ł o w i e k a w z g l ę d e m w s z e c h m o g ą c e g o B o g a . Ś w . I z a a k S y r y j c z y k u c z y ł , i ż g r z e s z n i c y w p i e k l e n i e s ą p o z b a w i e n i m i ł o ś c i B o g a . T a s a m a m i ł o ś ć s t a j e s i ę c i e r p i e n i e m d l a j e d n y c h , a r a d o ś c i ą i s z c z ę ś c i e m d l a d r u g i c h . „ O g i e ń " p i e k ł a m o ż e b y ć j e d y n i e „ o g n i e m " n i e p r z y j ę t e j i n i e u r z e c z y w i s t n i o n e j m i ł o ś c i . T a k i e j e s t d u c h o w e r o z u m i e n i e p i e k ł a .

M y ś l o p o t ę p i e n i u n i e p o w i n n a b y ć p r z e d m i o t e m m o r a l i z a t o r s k i c h p o u c z e ń d l a d r u g i c h , c e l e m p o b u d z e n i a „ z ł y c h " d o z b a w i e n n e g o l ę k u . P o w i n n a p r z e d e w s z y s t k i m s t a ć s ię p r z e d m i o t e m r o z w a ż a ń d l a g o r l i w y c h , a b y p o b u d z i ć i c h d o w i ę k s z e j m i ł o ś c i . U d e r z a f a k t , i ż C h r y s t u s w s p o m i n a o p i e k l e g ł ó w n i e w o b e c n o ś c i u c z n i ó w ( p o r . M t 10,28; 1 1 , 1 ; Ł k 12, 4-5). P r z e j m u j ą c ą p r a w d ę o p i e k l e o b j a w i a „ p r z y j a c i o ł o m " . E w a n g e l i a u k a z u j e p o t ę p i e n i e j a k o d o b r o w o l n i e w y b r a n e p i e k ł o o s o b y . M y ś l e n i e o p i e k l e j e d y n i e „ d l a d r u g i c h " j e s t p r z e c i w n e d u c h o w i E w a n g e l i i . C h r y s t u s p r z e s t r z e g a m n i e p r z e d p i e k ł e m , k t ó r e m o g ę z g o t o w a ć s a m s o b i e w e w ł a s n y m w n ę t r z u . W z a m i a r a c h C h r y s t u s a j e s t t o p r z e s t r o g a p r z y j a z n a i m o b i l i z u j ą c a .

E w a n g e l i c z n y s e n s w y p o w i e d z i o p i e k l e n a l e ż y r o z u m i e ć w o d n i e s i e n i u d o s a m e g o s i e b i e . T r z e b a w y j ś ć p o z a r a m y w s z e l k i c h r o z w a ż a ń a b s t r a k c y j n y c h o c h a r a k t e r z e c z y s t o o b i e k t y w n y m . N i e m o ż n a m ó w i ć o p i e k l e j a k o o c z y m ś n e u t r a l n y m , m a j ą c w p o d ś w i a d o m o ś c i m y ś l , i ż c h o d z i w ł a ś c i w i e t y l k o o p i e k ł o d l a d r u g i c h . P r z e s t r o g i e w a n g e l i c z n e d o t y c z ą m n i e s a m e g o ( z o b . Ł k 13,28). T o o n e u k a z u j ą m i t r a g i c z n ą w i e l k o ś ć l u d z k i e g o l o s u , k a ż ą d o s t r z e c m o j ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a i s t n i e n i e p i e k ł a , o s t r z e g a j ą i w z y w a j ą d o s k r u c h y i n a w r ó c e n i a , p o z o s t a w i a j ą c j e d n a k z a w s z e n a d z i e j ę i u f n o ś ć w m o c C h r y s t u s a , k t ó r y n a z a w s z e

97

z w y c i ę ż y ł ś m i e r ć i p i e k ł o . „ P r a w d z i w y m p r o b l e m e m t e o l o g i c z n y m [...] j e s t b y ć m o ż e n i e t y l e p r o b l e m i s t n i e n i a p i e k ł a , c o p r o b l e m p r a w a m ó w i e n i a o p i e k l e . J a k o d w a ż y ć s i ę m ó w i ć o p i e k l e d l a i n n y c h ? C z y ż n i e j e s t t o g r z e c h p r z e c i w m i ł o ś c i . . . ? T y l k o B ó g m a p r a w o m ó w i ć m i o p i e k l e [...]. J a z a ś m o g ę m ó w i ć o p i e k l e t y l k o d l a s i e b i e ; t o j a j e s t e m « o s t a t n i z g r z e s z n i -k ó w » . [...] L e c z i m w i ę c e j l ę k a m się, t y m w i ę c e j t a k ż e u f a m , w s z a k C h r y s t u s z w y c i ę ż y ł p i e k ł o " 4 2 . J e d y n i e C h r y s t u s j a k o B ó g - C z ł o w i e k z n a c a ł y r o z m i a r t r a g i c z n o ś c i i s t o t y z b u n t o w a n e j i z a m k n i ę t e j w s o b i e . W J e g o w y p o w i e d z i a c h o p i e k l e z a w a r t e j e s t j e d y n e w s w o i m r o d z a j u o b j a w i e n i e , b ę d ą c e z a r a z e m o s t r z e ż e n i e m p r z e d s t r a s z l i w y m w y b o r e m l u d z k i e j w o l n o ś c i .

P r a w d a o p i e k l e i p o t ę p i e n i u n i e o p i e r a s ię j e d y n i e n a j a k i m ś w ą t p l i w y m w e r s e c i e E w a n g e l i i . P o w r a c a c z ę s t o w n a u c z a n i u C h r y s t u s a o r a z i n n y c h p i s m a c h N o w e g o T e s t a m e n t u . J e s t n i e z b y w a l n y m w y m i a r e m t a j e m n i c y c z ł o w i e k a i t a j e m n i c y B o g a . O d s ł a n i a t r a g i c z n e w y m i a r y l u d z k i c h d z i e j ó w . C z a s e m j u ż w t y m ż y c i u s t a j e s ię c z ę ś c i ą l u d z k i e g o d o ś w i a d c z e n i a . Ci, k t ó r z y p r z e ż y l i p r z e r a ż a j ą c ą p o t ę g ę n i e n a w i ś c i , o k r u c i e ń s t w a , p r z e m o c y , p o g a r d y , n e g a c j i w s z e l k i c h w a r t o ś c i , p e r w e r s j i , u p o d o b a n i a w z a d a w a n i u c i e r p i e n i a i w c z y n i e n i u z ł a -m o g ą p o w i e d z i e ć : „ P i e k ł o i s t n i e j e , w i d z i a ł e m j e ! " W d o ś w i a d c z e n i u t y m j e s t j a k i e ś o d l e g ł e p r z e c z u c i e p r a w d y o p i e k l e w s e r c u c z ł o w i e k a , t a k ż e t e g o , k t ó r y t w o r z y p i e k ł o d l a i n n y c h . S ł o w a C h r y s t u s a s ą o s t r z e ż e n i e m . O n s a m z n a n a j l e p i e j s e n s p r a w d y o p i e k l e i p o t ę p i e n i u . W z y w a d o n a w r ó c e n i a . W e z w a n i e t o n a j g ł ę b i e j p o j m u j ą ś w i ę c i . T y l k o o n i , j a k z o b a c z y m y d a l e j , z d o l n i s ą - n a m i a r ę s w e g o z b l i ż e n i a d o B o g a -d o p r a w d z i w e g o w s p ó ł c z u c i a d l a l o s u p o t ę p i o n y c h o r a z w s t a w i e n n i c t w a p r z e d B o g i e m , a b y w s z y s c y z o s t a l i z b a w i e n i .

W ś w i e t l e n a d z i e i n a p o w s z e c h n e p o j e d n a n i e z B o g i e m , p r a w d a o p i e k l e i p o t ę p i e n i u o d z y s k u j e w ł a ś c i w e m i e j s c e i w ł a ś c i w e p r o p o r c j e . W n i e j r ó w n i e ż o d s ł a n i a s i ę p r a w d z i w e o b l i c z e B o g a i p r a w d z i w e o b l i c z e c z ł o w i e k a . B ó g c z ł o w i e k a i ś w i a t a n i e j e s t B o g i e m o b o j ę t n y m n a l o s y d o b r a i n a d z i e j e z ł a . J e z u s m ó w i w e w s t r z ą s a j ą c y s p o s ó b o s ą d z i e i p o t ę p i e n i u t y c h , k t ó r y m z a b r a k ł o m i ł o ś c i b l i ź n i e g o . S ą t o c z ę s t o s ł o w a g w a ł t o w n e . B ó g n i g d y n i e p o g o d z i s i ę z e z ł e m ś w i a t a . P o t ę p i a z ł o , a l e o c a l a w i n n y c h . W y z w a l a o d e g o i z m u , p o g a r d y d l a d r u g i c h i z a m k n i ę c i a w s o b i e . P r z e s t r z e g a p r z e d p o t ę p i e n i e m . C z y n i ą c z ł o , c z ł o w i e k s a m z a p a l a „ w i e c z n y o g i e ń " , k t ó r e g o o w ł a s n y c h s i ł a c h n i e b ę d z i e m ó g ł u g a s i ć . T u o b j a w i a s ię c a ł a g ł ę b i a p r a w d y o o d k u p i e n i u i z b a w i e n i u p r z e z C h r y s t u s a . O n je s t Z b a w i c i e l e m w s z y s t k i c h . N i e o c z e k u j e m y o c a l e n i a o d c z ł o w i e k a . Z b a w i e n i e p o c h o d z i o d B o g a . C z ł o w i e k p o t r a f i t w o r z y ć p i e k ł o , z k t ó r e g o n i e m a w y j ś c i a . B ó g w y b a w i a o d e g z y s t e n c j i i n f e r a l n e j . P i e k ł o j e s t t ą r z e c z y w i s t o ś c i ą , k t ó r ą b y ł b y ś w i a t p o z o s t a w i o n y s a m e m u s o b i e , ś w i a t b e z B o g a .

T a j e m n i c ę p i e k ł a t r z e b a p o j m o w a ć w ś w i e t l e t a j e m n i c y C h r y s t u s a . Z s t ą p i w s z y d o p i e k i e ł ś w i a t a s p r a w i ł O n , ż e p r z e s t a ł y b y ć p i e k ł e m , a s t a ł y

" 8

się s t a n e m n a w i e d z e n i a . D l a t e g o p i e k ł o jest częścią t a j e m n i c y z b a w i e n i a , jej g łęb i i p o w s z e c h n o ś c i 4 3 . C i e m n o ś c i p i e k ł a m o ż e r o z j a ś n i ć j e d y n i e ś w i a t ł o C h r y s t u s a . C h r z e ś c i j a n i n ł ą c z y p i e k ł o z Jego z b a w c z y m d z i e ł e m . C h r y s t u s w y z w o l i ł w s z y s t k i c h o d tego c i e r p i e n i a . K t o p a m i ę t a o t a j e m n i c y z b a w i e n i a , m u s i r ó w n i e ż p a m i ę t a ć o t a j e m n i c y p i e k ł a i p o t ę p i e n i a . K t o z a p o m i n a o p i e k l e l u b j e i g n o r u j e , ten z a p o m i n a o i s t o t n y m w y m i a rze t a j e m n i c y C h r y s t u s a . B ó g n i e t w o r z y p i e k ł a d l a n i k o g o . T w o r z y j e c z ł o w i e k i s a m n i e m o ż e z n iego w y j ś ć o w ł a s n y c h s i ł a c h . P o t r z e b u j e z b a w i c i e l a . T y l k o O n m a m o c w y p r o w a d z e n i a z p i e k ł a s a m o t n o ś c i i e g o i z m u . N i e p r z y p a d k o w o J e z u s m ó w i ł , ż e l u d z i o m b o g a t y m i z a d u f a n y m w sobie s z c z e g ó l n i e t r u d n o dojść do z b a w i e n i a : „ Ł a t w i e j jest w i e l b ł ą d o w i prze jść p r z e z u c h o i g i e l n e , n i ż b o g a t e m u w e j ś ć d o k r ó l e s t w a B o ż e g o " ( Ł k 18,25). C z y s ą w i ę c n a z a w s z e z g u b i e n i ? N i c d z i w n e g o , ż e z d u m i e n i s ł u c h a c z e s p y t a l i : „ K t ó ż w i ę c m o ż e b y ć z b a w i o n y ? " O d p o w i a dając na to p y t a n i e , J e z u s o d w o ł u j e się do m i ł o s i e r d z i a i n i e s k o ń c z o n e j m o c y B o g a : „ C o n i e m o ż l i w e jest u l u d z i , m o ż l i w e jest u B o g a " ( Ł k 18,27). T y l k o B ó g m a m o c p r z y w r a c a n i a d o ż y c i a tego, c o u m a r ł o i o c a l a n i a tego, c o się z a g u b i ł o (zob. Ł k 15,24.32). J a k n i e u w i e r z y ć „ T e m u , k t ó r y o ż y w i a z m a r ł y c h i to, co n i e istn ie je, p o w o ł u j e do i s t n i e n i a " (Rz 4,17)? Jest w i ę c n a d z i e j a t a k ż e d l a p i e k ł a . B ó g o d r z u c a z ło i d latego o b j a w i a m o ż l i w o ś ć p o t ę p i e n i a . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k w t a j e m n i c y k r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a o b j a w i a swoje n i e s k o ń c z o n e m i ł o s i e r d z i e d l a w s z y s t k i c h g r z e s z n y c h l u d z i .

b . M o ż l i w o ś ć p o ś m i e r t n e j z m i a n y d e c y z j i

B ł ę d e m b y ł o b y d o p a t r y w a ć się w w i e c z n y m p i e k l e g w a r a n c j i l u d z k ie j w o l n o ś c i . R o z u m o w a n i e tego r o d z a j u o p i e r a się n a b ł ę d n y m z a ł o ż e n i u , ż e d o i s t o t y w o l n o ś c i n a l e ż y z d o l n o ś ć p r z e c i w s t a w i a n i a się B o g u n a z a w s z e . K t o t a k p o j m u j e w o l n o ś ć , p o d o b n y jest d o tego, k t o c h c i a ł b y z d e f i n i o w a ć ś w i a t ł o p r z y p o m o c y c i e n i a l u b c i e m n o ś c i . C z ł o w i e k n i e staje się b a r d z i e j w o l n y p r z e z to, iż o d w r a c a się od B o g a . W ten sposób n i s z c z y j e d y n i e w ł a s n ą w o l n o ś ć , k t ó r a jest d a r e m S t w ó r c y i z d o l n o ś c i ą w s p ó ł d z i a ł a n i a z N i m . T a j e m n i c a w o l n o ś c i s t w o r z e n i a p o l e g a n a t y m , i ż jest o n a u c z e s t n i c t w e m w w o l n o ś c i samego S t w ó r c y . B ó g m a m o c w y z w a l a n i a c z ł o w i e k a . Jego d z i a ł a n i e n i e n i s z c z y w o l n o ś c i , a le j ą o d n a w i a i p r z e o b r a ż a . Z b u n t o w a n a w o l n o ś ć s t w o r z e n i a n i e jest w stan ie z w r ó c i ć się d o B o g a o w ł a s n y c h s i ł a c h , b e z Jego p o m o c y . D l a t e g o w ł a ś n i e p i e k ł o s a m o w s o b i e jest s t a n e m bez w y j ś c i a , p e ł n y m b e z n a d z i e j n o ś c i i ś lepej r o z p a c z y . P i e k ł o , w k t ó r y m B ó g jest o b e c n y i n a d a l m i ł u j e swoje s t w o r z e n i a , p r z e s t a j e b y ć s y n o n i m e m b e z n a d z i e j n o ś c i . O b l i c z e B o g a m i ł u j ą c e g o i u k r z y ż o w a n e g o jest o b i e t n i c ą i n a d z i e j ą d l a w s z y s t k i c h .

W i d z i e l i ś m y , i ż o b o k w y p o w i e d z i z a r y s o w u j ą c y c h m o ż l i w o ś ć p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a istn ie je w N o w y m T e s t a m e n c i e w i e l e t e k s t ó w

99

m ó w i ą c y c h o m o ż l i w o ś c i o d m o w y , d o b r o w o l n e g o z a m k n i ę c i a s ię w s o b i e , n e g a c j i i p o t ę p i e n i a . N i e t u m i e j s c e , a b y s z c z e g ó ł o w o j e r o z w a ż a ć 4 4 . Są d o b r z e z n a n e . M ó w i ą o t y m że w g r ę w c h o d z i l u d z k a w o l n o ś ć . „A jeżeli sprawiedliwy z trudem dojdzie do zbawienia, gdzie znajdzie się bezbożny i grzesznik?" (1 P 4 , 1 8 ) . P o d k r e ś l a m y j e s z c z e r a z : o s p r a w a c h o s t a t e c z n y c h n i e m o ż n a m ó w i ć j e d y n i e z p o z y c j i n e u t r a l n e g o o b s e r w a t o r a . D o t y czą o n e b e z p o ś r e d n i o m n i e s a m e g o . N i k t z l u d z i n i e j e s t w s t a n i e r o z s t r z y g n ą ć z c a ł ą p e w n o ś c i ą , c z y m o ż n a n a z a w s z e t r w a ć w u p o r z e w z g l ę d e m C h r y s t u s a . N i e p e w n o ś ć t a d e c y d u j e o p o w a d z e ż y c i a . M o ż n a j e d n a k u f a ć , iż s ł o w o o p i e k l e n i e j e s t s ł o w e m o s t a t n i m . Deus Semper maior. L i s t d o E f e z j a n (3,18-19) z a w i e r a t a j e m n i c z e s ł o w a o „ S z e r o k o ś c i , D ł u g o ś c i i W y s o k o ś c i i G ł ę b i " B o g a o r a z o „ m i ł o ś c i C h r y s t u s a p r z e w y ż s z a j ą c e j w s z e l k ą w i e d z ę " {tèn hyperbâllousan tes gnôseos agâpen).

P y t a n i e o l o s c z ł o w i e k a p o z o s t a j e r ó w n o c z e ś n i e w p e w n y m s e n s i e p y t a n i e m o los w s p ó ł c i e r p i ą c e g o B o g a . S a m D o b r y P a s t e r z j e s t d o t k n i ę t y l o s e m s w o i c h „ o w i e c " . „ K t ó ż z w a s , g d y m a s t o o w i e c , a z g u b i j e d n ą z n i c h , n i e z o s t a w i a d z i e w i ę ć d z i e s i ę c i u d z i e w i ę c i u n a p u s t y n i i n i e i d z i e z a z a g u b i o n ą , a ż j ą z n a j d z i e ? A g d y j ą z n a j d z i e , b i e r z e z r a d o ś c i ą n a r a m i o n a i w r a c a d o d o m u ; s p r a s z a p r z y j a c i ó ł i m ó w i i m : « C i e s z c i e s i ę z e m n ą , b o z n a l a z ł e m o w c ę , k t ó r a m i z g i n ę ł a » . P o w i a d a m w a m : T a k s a m o w n i e b i e w i ę k s z a b ę d z i e r a d o ś ć z j e d n e g o g r z e s z n i k a , k t ó r y s ię n a w r a c a , n i ż z d z i e w i ę ć d z i e s i ę c i u d z i e w i ę c i u s p r a w i e d l i w y c h , k t ó r z y n i e p o t r z e b u j ą n a w r ó c e n i a " ( Ł k 15-4-7). L o s l u d z i n i e s k o ń c z e n i e o b c h o d z i B o g a i s t a j e s i ę c z ę ś c i ą J e g o l o s u . C z y n i e k r y j e s ię w t y m n a d z i e j a n a o c a l e n i e w s z y s t k i c h ? C z y p o w s z e c h n e z b a w i e n i e n i e j e s t n a j b a r d z i e j p o c i e s z a j ą c y m s ł o w e m B o g a o c z ł o w i e k u i j e g o o s t a t e c z n y m los ie?

T r a d y c y j n a e s c h a t o l o g i a u z a l e ż n i a w i e c z n y los c z ł o w i e k a o d j e g o s t a n u w m o m e n c i e ś m i e r c i , b ę d ą c e j l i n i ą g r a n i c z n ą p o m i ę d z y c z a s e m a w i e c z n o ś c i ą . W y d a j e się, że p o g l ą d t e n ma w s o b i e c o ś z n i e p r z e z w y c i ę ż o n e g o f a t a l i z m u , w y n i k a j ą c e g o z p e w n y c h w ą s k i c h k a t e g o r i i s o t e r i o -l o g i c z n y c h , t a k i c h j a k z a s ł u g a i z a d o ś ć u c z y n i e n i e , o g r a n i c z o n e j e d y n i e do d r o g i ż y c i a d o c z e s n e g o (in statu viae). W r a z z m o m e n t e m ś m i e r c i k o ń c z y s ię d e f i n i t y w n i e c z a s z a s ł u g i w a n i a n a ż y c i e w i e c z n e . O d t ą d w s z y s t k o s t a j e s ię n i e z m i e n n e . Z a k ł a d a s ię w i ę c , ż e w s z e l k a z m i a n a d e c y z j i z a B o g i e m je s t j u ż n i e m o ż l i w a . D o m o m e n t u ś m i e r c i s t o s u j e s ię d l a t e g o s ł o w a J e z u s a „ N a d c h o d z i n o c , k i e d y n i k t n i e b ę d z i e m ó g ł d z i a ł a ć " ( J 9,4). T a j e m n i c z a i p r z e r a ż a j ą c a j e s t c h w i l a ś m i e r c i , p r z e k s z t a ł c a j ą c a ż y c i e c z ł o w i e k a w n i e z m i e n n y s t a n , m a j ą c y t r w a ć p r z e z c a ł ą w i e c z n o ś ć . M o ż l i w o ś ć n a w r ó c e n i a j e s t w y k l u c z o n a , g d y ż t o o d e b r a ł o b y ż y c i u d o c z e s n e m u j e g o d e c y d u j ą c e z n a c z e n i e , n i e p o w t a r z a l n o ś ć i p o w a g ę 4 5 . I n n y m i s ł o w y , w e d ł u g t r a d y c y j n e j e s c h a t o l o g i i , w r a z z m o m e n t e m ś m i e r c i k o ń c z y s ię t a k ż e c z a s l u d z k i e j w o l n o ś c i i m o ż l i w o ś c i w y b o r u . O k r o k d a l e j p o s u w a s i ę j e d y n i e t e o r i a o s t a t e c z n e j decyz j i . W m o m e n c i e ś m i e r c i B ó g d a j e k a ż d e m u s z a n s ę p o d j ę c i a w p e ł n i o s o b i s t e j , o s t a t e c z n e j d e c y z j i

100

z a N i m l u b p r z e c i w k o N i e m u , z p e ł n ą w i e d z ą i ś w i a d o m o ś c i ą . W o b a w i e p r z e d o s k a r ż e n i e m o s p r z y j a n i e t e o r i i a p o k a t a s t a z y , z w o l e n n i c y te j t e o r i i p o d k r e ś l a j ą w o l n o ś ć c z ł o w i e k a d o o p o w i e d z e n i a s ię p r z e c i w k o B o g u , a t y m s a m y m m o ż l i w o ś ć w i e c z n e g o p i e k ł a 4 6 .

N i k t n i e m o ż e b y ć z b a w i o n y w b r e w swoje j w o l i . P o z o s t a j e n a d z i e j a , ż e B ó g p o t r a f i p r z e m i e n i ć o w o „ w b r e w " n a p r a g n i e n i e z b a w i e n i a , n i e n i s z c z ą c w o l n o ś c i . J e s t t a k ż e i d r u g a s t r o n a p r a w d y . N i k t n i e m o ż e b y ć p o t ę p i o n y n a z a w s z e w b r e w swoje j w o l i . C z y m a m y p r a w o z a k ł a d a ć z g ó ry, ż e o p ó r s t w o r z e n i a m o ż e i m u s i t r w a ć w i e c z n i e ? W o l n o ś ć j e s t c e c h ą b y t o w a n i a i s t o t r o z u m n y c h . D l a c z e g o w y k l u c z a ć w o l n o ś ć z m i a n y d e cyzj i p o ś m i e r c i , g d y u s t a n ą j u ż w s z e l k i e z i e m s k i e o g r a n i c z e n i a ? C z y n i e n a l e ż y r a c z e j p r z y j ą ć , ż e w o l n o ś ć t a s t a n i e s ię j e s z c z e w i ę k sza, z d o l n i e j s z a d o o d n a l e z i e n i a s a m e j s i e b i e ? „ T e r a z w i d z i m y j a k b y w z w i e r c i a d l e , n i e j a s n o ; w t e d y z a ś [ z o b a c z y m y ] t w a r z ą w t w a r z . T e r a z p o z n a j ę p o częśc i , w t e d y z a ś p o z n a m t a k , j a k i z o s t a ł e m p o z n a n y " ( 1 K o r 13,12).

N i e i s t n i e j ą ż a d n e p r z e k o n y w a j ą c e r a c j e z a t w i e r d z e n i e m , i ż w r a z z m o m e n t e m ś m i e r c i n a s t ę p u j e d e f i n i t y w n a p e t r y f i k a c j a w o l i , w y k l u c z a j ą c a m o ż l i w o ś ć w s z e l k i e j z m i a n y . B r a k j e s t p o d t y m w z g l ę d e m w s z e l k i c h w y r a ź n y c h w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h . P r z y p o w i e ś ć o b o g a c z u i u b o g i m Ł a z a r z u ( Ł k 16,19-31) p o z o s t a j e t y l k o p r z y p o w i e ś c i ą . Je j z a s a d n i c z y m c e l e m j e s t p o t ę p i e n i e e g o i z m u i n i e w r a ż l i w o ś c i n a los d r u g i e g o c z ł o w i e k a , u k a z a n i e i c h t r w a ł y c h i z ł y c h n a s t ę p s t w . P r z y p o w i e ś c i n i e w o l n o t r a k t o w a ć w t a k i s p o s ó b , j a k g d y b y b y ł a d o g m a t y c z n y m o r z e c z e n i e m . M ó w i o n a w p r a w d z i e o „ s t r a s z n y c h m ę k a c h " (w. 23-25,28) o r a z „ o g r o m n e j p r z e p a ś c i " (w. 26) d z i e l ą c e j c i e r p i ą c e g o b o g a c z a o d s z c z ę ś l i w e g o Ł a z a r z a , a l e r ó w n o c z e ś n i e u k a z u j e d o b r ą w o l ę „ p o t ę p i o n e g o " , z a t r o s k a n e g o o los s w o i c h b r a c i (w. 27-28) o r a z o i c h n a w r ó c e n i e (w. 30). T r o s k a j e s t z n a k i e m p r z e ł a m a n i a e g o i z m u , p o c z ą t k i e m w e w n ę t r z n e g o w y z w o l e n i a . N i e p r z e k r a c z a l n a i „ o g r o m n a p r z e p a ś ć " p o z w a l a m i m o w s z y s t k o w y s t ę p u j ą c y m w p r z y p o w i e ś c i p o s t a c i o m n a p r o w a d z e n i e w s t r z ą s a j ą c e j r o z m o w y . P r z y p o w i e ś ć p o t w i e r d z a m o ż l i w o ś ć s k r u c h y i z m i a n y n a s t a w i e n i a w o l i l u d z k i e j p o ś m i e r c i . N i e m ó w i n i c o w i e c z n o ś c i e s c h a t o l o g i c z n e g o o d d z i e l e n i a , l e c z j e d y n i e o s t a n i e a k t u a l n y m : „ n i k t , c h o ć b y c h c i a ł , s t ą d d o w a s p r z e j ś ć n i e m o ż e a n i s t a m t ą d d o n a s s ię p r z e d o s t a ć " (w.26) . Z g o ł a n i e u z a s a d n i o n e b y ł o b y w y c i ą g a n i e n a te j p o d s t a w i e w n i o s k u o n i e z m i e n n y m u p o r z e w o l i w p o t ę p i o n y c h . N i k t n i e m o ż e b y ć p o t ę p i o n y i s k a z a n y n a w i e c z n ą m ę k ę w b r e w d o b r e j w o l i n a w r ó c e n i a i p r z e m i a n y . D l a c z e g o a p r i o r y c z n i e u z n a w a ć i s t n i e n i e w o l n o ś ci, k t ó r a p r o w a d z i d o p i e k ł a i p o t ę p i e n i a , a z a p r z e c z a ć m o ż l i w o ś c i w o l n e j d e c y z j i , k t ó r a s t a m t ą d w y p r o w a d z a ? T e o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a n i e m o ż e , r z e c z j a s n a , w y k l u c z y ć i s t n i e n i a s a m e j k a r y a n i m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a . M u s i j e d n a k p y t a ć , czy j e s t t o k a r a w i e c z n a i j a k t r z e b a j ą r o z u m i e ć .

101

c . K a r a w i e c z n a ?

P r z y p o m i n a l i ś m y j u ż k i l k a k r o t n i e , ż e N o w y T e s t a m e n t m ó w i o m o ż l i w o ś c i z g u b y i z a g ł a d y ( z o b . M t 7,13; F l p 3,19; 2 P t 3,7; A p 17,8.11). C z a s e m o k r e ś l a j ą w r ę c z m i a n e m „ z g u b y n a w i e k i " (ólethros aiönios; 2 T e s 1,9). C z y o w a z a t r a t a (apôleia, ólethros) ma j e d n a k c h a r a k t e r o s t a t e c z n y ? C z y ż n i e m a j u ż w y j ś c i a z t e g o s t a n u ? Z a c z n i j m y o d f i lol o g i c z n e j a n a l i z y h e b r a j s k i e g o t e r m i n u olam i j e g o g r e c k i e g o o d p o w i e d n i k a aiónos. W y d a j e się, i ż h e b r a j s k i e olam o z n a c z a ł o z a z w y c z a j d ł u g i , a l e o g r a n i c z o n y o k r e s c z a s u . D l a t e g o m o g ł o b y ć r ó w n i e ż u ż y w a n e w l i c z b i e m n o g i e j (olamim) n a o z n a c z e n i e w i e l u o k r e s ó w c z a s o w y c h , c o b y ł o b y w y k l u c z o n e , g d y b y p r z y m i o t n i k t e n o z n a c z a ł j e d y n i e „ w i e c z n y " i „ n i g d y n i e k o ń c z ą c y s i ę " . T y l k o w o d n i e s i e n i u d o B o g a olam m o g ł o b y ć r o z u m i a n e w s e n s i e w i e c z n o ś c i : „ B ó g w i e k u i s t y " ( R d z 2 1 , 3 3 : E l olam), „ B ó g w i e k ó w " 4 7 . C z ę s t o n a t o m i a s t p r z y p i s y w a n e j e s t f a k t o m o r a z i n s t y t u c j o m z n a t u r y s w e j c z a s o w y m i o g r a n i c z o n y m w c z a s i e s w e g o t r w a n i a ( p r a w o , k a p ł a ń s t w o , u s t a w a , r o z p o r z ą d z e n i e i t d . ) 4 8 . P o d k r e ś l a w ó w c z a s ś w i ę t y i b o s k i c h a r a k t e r t y c h r o z p o r z ą d z e ń , b ę d ą c y c h b e z p o ś r e d n i m n a s t ę p s t w e m m a n i f e s t a c j i i d z i a ł a n i a B o g a w l u d z k i c h d z i e j a c h . Olam j e s t w t e d y s y n o n i m e m t e g o , c o b o s k i e w r ó ż n y c h j e g o p r z e j a w a c h 4 9 .

N i e k t ó r z y e g z e g e c i n i e b e z p o d s t a w w y k a z u j ą , ż e w N o w y m T e s t a m e n c i e t e r m i n y aión o r a z aiönios n i e o z n a c z a j ą w k a ż d y m p r z y p a d k u n i e o g r a n i c z o n e g o t r w a n i a . P r z y m i o t n i k , aiönios w y d a j e s ię m i e ć p o d w ó j n y c h a r a k t e r 5 0 . J e g o s e n s o k r e ś l a p r z e d e w s z y s t k i m n a s t ę p u j ą c y p o n i m r z e c z o w n i k 5 1 . J e ż e l i j e s t t o r z e c z o w n i k o t r e ś c i p o z y t y w n e j ( n p . B ó g , ż y c i e , z b a w i e n i e ) , w ó w c z a s p r z y m i o t n i k t e n w y r a ż a t r w a ł o ś ć , n i e -z n i s z c z a l n o ś ć ( z o b . H b r 7,16), n i e p r z e m i j a l n o ś ć i n i e o g r a n i c z o n e t r w a n i e . W o d n i e s i e n i u d o r z e c z o w n i k ó w o t r e ś c i n e g a t y w n e j ( n p . m ę k a , p o t ę p i e n i e , o g i e ń ) m o ż e o z n a c z a ć d ł u g i o k r e s t r w a n i a , a b y ć m o ż e p r z e d e w s z y s t k i m i n t e n s y w n o ś ć p r z e ż y w a n i a o c z y s z c z a j ą c e g o d o ś w i a d c z e n i a , k t ó r e z d a j e s i ę w y d ł u ż a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć .

O n t o l o g i c z n e g o s e n s u t e r m i n u aiönios n i e d a s i ę u s t a l i ć n a p ł a s z c z y ź n i e c z y s t o f i l o l o g i c z n e j 5 2 . T r u d n o ś ć s p r a w i a j e g o p o d w ó j n e z n a c z e n i e : z j e d n e j s t r o n y m o ż e o z n a c z a ć w i e c z n o ś ć ( s y n o n i m ż y c i a B o ż e g o , j e g o n i e w y c z e r p a l n o ś c i i n i e s k o ń c z o n o ś c i ) 5 3 , z d r u g i e j n a t o m i a s t o k r e ś l a ć e p o k ę i s t n i e n i a ś w i a t a (aión), czy l i m i e ć s e n s t e m p o r a l n y w s k a z u j ą c y n a d ł u g i e , l ecz o g r a n i c z o n e t r w a n i e 5 4 . P o t r z e b n a j e s t z a t e m refl e k s j a t e o l o g i c z n a . W i e c z n o ś ć j e s t c e c h ą b y t o w a n i a s a m e g o B o g a , „ d o b r ą n i e s k o ń c z o n o ś c i ą " ż y c i a B o ż e g o , p r z e n i k a j ą c ą j u ż t e r a z ż y c i e d o c z e s n e ( z o b . J 3,15-16; 4,14; 5,24; 6,47.54; 10,28; 17,2-3). Ż y c i e w i e c z n e w B o g u i z B o g i e m n i e m o ż e b y ć p o r ó w n y w a n e z „ z a g ł a d ą na w i e k i " (2 T e s 1,9). S ł u s z n i e w y k a z y w a ł B u ł g a k o w , i ż c h o d z i t u o d w i e j a k o ś c i o w o r ó ż n e c e c h y b y t o w a n i a : „ d o b r e j n i e s k o ń c z o n o ś c i " B o g a n i e w o l n o s t a w i a ć o b o k „złe j n i e s k o ń c z o n o ś c i " p o t ę p i e n i a . P i e r w s z a m a c h a r a k t e r o n t o -

102

l o g i c z n y , g d y ż w y n i k a z s a m e j n i e w y c z e r p a l n o ś c i i p e ł n i ż y c i a B o ż e g o ( „ ż y c i e w i e c z n e " ) . T e j w ł a ś n i e p e ł n i i n i e w y c z e r p a l n o ś c i n i e m o ż n a p r z y p i s y w a ć p i e k ł u i p o t ę p i e n i u . W i e c z n o ś ć j e s t p o j ę c i e m . o n t o l o g i c z -n y m , a n i e c h r o n o l o g i c z n y m . W i e c z n o ś ć t o B ó g i t o , c o B o s k i e 5 5 .

M ó w i e n i e o w i e c z n o ś c i p i e k ł a w t a k i m s a m y m s e n s i e j a k o w i e c z n o ś c i n i e b a j e s t t e r m i n o l o g i c z n y m n i e p o r o z u m i e n i e m . W s e n s i e ś c i s ł y m i p e ł n y m w i e c z n o ś ć p r z y s ł u g u j e j e d y n i e B o g u . T y l k o O n , b ę d ą c w i e c z n y m , j e s t P a n e m c z a s u . W s z y s t k i e s t w o r z e n i a m o g ą t y l k o u c z e s t n i c z y ć w J e g o w i e c z n o ś c i , n a m i a r ę i s p o s ó b o d p o w i a d a j ą c e i c h n a t u r z e . W i e c z n o ś c i ą s t w o r z e ń j e s t i c h u d z i a ł w ż y c i u i c h w a l e B o g a , b ę d ą c y s p e ł n i e n i e m w s z e l k i e g o t r w a n i a . T o , c o w w y m i a r z e c z a s o w y m j e s t n a j l e p s z e i n a j b a r d z i e j p o z y t y w n e , z n a t u r y s w e j o t w i e r a s ię n a t a j e m n i c ę w i e c z n o ś c i . Ś w . P a w e ł p i s a ł o w i e r z e , n a d z i e i i m i ł o ś c i , i ż t r w a j ą r ó w n i e ż w w i e c z n o ś c i , w w i e c z n y m „ t e r a z " B o g a ( z o b . 1 K o r 13,13). W i a r a i n a d z i e j a , a w i ę c w g r u n c i e r z e c z y w i e r n o ś ć i z a u f a n i e , n i e o d ł ą c z n e c e c h y m i ł o ś c i ( p o r . 1 K o r 13,7), w c a l e n i e m u s z ą z n i k n ą ć w r a z z w i d z e n i e m B o g a , k t ó r y n i g d y n i e z o s t a n i e o g a r n i ę t y s t w o r z o n y m i z d o l n o ś c i a m i c z ł o w i e k a . P o z o s t a n i e z a w s z e m i e j s c e n a z a u f a n i e . B ó g j e s t z a w s z e w i ę k s z y : Deus Semper maior. W i e c z n o ś c i n i e m o ż n a p o j m o w a ć j e d y n i e j a k o s p o c z y n k u i b e z r u c h u . J e s t o n a , j a k m ó w i C r e d o , „ ż y c i e m p r z y s z ł e g o ś w i a t a " , n i e s k o ń c z o n o ś c i ą B o ż e g o c z a s u , B o ż e j p o n a d c z a s o w o ś c i i B o ż e g o ż y c i a . C z ł o w i e k , j a k u c z y ł I r e n e u s z , p o z o s t a n i e z a w s z e u c z n i e m B o g a , n a w e t w w i e c z n o ś c i : „non solum in hoc saeculo, sed et in futuro, ut Semper quidem Deus doceat, homo autem Semper discat quae sunt a Deo"56. W i e c z n o ś ć o t w i e r a p r z e d n i m n i e s k o ń c z o n e m o ż l i w o ś c i „ p o u c z e n i a " , z a u f a n i a i m i ł o w a n i a . K r ó l e s t w o B o ż e j e s t n i e z g ł ę b i o n e i n i e w y c z e r p a l n e . K t o o t y m z a p o m i n a , o d r y w a w i e c z n o ś ć o d ż y c i a , a c z y n i z e ń p o j ę c i o w ą s k a m i e l i n ę n i e z m i e n n o ś c i . R e f l e k s j e t e s ą r ó w n o c z e ś n i e p r z e s t r o g ą , a b y „ w i e c z n e g o ż y c i a " n i e s t a w i a ć o b o k w i e c z n o ś c i p i e k ł a . M i ę d z y t y m i p o j ę c i a m i i s t n i e j e c a ł k o w i t e p r z e c i w i e ń s t w o 5 7 .

W i e c z n e p i e k ł o ( w ś c i s ł y m s e n s i e t y c h s ł ó w ) b y ł o b y u w i e ń c z e n i e m p r z e r a ż a j ą c e g o d u a l i z m u c a ł e g o s t w o r z e n i a , w i e c z n y m z n a k i e m r o z d a r c i a , w e w n ę t r z n e j d y s h a r m o n i i , o d d z i e l a n i a i n i e s p e ł n i o n e g o c e l u s a m e g o a k t u s t w ó r c z e g o . P r z e k o n a n i a t e s ą w s p ó l n e w s z y s t k i m , k t ó r z y ż y w i ą n a d z i e j ę p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a , z g ł ę b i a j ą c ś w i a d e c t w a P i s m a św. i w i e l k i e j t r a d y c j i d u c h o w o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . W i e c z n e p i e k ł o b y ł o b y r ó w n o c z e ś n i e p i e k ł e m d l a B o g a , p i e k ł e m j e g o b o s k i e j m i ł o ś c i , o k r u t n y m p o t ę p i e n i e m s a m e g o s i e b i e . C o w i ę c e j , b y ł o b y r ó w n i e ż z n a k i e m d a r e m n o ś c i z b a w c z e g o t r u d u C h r y s t u s a . J e ż e l i d y s h a r m o n i a i a n t a g o n i z m m o g ł y b y t r w a ć w i e c z n i e , w ó w c z a s n i g d y n i e s p e ł n i s ię z a m i a r B o g a , „ a b y w s z y s t k o n a n o w o z j e d n o c z y ć w C h r y s t u s i e j a k o G ł o w i e " (Ef 1,10), „ a b y p r z e z N i e g o z n ó w p o j e d n a ć w s z y s t k o z s o b ą " ( K o l 1,20), „ a b y B ó g b y ł w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " ( 1 K o r 15,28). C z y m o ż -

103

l i w e j e s t p o w s z e c h n e p o j e d n a n i e b e z d o b o w o l n e g o p o j e d n a n i a „ n i e p r z y j a c i ó ł " ( z o b . 1 K o r 15,25), h a r m o n i i , p o k o j u i p r z e m i a n y ? P o k ó j w p r o w a d z o n y z o s t a ł „ p r z e z k r e w J e g o k r z y ż a " ( K o l 1,20), a j e s t t o p o k ó j w s z e c h o g a r n i a j ą c y , p o k ó j z a c e n ę c i e r p i e n i a s a m e g o B o g a .

T u p o n o w n i e w i d z i m y c a ł ą d o n i o s ł o ś ć n i e k t ó r y c h w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h , k t ó r e b y ł y j u ż p r z e d m i o t e m n a s z y c h r o z w a ż a ń 3 8 . P r z y m u s o w e p o d d a n i e s t w o r z e ń n i e m o ż e b y ć n a z w a n e p r a w d z i w y m p o k o j e m i p o j e d n a n i e m . E s c h a t o l o g i c z n a anakephalâiosis j e s t n i e d o p o m y ś l e n i a b e z o s i ą g n i ę c i a w e w n ę t r z n e g o p o k o j u i h a r m o n i i w c a ł y m s t w o r z e n i u , a b y s t a ł o s ię z d o l n e d o s ł a w i e n i a B o g a , d z i ę k c z y n i e n i a i d o b r o w o l n e g o w y z n a n i a , „ ż e J e z u s C h r y s t u s j e s t P A N E M - k u c h w a l e B o g a O j c a " ( F l p 2,11). P o d k r e ś l m y : c h o d z i tu o c a ł e s t w o r z e n i e , ta pânta, pâsa glôssa, a n i e t y l k o o j e g o c z ę ś ć . Z w o l e n n i c y e s c h a t o l o g i c z n g o d u a l i z m u m o g ą c o n a j w y ż e j m ó w i ć o w y z n a n i u w y m u s z o n y m z e s t r o n y t y c h , k t ó r z y z o s t a l i o d r z u c e n i i p o t ę p i e n i n a w i e k i . C z y m o ż e t o b y ć j e d n a k p r a w d z i w e w y z n a n i e „ k u c h w a l e B o g a " ?

N a l e ż y r ó w n i e ż p y t a ć o w ł a ś c i w y s e n s k a r y w ś w i e t l e P i s m a św. j a k o c a ł o ś c i . T r z e b a p r z y j ą ć z c a ł ą k o n s e k w e n c j ą J a n o w e o k r e ś l e n i e , ż e „ B ó g j e s t m i ł o ś c i ą " ( 1 J 4,8.16). W t y m ś w i e t l e w s z e l k a k a r a m o ż e m i e ć j e d y n i e c h a r a k t e r o c z y s z c z a j ą c y i l e c z n i c z y . Ś w i a d c z ą o t y m t r u d n e d z i e j e n i e w i e r n o ś c i i d o ś w i a d c z e ń n a r o d u w y b r a n e g o . W i e c z n a k a r a n i g d y n i e o s i ą g n ę ł a b y s w e g o c e l u i r o z m i n ę ł a b y s ię z s e n s e m s w e g o i s t n i e n i a , k t ó r y m j e s t d o p r o w a d z e n i e d o n a w r ó c e n i a . C a ł y p a t o s w e z w a n i a d ó n a w r ó c e n i a w B i b l i i n a d a j e s a m e m u p o j ę c i u metanoia c h a r a k t e r s o t e r i o l o g i c z n y i e s c h a t o l o g i c z n y . M i ł o ś ć j a k o d a r m a w s o b i e n i e z r ó w n a n ą m o c p r z e k o n u j ą c ą i p r z e o b r a ż a j ą c ą . M o ż n a b y w r ę c z m ó w i ć o jej w s z e c h m o c y n a k ł a n i a j ą c e j i p r z e k o n u j ą c e j - paramythion agapes ( F l p 2,1). P a w ł o w y h y m n o m i ł o ś c i s ł a w i n a d e w s z y s t k o m i ł o ś ć s a m e g o B o g a : „ M i ł o ś ć c i e r p l i w a jest , ł a s k a w a j e s t [...], n i e p a m i ę t a z ł e g o ; [...] M i ł o ś ć n i g d y n i e u s t a j e " ( 1 K o r 13,4.5.8). N i e s p o c z n i e , z a n i m n i e o s i ą g n i e s w o j e g o c e l u . K a r a m o ż e b y ć t y l k o d r o g ą d o n a w r ó c e n i a . P r a w d a o k a r z e i p i e k l e j e s t p o d p o r z ą d k o w a n a n a d z i e i n a p o w s z e c h n e z b a w i e n i e . M i ł o ś ć j e s t w i ę k s z a n i ż s p r a w i e d l i w o ś ć i o d p ł a t a .

P o w s z e c h n e z b a w i e n i e n i e o z n a c z a b y n a j m n i e j c a ł k o w i t e j r ó w n o ś c i w s z y s t k i c h z b a w i o n y c h . J u ż ś w . H i e r o n i m n i e m ó g ł p o g o d z i ć s ię z m y ś l ą , ż e k i e d y ś a r c h a n i o ł G a b r i e l b ę d z i e z r ó w n a n y z s z a t a n e m , M a t k a C h r y s t u s a z n i e r z ą d n i c ą , a św. P a w e ł z K a i f a s z e m 0 9 . W y o b r a ź n i a m o ż e p o d p o w i a d a ć z e s t a w i e n i a j e s z c z e b a r d z i e j d r a s t y c z n e . . . S ą o n e j e d n a k w g r u n c i e r z e c z y z g o ł a b e z p o d s t a w n e i j e d y n i e u t r u d n i a j ą w ł a ś c i w e r o z u m i e n i e p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . D o c z e s n e ż y c i e k a ż d e g o c z ł o w i e k a m a s w o j e n i e p o w t a r z a l n e z n a c z e n i e d l a ż y c i a w i e c z n e g o . D o b r o i z ł o w y c i s k a n a j e g o o b l i c z u n i e z a t a r t e z n a m i ę . B ó g w i e n a j l e p i e j , j a k u c z c i ć d o b r o w y p r o m i e n i o w a n e z l u d z k i e g o s e r c a : „ A jeś l i k t o ś M i s ł u ż y , u c z c i g o m ó j O j c i e c " ( J 12,26). N i e n a l e ż y p u s z c z a ć w o d z y z i e m s k i e j w y o b r a ź -

104

n i . Ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieica nie zdołało pojąć, jak wielkie rzeczy przygotował Bóg tym, którzy Go miłują ( 1 K o r 2,9). D o k o n a n e z ł o m u s i p o z o s t a ć o s k a r ż e n i e m i p o t ę p i e n i e m d l a t e g o , k t ó r y jej u c z y n i ł . T o o s o b i s t e s a m o o s k a r ż e n i e j e s t j e d n a k n i e d o p o r ó w n a n i a z o g r o m e m d o ś w i a d c z e n i a p i ę k n a i b l i s k o ś c i B o g a : „ A jeś l i n a s z e s e r c e o s k a r ż a n a s , t o B ó g j e s t w i ę k s z y o d n a s z e g o s e r c a " ( 1 J 3 , 2 0 ) .

4 . Z B A W I E N I E I P O T Ę P I E N I E - I N T E R I O R Y Z A C J A P O D Z I A Ł U

N a z i e m i n i k t n i e j e s t w s t a n i e o c e n i ć s i e b i e i s w e g o ż y c i a w c a ł e j p r a w d z i e i s z c z e r o ś c i . N i e m o ż e u c z y n i ć t e g o ż a d e n l u d z k i t r y b u n a ł . S t a n i e s ię t o d o p i e r o m o ż l i w e w o s t a t e c z n e j p r z e j r z y s t o ś c i B o ż e g o s ą d u , n a k t ó r y m S ę d z i a j e s t r ó w n o c z e ś n i e O b r o ń c ą i M i ł o ś n i k i e m l u d z i -Philânthropos\ J e s t to s ą d , k t ó r y j u ż s ię r o z p o c z ą ł ( z o b . J 12,31).

a . O d p ł a t a c z y p r z e b a c z e n i e ?

M o d e l o d p ł a t y j e s t g ł ę b o k o z a k o r z e n i o n y w m e n t a l n o ś c i r e l i g i j n e j o r a z w m y ś l e n i u t e o l o g i c z n y m . O d p o w i a d a z p e w n o ś c i ą l u d z k i e j p o t r z e b i e w y j a ś n i a n i a i u z a s a d n i a n i a . W y d a j e s ię j e d n a k , i ż n i e d a s i ę g o p o g o d z i ć z b a r d z i e j p o d s t a w o w ą p r a w d ą o B o ż y m p r z e b a c z e n i u i o c a l e n i u . B ó g p o k a z a ł w C h r y s t u s i e n a j l e p i e j , ż e p o t r a f i p r z e r w a ć ł a ń c u c h z ł a -p r z e b a c z a j ą c i t w o r z ą c n o w y ł a ń c u c h z b a w i e n i a . W J e z u s i e C h r y s t u s i e o b j a w i a s ię n o w e o b l i c z e B o g a . P r z e b a c z e n i e p r z e z w y c i ę ż a p r z e s z ł o ś ć i o t w i e r a d r o g ę d o p r z e m i a n y . T w o r z y n o w e m o ż l i w o ś c i i n o w e r e l a c j e o s o b o w e .

J u ż w s t a r o t e s t a m e n t a l n e j w i z j i m e s j a ń s k i e j p r z y s z ł o ś c i ś w i a t a s ą d B o ż y n a d a j e n o w y s e n s s p r a w i e d l i w o ś c i i o d p ł a c i e . S p r a w i e d l i w o ś ć B o g a n i e j e s t j e d y n i e r o z d z i e l e n i e m n a g r ó d i k a r . S t a r o t e s t a m e n t a l n a e s c h a t o l o g i a d a l e k a j e s t t u o d l u d o w y c h w y o b r a ż e ń o o s t a t e c z n e j o d p ł a c i e . S p r a w i e d l i w o ś ć B o g a t w o r z y z b a w i e n i e d l a l u d z i . J e s t J e g o z b a w c z y m c z y n e m . O b j a w i e n i e s i ę s p r a w i e d l i w o ś c i j e s t r ó w n o z n a c z n e z e z b a w i e n i e m ( z o b . P s 97) i o b j a w i e n i e m s ię k r ó l e s t w a p o w s z e c h n e g o p o k o j u (Iz 40, 1 0 - 1 1 ; 65,17 i 25). Z a p ł a t a B o g a j e s t z d u m i e w a j ą c a . O n s a m s t a j e s ię „ n a p r a w c ą w y ł o m ó w , o d n o w i c i e l e m r u m o w i s k " (Iz 58,12). „ R ę k a J a h w e n i e j e s t t a k k r ó t k a , ż e b y n i e m o g ł a o c a l i ć " (Iz 59,1). O n s t w a r z a „ n o w e n i e b i o s a i n o w ą z i e m i ę " (Iz 65,17), g d z i e n i e u s ł y s z y s ię j u ż „ o d g ł o s ó w p ł a c z u n i k r z y k u n a r z e k a n i a " (Iz 65,19), g d z i e „ w i l k i b a r a n e k p a ś ć s ię b ę d ą r a z e m , l e w t e ż b ę d z i e j a d a ł s ł o m ę j a k w ó ł " ; g d z i e „ z ł a c z y n i ć n i e b ę d ą " (Iz 65,25). R z e c z g o d n a u w a g i : h e b r a j s k i e s ł o w a p r z e k ł a d a n e z a z w y c z a j j a k o „ z a p ł a t a " ( o d p ł a t a ) i „ z a p ł a c i ć " m a j ą w s w y m r d z e n i u t e s a m e s p ó ł g ł o s k i c o s ł o w o szałom. T o o s t a t n i e o z n a c z a

105

w s z e c h o g a r n i a j ą c e o w o c e d z i e ł a z b a w i e n i a , o c a l e n i a , n a p r a w y , u z d r o w i e n i a , s c a l e n i a , p o j e d n a n i a , w e j ś c i a d o Z i e m i O b i e c a n e j , d o t ą d n i e d o s t ę p n e j d l a l u d z k i e g o d o ś w i a d c z e n i a . K i e d y B ó g o d p ł a c a - o c a l a i z b a w i a , d o p r o w a d z a z p o w r o t e m d o p r z y n o s z ą c e g o s z c z ę ś c i e ł a d u , p r z y w r a c a s p r a w i e d l i w o ś ć i p e ł n i ę p o k o j u . O t o p r a w d z i w y szaloml

W o c z e k i w a n i u p r z y s z ł o ś c i p r o r o c y i m ę d r c y i z r a e l s c y p o d z i e l a l i a p o k a l i p t y c z n e p o g l ą d y , s z e r o k o w ó w c z a s r o z p o w s z e c h n i o n e r ó w n i e ż w i n n y c h k u l t u r a c h (wiz ja s ą d u o s t a t e c z n e g o , w y r o k u n a g r a d z a j ą c e g o i p o t ę p i a j ą c e g o ) . S p e c y f i c z n y m r y s e m e s c h a t o l o g i i ż y d o w s k i e j j e s t j e d n a k s p o s ó b r o z u m i e n i a B o ż e g o s ą d u i B o ż e j o d p ł a t y w jej z w i ą z k u z e s p r a w i e d l i w o ś c i ą , p r z y w r ó c e n i e m p e ł n e g o p r z y m i e r z a m i ę d z y B o g i e m a c z ł o w i e k i e m , u s t a n o w i e n i e m p o k o j u m i ę d z y l u d ź m i , k t ó r z y p o s t ę p o w a l i z e s o b ą j a k w i l k i i o w c e 6 0 .

Ś l a d y p ó ź n o ż y d o w s k i e j a p o k a l i p t y k i w i d o c z n e s ą w e s c h a t o l o g i c z n e j n a u c e J e z u s a i j e g o w s p ó ł c z e s n y c h . W t r a d y c j i a p o k a l i p t y c z n e j d o m i n u j e m y ś l o p r z y s z ł y m s ą d z i e , n a k t ó r y m B ó g d e f i n i t y w n i e n a g r o d z i l u b u k a r z e p o s t ę p o w a n i e c z ł o w i e k a . W i z j a t a m i a ł a p o b u d z i ć d o d o b r e g o p o s t ę p o w a n i a . M y ś l ż y d o w s k a w s p ó ł c z e s n a J e z u s o w i z n a ł a z r e s z t ą n i e t y l k o i d e ę s p r a w i e d l i w e j o d p ł a t y . M ó w i ł a r ó w n i e ż o m i ł o s i e r d z i u B o g a , k t ó r y w p r z y s z ł o ś c i n a g r o d z i m i ł o s i e r d z i e l u d z i . W s u m i e j e d n a k m i ł o s i e r d z i e o d g r y w a ł o r o l ę p o d p o r z ą d k o w a n ą w z g l ę d e m d o m i n u j ą c e j i d e i s p r a w i e d l i w o ś c i .

S ą j e d n a k n o w e a k c e n t y , k t ó r e n a u c e i p o s t a w i e J e z u s a n a d a j ą c h a r a k t e r z g o ł a w y j ą t k o w y . O d w r a c a O n r o z p o w s z e c h n i o n e w y o b r a ż e n i a 0 B o g u o r a z j e g o r e l a c j i d o c z ł o w i e k a . B ó g n i e j e s t s ę d z i ą w y d a j ą c y m s w e w y r o k i w e d ł u g z a s a d y p r o p o r c j o n a l n e j o d p ł a t y . J e s t n a d e w s z y s t k o B o g i e m m i ł o ś c i , z m i ł o w a n i a i ł a s k i , B o g i e m w z y w a j ą c y m d o n a w r ó c e n i a 1 p r z e m i a n y , u w r a ż l i w i a j ą c y m n a s y t u a c j ę i p o t r z e b y d r u g i e g o c z ł o w i e k a . M i ł o ś ć d o c z ł o w i e k a c z y n i n o r m ą p o s t ę p o w a n i a i o s ą d u w a r t o ś c i ż y c i a .

A n i w E w a n g e l i a c h , a n i w l i s t a c h a p o s t o l s k i c h n i e d o s t r z e ż e m y r a d y k a l n e g o z e r w a n i a z p r z y j ę t y m i w ó w c z a s w z o r c a m i m y ś l e n i a w k a t e g o r i a c h o d p ł a t y . J e z u s p o d e j m u j e m y ś l o s ą d z i e o s t a t e c z n y m i p o d z i a l e l u d z i , a l e i t u n a c i s k s p o c z y w a n a p o t r z e b i e n a w r ó c e n i a i w r a ż l i w o ś c i n a d r u g i e g o c z ł o w i e k a ( M t 25). N a c z o ł o w y s u w a s ię k o n i e c z n o ś ć p o d j ę c i a o s o b i s t e j r a d y k a l n e j d e c y z j i o p o w i e d z e n i a s ię z a d o b r e m i s p r a w i e d l i w o ś c i ą ( z o b . M t 5,6-10). P r z e b a c z e n i e p r z e ł a m u j e ł a ń c u c h w i n y i c i e r p i e n i a ( M t 5,23-25.39. 4 3 - 4 8 ; 6,12), a t w o r z y ł a ń c u c h z b a w i e n i a i n o w e j w s p ó l n o t y z b a w i o n y c h . P r a w o o d p ł a t y s t a j e s ię w ó w c z a s z b ę d n e . Ś w . P a w e ł m ó w i o B o g u j a k o s p r a w i e d l i w y m S ę d z i m , k t ó r y o d d a j e c z ł o w i e k o w i w e d l e j e g o u c z y n k ó w . W j e g o n a u c e w i d a ć j e s z c z e ś l a d y r a b i n i s -t y c z n e j t e o d y c e i , u s p r a w i e d l i w i a j ą c e j B o g a w o b l i c z u z ł a i c i e r p i e n i a i s t n i e j ą c e g o w ś w i e c i e . W s k a z u j e n a z w i ą z e k w i n y p i e r w s z e g o c z ł o w i e k a z e ś m i e r c i ą (Rz 5,12.15.17). W ś m i e r c i w i d z i w r ę c z „ z a p ł a t ę z a g r z e c h " (Rz 6,23) - z g o d n i e z p r z y j ę t y m w ó w c z a s p o g l ą d e m . P r a w d z i w e novum

106

u j a w n i a s ię d o p i e r o w j e g o n a u c e o B o ż e j s p r a w i e d l i w o ś c i z b a w i a j ą c e j c z ł o w i e k a (Rz 3,21-4,25), a n i e k a r z ą c e j g o . P o s t ę p o w a n i e B o g a u j a w n i a s ię w ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i u J e z u s a (Rz 4,25; 8,24). P o w s t a j e n o w e c z ł o w i e c z e ń s t w o . W p o s ł u s z e ń s t w i e n o w e g o C z ł o w i e k a ( F l p 2,8) b i e r z e s w ó j p o c z ą t e k n o w y ł a ń c u c h w s z e c h o g a r n i a j ą c e g o z b a w i e n i a (Rz 1 1 , 3 2 - 3 6 ! ) . O d s u n i ę t e z o s t a j e p r a w o o d p ł a t y n a r z e c z p r z e o b f i t e j ł a s k i (zob . R z 5,15.17.20) z b a w i e n i a i n o w e g o s t w o r z e n i a .

b . O d d z i e l e n i e c z y i n t e r i o r y z a c j a ?

P r ó b y p r z e d s t a w i a n i a s ą d u o s t a t e c z n e g o w t r a d y c j i z a c h o d n i e j s z ł y z d e c y d o w a n i e p o l i n i i m a k s y m a l n e g o o d d z i e l e n i a i d y s t a n s u m i ę d z y o s t a t e c z n y m s t a n e m z b a w i e n i a i s t a n e m p o t ę p i e n i a . T a k r ó w n i e ż w y o b r a ż a l i g o s o b i e M i c h e l a n g e l o i J . M e m l i n g 6 1 . T r a d y c j a w s c h o d n i a n a t o m i a s t u k a z u j e b e z p o ś r e d n i ą b l i s k o ś ć , a n a w e t p r z e n i k a n i e s ię n i e b a i p i e k ł a . I k o n a s ą d u o s t a t e c z n e g o s t r e s z c z a c a ł ą e k o n o m i ę z b a w i e n i a w jej w y m i a r z e c z a s o w y m i p r z e s t r z e n n y m . D o b r o i z ł o p o j a w i a j ą s ię w n i e j w b e z p o ś r e d n i m s ą s i e d z t w i e . T e m a t y c z n y m z w o r n i k i e m c a ł o ś c i k o m p o z y c j i i k o n o g r a f i c z n e j j e s t D e e s i s , u k a z u j ą c a C h r y s t u s a n a t r o n i e , a o b o k N i e g o w g e ś c i e w s t a w i e n n i c t w a - p o p r a w e j s t r o n i e M a t k ę Bożą, p o l e w e j z a ś J a n a C h r z c i c i e l a . G ó r n a c z ę ś ć i k o n y j e s t s y n t e z ą r z e c z y w i s t o ś c i B o s k i e j , a n i e l s k i e j i l u d z k i e j j u ż z b a w i o n e j . U d o ł u , p o m i ę d z y p r z e s t r z e n i ą n i e b a i p i e k ł a , n i e j a k o n a s a m e j g r a n i c y c z a s u , p o j a w i a s i ę t a j e m n i c z a p o s t a ć n a g i e g o c z ł o w i e k a p r z y w i ą z a n e g o d o k o l u m n y , p r z y p o m i n a j ą c e j s ł u p g r a n i c z n y l u b k o l u m n ę b i c z o w a n i a C h r y s t u s a . N a p i s o b o k te j p o s t a c i g ł o s i : „ b y ł r o z p u s t n i k i e m , w i ę c n i e m o ż e b y ć z b a w i o n y , b y ł m i ł o s i e r n y , w i ę c n i e m o ż e b y ć p o t ę p i o n y " . J . N o w o s i e l s k i s ł u s z n i e u w a ż a t ę n i e p o z o r n ą i t r u d n ą d o z a u w a ż e n i a p o s t a ć z a j e d e n z „ n a j g ł ę b s z y c h i n a j b a r d z i e j t a j e m n i c z y c h w ą t k ó w i k o n o g r a f i c z n y c h s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j " 6 2 . W e d ł u g P . F l o r e n s k i e g o , „ c z ł o w i e k t e n j e s t u o s o b i e n i e m t y p u p o g r a n i c z n e g o , p r z e c i ę t n e g o . T a k i c h j e s t w i ę k s z o ś ć n a ś w i e c i e . W r ó w n e j m i e r z e j e s t m u o b c a n i e b i e s k a g ł ę b i a i s z a t a ń s k a o t c h ł a ń . N i e w i a d o m o , c o z n i m z r o b i ć i j a k g o o s ą d z i ć , w i ę c m a l a r z i k o n u s t a w i ł g o p o ś r o d k u i p r z y w i ą z a ł d o g r a n i c z n e g o s ł u p a " 6 3 .

P o s t a ć t a s t a j e s ię e g z y s t e n c j a l n y m w y o b r a ż e n i e m r ó w n o c z e s n o ś c i p o r z ą d k u d o b r a i p o r z ą d k u z ł a , b l i s k o ś c i n i e b a i p i e k ł a . P o j a w i a s ię o n a n a g r a n i c y m i ę d z y d w i e m a p r z e s t r z e n i a m i w y o b r a ż a j ą c y m i z b a w i e n i e i p o t ę p i e n i e . J e s t s y m b o l e m n i e z d e c y d o w a n i a , n i e o k r e ś l o n o ś c i , w e w n ę t r z n e g o n i e ł a d u i r o z d a r c i a . P o s t a ć t a t r w a n i e j a k o w o c z e k i w a n i u n a o s t a t e c z n e r o z s t r z y g n i ę c i e s w y c h l o s ó w i o d n a l e z i e n i e w ł a ś c i w e j p r z e s t r z e n i . P o s t a ć m i ł o s i e r n e g o r o z p u s t n i k a w p r o w a d z a w r z e c z y w i s t o ś ć e s c h a t y c z n ą t a j e m n i c z y w y m i a r c z a s u i o c z e k i w a n i a , m o m e n t o d r o c z e n i a i z a w i e s z e n i a . Ł ą c z y w s o b i e w i e c z n o ś ć i c z a s . P o r z ą d e k e s c h a t o l o g i c z n y s t y k a s ię z p o r z ą d k i e m c h r o n o l o g i c z n y m . W t e n s p o s ó b s t a j e s ię o n a

107

s y m b o l e m w s p ó ł i s t n i e n i a w i e c z n o ś c i i c z a s u . W i e c z n o ś ć n i e w y k l u c z a z a t e m w y m i a r u c z a s o w e g o a n i m o ż l i w o ś c i p r z e m i a n y i o s t a t e c z n e g o r o z s t r z y g n i ę c i a , p o d o b n i e j a k l u d z k a e g z y s t e n c j a w c z a s i e p r z e n i k n i ę t a j e s t w i e c z n o ś c i ą i n i ą n a z n a c z o n a . E s c h a t y c z n e s p e ł n i e n i e j e s t p r o c e s e m d o j r z e w a n i a i p r z e m i a n y .

S y m b o l i c z n a p r z y p o w i e ś ć J e z u s a o s ą d z i e o s t a t e c z n y m m ó w i o o s t a t e c z n y m o d d z i e l e n i u „ b ł o g o s ł a w i o n y c h " o d „ p r z e k l ę t y c h " ( M t 25,34.41) . W d r a m a t y c z n y s p o s ó b a p e l u j e d o n a w r ó c e n i a i z m i a n y s t o s u n k u d o l u d z i . T a k a j e s t jej p o d s t a w o w a i n t e n c j a . M i a r ą i p r o b l e m e m s ą d u j e s t s t o s u n e k c z ł o w i e k a d o d r u g i c h , i ó r y m i O n s ię u t o ż s a m i a : „ M n i e u c z y n i l i ś c i e " , „ M n i e n i e u c z y n i l i ś c j M t 25,40.45) . P r z y p o w i e ś ć m ó w i , i ż S y n C z ł o w i e c z y „ o d d z i e l i j e d n j c h l u d z i o d d r u g i c h , j a k p a s t e r z o d d z i e l a o w c e o d k o z ł ó w " ( M t 25,32). D o c h o d z i m y d o s a m e g o s e d n a e s c h a t o l o g i c z n e g o s y m b o l i z m u J e z u s a . W y d a j e s ię, ż e n a w i ą z u j e O n d o p o w s z e c h n e g o p r z e ś w i a d c z e n i a , w e d ł u g k t ó r e g o o w c a j e s t s y m b o l e m d o b r o c i , ł a g o d n o ś c i i n i e w i n n o ś c i . P r a w e m p r z e c i w i e ń s t w a c z y n i k o z ł a s y m b o l e m z ł o ś c i i n i e w r a ż l i w o ś c i . B ł o g o s ł a w i d o b r o ć , p o t ę p i a z ł o ś ć i n i e -w r a ż l i w o ś ć n a p o t r z e b y b l i ź n i c h . O d r z u c a z ł e c z y n y ( „ I d ź c i e p r e c z o d e M n i e " ) , a l e o c a l a w i n o w a j c ę , g d y ż v jego ż y c i u b y ł o t a k ż e d o b r o . N i e m a c z ł o w i e k a , k t ó r y b y ł b y c z y s t y n , u c i e l e ś n i e n i e m z ł a i k t ó r y n i e u c z y n i ł b y w s w o i m ż y c i u n i c z e g o d o b r e g o . N i e m a r ó w n i e ż t a k i c h , k t ó r z y b y l i b y u c i e l e ś n i e n i e m s a m e g o d o b r a , b e z d o m i e s z k i z ł a i n i e d o s k o n a ł o ś c i . W s z y s c y j e s t e ś m y g r z e s z n y m i l u d ź m i , p o t r z e b u j ą c y m i w m n i e j s z y m l u b w i ę k s z y m s t o p n i u B o ż e g o z m i ł o w a n i a i p r z e b a c z e n i a . P r z y p o m i n a o t y m M o d l i t w a P a ń s k a : „ I o d p u ś ć n a m n a s z e w i n y , j a k i m y o d p u s z c z a m y n a s z y m w i n o w a j c o m " , m o d l i t w a l u d z i , k t ó r y m w i e l e p r z e b a c z o n o i k t ó r z y p r z e b a c z a j ą s o b i e w z a j e m n i e . I s t o t n e z n a c z e n i e m a w o c z a c h B o g a p o d s t a w o w a o r i e n t a c j a ż y c i a c z ł o w i e k a , o p c j a f u n d a m e n t a l n a z a d o b r e m i p r a w d ą , z a B o g i e m i l u d ź m i . E s c h a t o l o g i c z n e o d d z i e l e n i e d o b r a i z ł a d o t y c z y k a ż d e g o p o s z c z e g ó l n e g o c z ł o w i e k a , j ego „ p r a w e j " i „ l e w e j " s t r o n y . D o b r o j e s t b ł o g o s ł a w i o n e , z ł o p o t ę p i o n e .

P o d z i a ł n a z b a w i o n y c h i p o t ę p i o n y c h n i e p r z e b i e g a z a t e m m i ę d z y d w i e m a r ó ż n y m i k a t e g o r i a m i l u d z i , l e c z w e w n ą t r z k a ż d e j o s o b y l u d z k i e j . C h o d z i o d w a w y m i a r y t e g o s a m e g o i s t n i e n i a l u d z k i e g o , w k t ó r y m d o b r o i z ł o n i e u s t a n n i e p r z e p l a t a j ą s ię z e s o b ą ( z o b . M t 13,24-30). C h r y s t u s j a k o S ę d z i a i O b r o ń c a c z ł o w i e k a o d d z i e l a g r z e c h o d g r z e s z ą c e g o . T e g o r o d z a j u i n t e r p r e t a c j a j e s t p r z y j m o w a n a w ś r ó d t e o l o g ó w r ó ż n y c h w y z n a ń c h r z e ś c i j a ń s k i c h , n i e t y l k o p r a w o s ł a w n y c h (P. F l o r e ń s k i , S . B u l g a k o v , P . E v d o k i m o v , J . K l i n g e r ) , a l e r ó w n i e ż p r o t e s t a n c k i c h (P . T i l l i c h ) , a n g l i k a ń s k i c h ( J . H . L e c k i e ) i k a t o l i c k i c h (E. D e a k , H . U . v o n B a l t h a s a r ) 6 4 .

Z ł e c z y n y i i c h n e g a t y w n e s k u t k i r o z p a t r y w a n e s a m e w s o b i e s ą b e z p r z e c z n i e n i e d o p o g o d z e n i a z o b e c n o ś c i ą B o g a i J e g o ś w i a t a . J a k o t a k i e p o z o s t a j ą n a z a w s z e „ p r z e k l ę t e " i „ p o t ę p i o n e " . P y t a n i e w t y m , czy

108

i s t n i e j ą o n e w o g ó l e n a d a l w s w e j n e g a t y w n o ś c i . I c h s k u t k i t r w a j ą j e d y n i e w o s o b i e , k t ó r a c z y n i ą c z ł o w y r z ą d z i ł a k r z y w d ę s a m e j s o b i e i i n n y m . N i e m o ż n a w y k l u c z y ć m o ż l i w o ś c i , ż e B ó g p o t ę p i a z ł o i z ł e c z y n y , a l e o k a z u j e z m i ł o w a n i e g r z e s z n e m u s p r a w c y c z y n u , p r z e m i e n i a g o s w ą ł a s k ą o d w e w n ą t r z i z b a w i a . G r z e c h s t w o r z e n i a s t a j e s i ę „ n i e u ż y t e c z n ą r e s z t ą " 6 5 , s k a z a n ą n a p o t ę p i e n i e i o d r z u c e n i e . T u o d n a j d u j e m y g ł ę b s z y s e n s b i b l i j n e g o t e r m i n u gehenna n a o z n a c z e n i e e s c h a t o l o g i c z n e g o m i e j s c a k a r y ( w d o l i n i e H i n n o m n i e u s t a n n i e s p a l a n o w s z y s t k i e ś m i e c i i o d p a d k i ) . G r z e c h m u s i z a t r a c i ć s ię w c i e m n o ś c i i w o g n i u . J e s t j e d y n i e o d p a d k i e m d z i e j ó w c z ł o w i e k a z B o g i e m 6 6 . W s z y s t k o , c o p o n o w n i e c z y n i ś w i a t c h a o s e m , m u s i b y ć s p a l o n e n a z a w s z e 6 7 . N o w y ś w i a t p o w s t a j e m o c ą B o g a z c h a o s u , w k t ó r y ś w i a t s t a r y z o s t a ł w t r ą c o n y m n o g o ś c i ą s w o i c h g r z e c h ó w .

U . H . v o n B a l t h a s a r u t r z y m u j e , i ż P i s m o św. p o z w a l a m o ż l i w y c z y n a w e t r z e c z y w i s t y p o d w ó j n y r e z u l t a t s ą d u s t a w i a ć o b o k p e r s p e k t y w p o w s z e c h n e g o p o j e d n a n i a , n i e g o d z ą c o b u t y c h m o ż l i w o ś c i a n i n i e p o d p o r z ą d k o w u j ą c . W y p o w i e d z i o s ą d z i e n i e o b a l a j ą p o d s t a w n a d z i e i n a z b a w i e n i e w s z y s t k i c h 6 8 . B o s k i o s ą d l u d z k i c h d z i e j ó w m o ż e r z e c z y w i ś c i e k o ń c z y ć s ię p o d w ó j n y m r o z w i ą z a n i e m : w y r o k i e m z b a w i e n i a l u b p o t ę p i e n i a . N a d z i e j a c z e r p a n a z i n n y c h w y p o w i e d z i P i s m a m ó w i , ż e n i e j e s t t o j e s z c z e r z e c z y w i s t o ś ć o s t a t e c z n a . D r o g i B o g a d o s t w o r z e n i a n i e k o ń c z ą s ię w r a z z s ą d e m . P o d w ó j n y o s ą d d z i e j ó w n i e j e s t u w i e ń c z e n i e m d u a l i z m u d o b r a i z ł a . D o t y c z y o n l o s u k a ż d e g o p o s z c z e g ó l n e g o c z ł o w i e k a . P o t ę p i o n e z o s t a j e t o , c o w n i m z a s ł u g u j e n a p o t ę p i e n i e , o c a l o n e n a z a w s z e t o , co z i s t o t y s w e j j e s t t r w a l e , d o b r e i n i e p r z e m i j a j ą c e . W p e r s p e k t y w i e n a d z i e i o s t a t e c z n y w y n i k l u d z k i c h d z i e j ó w m o ż e b y ć t y l k o j e d e n : p o w s z e c h n e z b a w i e n i e i p o j e d n a n i e , „ a b y B ó g b y ł w s z y s t k i m w e w s z y s t k i m " ( 1 K o r 15,28).

c. Mihi quoque spem dedisti

W ś w i e t l e d o t y c h c z a s o w y c h r e f l e k s j i s a m o p o j ę c i e s ą d u u l e g a i n t e r i o r y z a c j i . S ą d n i e j e s t o d d z i e l e n i e m l u d z i ; d o k o n u j e s ię w e w n ą t r z k a ż d e j o s o b y . Ś w i a d o m o ś ć s z c z ę ś c i a i c i e r p i e n i a m o ż e i s t n i e ć r ó w n o c z e ś n i e w t y m s a m y m c z ł o w i e k u , n i e j a k o w r ó ż n y c h w a r s t w a c h j ego j e s t e s t w a . N i e b o i p i e k ł o n i e s ą s t a n a m i a b s o l u t n i e w y k l u c z a j ą c y m i s ię i o d d z i e l o n y m i od s i e b i e .

P r z y j ę c i e w y r o k u C h r y s t u s a j e s t d l a c z ł o w i e k a w y b a w i e n i e m , k t ó r e d a j e m u p o z n a ć w s z y s t k o , c o w j e g o i s t n i e n i u b y ł o n i e a u t e n t y c z n e i z a f a ł s z o w a n e . O d p r a w d z i w e j j a ź n i c z ł o w i e k a j a k o o b r a z u B o ż e g o m o c D u c h a Ś w i ę t e g o p o t r a f i o d d z i e l i ć w s z y s t k o t o , c o n o s i ś l a d y g r z e c h u , e g o i z m u i z a m k n i ę c i a w s o b i e s a m y m . S ą d o s t a t e c z n y p o l e g a n a t y m , ż e c z ł o w i e k w i d z i i o s ą d z a s i e b i e w p r a w d z i e w i e c z n o ś c i , w ś w i e t l e B o ż e g o z a m y s ł u s t w ó r c z e g o , a z a t e m w s a m y m B o g u j a k o s w o i m o d w i e c z n y m

109

w z o r c u . S ą d C h r y s t u s a j e s t s ą d e m m i ł o ś c i i p r a w d y - s ą d e m D u c h a Ś w i ę t e g o . „ D u c h a P r a w d y " ( J 14,17). Ś w i a t ł o ś ć B o ż a p r z e n i k a t a j n i k i l u d z k i e g o w n ę t r z a u k a z u j ą c r o z d ź w i ę k m i ę d z y B o ż y m w e z w a n i e m a j e g o u r z e c z y w i s t n i e n i e m ; o d s ł a n i a p u s t k ę s e r c a i o s ą d z a c z ł o w i e k a w e d ł u g j e g o m i ł o ś c i . T a j e m n i c a s ą d u j e s t w i e l k ą t a j e m n i c ą m ą d r o ś c i B o g a , w k t ó r e j z b i e g a j ą s ię j e g o s p r a w i e d l i w o ś ć i m i ł o s i e r d z i e .

P r z e d m i o t e m s ą d u j e s t n i e t y l k o o s t a t n i a c h w i l a ś m i e r c i , a l e c a ł e ż y c i e c z ł o w i e k a . K a ż d y z n a j d z i e w s w y m ż y c i u coś g o d n e g o p o t ę p i e n i a . N i k t n i e m o ż e m i e ć a b s o l u t n e j p e w n o ś c i z b a w i e n i a . S t ą d s a m a m y ś l 0 s ą d z i e p r z e j m u j e l ę k i e m - w o b l i c z u t y l u z a ł a m a ń , u p a d k ó w , u c i e c z e k , n i e d o s t a t k ó w d u c h o w y c h , a c o w i ę c e j , m o ż e t a k ż e n i j a k o ś c i , l e t n i o ś c i 1 ż y c i a b e z o b l i c z a . P o z o s t a j e g r z e s z n e m u c z ł o w i e k o w i j e d y n i e u f n o ś ć w m i ł o s i e r d z i e d o b r e g o B o g a , k t ó r y j e s t „ w i ę k s z y o d n a s z e g o s e r c a i z n a w s z y s t k o " ( 1 J 3,20). O s t a t e c z n y m s w o i m l o s e m n i k t z l u d z i r o z p o r z ą d z a ć n i e m o ż e . O c a l e n i e p r z y c h o d z i j a k o d a r n a j w i ę k s z y . N i e z w y k l e o d w a ż n e s ą s ł o w a ś w . A m b r o ż e g o : „ T e n s a m c z ł o w i e k c z ę ś c o w o z b a w i a s ię, a c z ę ś c i o w o p o t ę p i a " (Idem homo et salvatur ex parte, et condemnatur ex parte)69. S t a j e m y p r z e d p a r a d o k s e m r ó w n o c z e s n e g o z b a w i e n i a i p o t ę p i e n i a . S ą d n i e p o l e g a n a o d d z i e l e n i u l u d z i , l e c z d o b r a i z ł a w te j s a m e j o s o b i e . T a k j a k n i e m a t a k i e g o c z ł o w i e k a , w k t ó r e g o ż y c i u b y ł o b y j e d y n i e s a m o c z y s t e d o b r o , t a k n i e m a r ó w n i e ż t a k i e g o , u k t ó r e g o n i e m o ż n a b y o d n a l e ź ć p r z y n a j m n i e j j a k i c h ś o k r u c h ó w i ś l a d ó w d o b r a . D o b r o m a m o c o c a l a j ą c ą . R ó w n o c z e s n o ś ć o c a l e n i a i p o t ę p i e n i a w t y m s a m y m c z ł o w i e k u n i e j e s t s p r a w ą i l o ś c i o w e g o w y w a ż e n i a ( o b r a z w a g i j e s t w t y m w z g l ę d z i e m y l ą c y ) . P r z e d o b l i c z e m S ę d z i e g o i Z b a w i c i e l a m i ł u j ą c e g o l u d z i m o c d o b r a j e s t n i e p o r ó w n a n i e w i ę k s z a n i ż m o c z ł a . N a w e t n a j m n i e j s z e d o b r o s t a j e s ię n a d z i e j ą o c a l e n i a .

C o o z n a c z a , ż e z b a w i e n i e i p o t ę p i e n i e m o g ą w s p ó ł i s t n i e ć w j e d n e j i t e j s a m e j o s o b i e ? P r z e d e w s z y s t k i m t o , ż e s z c z ę ś c i u p ł y n ą c e m u z p o z n a n i a B o g a , m i ł o ś c i i z j e d n o c z e n i a z N i m m o ż e t o w a r z y s z y ć s p r a w i a j ą c a b ó l ś w i a d o m o ś ć w s z y s t k i c h u p a d k ó w i w i n p o p e ł n i o n y c h z a ż y c i a . W i e c z n y s t a n z b a w i e n i a i s z c z ę ś c i a n i e w y k l u c z a p a m i ę c i o g o d n y c h p o t ę p i e n i a z ł y c h c z y n a c h . P a m i ę ć t a m o ż e j e s z c z e b a r d z i e j p o m n a ż a ć w d z i ę c z n o ś ć w o b e c B o g a i C h r y s t u s a z a d a r z b a w i e n i a o r a z w z m a g a ć p o c z u c i e s o l i d a r n o ś c i i w z a j e m n e j p r z y n a l e ż n o ś c i . D o t y c z y t o z a r ó w n o ś w i a d o m o ś c i w i n w ł a s n y c h , j a k i i n n y c h l u d z i , z k t ó r y m i n a s z e l o s y b y ł y w t a k i c z y i n n y s p o s ó b z w i ą z a n e . Z b a w i e n i m o g ą z a c h o w a ć w s o b i e c o ć z m ę k i p o t ę p i e n i a ( c i e r p i e n i a n i e n a l e ż y u t o ż s a m i a ć z e z ł e m ) , o d k t ó r e g o w y z w o l i ł a i c h m i ł o ś ć B o g a , p r z y j ę t a t w ó r c z y m w y s i ł k i e m d u c h a l u d z k i e g o . P a m i ę ć w i n i u p a d k ó w ł ą c z y s ię z r ó w n o c z e s n ą ś w i a d o m o ś c i ą B o ż e g o m i ł o s i e r d z i a . P r z e b a c z e n i e g r z e c h ó w n i e n i s z c z y p a m i ę c i o n i c h . T r u d n o p r z y p u ś c i ć , a b y ś w . P i o t r z d o ł a ł k i e d y k o l w i e k z a p o m n i e ć o s w o i m z a p a r c i u s i ę C h r y s t u s a ( t r a d y c j a g ł o s i , ż e p a m i ę ć o t y m z a c h o w a ł p r z e z c a ł e ż y c i e ) 7 0 . N i e j e s t o n w y j ą t k i e m w ś r ó d ś w i ę t y c h . Ł a s k a i m i ł o ś ć B o ż a .

110

m o ż e z ł a g o d z i ć g o r y c z t e g o w s p o m n i e n i a . Ż y c i e w i e c z n e j e s t n i e o g r a n i c z o n y m r o z w o j e m i t w ó r c z o ś c i ą , w z r a s t a n i e m „ z j a s n o ś c i w j a s n o ś ć " ( z o b . 2 K o r 3,18), a n i e b i e r n o ś c i ą , b e z r u c h e m i n i e z m i e n n o ś c i ą .

S ł o w a P i s m a ś w . o „ w i e c z n y m p o t ę p i e n i u " m o g ł y b y z a t e m o z n a c z a ć p a m i ę ć o g r z e c h a c h i b ł ę d n y c h d e c y z j a c h c a ł e g o ż y c i a d o c z e s n e g o , p a m i ę ć o u t r a c i e n i e d o n a p r a w i e n i a . Ś w i a d o m o ś ć w i n y , b ę d ą c w p e w n y m s e n s i e k a r ą i u t r a t ą , s t a n o w i r ó w n o c z e ś n i e e l e m e n t w s z e c h o g a r n i a j ą c e g o i d o m i n u j ą c e g o p o c z u c i a s z c z ę ś c i a w i e c z n e g o . Z o s t a j e t y l k o d o b r o . N i e m a w i e c z n e g o d u a l i z m u d o b r a i z ł a . N a d z i e j a z b a w i e n i a p o w s z e c h n e g o w s k a z u j e n a p e ł n y z a s i ę g z b a w c z e j t a j e m n i c y P a s c h y C h r y s t u s a .

S ą d e m c z ł o w i e k a j e s t K r z y ż C h r y s t u s a i J e g o s i ę g a j ą c e w w i e c z n o ś ć p r z e b a c z e n i e : „ O j c z e , p r z e b a c z i m , b o n i e w i e d z ą , c o c z y n i ą " ( Ł k 2 3 , 34). G r z e s z n y c z ł o w i e k m o ż e j e d y n i e u f a ć , i ż m o c ą p a s c h a l n e j o f i a r y C h r y s t u s a o d j ę t e z o s t a n i e o d e ń t o w s z y s t k o , c o j e s t g o d n e p o t ę p i e n i a j a k o n i e u ż y t e c z n a r e s z t a , k t ó r a m u s i b y ć s p a l o n a n a z a w s z e w o g n i u B o ż e j m i ł o ś c i m i ł o s i e r n e j i p r z e b a c z a j ą c e j . C h r z e ś c i j a ń s k a n a d z i e j a o d w a ż a s ię s i ę g a ć w t a j e m n i c ę s a m e g o B o g a , J e g o w s p ó ł c i e r p i e n i a i z b a w c z e g o t r u d u . Z b a w i e n i e j e s t d a r e m B o g a . J e g o o d k u p i e ń c z y t r u d n i e m o ż e b y ć d a r e m n y : Qui salvandos salvas gratis [...] Quaerens me sedisti lassus, redemisti crucem passus. Tantus labor non sit cassus. [...] Mihi quoque spem dedisti. Te z d u m i e w a j ą c e s ł o w a r o z b r z m i e w a j ą w ż a ł o b n e j s e k w e n c j i Dies irae. N a d z i e j a z b a w i e n i a n i e w y k l u c z a l ę k u i d r ż e n i a (zob . F l p 2,12). K t o w n i k n i e c a ł ą g ł ę b i ą d u c h a w t a j e m n i c ę C h r y s t u s o w e j P a s c h y , d l a n i e g o n i e j e s t t o n i g d y n a d z i e j a t a n i a i s e n t y m e n t a l n a , l e c z n a d z i e j a b a r d z o d r o g a , b o o k u p i o n a k r w i ą i ś m i e r c i ą C h r y s t u s a ; n a d z i e j a w y t r w a ł a i o d w a ż n a , n i e u d o l n i e n a ś l a d u j ą c a j e d y n i e o d w a g ę , w y t r w a ł o ś ć i n i e s k o ń c z o n e z a u f a n i e s a m e g o B o g a d o c z ł o w i e k a . W i e c z n e s z c z ę ś cie l u d z i j e s t t a k ż e J e g o s z c z ę ś c i e m i r a d o ś c i ą . Gloria enim Dei vivens homo11. C h w a ł ą B o g a j e s t c z ł o w i e k z b a w i o n y i ż y j ą c y z N i m n a w i e k i .

T a k a n a d z i e j a p r z e b i j a z e s ł ó w , k t ó r e F . D o s t o j e w s k i w k ł a d a w u s t a j e d n e j z n a j b a r d z i e j t r a g i c z n y c h , u w i k ł a n y c h w z ł o p o s t a c i Zbrodni i kary:

„ [ . . . j p o ż a ł u j e n a s T e n , k t ó r y u l i t o w a ł s ię n a d w s z y s t k i m i , k t ó r y w s z y s t k i c h i w s z y s t k o r o z u m i a ł , O n t e ż j e d e n j e s t s ę d z i ą . [...] I o s ą d z i w s z y s t k i c h s p r a w i e d l i w i e i p r z e b a c z y d o b r y m i z ł y m , w y n i o s ł y m i p o k o r n y m . . . [...] W ó w c z a s r z e k n ą m ą d r z y , r z e k n ą r o z t r o p n i : « P a n i e ! p r z e c z d o p u s z c z a s z t y c h oto?» A O n p o w i e : « D l a t e g o i c h d o p u s z c z a m , o m ą d r z y , d l a t e g o i c h d o p u s z c z a m , 0 r o z t r o p n i , ż e z n i c h ż a d e n n i e p o c z y t y w a ł s i e b i e n i g d y z a g o d n e g o t e j łask i . . .» I w y c i ą g n i e k u n a m p r a w i c ę swoją, a m y p r z y p a d n i e m y . . . 1 z a p ł a c z e m y . . . i w s z y s t k o z r o z u m i e m y ! W t e d y z r o z u m i e m y w s z y s t k o ! . . . i w s z y s c y z r o z u m i e j ą . . . " 7 2 .

111

1 Wyznanie wiary w zstąpienie Chrys tusa do piekieł s tanowi, zwłaszcza w tradycj i wschodnie j , właściwe miejsce teologiczne dla nadzie i zbawienia powszechnego. Zob. W. Hryniewicz, Chrystus, nasza Pascha, Lubl in 1982, s. 316-318; H.U. von Bal thasar , Eschatologie im Umriss w: tenże, Pneuma und Institution. Skizzen zur Theologie, Bd.4, Eins iedeln 1974, s. 407-408, 443-444; W. Maas, Gott und die Hölle, Studien zum Descensus Christi, Eins iedeln 1979, s. 167-256, 259 nn., 317-321; W. Breuning, Systematische Entfaltung der eschatilogischen Aussagen. MySal V, s. 850-860-861; tenże, Zur Lehre von der Apokatâstasis, Com 10:1981, s. 30-31.

2 Por. R.B. S loan Jr., The Favonrable Year of the Lord, A s t u d y of Jubi lary Theology in t h e Gospel of Luke, Aust in 1977.

3 The G r e e k N e w Testament , el. by K. Aland et ai., 3rd ed. S t u t t g a r t 1975, s. 248 ad locum.

4 J u ż niektórzy pietyści wyjaśniali, że słowa Chrystusa o n iewybacza lnym grzechu przec iwko D u c h o w i Ś w i ę t e m u bynajmniej n ie przeczą wierze w ostateczne po jednanie wszystkich z Bogiem. Słowo „wieczny" oznacza nieokreś lony, długi okres czasu. Piekielne k a r y nie kończą się przez przebaczenie („nie ma odpuszczenia") . Trzeba w pełni spłacić za grzechy i winy, aż do „ostatniego grosza" (Mt 5,26). Zniesienie kary i po jednanie byłyby z a t e m możl iwe dopiero po tego rodzaju „ s p ł a c e n i u " długu. Zob. F. G r o t h . Die Wiederbringung aller Dinge im Württembergischen Pietismus, Göt t ingen 1984, s. 149.

5 Zob. F. Mussner, Die Idee der Apokatâstasis in der Apostelgeschichte w.Lex tua veritas. Festschrif t H. J u n k e r , Trier 1961, s. 293-306.

6 Zob W. Michaelis, Versöhnung des Alls, Bern 1950, s. 21-22, 27-30. 7 Para le l i zm słów „dla N i e g o " (eis autón) całkowicie pomija Biblia

Tysiąclecia (A. Jankowski) , zubaża jąc p r z e k ł a d o b a r d z o i s totny wątek znaczeniowy: eis autón oznacza dosłownie „ku N i e m u " .

8 W sensie a k t y w n y m „homologia" oznacza s a m akt w y z n a w a n i a , zaś w sensie b i e r n y m - wyznanie, k tóre się składa . Zob. na ten t e m a t O. Cul lmann, Die ersten christlichen Glaubensbekenntnisse, Zür ich-Zol l ikon 1943, 19492.

9 Zob. E.F. Ströter , Das Evangelium Gottes von der Allversöhnung in Christus, Chemni tz 1915, s. 320-321; A. F ü n n i n g , Das feste prophetische Wort, Meiringen 1947, s. 323; H. S c h u m a c h e r , Das biblische Zeugnis von der Versöhnung des Alls, S t u t t g a r t 1959, s. 221.

10 Zob. W. Hryniewicz, Chrystus, nasza Pascha, s. 316-318. 11 Zob. H.J. Vogels, Christi Abstieg ins Totenreich und das Läuterungs

gericht an den Toten, F r e i b u r g i.Br. 1976. 1 2 Mel i ton z Sardes , Peri Pascha, 102. S C h 123,122; Hipol i t Rzymski, Trad.

apost. 4. SCh 11 bis, s. 50. 13 Zob. J.N.D.. Kelly, Altchristliche Glaubensbekenntnisse, Göt t ingen

1972, s. 375-377. Por. t akże mój a r t y k u ł : Zstąpienie do piekieł w tradycji wschodniej, RTK 26:1979, nr 3, s. 41-52.

14 Zob. H.U.von Bal thasar , Was dürfen wir hoffen?, Eins iedeln 1986, s. 18,19,21,24,36.

1 5 Zaskakujący wniosek wyciągnął s tąd rosyjski s tarzec, św. Ambroży (Aleksandr Michajlovië Grenkow), k a n o n i z o w a n y w 1988 r. Powołując się na św. D y m i t r a z Rostowa wyjaśnia p o s t ę p o w a n i e Chrystusa w następujący sposób: n a w e t wielcy święci są ty lko ludźmi; Chrystus wie, że mogą być skłonni

112

wysłać do piekła tych, którzy na to nie zasługują. Jes t w człowieku u k r y t e dobro, k t ó r e zna tylko Bóg. Ono czyni go godnym kró les twa niebieskiego, choć ludziom może w y d a w a ć się, że jest jedynie godny potępienia . Zauważymy, iż słowo ad (hades, szeol) ma u s tarca również drugie znaczenie : kró les two s z a t a n a , piekło. Wynika to z wiary, iż zstępując do piekieł, Chrys tus zwyciężył również piekło i sza tana . Zob. Sobranie pism blaźennyja pamiati optinskago starca ieroschimnika Amvrosija, t . l , K mirskim osobam, Moskwa 1906, s. 63.

1 6 Por. Ap 16,19; 17,1-18,24 oraz 21.2.10 („Miasto Święte - J e r u z a l e m N o w e " ) .

17 H.U.von Bal thasar , Was dürfen wir hoffen?, s. 109,112. 1 8 Tym samym podejmuje on i dopełnia apoka l ip tyczne wizje Izajasza,

Ezechiela, Danie la i Zachar iasza . 1 9 P r a w o s ł a w n y teolog, P. Florenski , w y p r o w a d z a ł etymologię rosyjskiego

słowa griech od réisti - rozwiązać, rozsypać, rozłączyć, rozproszyć. P r z y p o m i n a 0 tym, J. Klinger (O istocie prawosławia, W a r s z a w a 1983, s. 78,502).

2 0 Wymienić tu t r z e b a zwłaszcza Ireneusza, Orygenesa, Atanazego 1 Grzegorza z Nyssy. Szereg teks tów przy tacza J. Danié lou (L'être et le temps, chez Grégoire de Nysse, Leiden 1970, s. 186-204). Zob. wyżej III, 1.

21 Zob. M. Klinger, Tajemnica Kaina. Próba umiejscowienia Kaina w tradycji mesjańskiej w związku z nowotestamentalną rewolucją etyczną, Warszawa 1981, s. 103.

2 2 Orygenes (In Levit. hom. 7,2. SCh 286, 312) n a z w a ł siebie „ o s t a t n i m i najgorszym ze wszystkich grzeszników" (ultimus et neąuior omnium peccatorum). Wątek ten podejmuje l i turgia św. J a n a Chryzostoma w modl i twie przygotowawczej do komuni i , nawiązując wyraźnie do 1 Tm 1,15: „Chrys tus Jezus przyszedł na świat zbawić grzeszników, spośród k tórych ja jestem pierwszy".

23 Oda 1, t r o p a r i o n 7 i 9. O. Clément, Le chant des larmes. Essai sur le r e p e n t i r suivi de la t r a d u c t i o n du „poème sur le r epen t i r " p a r sa in t André de Crète, Par i s 1982, s. 112.113.

W tym kontekśc ie m o ż n a by p o n o w n i e przemyśleć hipotezę o ostatecznej decyzji człowieka w momencie śmierci. Wyrażająca się w niej nadzie ja zbawienia zna jdowałaby z a t e m również u z a s a d n i e n i e chrystologiczno-soter io-logiczne. Brak bezpośrednie j możliwości weryfikacji n ie czyni tej h ipotezy bezsensowną.

25 Zob. W . Hryniewicz, Chrystus, nasza Pascha, s. 402-412. Chrystologicz-no-soteriologicznych w ą t k ó w nie biorą wystarcza jąco pod u w a g ę krytycy n a dziei powszechnego zbawienia. J. Salij, (Prawda o upadku człowieka, „ Z n a k " 33:1981, nr 327, s. 1185-96) demaskuje „fałsz s e n t y m e n t a l n e g o m n i e m a n i a , że skoro miłosierdzie Boże jest n ieskończone, to p iekło musi być p u s t e " (s. 1193). Jego z d a n i e m „za m n i e m a n i e m t y m kryje się o b r a z Boga, a u t o r y t a r n e g o władcy, który zewnętrzną (sic!) decyzją swej woli rozporządza (!) s t w o r z o n y m i przez siebie osobami, jakby to były ty lko p r z e d m i o t y " (tamże). S twierdzenie to opiera na z a u w a ż o n y m już dawno, jak twierdzi , „intrygującym p o k r e w i e ń s t w i e sentymenta l i zmu z menta lnośc ią a u t o r y t a r n ą " . Nie znajdziemy w refleksjach Salija głębokiego n a m y s ł u n a d tajemnicą Krzyża. Zjawia się n a t o m i a s t p e w n a n a m i a s t k a refleksji chrystologicznej : „Gdyby Bóg rzeczywiście był taki , to Syn Boży zupełnie n i e p o t r z e b n i e przychodził na ten świat : wys tarczyłaby Jego

113

j edna z e w n ę t r z n a (!) decyzja i wszyscy - w d o d a t k u bez żadnej duchowej pracy - byl ibyśmy z b a w i e n i " (tamże). Nie tak iego Boga mają na myśli wszyscy ci, którzy żyją nadzieją powszechnego zbawienia. Nieskończone miłosierdzie Boże rzeczywiście zwraca się „ku osobom, nie ku p r z e d m i o t o m " . K t o skłonny byłby m n i e m a ć inaczej? „Ostrzeżenie przed potęp ieniem wiecznym u ś w i a d a m i a mi, że ja swoim złem mogę się z a m k n ą ć na nieskończone Miłos ierdzie" (tamże). Ostrzeżenie mówi o możliwości, k t ó r a zagraża mnie osobiście.

W p o d o b n y m k i e r u n k u zmierzają „ r o z u m o w e " wywody L. Kołakowskiego {Czy diabeł może być zbawiony? „ Z n a k " 33:1981, nr 327, s. 1174-84). Według niego, „sen o zbawieniu os ta tecznym jest rozpaczą p r z e b r a n ą w szaty nadziei , żądzą w ł a d z y (!) przystrojoną w togę sprawiedl iwości" (s. 1184).

26 Zob. W. Hryniewicz, Bóg cierpiący? Rozważania nad chrześcijańskim pojęciem Boga, CT 51:1981, nr 2, s. 5-24.

27 Zob. N. Bierdiajew, Smysł istorii. Opyt filosofii celoveëeskoj sud'by, P a r i s 19692, s. 55-75, zwł. 61 nn.

28 Zob. P. Evdokimov, L'amour fou de Dieu, P a r i s 1970, s. 34, 104; M. Bieler, Der Grund der Gelassenheit. Die Frage nach der Allversöhnung als Weg zu Gott, G u L 60: 1987, nr 1, s. 23-39, zwł. 38.

29 Por. W. Hryniewicz, Nasza Pascha z Chrystusem, Lubl in 1987, s. 259-273.

30 Sosestvije vo ad. w: Polnoje sobranie soćinenij. t. 21, S a n k t Piet ierburg 1903, s. 146-163.

3 1 J u t r z n i a p a s c h a l n a w o b r z ą d k u bizantyjskim. E. Mercenier, La prière des Eglises de rite byzantin, t. II/2, Chevetogne 1948, s. 269, 270. Zwycięstwo Chrystusa n a d p iekłem sławią l iczne teksty l i turgi i pascha lne j , zwł. w Wielką Sobotę i Niedzielę. Zob. tamże, s. 247,249,250,259,265,271,272,274,276,277. Jest w tych w s p a n i a ł y c h teks tach szerokie tchnienie uniwersa l izmu, promiennej radości ze zwycięstwa i p a n o w a n i a Chrys tusa n a d całym s tworzeniem.

3 2 Tamże, s. 250 ( jutrznia W. Soboty). 3 3 Horn. paschal i s . PG 59,721-724. Zob. J. Klinger, O istocie prawosławia,

s. 122-126. 34 N. Bierdiajew, Opyt eschatologićeskoj metafizyki, Par iż , 1947,s. 214. 35 J.A.T. Robinson, In the End God, L o n d o n 1968, s. 130. 3 6 G e - H i n n o m („Dolina J ę k u " ) lub B e n - H i n n o m („Dolina Synów H i n n o -

m a " ) , położona na p o ł u d n i e od Jerozolimy, była miejscem przeklętym, splamion y m przez ku l t Molocha, na którego cześć pa lono n a w e t dzieci. W miejscu tym spa lano również nieczystości (motyw „wiecznie" t lącego się ognia). S t ą d częste aluzje do owego pa leniska (tofet) j ako symbol potępienia „wiecznego" -gehenny.

3 7 Zob. K.H. Schelkle, Neutestamentliche Eschatologie, MySal V 723-776. 3 8 P o w r a c a ono w XVI-XVII w. u socynian, a w X I X - X X w. wśród innych

u g r u p o w a ń i zrzeszeń religijnych (m.in. badaczy Pisma Św., jehowitów). 39 „List w sprawie niektórych zagadnień związanych z eschatologią" wyda

ny 17.V.1979 r. przez Kongregację D o k t r y n y Wiary (AAS 71:1979, s. 939-943) s twierdza: „[Kościół] wierzy, że j a k a ś k a r a czeka na wieki g rzesznika" [...] jak również wierzy, że ta k a r a odbija się na całym jestestwie g rzeszn ika" (punkt 7). N e g a t y w n e oczekiwanie u z n a n e zostało za przedmiot wiary religijnej. Zbawienie i potęp ienie ukazują się w tej wypowiedzi jako całkowicie p a r a l e l n e i r ó w n o -

114

w a ż n e możliwości. Tymczasem we wczesnochrześci jańskich symbolach potępienia nigdy nie było p r z e d m i o t e m w y z n a n i a wiary i oczekiwania.

4 0 Na szczególną u w a g ę zasługuje pod t y m względem pos tać J u d a s z a . Na ten t e m a t zob. W. Hryniewicz, Tajemnica Kaina i Judasza. Rozważania teologiczne, „Więź" 28:1965, nr 10-12, s. 121-134.

4 1 Zob. S e r m o 84 (Oeuvres spirituelles, P a r i s 1981, s. 415). 42 O. Clément, Transfigurer le temps, N e u c h ä t e l 1959, s. 216. 43 Zob. L. Lochet, Jésus descendu aux enfers, Par i s 1979, s. 59-67,91-108,

143-145. 4 4 P r z y k ł a d o w o zob. Mk 9,47-48; Mt 11,23-24; 12,32;25,41.46; Łk

13,27-28;16,23-26; 1 Kor 1,18; 6,9-10; 11,32; H b r 6,4-6; 10,26-29; Ap 2,11; 20,6.15; 21,8.

45 Por. K. A d a m , Zum Problem der Apokatâstasis, ThQ 131:1951, s. 129-138, zwł. s. 135-136.

46 P r z y k ł a d o w o por. L. Boros, Mysterium mortis. Człowiek w obliczu ostatecznej decyzji, przeł. B.Białecki, W a r s z a w a 1974.

4 7 Zob. W. Michaelis, dz. cyt. s. 41. 4 8 Por. Rdz. 17,8; Wj 12,14;21,6; 27,21; 28,43;40,15; Kpł 6,15; 7,36; 10,9;

16,29.31.34; 17,7; 25,34; Lb 10,8; 18,8.11.19; Joz 4,7; 1 Km 17,14.27;23,13 Jr 23,40; 31,3; 32,40.

49 Zob. S. Bułgakow, Nevesta Agnca, Par i s , 1945, s. 495 (L'Epouse de l'Agneau, L a u s a n n e 1984, s. 353).

5 0 Już Orygenes (Com. in epist. ad Rom. 6,5 PG 14,1066) pisał : „[...] ae te rn i ta s in S c r i p t u r i s a l i q u a n d o p r o eo p o n a t u r ut finem nesciat, a l i q u a n d o vero ut in praesent i qu idem saeculo finem n o n h a b e a t , h a b e a t tarnen in f u t u r o " .

5 1 Zob. J.M. Shaw, Life after Death, T o r o n t o 1945, s. 72-73; Michaelis, dz. cyt., s. 47-121; S c h u m a c h e r , dz. cyt, s. 131-144. W. Michael is uważa, iż n o w o t e s t a m e n t a l n y p r z y m i o t n i k aiönios o d p o w i a d a po p r o s t u dzisiejszemu okreś leniu: „eschatologiczny" . W odnies ieniu do zguby, potęp ien ia i k a r y oznaczałby on zatem, iż wiążą się one z w y d a r z e n i a m i o s t a t n i m i (ta eschata) i mają c h a r a k t e r oczyszczający (np. motyw ognia); wyrok o n i c h z a p a d n i e na sądzie ostatecznym, a mieć będą miejsce w przyszłym wieku (aión). Wydaje się, że określenie „eschatologiczny" jest zbyt wieloznaczne, a s a m e teks ty bibli jne nie dają wyraźnie jszych p o d s t a w do jego identyfikacji z p r z y m i o t n i k i e m aiönios. Jes t to s k o m p l i k o w a n y zabieg myślowy.

5 2 Zob. H. Sasse, Aiön, aiönios, T W N T I, 197-209. 5 3 W odnies ieniu do Boga i Jego życia, zwłaszcza w l iczbie mnogiej aiönes

(zob. Łk. 1,33; Rz 1,25; 9,5; 11,26; 2 K o r 11, 31 ; H b r 13,8), n iek iedy jeszcze podwojonej : aiönes ton aiönon (Rz 16,17).

5 4 Zob. Mt 12,32; 13,22; Łk 16,8; J4,14; 8,35.51-52; 13,8; Rz 12,2; 2 Kor4,4 . 55 S. Bułgakow, Nevesta Agnca, s. 496-499 (L'Epouse de l'Agnfiüu, s.

353-355). 5 6 Adv. haer . 11,28,3. SCh 294,274. 5 7 Przypomni jmy, że również Tomasz z Akwinu miał t r u d n o ś c i z różnicą

między wiecznością n ieba i tzw. wiecznością p iekła : „W piekle n ie ma prawdziwe j wieczności, lecz raczej czas" (Ininferno non est vera aeternitas, sedmagistempus). STh 1,10,3 ad 2. Dopuszcza więc tylko z m i a n ę c h a r a k t e r u k a r od największego żaru do największego z imna, n ie pozostawiając j e d n a k ani cienia nadz ie i na os ta te-

115

1 czne wyzwolenie. Por. t a m ż e I-II, 67 ; ad 2. Nawiązując do Arystotelesa i Boecju-sza opisuje wieczność n ieba jako „stojące t e r a z " (nunc stans) oraz „całe n a r a z i doskonałe p o s i a d a n i e nieskończonego życia" (interminabilis vitae tota simul et perfecta possessio). S T h 1,10,1 ob. 1. Z a u w a ż y ć warto, że i w t y m w y p a d k u jest to jedynie przybl iżenie ta jemnicy wieczności, po jmowanej wciąż w relacji do czasu. Dodajmy, iż n ie wystarczy n p . rozumieć Rdz 3,15 jedynie w sensie wyższości i p rzewag i Chrys tusa n a d s z a t a n e m : „Ono [potomstwo niewiasty] zniszczy ci głowę" . Chodzi o c a ł k o w i t e i t r w a ł e zwycięstwo n a d wszelkim złem, wykluczające wieczny dua l izm d o b r a i zła, n i e b a i p iekła . Obietnica przezwyciężenia zła pojawia się z a t e m już u z a r a n i a ludzk ich dziejów. Zwrócił na to u w a g ę A. F ü n n i n g (dz.cyt., s . 323).

5 9 Zob. E. Deak, Apokatâstasis, T o r o n t o 1977, s. 11. przyp. 30. 60 Z o b . H. Wiersinga, Leid: Herausforderung des Lebens, M ü n c h e n 1982, s.

42-43. 61 Zob. B. Przybyszewski, Sąd Ostateczny Jana Memlinga w Muzeum

Pomorskim w Gdańsku. I n t e r p r e t a c j a teologiczna, ikonograf iczna i formalna w: Teologia nauką o Bogu, K r a k ó w 1977, s. 361-363.

62 J. Nowosielski, Czas historyczny i przeczucie metahistorii w: Recepcja — nowe zadanie ekumenizmu, L u b l i n 1985, s. 107.

6 3 P. Florenski , Dwa światy ikony staroruskiej, „ Z n a k " 31:1979, nr 295-296, s. 60-82, cyt. s. 80. Zob. także H. S k r o b u c h a , Zur Ikonographie des „Jügsten Gerichts" in der russischen Ikonenmalerei „Kirche im O s t e n " 5:1962, s. 51-74; K. Onasch, Liturgia und Kunst der Ostkirche in Stichworten, Leipzig 1981, s. 129-130.

64 S. Bułgakow, Nevesta Agnca, s. 481-493; P. Evdokimov, Prawosławie, Warszawa 1964, s. 369-370; J. Klinger, Geneza sporu o epiklezę, Warszawa 1969, s. 146-148 (przedstawia bliski sobie pogląd Florenskiego i Bułgakowa); E. Deak, dz.cyt., s. 344-345; Bal thasar , Theodramatik IV, s. 293. O i n n y c h teologach była już m o w a w rozdzia le III.

6 5 H.U.von Bal thasar , Theodramatik IV, s. 287, 293. 6 6 W okresie n o w o t e s t a m e n t a l n y m Żydzi podzielal i pogląd, iż grzech musi

na zawsze zginąć w ciemności (zob. H e n 92,5). Szereg teks tów przytacza P. Volz, Die Eschatologie der jüdischen Gemeinde im neutestamentlichen Zeitalter, Tübingen 1934, s. 333.

6 7 Najbardzie j d r a m a t y c z n y m symbolem tej zagłady jest unicestwienie Babi lonu — „wielkiej n ierządnicy" , k t ó r a zwodziła cały świat (zob. Ap 18). „Ogniem s p a l o n a " (18,8), zginie w pożarze (18,9), „a dym jej unos i się na wieki w i e k ó w " (19,3).

6 8 H.U.von Bal thasar , Eschatologia, „ N o v u m " 1979, nr 11, s. 32. W swoich w y w o d a c h często nawiązuje do wypowiedzi szwajcarskiej k o n w e r t y t k i i mistyczki A d r i e n n e von Speyer (1902-1967). Zob. f ragmenty jej wypowiedzi : Über das Geheimnis des Karsamstags, Com 10:1981, s. 32-39.

6 9 In Ps. 118, s e r m o 20,58. PL 15,1502. Słowa te p r z y t a c z a m.in. H.U.von B a l t h a s a r (Theodramatik IV, s. 293).

70 Z o b . S. Bułgakow, Nevesta Agnca, s. 510,511,526. 7 1 I reneusz. Adv. haer . IV, 20,7.Sch 100,468. 72 F. Dostojewski, Zbrodnia i Icara, t. 1-2, przeł. Cz. Jas t rzębiec-

-Kozłowski, W a r s z a w a 1971, s. 30-31.

116

V. NADZIEJA I DOŚWIADCZENIE ŚWIĘTYCH

Zaufam na wieki miłosierdziu Boga (Ps 52, 10)

N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a n i e p o c h o d z i z p r z e k o n a n i a , ż e wy 5^ n i k a o n o n i e j a k o a u t o m a t y c z n i e i k o n i e c z n i e z t a k i c h p r z y m i o t ó w B o g a , j a k m i ł o ś ć , d o b r o ć i m i ł o s i e r d z i e . N a d z i e j a t a m a p o d s t a w ę w p e ł n y m w i a r y i u f n o ś c i p r z e ś w i a d c z e n i u , ż e d z i ę k i s w e j d o b r o c i B ó g p o t r a f i w y p r o w a d z i ć n a j b a r d z i e j z a t w a r d z i a ł e s t w o r z e n i e z z a m k n i ę c i a w s w y m u p o r z e , r e s p e k t u j ą c p r z y t y m j e g o w o l n o ś ć . P r z e o b r a ż a j ą c a m i ł o ś ć B o g a o b j a w i o n a w C h r y s t u s i e j e s t o s t a t e c z n y m ź r ó d ł e m n a d z i e i n a p o w s z e c h n e p o j e d n a -n i e . W t y m ś w i e t l e t r a c i s w ą o s t r o ś ć i r a c j ę b y t u d y l e m a t l u d z k i e j m y ś l i : a l b o z w y c i ę s k a m i ł o ś ć B o g a , a l b o n i e n a r u s z a l n a t a j e m n i c a w o l n o ś c i c z ł o w i e k a . M i ł o ś ć p r z e o b r a ż a w o l n o ś ć , w y z w a l a j ą i o c a l a . D o n i e j n a l e ż y o s t a t n i e s ł o w o . O n a o k a z u j e s i ę w k o ń c u z w y c i ę s k a . B ó g n i e n i s z c z y w o l n o ś c i . J e g o m i ł o ś ć z n a d r o g i d o p r o w a d z e n i a w o l n e j i s t o t y d o d e c y z j i i w y b o r u p r a w d z i w e g o d o b r a . L o s y c a ł e g o s t w o r z e n i a s p o c z y w a j ą o s t a t e c z n i e w d o b r y c h r ę k a c h B o g a , k t ó r y j e s t B o g i e m w i e r n y m i m i ł u j ą c y m s w o j e s t w o r z e n i a . D o ś w i a d c z e n i e ś w i ę t y c h d a j e ś w i a d e c t w o , i ż n a d z i e i t o w y s t a r c z a . C z y w y s t a r c z a r ó w n i e ż l o g i c e l u d z k i e g o r o z u m u , w i k ł a j ą c e g o s ię w d y l e m a t a c h i n i e p o t r a f i ą c e g o i c h r o z w i ą z a ć ?

P o w r ó ć m y z a t e m d o p y t a ń p o c z ą t k o w y c h . J a k d ł u g o w o l n o ś ć s t w o r z e n i a m o ż e p r z e c z y ć s a m e j s o b i e i w ł a s n e j t a j e m n i c y ? C z y z n a j ą c z b a w c z ą w o l ę B o g a m o ż e n i g d y w n i ą n i e u w i e r z y ć ? C z y c z ł o w i e k m o ż e w n i e s k o ń c z o n o ś ć p o d e j m o w a ć d e c y z j ę , k t ó r a g o j e d y n i e u t w i e r d z a w z ł u i n i c o ś c i ? N a p ł a s z c z y ź n i e c z y s t o t e o r e t y c z n e j n i e m o ż n a a p r i o r y c z n i e w y k l u c z y ć m o ż l i w o ś c i o d m o w y s t w o r z e n i a w z g l ę d e m B o g a . P o p r o s t u n i e w i e m y z a b s o l u t n ą p e w n o ś c i ą , c z y j a k a ś i s t o t a n i e b ę d z i e s t a w i a ć w n i e s k o ń c z o n o ś ć o p o r u n a w e z w a n i e B o g a . P r o b l e m p i e k ł a n i e j e s t j e d n a k p r o b l e m e m c z y s t o t e o r e t y c z n y m , lecz e g z y s t e n c j a l n y m . J e s t t o t a k ż e m ó j p r o b l e m . D o t y c z y on m o j e j n a d z i e i : spes mea quaerens intellectum. M u s z ę m i e ć n a d z i e j ę , a b y z r o z u m i e ć : spero, ut intelligam.

1 . M I Ę D Z Y L Ę K I E M A N A D Z I E J Ą

P r z e s t a j ą c m y ś l e ć o p i e k l e d l a i n n y c h , z a c z y n a m m y ś l e ć i m o d l i ć s ię o t o , a b y w s z y s c y b y l i z b a w i e n i . U f a m , ż e C h r y s t u s z n a j d z i e d r o g ę d o

117

l u d z k i e g o s e r c a , p o r u s z y j e d o g ł ę b i t a k , ż e z n i k n ą w s z e l k i e o p o r y . Z c h w i l ą g d y m y ś l o p i e k l e p r z y j m u j ę d l a s a m e g o s i e b i e , s t a j e s ię o n o b o l e s n y m z n a k i e m n i e d o s t a t k u m o j e j w ł a s n e j m i ł o ś c i . P i e k ł o n i e j e s t o d r z u c e n i e m p r z e z B o g a . J e s t m o ż l i w o ś c i ą ś w i a d o m e g o o d r z u c a n i a B o g a p r z e z e m n i e , a k t e m u p a r t e g o e g o i z m u i z a m k n i ę c i a w s o b i e s a m y m . U k a z u j e o n o s z a l e ń c z e r y z y k o p o d j ę t e p r z e z B o g a w s a m y m a k c i e s t w o r z e n i a i s t o t r o z u m n y c h i w o l n y c h . C z ł o w i e k m o ż e p o w i e d z i e ć „ n i e " B o g u i b u d o w a ć ż y c i e n a te j o d m o w i e . B ó g n i e m o ż e p o w i e d z i e ć „ n i e " c z ł o w i e k o w i . W N i m j e s t t y l k o „ t a k " ( p o r . 2 K o r 1 , 19). M o ż l i w o ś ć o d r z u c e n i a B o g a j e s t n a j d a l e j p o s u n i ę t ą d e c y z j ą l u d z k i e j w o l n o ś c i . T a k ą w o l n o ś c i ą o b d a r o w a ł B ó g c z ł o w i e k a . N i e p r z y m u s z a c z ł o w i e k a d o m i ł o w a n i a G o . P o z o s t a w i a z a w s z e p r z e s t r z e ń d l a j e g o w o l n o ś c i , o c z e k u j ą c d o b r o w o l n e j o d p o w i e d z i z j e g o s t r o n y . R y z y k o l u d z k i e j w o l n o ś c i s k ł o n i ł o S y n a B o ż e g o d o d o b r o w o l n e g o p o n i e s i e n i a ś m i e r c i , z s t ą p i e n i a a ż n a s a m o d n o l u d z k i e j e g z y s t e n c j i , z a o f i a r o w a n i a l u d z i o m p r z e b a c z e n i a i z m a r t w y c h w s t a n i a .

P o t ę p i e n i e j e s t d l a c z ł o w i e k a s t r a s z l i w ą e w e n t u a l n o ś c i ą . M y ś l w s c h o d n i a i d z i e w s w o i m p r z e c z u c i u j e s z c z e d a l e j . J e ż e l i p i e k ł o i s t n i e j e , s t a j e s ię o n o c z y m ś b o l e s n y m r ó w n i e ż d l a s a m e g o B o g a , J e g o t a j e m n i c z y m c i e r p i e n i e m . I s t n i e n i e p i e k ł a n i e m o ż e p o z o s t a ć M u o b o j ę t n e . P i e k ł o c z ł o w i e k a p o g r ą ż o n e g o w n o c y z a m k n i ę c i a i s a m o t n o ś c i s t a j e s ię w p e w n y m s e n s i e „ p i e k ł e m m i ł o ś c i B o ż e j " 1 . T r u d n o c z ł o w i e k o w i u w i e r z y ć w B o g a , k t ó r e m u o b c e i o b o j ę t n e b y ł o b y c i e r p i e n i e s t w o r z e ń , c h o c i a ż b y n a j b a r d z i e j u p a r t y c h i z a t w a r d z i a ł y c h w w y b o r z e swoje j w o l n o ś c i . T r a d y c j a c h r z e ś c i j a ń s k a z n a t a k i e s t a n y l u d z k i e g o d u c h a , w k t ó r y c h n a d z i e j a z b a w i e n i a p o w s z e c h n e g o p r z e r a d z a s i ę w m o d l i t w ę z a w s z y s t k i c h - n a w e t z a s a m e g o B o g a , a b y c i e r p i e n i e s t w o r z e ń n i e s t a ł o s i ę n a z a w s z e J e g o c i e r p i e n i e m 2 .

M o d l ą c s ię o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h , z a ś s i e b i e s a m e g o u w a ż a j ą c z a g o d n e g o p o t ę p i e n i a , n i e w o l n o p o p a d a ć w r o z p a c z . S t a r z e c S y l w a n z G ó r y A t h o s ( + 1938) p r z e k a z a ł t a j e m n i c z e s ł o w a , s k i e r o w a n e d o n i e g o p r z e z C h r y s t u s a : „ t r w a j d u c h e m w p i e k l e , a l e n i e r o z p a c z a j ! " 3 . Z b a w i e n i e d o k o n u j e s ię m i ę d z y l ę k i e m a n a d z i e j ą . B a r d z i e j n i ż l ę k l i c z y s i ę p e ł n a u f n o ś c i s k r u c h a o r a z n i e z a c h w i a n a u f n o ś ć w m o c Z m a r t w y c h w s t a n i a . N a w e t i n f e r n a l n a r o z p a c z z o s t a ł a n a w i e d z o n a p r z e z C h r y s t u s a , k t ó r y j a k n i k t i n n y d o z n a ł m i l c z e n i a B o g a (zob . M t 27, 46) . P i e k ł o n i e j e s t w o l n e o d B o ż e g o d z i a ł a n i a . Z a c h o w u j e o n o w s o b i e c z ą s t k ę B o ż e g o ś w i a t ł a : „ ś w i a t ł o ś ć w c i e m n o ś c i ś w i e c i " (J 1, 5).

W e z w a n i e B o g a z w r a c a s ię d o w s z y s t k i c h , g d y ż w s z y s c y p o p a d a j ą w n i e w o l ę g r z e c h u . T e n , k t o g r z e s z y , z a p a d a w c h o r o b ę d u c h a , z a t r a c a ś w i a d o m o ś ć p r a w d z i w e j n a t u r y s w e g o s t a n u i p o t r z e b u j e B o s k i e g o U z d r o w i c i e l a ( p o r . Ł k 5 , 31).

S t r o n i c e , k t ó r e N . B i e r d i a j e w n a p i s a ł o p i e k l e , n a l e ż ą c h y b a d o n a j p i ę k n i e j s z y c h , j a k i e k i e d y k o l w i e k w y s z ł y s p o d j e g o p i ó r a . S t a n o w i ć

118

o n e m o g ą p r z e d m i o t s z c z e g ó l n y c h r o z w a ż a ń d l a t y c h , k t ó r z y z a z n a l i n a s o b i e m o c y z ł a , z w ł a s z c z a d o k o n a n e g o z a p o ś r e d n i c t w e m i n n e g o c z ł o w i e k a , a k t ó r y m n i e b e z w i e l k i e g o t r u d u p r z y c h o d z i p o g o d z i ć s ię z m y ś l ą o p o w s z e c h n y m z b a w i e n i u , k t ó r e m i a ł o b y s t a ć s ię u d z i a ł e m n a w e t „ z ł y c h " . O t o k i l k a c h a r a k t e r y s t y c z n y c h f r a g m e n t ó w :

„ S k i e r u j c a ł ą m o c s w e g o d u c h a k u w y z w o l e n i u i w y p r o w a d z e n i u w s z y s t k i c h z p i e k ł a . N i e t y l k o n i e t w ó r z p i e k ł a s w o i m n a s t a w i e n i e m i d z i a ł a n i e m , a l e d o ł ó ż w s z e l k i c h s t a r a ń , a b y j e z n i s z c z y ć . N i e t w ó r : ; p i e k ł a w r z u c a j ą c w n i e » z ł y c h « . N i e w y o b r a ż a j s o b i e K r ó l e s t w a Bożeg o w s p o s ó b n a z b y t l u d z k i i d o c z e s n y j a k o z w y c i ę s t w a » d o b r y c h « n a d » z ł y m i « o r a z j a k o o d d z i e l e n i a » d o b r y c h « w m i e j s c u ś w i a t ł o ś c i , a » z ł y c h « w m i e j s c u c i e m n o ś c i . [...] N i e t w ó r z p i e k ł a d l a n i k o g o z a r ó w n o n a t y m ś w i e c i e , j a k i n a t a m t y m . W y z b ą d ź s ię i n s t y n k t ó w m ś c i w o ś ci, k t ó r e p r z y b i e r a j ą w z n i o s ł e i w y i d e a l i z o w a n e f o r m y r z u t u j ą c e n a c a ł ą w i e c z n o ś ć [...]. M o g ę t w o r z y ć p i e k ł o d l a s i e b i e s a m e g o i , n i e s t e t y , z b y t w i e l e w ż y c i u c z y n i ę , ż e b y j e s t w o r z y ć . N i e w o l n o m i j e d n a k t w o r z y ć p i e k ł a d l a i n n y c h , n a w e t d l a j e d n e j i s t o t y [....]. P r z y t a c z a ł e m j u ż s ł o w a G o g o l a : » s m u t n e t o , ż e n i e w i d a ć ż a d n e g o d o b r a w d o b -r u « . [...] B a r d z o m a ł o j e s t d o b r a w d o b r u i w d o b r y c h . I d l a t e g o ze w s z e c h s t r o n p r z y g o t o w u j e s ię p i e k ł o . [...] N i e s p r a w i e d l i w ą j e s t r z e c z ą s k ł a d a ć c a ł ą o d p o w i e d z i a l n o ś ć n a »zło« i » z ł y c h « . P o j a w i ł o s i ę »zło« i »źli«, p o n i e w a ż w » d o b r u « i w » d o b r y c h « b y ł o m a ł o d o b r a . N i e t y l k o »źli«, a l e r ó w n i e ż » d o b r z y « b ę d ą w e z w a n i d o o d p o w i e d z i n a S ą d z i e B o ż y m ; s ą d t e n b ę d z i e r ó ż n y o d l u d z k i e g o . M o ż l i w e , ż e n a s z e r o z r ó ż n i e n i e » d o b r a « i »zła« o k a ż e s i ę n i e z r o z u m i e n i e m . » D o b r z y « b ę d ą m u s i e l i o d p o w i e d z i e ć z a t w o r z e n i e p i e k ł a - z a t o , ż e z a d o w o li l i s ię w ł a s n y m d o b r e m i n a d a l i w z n i o s ł y c h a r a k t e r s w o i m z e m s t -l i w y m i n s t y n k t o m , ż e p r z e s z k a d z a l i » z ł y m « p o d n i e ś ć s ię z u p a d k u i ż e s w o i m i s ą d a m i p o p c h n ę l i i c h n a d r o g ę z a g ł a d y " 4 . I n t e g r a l n a ś w i a d o m o ś ć m o r a l n a s c a l a w s o b i e p y t a n i e n i e t y l k o o los

A b l a , a l e r ó w n i e ż K a i n a . W y m a g a t e g o p o c z u c i e m i ę d z y l u d z k i e j s o l i d a r n o ś c i i w s p ó ł o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a l o s b l i ź n i c h .

„ T r u d n o z r o z u m i e ć i p r z y j ą ć n a s t a w i e n i e p o b o ż n y c h c h r z e ś c i j a n , k t ó r z y z e s p o k o j e m g o d z ą s i ę z t y m , ż e o t a c z a j ą c y i c h l u d z i e , n i e j e d n o k r o t n i e n a w e t b l i scy , b ę d ą w p i e k l e . N i e m o ż n a p o g o d z i ć s ię z t y m , ż e c z ł o w i e k , z k t ó r y m p i ję h e r b a t ę , s k a z a n y j e s t n a w i e c z n e m ę k i . G d y b y l u d z i e b y l i m o r a l n i e b a r d z i e j w r a ż l i w i , s k i e r o w a l i b y c a ł ą s i ł ę s w o j e j w o l i i d u c h a d o w y z w o l e n i a z m ą k p i e k ł a k a ż d e j i s t o t y , k t ó r ą k o l w i e k s p o t k a l i k i e d y ś w ż y c i u . [...] O z n a c z a t o , ż e n i e m o g ę z b a w i a ć s ię i n d y w i d u a l n i e , w i z o l a c j i , a n i t o r o w a ć s o b i e d r o g i d n K r ó l e s t w a B o ż e g o l i c z ą c n a s w o j e w ł a s n e " z a s ł u g i . T a k i e

r o z u m i e n i e z b a w i e n i a r o z b i j a j e d n o ś ć w s z e c h ś w i a t a . R a j j e s t d l a m n i e n i e m o ż l i w y , j e ż e l i w p i e k l e b ę d ą m o i b l i scy , k r e w n i c z y n a w e t

p o p r o s t u l u d z i e , z k t ó r y m i p r z y c h o d z i ł o m i b y ć r a z e m w ż y c i u [...].

119

Ś w i a d o m o ś ć m o r a l n a o b u d z i ł a s i ę w r a z z B o ż y m p y t a n i e m : » K a i n i e , g d z i e j e s t t w ó j b r a t Abel?«. Z a k o ń c z y s ię o n a i n n y m p y t a n i e m B o g a : »Ablu, g d z i e j e s t t w ó j b r a t K a i n ? « 5 .

2 . Z A P O M N I A N Y D A R W S P Ó Ł C Z U C I A

S ł o w o „ p i e k ł o " n a l e ż y d z i ś d o k a t e g o r i i p o j ę ć , k t ó r e w s k u t e k n a d u ż y w a n i a z o s t a ł y w d u ż e j m i e r z e z d e w a l u o w a n e , a n a w e t s k o m p r o m i t o w a n e . Z b y t c z ę s t o w p r z e s z ł o ś c i p o s ł u g i w a n o s ię n i m w r ó ż n y c h K o ś c i o ł a c h c h r z e ś c i j a ń s k i c h , g ł ó w n i e w p r z e p o w i a d a n i u , j a k o n a r z ę d z i e m p e d a g o g i c z n e g o z a s t r a s z e n i a . M y ś l o p i e k l e , p r z e d s t a w i a n y m c z ę s t o w s p o s ó b g r a n i c z ą c y z g r o t e s k ą i d u c h o w y m s a d y z m e m , m i a ł a p o m ó c c z ł o w i e k o w i w n a w r ó c e n i u i p o k u c i e . M o ż n a s i ę z a s t a n a w i a ć , c z y t e g o r o d z a j u p e d a g o g i a s t r a c h u n i e m i j a s ię w g r u n c i e r z e c z y z e s w o i m c e l e m . T r u d n o p o w s t r z y m a ć s ię o d p y t a n i a , j a k ą w i z j ę B o g a m i e l i ci, k t ó r z y z u p o d o b a n i e m p r z e d s t a w i a l i m ę k i p i e k i e l n e . N i c d z i w n e g o , ż e C h . P é g u y z a r z u c a ł A . D a n t e m u , i ż w s w o i c h w i z j a c h p i e k ł a z a c h o w a ł p o s t a w ę t u r y s t y . R o s y j s k i m y ś l i c i e l r e l i g i j n y N . F i o d o r ó w u w a ż a ł D a n t e g o w r ę c z z a „ g e n i u s z a m ś c i w o ś c i " . R ó w n i e ż N . B i e r d i a j e w d o s t r z e g a ł w j e g o k o n c e p c j i p i e k ł a w y r a ź n e ś l a d y l u d z k i e g o i n s t y n k t u m ś c i w o ś c i , p r z e n i e s i o n e g o z d o c z e s n o ś c i w w i e c z n o ś ć . D o t y c z y t o r ó w n i e ż p e w n y c h e l e m e n t ó w w d z i e ł a c h a r t y s t ó w , z w ł a s z c z a ś r e d n i o w i e c z n y c h , a t a k ż e t e o l o g ó w , n i e w y ł ą c z a j ą c n a j b a r d z i e j z n a m i e n i t y c h .

S p o d p i ó r a T e r t u l i a n a w y s z ł y s t r o n i c e n i e w i e l e m a j ą c e w s p ó l n e g o z d u c h e m c h r z e ś c i j a ń s k i m , s t r o n i c e p e ł n e n i e n a w i ś c i w z g l ę d e m p r z e ś l a d o w c ó w i m o ż n y c h t e g o ś w i a t a . T c h n ą o n e w r ę c z p r a g n i e n i e m z e m s t y i o k r u t n y m s a r k a z m e m . M ó w i o n o s ą d z i e n a d n i e g o d z i w y m i j a k o o s t r a s z n y m i w i e l k i m w i d o w i s k u , k t ó r e g o o g l ą d a n i e s p r a w i k i e d y ś c h r z e ś c i j a n o m r a d o ś ć :

„ D o t e g o d o c h o d z ą i n n e w i d o w i s k a - ó w d z i e ń o s t a t n i e g o p o w s z e c h n e g o s ą d u , k t ó r e g o n i e s p o d z i e w a j ą s ię p o g a n i e , z k t ó r e g o s ię śmie ją ; d z i e ń , w k t ó r y m ś w i a t s t a r y i n a r o d y j e g o z o s t a n ą s p a l o n e p r z e z t r a w i ą c y w s z y s t k o o g i e ń . T o b ę d z i e w s p a n i a ł e w i d o w i s k o ! C ó ż m a m w t e d y p o d z i w i a ć ? Z c z e g o m a m s ię ś m i a ć ? W j a k i m w i d o w i s k u m a m z n a l e ź ć p e ł n i ę r a d o ś c i i z a d o w o l e n i a ? (Quid admirer? Quid rideam? Ubi gaudeam, ubi exultem?). M o ż e w i d z ą c t y l u t a k p o t ę ż n y c h k r ó l ó w , o k t ó r y c h s ł y s z a ł o się, ż e w z i ę c i z o s t a l i d o n i e b a , j ę c z ą c y c h r a z e m z s a m y m J o w i s z e m i j e g o w i e l b i c i e l a m i w o k r o p n y c h c i e m n o ś c i a c h ? A m o ż e p a t r z ą c n a n a m i e s t n i k ó w , p r z e ś l a d o w c ó w i m i e n i a P a ń s k i e g o , s m a ż ą c y c h s ię w g o r s z y c h p ł o m i e n i a c h , n i ż s a m i w y m y ś l i l i w e w ś c i e k ł o ś c i p r z e c i w c h r z e ś c i j a n o m ? I c ó ż j e s z c z e ? O t o o w i p r z e m ą d r z a l i f i l o z o f o w i e r a z e m z e s w o i m i u c z n i a m i , k t ó r y m w m a w i a l i ,

120

ż e n i c n i e n a l e ż y d o B o g a , ż e n i e m a d u s z y , ż e d u s z e d o c i a ł n i e p o w r ó c ą , p a l ą s i ę t e r a z p i e k ą c y m w s t y d e m ! " 6

T a n i e n a w i s t n a p o s t a w a s t a w a ł a s ię c z ę s t o p o w o d e m k r y t y k i z e s t r o n y p o g a n . Z a r z u c a l i o n i c h r z e ś c i j a n o m , i ż s ą t o j e d y n i e c z c z e p o g r ó ż k i , m a j ą c e z a s t r a s z y ć l u d z i i s k ł o n i ć i c h d o ż y c i a c n o t l i w e g o . T y m c z a s e m z a m i a s t s t r a s z y ć , t r z e b a b y r a c z e j p r z e k o n a ć o t y m , ż e ż y c i e t a k i e j e s t r z e c z ą d o b r ą i p i ę k n ą 7 .

N i e n a w i s t n a p o s t a w a w o b e c p o t ę p i o n y c h i r a d o ś ć z i c h c i e r p i e n i a s ą n i e d o p o g o d z e n i a z p r z y k a z a n i e m m i ł o ś c i , z w ł a s z c z a w s t o s u n k u d o n i e p r z y j a c i ó ł ( M t 5 , 44). M i ł o ś ć i d z i e w p a r z e z e w s p ó ł c z u c i e m . Ś w . A u g u s t y n s ą d z i ł j e d n a k , ż e z b a w i e n i n i e b ę d ą j u ż m i e ć z d o l n o ś c i o d c z u w a n i a w s p ó ł c z u c i a d l a p o t ę p i o n y c h 8 . M i ł o ś ć m o ż l i w a j e s t t y l k o m i ę d z y z b a w i o n y m i . W i e l u a u t o r ó w u s i ł o w a ł o w c i ą g u w i e k ó w w y k a z a ć , ż e w i e c z n e c i e r p i e n i e p o t ę p i o n y c h n i e t y l k o n i e n a r u s z y s z c z ę ś c i a z b a w i o n y c h , a l e w r ę c z p r z e c i w n i e - p o s ł u ż y d o j e g o i n t e n s y f i k a c j i . P o s t a w a z b a w i o n y c h m u s i w r ę c z u t o ż s a m i ć s i ę z e s p r a w i e d l i w o ś c i ą k a r z ą c e g o B o g a 9 . B ę d ą o d c z u w a ć t y m w i ę k s z ą w d z i ę c z n o ś ć w o b e c C h r y s t u s a 1 0 . W s p o s ó b n a j b a r d z i e j d r a s t y c z n y p o s t a w ę t ę w y r a z i ł H o n o r i u s z z A u t u n w X I I w. :

„ S p r a w i e d l i w i w i d z i e ć b ę d ą z ł y c h p o g r ą ż o n y c h w m ę k a c h , a b y j e szc z e b a r d z i e j r a d o w a ć s i ę z t e g o , ż e u n i k n ę l i t y c h k a r . T a k ż e p r z e d sąd e m źl i w i d z i e ć b ę d ą s p r a w i e d l i w y c h w c h w a l e , a b y j e s z c z e b a r d z i e j b o l e l i , ż e n i e t r o s z c z y l i s ię o n i ą . P o s ą d z i e n a t o m i a s t d o b r z y b ę d ą z a w s z e w i d z i e ć z ł y c h w m ę k a c h , z a ś ź l i n i g d y j u ż n i e u j r z ą d o b r y c h . — [ U c z e ń : ] C z y s p r a w i e d l i w i n i e b ę d ą o d c z u w a ć b ó l u w i d z ą c i c h w t a k i e j m ę c e ? [ M i s t r z : ] - N i e ! C h o ć b y o j c i e c w i d z i a ł s y n a a l b o s y n o jca w m ę c e , a l b o c ó r k a m a t k ę l u b m a t k a c ó r k ę t a m u j r z a ł a , a l b o m ą ż ż o n ę l u b ż o n a m ę ż a - n i e t y l k o n i e o d c z u w a j ą b ó l u , l e c z w i d o k t e n t a k j e s t d l a n i c h u c i e s z n y , j a k d l a n a s , g d y w i d z i m y r y b y i g r a j ą c e w o d m ę t a c h . T a k j a k p o w i e d z i a n o : » S p r a w i e d l i w y s i ę c ieszy, k i e d y w i d z i k a r ę « ( P s 57, 11). - [ U c z e ń : ] C z y s p r a w i e d l i w i n i e m o d l ą s ię z a n i c h ? - [ M i s t r z : ] P r z e c i w k o B o g u p o s t ę p o w a l i b y , g d y b y m o d l i l i s ię z a p o t ę p i o n y c h , t a k b o w i e m s ą z j e d n o c z e n i z B o g i e m , ż e s ą d y B o g a w e w s z y s t k i m b ę d ą s ię i m p o d o b a ł y ; d l a t e g o b ę d ą c i e s z y ć s i ę z n i c h " 1 1 .

W r o z u m o w a n i u t y m j e s t s w o i s t a l o g i k a . P o s t a w a o b o j ę t n o ś c i w o b e c l o s u p o t ę p i o n y c h ł ą c z y s i ę w n i e j z p o c z u c i e m t r i u m f u B o g a n a d J e g o p r z e c i w n i k a m i i z w y c i ę s t w a J e g o s p r a w i e d l i w o ś c i . P i e k ł o n i e j e s t ś w i a t e m ś w i ę t o ś c i , l e c z n i e p r z y j a ź n i i n i e n a w i ś c i . J e ż e l i B ó g o d n o s i z w y c i ę s t w o , t r z e b a s i ę z t e g o c i e s z y ć . R a d o ś ć z b a w i o n y c h j e s t J e g o r a d o ś c i ą . Z a p o m n i j m y o l o s i e p o t ę p i o n y c h , c h o ć b y t o b y l i n a w e t n a s i n a j b l i ż s i ! C i e s z m y s ię w r a z z B o g i e m ! R a d o ś ć i c i e r p i e n i e w y k l u c z a j ą s i ę w z a j e m n i e . J e ż e l i n i e m o ż n a s i ę s m u c i ć , t r z e b a s i ę r a d o w a ć . N i e c h m ę c z e n n i c y t r i u m f u j ą n a w i e k i n a d s w y m i o p r a w c a m i i p r z e ś l a d o w c a m i ! N i e c h n i e w i n n o ś ć i d o b r o ć b ę d z i e w i e c z n y m w y r z u t e m d l a s k a l a n y c h

L

121

i n i e m i ł o s i e r n y c h ! „ M i ę d z y n a m i a w a m i z i o n i e o g r o m n a p r z e p a ś ć " ( Ł k 16, 26).

T a s a m a p o s t a w a w i d o c z n a j e s t r ó w n i e ż u z n a c z n i e w y b i t n i e j s z y c h t e o l o g ó w ś r e d n i o w i e c z n y c h , te j m i a r y c o ś w . B e r n a r d z C l a i r v a u x 1 2 c z y ś w . T o m a s z z A k w i n u . T e n o s t a t n i u w a ż a ł , i ż B o g u z g o ł a n i e p r z y s t o i s m u c i ć s i ę z czyje jś n ę d z y ; w c i e r p i e n i u p o t ę p i o n y c h w i d z i a ł j e d y n i e c i e m n e t ł o , n a k t ó r y m t y m w s p a n i a l e j j a ś n i e j ą r a d o ś ć i s z c z ę ś c i e ś w i ę t y c h 1 3 . M y ś l t a n i e b y ł a o b c a t a k ż e w i e l k i m r e f o r m a t o r o m , M . L u t r o w i i J . K a l w i n o w i 1 4 . N i e m a w n i e j m i e j s c a n a w s p ó ł c z u c i e d l a o s t a t e c z n e g o l o s u g r z e s z n i k ó w a n i n a n a d z i e j ę p o w s z e c h n e g o p o j e d n a n i a z B o g i e m .

P o d o b n y p o g l ą d p o j a w i a s i ę r ó w n i e ż w a r g u m e n t a c j i n i e k t ó r y c h p ó ź n i e j s z y c h , a t a k ż e w s p ó ł c z e s n y c h t e o l o g ó w r ó ż n y c h w y z n a ń 1 5 . D o w o d z ą o n i , ż e r e l a c j e m i ę d z y l u d ź m i w ż y c i u p o z a g r o b o w y m r ó ż n i ć s ię b ę d ą c a ł k o w i c i e o d o b e c n y c h . W r z e c z y w i s t o ś c i j e s t t o a r g u m e n t z w o d n i c z y . Z w o l e n n i c y n a u k i o w i e c z n y m p o t ę p i e n i u o p i e r a j ą s w e r a c j e n a z a s a d z i e s p r a w i e d l i w o ś c i k a r z ą c e j (iustitia retributiva), z a c z e r p n i ę t e j z d o c z e s n y c h n o r m p r a w n y c h . Z r ó w n ą s ł u s z n o ś c i ą m o ż n a b y z a t e m w y k a z y w a ć , ż e z a s a d y te j n i e n a l e ż y s t o s o w a ć d o ż y c i a p r z y s z ł e g o , g d y ż b ę d z i e o n o z g o ł a i n n e . J e ż e l i z m i a n i e m a j ą u l e c l u d z k i e r e l a c j e i l u d z k a m i ł o ś ć , t o t y m b a r d z i e j t a k ż e s p r a w i e d l i w o ś ć i jej w y m a g a n i a . U k r z y ż o w a n a m i ł o ś ć B o g a o b a l a n a s z e l u d z k i e w y o b r a ż e n i e o J e g o s p r a w i e d l i w o ś c i . N i e j e s t t o „ s ł u s z n a o d p ł a t a " , p r o p o r c j o n a l n a d o u c z y n k ó w .

W s p o m i n a l i ś m y j u ż w c z e ś n i e j , ż e K r z y ż C h r y s t u s a j e s t s ą d e m ś w i a t a . N i e j e s t t o s ą d p o t ę p i e n i a , l ecz z m i ł o w a n i a : „ O j c z e , p r z e b a c z i m , b o n i e w i e d z ą , c o c z y n i ą " ( Ł k 2 3 , 34). S ł o w a J e z u s a m a j ą c h a r a k t e r p o w s z e c h n y . O d n o s z ą s ię d o w s z y s t k i c h g r z e s z n y c h l u d z i . T u d o p i e r o w i d z i m y j a s n o , ż e B ó g n i e t y l k o d o m a g a s ię o d l u d z i , a b y w z a j e m n i e s o b i e p r z e b a c z a l i i m i ł o w a l i n i e p r z y j a c i ó ł , l ecz s a m s p e ł n i a d o k o ń c a t o , c o l u d z i o m n a k a z u j e . C z ł o w i e k c z y n i z ł o , l ecz c z ę s t o n i e z d a j e s o b i e s p r a w y z t e g o , c o c z y n i . U k r z y ż o w a n y C h r y s t u s w s t a w i a s ię z a w i n o w a j c a m i i p r o s i o p r z e b a c z e n i e . N a n a j w i ę k s z e p r z e s t ę p s t w o c z ł o w i e k a w d z i e j a c h ś w i a t a ( b o g o b ó j s t w o ) B ó g o d p o w i a d a s ł o w e m p r z e b a c z e n i a i z m i ł o w a n i a . J e ż e l i B ó g p r z e b a c z a , „ k t ó ż m o ż e w y d a ć w y r o k p o t ę p i e n i a ? " (Rz 8 , 34). M y ś l i t e o l o g ó w o d b i e g a j ą c z ę s t o z b y t d a l e k o o d l o g i k i s p r a w i e d l i w o ś c i i p r z e b a c z a j ą c e g o m i ł o s i e r d z i a B o g a . K i e r u j ą s i ę l o g i k ą o b r a ż o n e g o h o n o r u : n i e s k o ń c z o n a o b r a z a - p r o p o r c j o n a l n a i w i e c z n a k a r a . T y m c z a s e m s p r a w i e d l i w o ś ć B o g a w y r a ż a s ię n a j p e ł n i e j p r z e z m i ł o s i e r d z i e i p r z e b a c z e n i e .

W ś w i e t l e w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h , s p r a w i e d l i w o ś ć j a w i s ię j a k o p e ł n a m i ł o s i e r d z i a w i e r n o ś ć B o g a , k t ó r y d o t r z y m u j e s w y c h z b a w c z y c h o b i e t n i c . S p r a w i e d l i w o ś ć i z b a w i e n i e - t o p o j ę c i a n i e m a l j e d n o z n a c z n e . B ó g n a s z j e s t „ B o g i e m s p r a w i e d l i w y m i z b a w i a j ą c y m " (Iz 4 5 , 21). D z i e ł o s p r a w i e d l i w o ś c i j e s t d z i e ł e m z b a w i e n i a : „ Z b l i ż y ł e m m o j ą s p r a w i e d l i -

122

^ o ś ć : j u ż j e s t n i e d a l e k o . N i e o p ó ź n i s ię m o j e z b a w i e n i e " (Iz 46, 13), „ n i e c h a j z b a w i e n i e w y d a o w o c i r a z e m w z e j d z i e s p r a w i e d l i w o ś ć " (Iz 45 , 8). S p r a w i e d l i w o ś ć B o g a j e s t n i c z y m i n n y m j a k p r z e j a w e m J e g o d o b r o c i , ł a s k a w o ś c i i m i ł o s i e r d z i a . P r z e z n i ą o b j a w i a s ię, i ż B ó g j e s t m i ł o ś c i ą . „ L e c z P a n c z e k a , b y w a m o k a z a ć ł a s k ę , i d l a t e g o s t o i , b y s ię z l i t o w a ć n a d w a m i , b o P a n j e s t s p r a w i e d l i w y m B o g i e m " (Iz 30, 18). B ó g s p r a w i e d l i w y j e s t B o g i e m m i ł u j ą c y m . M ę k a i k r z y ż C h r y s t u s a o d s ł a n i a j ą w p e ł n i r o z m i a r y te j m i ł o ś c i , z d o l n e j d o n a j w i ę k s z e g o p o n i ż e n i a i n a j w i ę k s z e j o f ia ry . S p r a w i e d l i w o ś ć B o g a n i e j e s t n a m i a r ę l u d z k i c h m y ś l i . W y n a g r a d z a k a ż d e d o b r o : t y c h , c o p r a c o w a l i p r z e z c a ł y d z i e ń , i t y c h z o s t a t n i e j g o d z i n y . „ C z y n a t o z ł y m o k i e m p a t r z y s z , ż e j a j e s t e m d o b r y ? " ( M t 20, 15). N a n i c s ię n i e z d a l u d z k i e o b u r z e n i e . Deus semper melior. „ O s t a t n i b ę d ą p i e r w s z y m i , a p i e r w s i o s t a t n i m i " ( M t 20, 16).

L u d z k i e p o c z u c i e s p r a w i e d l i w o ś c i k a r z ą c e j ł a t w o p r z e r a d z a s ię w u c z u c i e z e m s t y , o k r u c i e ń s t w a i n i e n a w i ś c i . B e z t r u d n o ś c i g o d z i s ię o n o w ó w c z a s z m y ś l ą o w i e c z n e j k a r z e , a n a w e t m o ż e z n a j d o w a ć z t e g o p o w o d u z a d o w o l e n i e . N o w o t e s t a m e n t a l n e w y p o w i e d z i o p i e k l e i k a r z e ( z w ł a s z c z a o c h a r a k t e r z e a p o k a l i p t y c z n y m ) s ą n a d e w s z y s t k o o s t r z e ż e n i e m i z a c h ę t ą d o c z u j n o ś c i . N i e m o ż n a c z y n i ć i c h p o d s t a w ą e s c h a t o l o g i i , i n s p i r o w a n e j d u c h e m s p r a w i e d l i w o ś c i k a r z ą c e j . D u c h E w a n g e l i i j e s t d u c h e m p o w s z e c h n e j m i ł o ś c i , o d n o s z ą c e j s ię r ó w n i e ż d o n i e p r z y j a c i ó ł . P r z y k a z a n i e C h r y s t u s a : „ m i ł u j c i e w a s z y c h n i e p r z y j a c i ó ł " ( M t 5 , 44) j e s t w y r a z e m p o s t a w y s a m e g o B o g a . J a k m o ż n a m n i e m a ć , ż e o d n o s i s ię o n o j e d y n i e d o ż y c i a d o c z e s n e g o , a p r z e s t a j e o b o w i ą z y w a ć p o ś m i e r c i ? Ż a d n a e s c h a t o l o g i c z n a p r z e m i a n a s p o s o b u i s t n i e n i a n i e m o ż e n a r u s z y ć t e g o , c o j e s t s a m ą i s t o t ą i n a j w y ż s z y m p r a w e m ż y c i a B o ż e g o . B ó g m u s i a ł b y w ó w c z a s p r z e c z y ć s o b i e s a m e m u . M i ł o ś ć n i e m o ż e s t a ć s ię n i e n a w i ś c i ą i z e m s t ą .

Ś w i a d o m o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k a n i e z o s t a ł a j e s z c z e d o g ł ę b i p r z e o b r a ż o n a p r a w d z i w y m d u c h e m E w a n g e l i i . M o t y w l ę k u p r z e d p o t ę p i e n i e m i d z i e c z ę s t o w p a r z e z m o t y w e m z a d o w o l e n i a z w i e c z n e j k a r y n a l e ż n e j n i e g o d z i w y m . G i n i e w ó w c z a s n a j p i ę k n i e j s z a i n a j ś m i e l s z a z l u d z k i c h n a d z i e i - n a d z i e j a n a p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h . Z a m i e r a w t e d y t a k ż e d a r w s p ó ł c z u c i a - d a r w s p ó ł c z u j ą c e g o s e r c a c z ł o w i e k a . „ D u s z a b e z l i t o s n a p o z b a w i o n a j e s t m ą d r o ś c i . L e c z d u s z a w s p ó ł c z u j ą c a o t r z y m a m ą d r o ś ć , k t ó r e j u d z i e l a D u c h " 1 6 . W p i s m a c h ś w . I z a a k a S y r y j c z y k a w s p ó ł c z u c i e j e s t j e d n y m z p o j ę ć n a j b a r d z i e j k l u c z o w y c h :

„ B r a c i e , z a l e c a m c i : n i e c h c i ę ż a r w s p ó ł c z u c i a p r z e c h y l i w t o b i e s z a l ę , a ż p o c z u j e s z w s w y m s e r c u , j a k ą l i t o ś ć m a s z d l a ś w i a t a . N i e c h t a k a b ę d z i e t w o j a m i a r a : w i d z i e ć w s o b i e p o d o b i e ń s t w o i p r a w d z i w ą p o s t a ć n a t u r y i b y t u B o g a " 1 7 .

M i ł o ś ć i p r z e b a c z e n i e B o g a s ą n i e z m i e r z o n e . D l a c z e g o c z ł o w i e k s t a j e s ię o k r u t n y i b e z l i t o s n y ? Z b a w i e n i e p o w s z e c h n e j e s t n a d z i e j ą i m o d l i t w ą l u d z i ś w i ę t y c h , w y z w o l o n y c h z e z ł y c h i n i e n a w i s t n y c h i n s t y n k t ó w . J e s t

123

t o n a d z i e j a n a n i e z m i e r z o n ą w s p ó l n o t ę w s z y s t k i c h l u d z i i w s z y s t k i c h s t w o r z e ń .

3 . D O Ś W I A D C Z E N I E Ś W I Ę T Y C H

E u c h a r y s t y c z n a a n a f o r a ś w . B a z y l e g o W i e l k i e g o p r z e k a z u j e p r z e j m u j ą c ą p r o ś b ę : „ Z a c h o w a j d o b r y c h w swoje j d o b r o c i , z ł y c h z a ś u c z y ń d o b r y m i p r z e z s w o j e m i ł o s i e r d z i e " . J e s t t o b e z w ą t p i e n i a m o d l i t w a g o d n a s p r a w o w a n e j t a j e m n i c y , m o d l i t w a z g o d n a z d u c h e m E u c h a r y s t i i . T a k a m o d l i t w a s t a j e s i ę n a j l e p s z ą i n t e r p r e t a t o r k ą n a d z i e i : interpretativa speils.

D o ś w i a d c z e n i e ś w i ę t y c h w y p r z e d z a t e o l o g i c z n ą s p e k u l a c j ę , k t ó r a w o b l i c z u p r z e c i w n y c h s o b i e w y p o w i e d z i P i s m a o k a z u j e s ię w i e l c e b e z r a d n a . Z d a r z a s ię, ż e B ó g p r z e p r o w a d z a ś w i ę t y c h p r z e z w e w n ę t r z n ą c i e m n o ś ć , t a k i ż czu ją z e s p o l e n i e s w e g o l o s u z l o s e m w s z y s t k i c h g r z e s z n y c h l u d z i . N a d z i e j a r o d z i s i ę w a k c i e o d d a n i a s i e b i e z a i n n y c h m i ł o s i e r n e m u B o g u ( w i d a ć t o j u ż w R z 9 , 3). N a d z i e j a c z ł o w i e k a i m i ł o s i e r d z i e B o g a s p o t y k a j ą s ię z e sobą . J e s t t o n a d z i e j a p e ł n a o d w a g i i u f n o ś c i . D o ś w i a d c z e n i e ś w i ę t y c h m ó w i , i ż o d B o g a m o ż n a o c z e k i w a ć z a w s z e w i ę c e j , n i ż t o j e s t e ś m y w s t a n i e p o j ą ć i w y r a z i ć 1 9 . J e s t t o w e d l e s ł ó w a p o s t o ł a n a d z i e j a , k t ó r a „ z a w i e ś ć n i e m o ż e " (Rz 5 , 5).

a . W s p ó ł c z u c i e i w s t a w i e n n i c t w o

Ś w . I z a a k S y r y j c z y k s ł a w i b e z p r z e r w y „ p r z e d z i w n e w s p ó ł c z u c i e B o g a " o r a z n i e p o j ę t o ś ć „ ł a s k i z m a r t w y c h w s t a n i a " 2 0 . „ G d z i e ż j e s t p i e k ł o , k t ó r e m o ż e n a s p r z y g n ę b i a ć ? G d z i e ż j e s t p o t ę p i e n i e , k t ó r e b y n a s p r z e s t r a s z a ł o n a w i e l e s p o s o b ó w i p o k o n a ł o r a d o ś ć z m i ł o ś c i B o g a ? C z y m ż e j e s t g e h e n n a w o b l i c z u ł a s k i z m a r t w y c h w s t a n i a , k i e d y w y w i e d z i e n a s p o z a p o t ę p i e n i e , k i e d y s k a z i t e l n e m u c i a ł u d a p r z y o d z i a ć s i ę w n i e s k a ż o -n o ś ć i k i e d y n a n o w o p o d n i e s i e w c h w a l e c z ł o w i e k a , k t ó r y z n a l a z ł s ię w p i e k l e ? O w y , k t ó r z y m a c i e r o z e z n a n i e , p r z y j d ź c i e i p o d z i w i a j c i e " 2 1 . „ W p o r ó w n a n i u z o p a t r z n o ś c i ą i l i t o ś c i ą B o g a w i n y w s z e l k i e g o s t w o r z e n i a s ą j a k g a r ś ć p i a s k u w p a d a j ą c a d o w i e l k i e g o o c e a n u . J a k o b f i t e ź r ó d ł o n i e m o ż e b y ć w s t r z y m a n e g a r ś c i ą p r o c h u , t a k s a m o w s p ó ł c z u c i e S t w ó r c y n i e m o ż e b y ć p o k o n a n e z ł o ś c i ą s t w o r z e ń " 2 2 . S ł o w a t e p o c h o d z ą o d c z ł o w i e k a , k t ó r y o d w a ż y ł s ię m o d l i ć n a w e t z a d e m o n y :

„ C z y m ż e j e s t s e r c e w s p ó ł c z u j ą c e ? [...] j e s t s e r c e m , k t ó r e s p a l a s ię d l a c a ł e g o s t w o r z e n i a : d l a l u d z i , p t a k ó w , z w i e r z ą t , d e m o n ó w , d l a k a ż d e j i s t o t y s t w o r z o n e j . G d y ( c z ł o w i e k o t a k i m s e r c u — p r z y p . W . H . ) m y ś l i 0 n i c h , g d y w i d z i i ch, j e g o o c z y n a p e ł n i a j ą s i ę ł z a m i . T a k m o c n e 1 g w a ł t o w n e j e s t j e g o w s p ó ł c z u c i e , t a k w i e l k a j e s t j e g o w y t r w a ł o ś ć , ż e ś c i s k a m u s i ę s e r c e i n i e p o t r a f i z n i e ś ć , g d y s ł y s z y l u b w i d z i

124

n a j m n i e j s z e z ł o l u b n a j m n i e j s z y s m u t e k j a k i e g o ś s t w o r z e n i a . D l a t e g o o k a ż d e j g o d z i n i e m o d l i s ię z e ł z a m i z a n i e r o z u m n e z w i e r z ę t a , z a n i e p r z y j a c i ó ł p r a w d y i z a w s z y s t k i c h , k t ó r z y w y r z ą d z a j ą m u k r z y w d ę , a b y z o s t a l i z a c h o w a n i i a b y i m p r z e b a c z o n o . W n i e z m i e r z o n y m w s p ó ł c z u c i u , k t ó r e b u d z i s ię w j e g o s e r c u b e z m i a r y , n a o b r a z B o g a , m o d l i s ię n a w e t z a w ę ż e " 2 3 .

W k i l k a w i e k ó w p ó ź n i e j ś w i a d e c t w e m te j s a m e j n a d z i e i i w s p ó ł c z u c i a t c h n ą s ł o w a ś w . S y m e o n a N o w e g o T e o l o g a ( + 1022): „ Z n a ł e m c z ł o w i e k a , k t ó r y t a k b a r d z o p r a g n ą ł z b a w i e n i a s w y c h b r a c i , ż e c z ę s t o w e ł z a c h s e r d e c z n y c h p r o s i ł B o g a , [...] ż e b y a l b o b r a c i a c i z b a w i e n i b y l i r a z e m z n i m , a l b o b y o n b y ł p o t ę p i o n y r a z e m z n i m i . B y ł o n b o w i e m z n i m i z ł ą c z o n y w D u c h u Ś w i ę t y m t a k ą w i ę z i ą m i ł o ś c i , ż e n i e c h c i a ł b y n a w e t w e j ś ć d o K r ó l e s t w a N i e b i e s k i e g o , j e ś l i b y m i a ł b y ć p r z e z t o o d n i c h o d ł ą c z o n y " 2 4 . W s t a w i e n n i c t w o i z a s t ę p s t w o w z a j e m n i e p r z e p l a t a j ą s ię t u z e s o b ą j a k o d w a w ą t k i n a d z i e i .

W o b j a w i e n i a c h ś r e d n i o w i e c z n e j m i s t y c z k i , J u l i a n n y z N o r w i c h (ur . o k . 1342), p o j a w i a j ą s ię s ł o w a u s p o k o j e n i a i e s c h a t o l o g i c z n e g o o p t y m i z m u :

„Sin must needs be. But all shall be well. And all manner of things shall be well. Grzech musi konieczne istnieć. Ale wszystko będzie dobrze. Wszelkiego rodzaju sprawy pójdą dobrze" 2 5

P r z e k a z u j ą c t e s ł o w a J u l i a n n a d o d a j e , i ż z o s t a ł y w y p o w i e d z i a n e d o n i e j p r z e z C h r y s t u s a „ z w i e l k ą c z u ł o ś c i ą " , b e z ż a d n y c h w y r z u t ó w w s t o s u n k u d o w s z y s t k i c h t y c h , c o z o s t a n ą z b a w i e n i . W jej w y p o w i e d z i a c h r y s u j e s ię w i z j a c a ł k o w i t e g o o c z y s z c z e n i a z g r z e c h u , n i e o d ł ą c z n a o d c i e r p i e n i a . G r z e c h n i e m a w s o b i e ż a d n e j „ s u b s t a n c j i " a n i „ u c z e s t n i c t w a w b y c i e " . J e s t w r ę c z n i c o ś c i ą 2 6 . M o ż e b y ć p o z n a n y j e d y n i e p r z e z c i e r p i e n i e , k t ó r e g o j e s t p r z y c z y n ą . C i e r p i e n i e o c z y s z c z a ; j e s t w e z w a n i e m d o p o z n a n i a s i e b i e , d r o g ą d o p r z e b a c z e n i a . W w i z j i J u l i a n n y B ó g n i e c z y n i n a w e t w y r z u t ó w z p o w o d u l u d z k i c h g r z e c h ó w . C h r y s t u s r a c z e j w s p ó ł c z u j e w s z y s t k i m z p o w o d u i c h w i n . W s p ó ł c z u c i e n a p e ł n i a t y c h , k t ó r z y w g ł ę b i ą s ię z m i ł o ś c i ą w t a j e m n i c ę J e g o m ę k i . W s p ó ł c z u c i e c z ł o w i e k a s t a j e s ię w ó w c z a s c z ą s t k ą J e g o w s p ó ł c z u c i a d l a w s z y s t k i c h 2 7 .

T a j e m n i c z e s ł o w a C h r y s t u s a o t y m , ż e „ w s z y s t k o b ę d z i e d o b r z e " , r o z j a ś n i a j ą s p o j r z e n i e J u l i a n n y n a o g r o m z ł a i g r z e c h u w ś w i e c i e . S t a j ą s ię p o c i e s z e n i e m . M y ś l z w r a c a s i ę d o c h w a l e b e n g o d z i e ł a z b a w i e n i a , k t ó r e s w ą m o c ą n i e p o r ó w n a n i e p r z e w y ż s z a s i ł ę g r z e c h u . O d n a j d u j e m y t u j a k b y e c h o p o u c z e ń A p o s t o ł a N a r o d ó w . B ó g m a m o c „ o b r ó c i ć w d o b r o n a j w i ę k s z e z ł o " 2 8 .

„Chcę sprawić, aby wszystko było dobrze. Sprawię, że wszystko będzie dobrze. Mogę sprawić, aby wszystko było dobrze.

125

I potrafię sprawić, żeby wszystko było dobrze. I sama zobaczysz, że wszystko będzie dobrze" 2 9 .

O b j a w i e n i e z a w a r t e w p i e r w s z y c h t r z e c h w i e r s z a c h J u l i a n n a o d n o s i k o l e j n o d o p o s z c z e g ó l n y c h o s ó b T r ó j c y Ś w i ę t e j , c z w a r t y w i e r s z d o c a ł e j T r ó j c y w jej n i e p o d z i e l n e j j e d n o ś c i , p i ą t y w i e r s z n a t o m i a s t d o „ c a ł e j l u d z k o ś c i , k t ó r a z o s t a n i e z b a w i o n a w b ł o g o s ł a w i o n e j T r ó j c y " 3 0 . Z b a w i e n i s ą i b ę d ą „ r a d o ś c i ą C h r y s t u s a o r a z J e g o s z c z ę ś c i e m " 3 1 . J e g o s z c z ę ś c i e n i e j e s t j e s z c z e s p e ł n i o n e , p o n i e w a ż n i e m a n a s j e s z c z e z e s o b ą ( b y ł a t o , j a k w i d z i e l i ś m y , m y ś l d r o g a O r y g e n e s o w i ) . S ł o w a o b j a w i o n e p r z e z C h r y s t u s a s t a ł y s i ę d l a n i e j , j a k w y z n a j e J u l i a n n a , „ o g r o m n y m p o c i e s z e n i e m " . „ J a k b o w i e m T r ó j c a Ś w i ę t a u c z y n i ł a w s z y s t k o z n i c z e g o , t a k r ó w n i e ż ś w i ę t a T r ó j c a s p r a w i , ż e w d o b r o o b r ó c i s ię t o w s z y s t k o , c o n i e j e s t w c a l e d o b r e " 3 2 . P o d s t a w ą te j n a d z i e i s ą w s z y s t k i e d z i e ł a B o ż e j u ż d o k o n a n e , a z a r a z e m b ę d ą c e z a p o w i e d z i ą t e g o , c o B ó g j e s z c z e u c z y n i k u z d u m i e n i u w s z y s t k i c h , c h o ć t e g o o b e c n i e n i e p o j m u j e m y . B ó g c h c e , a b y ś m y w i e d z i e l i , ż e „ w s z y s t k o b ę d z i e d o b r z e " . T a o g ó l n a n a d z i e j a p o w i n n a n a m w y s t a r c z y ć , , w i ę c e j w i e d z i e ć n i e t r z e b a w ż y c i u d o -c z e s n y m .

W s z y s t k i e t e z d u m i e w a j ą c e w y p o w i e d z i c e c h u j e w i e l k a t r z e ź w o ś ć d u c h o w a , o s z c z ę d n o ś ć s ł ó w , u m i a r i p o k o r a . N a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j e k o n t e k s t t r y n i t a r n y i s o t e r i o l o g i c z n y . T o j e d y n e w s w o i m r o d z a j u ś w i a d e c t w o j e s t s z c z e g ó l n i e w y m o w n e . K r y j e s i ę z a n i m w i e l k a s i ł a p r z e ż y c i a i d o ś w i a d c z e n i a d u c h o w e g o .

P o e p o c e p a t r y s t y c z n e j n a Z a c h o d z i e n i e c z ę s t o p o j a w i a l i s ię l u d z i e 0 p o d o b n y c h d o ś w i a d c z e n i a c h i n i e z w y k ł e j n a d z i e i . B y l i t o p r z e w a ż n i e w i e l c y m i s t y c y . W i ę k s z o ś ć z n i c h s t a n o w i ą ś w i ę t e k o b i e t y o g ł ę b o k i e j w r a ż l i w o ś c i o r a z g ł ę b o k i m ż y c i u w e w n ę t r z n y m (m. i n . H i l d e g a r d a , M e c h t y l d a z M a g d e b u r g a , K a t a r z y n a z e S i e n y , M a ł g o r z a t a A l a c o q u e , T e r e s a z A v i l a , T e r e s a z L i s i e u x , M a r i a d e s V a l l é e s ) . S p o t k a ć m o ż n a w i c h p i s m a c h p r z e j m u j ą c e ś w i a d e c t w a z m a g a n i a z B o g i e m i g o t o w o ś c i w y d a n i a s i e b i e n a k a t u s z e p i e k ł a , ż e b y t y l k o m ó c u r a t o w a ć p r z e z t o t y c h , k t ó r z y i d ą n a z a g ł a d ę 3 4 .

Dzieje duszy ś w . T e r e s y o d D z i e c i ą t k a J e z u s o d s ł a n i a j ą jej w e w n ę t r z n ą p o s t a w ę w o b e c g r z e c h u i p i e k ł a w s p o s ó b n i e z w y k l e p r z e j r z y s t y . W o s t a t n i m o k r e s i e ż y c i a p r z e c h o d z i ł a p r z e z o k r e s d u c h o w y c h c i e m n o ś ci . W ł a s n e d o ś w i a d c z e n i e z b l i ż a j ą d o l u d z i n i e m a j ą c y c h w i a r y 1 p o g ł ę b i a s o l i d a r n o ś ć z e w s z y s t k i m i g r z e s z n i k a m i . W y r a ż a g o t o w o ś ć d o z a s i a d a n i a p r z y i c h b r u d n y m „ s t o l e p e ł n y m g o r y c z y " i „ s p o ż y w a n i a c h l e b a b o l e ś c i " . P r o s i o z m i ł o w a n i e d l a s i e b i e i w s z y s t k i c h g r z e s z n y c h l u d z i . J e s t g o t o w a z s t ą p i ć d o s a m e g o p i e k ł a , a b y z a n i e ś ć t a m p r o m i e ń B o ż e j m i ł o ś c i i p r z e z m i ł o ś ć w p r o w a d z i ć w k r ą g t a j e m n i c y z b a w i e n i a . . . 3 5 .

T r a g i c z n y p r o b l e m w i e c z n e g o p i e k ł a d r ę c z y ł G . B e r n a n o s a i C h . P é g u y . T e n o s t a t n i p r z e ż y ł z t e g o p o w o d u g ł ę b o k i k r y z y s i o d d a l i ł s ię o d K o ś c i o ł a . P o w r ó c i ł , g d y z r o z u m i a ł , ż e s a m B ó g n i e m o ż e n i g d y

126

„ p r z y z w y c z a i ć s i ę " d o p o t ę p i e n i a s w y c h s t w o r z e ń , ż e n i g d y n i e r e z y g n u j e , a t o j e s t p o d s t a w ą n a d z i e i n a z b a w i e n i e d l a w s z y s t k i c h . W y r a z e m t y c h w e w n ę t r z n y c h z m a g a ń p i s a r z a b y ł u t w ó r p t . Mystère d e Jeanne d'Arc. J o a n n a , p o r u s z o n a do g ł ę b i m o ż l i w o ś c i ą p o t ę p i e n i a g r z e s z n y c h l u d z i , p o j m u j e n a g l e w m o d l i t w i e , ż e n a d z i e j a z a w i e ś ć n i e m o ż e i ż e n i e t r z e b a r e z y g n o w a ć z m o d l i t w y o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h : „ T y n i g d y n i e r e z y g n u j e s z [...]. M ó j B o ż e , m o d l ę s i ę w s k r y t o ś c i . T y z b a w i s z . U f a m T o b i e n i e z a c h w i a n i e " . P r z y t a c z a j ą c t e n t e k s t B a l t h a s a r z g ł a s z a w p r a w d z i e p e w n e z a s t r z e ż e n i a t e o l o g i c z n e ( c z ł o w i e k , c h o ć b y n a j ś w i ę t s z y , n i e m o ż e p r z y p i s y w a ć s w y c h p r a g n i e ń B o g u ) , a l e w g r u n c ie r z e c z y s a m o p o w i a d a s i ę r ó w n i e ż z a e s c h a t o l o g i ą „ o t w a r t e j n a d z i e i " 3 6 .

S ł o w a C h r y s t u s a o s ą d z i e n i e z o s t a ł y w y p o w i e d z i a n e p o t o , a b y d o s t a r c z y ć i n f o r m a c j i o n i e o d w r a c a l n y m f a k c i e p o t ę p i e n i a c z ę ś c i l u d z k o ś c i , z k t ó r y m n a l e ż a ł o b y s ię s p o k o j n i e p o g o d z i ć . S ł o w a t e s ą w e z w a n i e m d o n a w r ó c e n i a , w s t a w i e n n i c t w a i d u c h o w e g o z m a g a n i a o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h . N a j w a ż n i e j s z a j e s t w n i c h s a m a p o s t a ć C h r y s t u s a j a k o S ę d z i e g o i Z b a w i c i e l a . E s c h a t o l o g i a w i n n a p o z o s t a w i ć m i e j s c e n a n a d z i e j ę z b a w i e n i a w s z y s t k i c h , c e c h u j ą c ą w c i ą g u w i e k ó w w i e l u m i s t y k ó w i ś w i ę t y c h , z w ł a s z c z a t y c h , k t ó r z y d o ś w i a d c z y l i z a ż y c i a c i e m n o ś c i i w e w n ę t r z n e g o „ p i e k ł a " . D o ś w i a d c z e n i e t o m i a ł o u n i c h c h a r a k t e r z b a w c z e g o w s t a w i e n n i c t w a z a i n n y c h . Z m a g a j ą c s i ę z B o g i e m o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h p o j m o w a l i o n i , ż e o s t a t e c z n i e w z m a g a n i u t y m m a j ą p o s w e j s t r o n i e s a m e g o B o g a , J e z u s a C h r y s t u s a i w s z y s t k i c h z b a w i o n y c h .

P y t a n i e o n a d z i e j ę p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a j e s t p y t a n i e m d o t y c z ą c y m t a k ż e s a m e g o B o g a . O n s a m w y s u w a s i ę n a p i e r w s z y p l a n . T e n , k t ó r y m i ł u j e s w o j e s t w o r z e n i a , w i e n a j l e p i e j , j a k a d r o g a p r o w a d z i d o o c a l e n i a . T r z e b a p o z o s t a w i ć M u w o l n o ś ć d z i a ł a n i a i w r a z z N i m s p o d z i e w a ć się, i ż p o j e d n a z e s o b ą w s z y s t k i c h i w s z y s t k o . N a d z i e i te j n i e w o l n o u w i ę z i ć w ż a d n y m s y s t e m i e d o k t r y n a l n y m . P r z e j a w i a s ię w n i e j c a ł y d r a m a t y z m s p r a w y B o g a z l u d ź m i i l u d z i z B o g i e m . O d d a j ą c p i e r w s z e ń s t w o s p r a w i e B o g a i u f a j ą c M u , w i e r z ą c y w y z w a l a s i ę t y m s a m y m o d e g o i s t y c z n e j t r o s k i j e d y n i e o s i e b i e s a m e g o . M o ż e m o d l i ć s ię i z m a g a ć c a ł ą s iłą d u c h a o t o , a b y w s z y s c y b y l i z b a w i e n i . W z m a g a n i u t y m s a m B ó g j e s t r z e c z y w i ś c i e p o j e g o s t r o n i e .

b . S o l i d a r n o ś ć ś w i ę t y c h z g r z e s z n i k a m i

W ż y c i u ś w i ę t y c h , k t ó r z y c a ł ą g ł ę b i ą d u c h a i s e r c a w n i k n ę l i w m i s t e r i u m C h r y s t u s a , d o s t r z e c m o ż n a t a j e m n i c z ą s o l i d a r n o ś ć z l o s e m g r z e s z n y c h l u d z i . J e s t t o s o l i d a r n o ś ć s i ę g a j ą c a g ł ę b i e j n i ż p r a g n i e n i e d z i e l e n i a z l u d ź m i i c h d o l i , t r u d u , c i e r p i e n i a i u b ó s t w a . J e j p o d s t a w ą j e s t w s p ó ł u c z e s t n i c t w o w m ę c e i z s t ą p i e n i u C h r y s t u s a d o p i e k i e ł . W r a z

127

z N i m ś w i ę c i z s t ę p u j ą w m r o c z n e g ł ę b i e s a m o t n o ś c i , o p u s z c z e n i a i l u d z k i e j w i n y . J e s t t o n i e z w y k ł e d o ś w i a d c z e n i e d u c h o w e . L u d z k i e s ł o w a o k a z u j ą s i ę b e z r a d n e i b e z s i l n e , n i e z d o l n e d o p r z e k a z a n i a m i s t y c z n e g o r e a l i z m u t e g o d o ś w i a d c z e n i a .

D a l e c y j e s t e ś m y t u o d p o s t a w y o b o j ę t n o ś c i w z g l ę d e m p i e k ł a czy r a d o s n e g o p o c z u c i a t r i u m f u b o s k i e j s p r a w i e d l i w o ś c i n a d w s z e l k ą n i e p r a w o ś c i ą . N a m i a r ę s w e g o z e s p o l e n i a z C h r y s t u s e m ś w i ę c i j u ż t e r a z u c z e s t n i c z ą w t a j e m n i c z y s p o s ó b w m ę c e p o t ę p i o n y c h . W s p ó ł c z u c i e p r o w a d z i d o w s p ó ł c i e r p i e n i a . I m b l i ż s i s ą B o g a i t a j e m n i c y z b a w i e n i a , t y m w i ę c e j m a j ą w s p ó ł c z u c i a d l a g r z e s z n y c h l u d z i , s a m i c z u j ą c n a j l e p i e j t a k ż e c i ę ż a r w ł a s n e j w i n y .

Ś w i ę c i z n a j ą n a j l e p i e j d o ś w i a d c z e n i e e g z y s t e n c j i i n f e r n a l n e j . J e s t t o t a j e m n i c a i c h o s o b i s t e g o u c z e s t n i c t w a w s o l i d a r n o ś c i C h r y s t u s a z e w s z y s t k i m i g r z e s z n y m i l u d ź m i . J e z u s n i e u m a r ł ś m i e r c i ą p r o r o k ó w , p r z e z u k a m i e n o w a n i e . Z a l i c z o n y z o s t a ł d o z ł o c z y ń c ó w . C h c i a ł s t a ć s ię j a k j e d e n z n i c h . Ś m i e r ć n a k r z y ż u p o m i ę d z y d w o m a z ł o c z y ń c a m i , j a k o t y m w s p o m n i a n o j u ż w c z e ś n i e j , j e s t z n a k i e m J e g o n a j w i ę k s z e g o z b l i ż e n i a d o m r o c z n e j s fe ry g r z e c h u i z ł a , w y r a z e m s o l i d a r n o ś c i , p r z y j ę t e j d o b r o w o l n i e i z m i ł o ś c i ą . D z i e ł o z b a w i e n i a j e s t d z i e ł e m m i ł o ś c i i t a j e m n i c z e j s o l i d a r n o ś c i , k t ó r a z e s p a l a los N i e w i n n e g o z w i n n y m i 3 7 . N i e w i n n y c i e r p i z p o w o d u w i n y w s z y s t k i c h g r z e s z n y c h l u d z i . U c z e s t n i c z y w i c h c i e r p i e n i u . D o ś w i a d c z a w s o b i e m o c y z ł a i n i e p r a w o ś c i . K t o m i ł u j e , u t o ż s a m i a s ię n a m i a r ę s w e j m i ł o ś c i z t y m i , k t ó r y c h m i ł u j e . B i e r z e n a s i e b i e i c h los . C z u j e s ię z a n i c h -o d p o w i e d z i a l n y . N i e k t ó r z y t e o l o g o w i e ( g ł ó w n i e p r o t e s t a n c c y ) s k ł o n n i b y l i w i d z i e ć w u k r z y ż o w a n y m C h r y s t u s i e c z ł o w i e k a „ p o t ę p i o n e g o " , o d r z u c o n e g o i p r z e k l ę t e g o p r z e z B o g a , g d y ż p r z y j ą ł O n n a s i e b i e w s z y s t k i e w i n y i u t o ż s a m i ł s i ę z l u d z k i m g r z e c h e m . N i e j e s t t o w ł a ś c i w a i n t e r p r e t a c j a p e w n y c h w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h ( z o b . 2 K o r 5 , 2 1 ; G a l 3 , 1 3 ) 3 8 . J e z u s n i e z o s t a ł n i g d y o d r z u c o n y p r z e z O j c a a n i p r z e z n i e g o p o t ę p i o n y . W swoje j m ę c e i ś m i e r c i p o z o s t a ł z N i m j a k n a j śc i ś le j z j e d n o c z o n y . J e g o s o l i d a r n o ś ć z g r z e s z n y m i l u d ź m i j e s t s o l i d a r n o ś c i ą p ł y n ą c ą z m i ł o ś c i do n i c h i z t r o s k i o i c h z b a w i e n i e . T y l k o n a j w i ę k s z a m i ł o ś ć p o z w a l a w z i ą ć w s i e b i e w s z y s t k i e c i e r p i e n i a l u d z i s p o w o d o w a n e g r z e c h e m , z s t ą p i ć w s a m ą o d c h ł a ń c i e r p i e n i a i p o t ę p i e n i a . D o ś w i a d c z e n i e t a k i e j e s t n i e o d ł ą c z n e o d p o c z u c i a o p u s z c z e n i a , s a m o t n o ś c i i u d r ę c z e n i a ( z o b . M t 27, 46). J e s t r z e c z y w i ś c i e „ p i c i e m k i e l i c h a " ( M t 20, 2 2 - 2 3 ; 26, 42) g o r y c z y d l a o c a l e n i a i n n y c h . S o l i d a r n o ś ć w c i e r p i e n i u z g r z e s z n y m i l u d ź m i m a m o c z b a w c z ą : „ o t o B a r a n e k B o ż y , k t ó r y g ł a d z i g r z e c h ś w i a t a " ( J 1 , 29). P o g a r d l i w e o k r e ś l e n i e , n a d a w a n e J e z u s o w i w c z a s i e J e g o d z i a ł a l n o ś c i , o d s ł a n i a s w o j ą p r a w d z i w ą g ł ę b i ę : „ p r z y j a c i e l c e l n i k ó w i g r z e s z n i k ó w " ( Ł k 7 , 34). P r z y j a c i e l d o t e g o s t o p n i a , ż e p r z e ż y w a i c h w i n y , u c z e s t n i c z y w i c h c i e r p i e n i u i p o t ę p i e n i u .

128

J a k w y r a z i ć c a ł ą g ł ę b i ę i u n i w e r s a l n o ś ć te j s o l i d a r n o ś c i ? T y l k o „ C h r y s t u s o w i d a n e j e s t b y ć p o w s z e c h n y m " 3 9 . T y l k o O n w p e ł n i d o ś w i a d c ' . y ł , f o t o o z n a c z a . T y l k o O r m ó p r s t a - s i ę so l id i r n y z e w s z y s t k i m i c i e r p i e n i a m i g r z e s z n i k ó w , „ s p o ś r ó d k t ó r y c h j a j e s t e m p i e r w s z y " ( 1 T m 1 , 15). N i e t y l k o z c i e r p i e n i a m i ż y j ą c y c h a l e " ó w n i e ż z m a r ł y c h w s z y s t k i c h c z a s ó w i m i e j s c . J e g o s o l i d a r n o ś ć s i ę g a a ż d o d n a o t c h ł a n i . M ó w i o t y m a r t y k u ł w i a r y o z s t ą p i e n i u C b r y s t u ; a d o p i e k i e ł , d o k t ó r e g o j u ż k i l k a k r o t n i e n a w i ą z y w a l i ś m y w n a s z y c h r o r w a ż f a i a c h 4 " . Z b t \v ien i d o i m u j e s ię w s a m e j g ł c b i e g : y s t e i cji ir,- r erna n e j . , W i ę z i e n i e " (1 Pt 3 , 19) i c i e m n o ś ć s ta ją s i ę d r o g ą ku w y z w o l e n i u i ś w i a t ł o ś c i . T a m , g d z i e z a w o d n a o k a z u j e s i ę n o ś n o ś ć l u d z k i c h p o j ę ć i s ł ó w , t r z e b a u c i e k a ć s ię d o j ę z y k a s y m b o l i i o b r a z ó w . T r a d y c j a c h r z e ś c i j a ń s k a , z w ł a s z c z a i k o n o g r a f i c z n a , u k a z u j e C h r y s t u s a w y c i ą g a j ą c e g o r ę k ę d o A d a m a ( i E w y ) . Z b a w c z y t r u d J e g o p o s z u k i w a n i a c z ł o w i e k a , r a d o ś ć o d n a l e z i e n i a p i e r w s z y c h g r z e s z n y c h l u d z i - o t o s y m b o l o c a l e n i a d l a w s z y s t k i c h . S o l i d a r n o ś ć w u p a d k u u s t ę p u j e m i e j s c a s o l i d a r n o ś c i w z b a w i e n i u . C h r y s t u s w c i ą ż z s t ę p u j e d o p i e k i e ł w i n y i u p a d k u , a b y „ d z i s i a j " o t w i e r a ć d r o g ę k u w y z w o l e n i u . S o l i d a r n o ś ć ś w i ę t y c h z g r z e s z n i k a m i r o d z i s i ę z s o l i d a r n o ś c i C h r y s t u s a . J e s t u c z e s t n i c t w e m w J e g o s o l i d a r n o ś c i i z s t ę p o w a n i u d o p i e k i e ł .

C a ł e ż y c i e w s p o m n i a n e g o j u ż w y ż e j s t a r c a , ś w . S y l w a n a ( S y m e o n I v a n o v i c A n t o n o v , 1 8 6 6 - 1 9 3 8 ) , r o s y j s k i e g o m n i c h a ż y j ą c e g o n a G ó r z e A t h o s ( k a n o n i z o w a n e g o w 1988 r . p r z e z P a t r i a r c h a t E k u m e n i c z n y ) , p r z e n i k n i ę t e b y ł o p o c z u c i e m s o l i d a r n o ś c i z g r z e s z n y m i l u d ź m i , w s p ó ł c z u c i e m i w s t a w i e n n i c t w e m . Z a c h o w a ł ż y w ą ś w i a d o m o ś ć w ł a s n e j w i n y , a m i m o t o z t r u d e m u c z y ł s ię p r a w d z i w e j p o k o r y . W m o d l i t w i e o t r z y m a ł p o u c z e n i e C h r y s t u s a : „ p r z e b y w a j d u c h e m w p i e k l e i n i e r o z p a c z a j " 4 1 . Ś w i a d o m e p r z e b y w a n i e w p i e k l e j e s t u c z e s t n i c t w e m w c i e m n o ś c i a c h i m ę k a c h p o t ę p i o n y c h , u s t a w i c z n y m s k a z y w a n i e m s i e b i e s a m e g o n a p o t ę p i e n i e . K t o p r z e ż y w a t e g o r o d z a j u d o ś w i a d c z e n i e , m o ż e ł a t w o p o p a ś ć w r o z p a c z . D l a t e g o p o t r z e b n y j e s t n a k a z : „ i n i e r o z p a c z a j ! " . N a k r a w ę d z i r o z p a c z y r o d z i s ię n a d z i e j a . Je j ź r ó d ł e m je s t p a m i ę ć o m i ł o ś c i B o g a i C h r y s t u s a , k t ó r ą t r z e b a p r z y j ą ć z p o k o r ą i w d z i ę c z n o ś c i ą .

P i s m a ś w . S y l w a n a o d s ł a n i a j ą g ł ę b i ę d u c h o w e g o z s t ą p i e n i a d o p i e k ł a . C z ę s t o w y r a ż a o n w n i c h s w o j ą s o l i d a r n o ś ć z e w s z y s t k i m i l u d ź m i , z w ł a s z c z a n a j b a r d z i e j u p a d ł y m i i w r o g i m i B o g u . W s p ó ł c z u c i e r o d z i m o d l i t w ę w s t a w i e n n i c z ą . J e s t o n a s p e c j a l n y m d a r e m D u c h a Ś w i ę t e g o . „ G d z i e j e s t D u c h P a ń s k i , t a m je s t m i ł o ś ć n i e p r z y j a c i ó ł i m o d l i t w a z a c a ł y ś w i a t " 4 2 . „ C h c ę t y l k o j e d n e j r z e c z y : m o d l i ć s ię z a w s z y s t k i c h l u d z i j a k z a s a m e g o s i e b i e " 4 ' . C z ł o w i e k t a k i n o s i w s o b i e s a m y m n i e t y l k o w ł a s n e c i e r p i e n i a i w i n y , l ecz t a k ż e w i n y i n n y c h l u d z i . D l a t e g o m o d l i s ię z a w s z y s t k i c h i c z u j e s w ą s o l i d a r n o ś ć z e w s z y s t k i m i . I c h g r z e c h j e s t j e g o g r z e c h e m . B i e r z e n a s i e b i e c i ę ż a r l u d z k i e j w i n y . J e g o m o d l i t w a n i e cofa s ię p r z e d t a j e m n i c ą p i e k ł a . C h c i a ł b y w y z w o l i ć w s z y s t k i c h . D o p i e r o

129

w ó w c z a s c z u ł b y s i ę s z c z ę ś l i w y . J e s t w t y m j a k i ś z d u m i e w a j ą c y u n i w e r s a l i z m w s p ó ł c z u c i a i m o d l i t w y .

„ N i e m ó g ł z n i e ś ć m y ś l i o czyje jś m ę c e w » c i e m n o s c i a c h z e w n ę -t r z n y c h « . P a m i ę t a m r o z m o w ę m i ę d z y n i m i p e w n y m p u s t e l n i k i e m , k t ó r y o ś w i a d c z y ł z w i d o c z n y m z a d o w o l e n i e m : »Bog u k a r z e w s z y s t k i c h a t e i s t ó w . B ę d ą p a l i ć s ię w o g n i u w i e c z n y m « . W s p o s ó b w i d o c z n y z a n i e p o k o j o n y , s t a r z e c o d r z e k ł : » P o w i e d z m i : g d y b y ś p o s z e d ł d o n i e b a , p o p a t r z y ł i u j r z a ł k o g o ś p a l ą c e g o s ię w o g n i u p i e k i e l n y m - c z y c z u ł b y ś s ię s z c z ę ś l i w y ? « . » N i e m a n a t o r a d y . T o b y ł a b y i c h w ł a s n a w i n a « — p o w i e d z i a ł p u s t e l n i k . S t a r z e c o d p o w i e d z i a ł m u z z a s m u c o n y m o b l i c z e m :

» M i ł o ś ć n i e m o g ł a b y z n i e ś ć t e g o - p o w i e d z i a ł . - M u s i m y m o d l i ć s ię za w s z y s t k i c h « . - I r z e c z y w i ś c i e m o d l i ł s ię on za w s z y s t k i c h l u d z i " 4 4 .

P o d d z i a ł a n i e m D u c h a Ś w i ę t e g o p i e k ł o l u d z k i e j w i n y m o ż e p r z e k s z t a ł c i ć s i ę w o c z y s z c z a j ą c e s p o t k a n i e z C h r y s t u s e m . T e n , k t ó r y j e s t z w y c i ę z c ą ś m i e r c i , j e s t r ó w n i e ż o b e c n y w g ł ę b i n a c h i s t n i e n i a i n f e r -n a l n e g o . J e g o o b e c n o ś ć j e s t n a d z i e j ą z b a w i e n i a i o c a l e n i a . D u c h o w e d o ś w i a d c z e n i e ś w i ę t y c h p r z e n i k n i ę t e j e s t c i e r p i e n i e m i n a d z i e j ą . W r a z z C h r y s t u s e m z s t ę p u j ą d o p i e k i e ł i czu ją swo ją s o l i d a r n o ś ć z e w s z y s t k i m i g r z e s z n i k a m i . I c h d u c h o w a o b e c n o ś ć r o z j a ś n i a m r o k i p i e k ł a . O t r z y m u j ą w t e n s p o s ó b ł a s k ę u c z e s t n i c t w a w z b a w c z y m t r u d z i e C h r y s t u s a . „ B ó g o g a r n i a w s z y s t k o , n a w e t n i e z g ł ę b i o n e p r z e p a ś c i p i e k ł a , b o n i e m a ż a d n e j r z e c z y w i s t o ś c i p o z a J e g o z a s i ę g i e m . Ś w i ę c i w i d z ą i p r z e b y w a j ą w p i e k l e , a l e n i e m a o n o ż a d n e j w ł a d z y n a d n i m i , a s p o s ó b i c h p r z e b y w a n i a r ó ż n i s ię o d p r z e b y w a n i a t y c h , k t ó r z y s t a n o w i ą p i e k ł o . N a k a z P a n a s k i e r o w a n y d o S t a r c a : » P r z e b y w a j d u c h e m w p i e k l e i n i e r o z p a c z a j « o b j a w i a j e d y n ą w s w y m r o d z a j u d r o g ę d o c a ł k o w i t e g o o c z y s z c z e n i a i m i ł o ś c i B o g a . J e s t t o n i e t a j e m n i c z a t a j e m n i c a ś w i ę t y c h " 4 3 . D o ś w i a d c z e n i e z s t ę p o w a n i a d o p i e k i e ł j e s t i n t e g r a l n ą c z ę ś c i ą u c z e s t n i c t w a c h r z e ś c i j a n i n a w p a s c h a l n e j t a j e m n i c y C h r y s t u s a . D o ś w i a d c z e n i e t o p o z w a l a p r z e c z u ć c a ł ą g ł ę b i ę u n i w e r s a l i z m u z b a w i e n i a . R o d z i n a d z i e j ę n a z b a w i e n i e w s z y s t k i c h . D l a B o g a m i ł u j ą c e g o s w o j e s t w o r z e n i a n i e m a n i c n i e m o ż l i w e g o ( z o b . Ł k 1 , 37).

M o d l i t w a o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h , w s p ó ł c i e r p i e n i e , w s p ó ł c z u c i e d l a l u d z k i e g o n i e s z c z ę ś c i a i w s t a w i e n n i c t w o z a c a ł y ś w i a t n i e w y g a s ł y w c h r z e ś c i j a ń s t w i e , z a r ó w n o n a W s c h o d z i e , j a k i n a Z a c h o d z i e . P o s t a w a t a c e c h u j e t y c h , k t ó r z y d a l i s ię p r z e o b r a z i ć D u c h o w i C h r y s t u s a . W r a z z C h r y s t u s e m z s t ę p u j ą o n i , w p o c z u c i u s o l i d a r n o ś c i z e w s z y s t k i m i g r z e s z n i k a m i , d o s a m y c h g ł ę b i i s t n i e n i a i n f e r n a l n e g o . I c h w s p ó ł c z u c i e i w s t a w i e n n i c t w o t r w a ć b ę d ą a ż d o k o ń c a ś w i a t a . I z a a k S y r y j c z y k i s t a r z e c S y l w a n z A t h o s u s ą p o d t y m w z g l ę d e m b a r d z o b l i s c y T e r e s i e o d D z i e c i ą t k a J e z u s , J a n o w i V i a n n e y i K a r o l o w i d e F o u c a u l d . N i e m a w n i c h a n i ś l a d u o b o j ę t n o ś c i w o b e c o s t a t e c z n e g o l o s u w s z y s t k i c h

130

s t w o r z e ń 4 6 . N i e m a w y n i o s ł e j p o g a r d y d l a „ p o t ę p i o n y c h " a n i r a d o ś c i z i c h m ę k i . J e s t w s p ó ł c z u c i e i w s t a w i e n n i c t w o , a b y w s z y s c y b y l i z b a w i e n i . W p o s t a w i e t e j w y r a ż a s ię w s z y s t k o c o n a j l e p s z e i n a j ś w i ę t s z e w s e r c u l u d z k i m . K i e d y k o ń c z y s ię c z a s i c h z i e m s k i e g o t r u d u i w s p ó ł c i e r -p i e n i a d l a z b a w i e n i a w s z y s t k i c h , z a c z y n a s ię d o p i e r o c a ł a p e ł n i a i c h w s t a w i e n n i c t w a u B o g a i d u c h o w e g o p r o m i e n i o w a n i a n a l o s y ś w i a t a 4 ' . T a k j a k C h r y s t u s i w r a z z N i m „żyją, a b y s ię w s t a w i a ć z a n a m i " ( H b r 7 , 25). D z i e j e ś w i a t a s ą s t o p n i o w ą e p i f a n i ą m i ł o s i e r d z i a B o g a , k t ó r y j e s t M i ł o ś c i ą i C i e r p l i w o ś c i ą b e z g r a n i c . „ O n j e s t c i e r p l i w y w s t o s u n k u d o w a s . N i e c h c e b o w i e m n i e k t ó r y c h z g u b i ć , a l e w s z y s t k i c h d o p r o w a d z i ć do n a w r ó c e n i a " (2 P 3, 9).

4 . N A D Z I E J A P O W S Z E C H N E G O Z B A W I E N I A -N I E B E Z P I E C Z E Ń S T W E M D L A W I A R Y I M O R A L N O Ś C I ?

S o t e r i o l o g i c z n y o p t y m i z m w y r a ż a j ą c y s ię n a d z i e j ą p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a n i e s t a n o w i z a g r o ż e n i a d l a ż y c i a w i a r y . W r ę c z p r z e c i w n i e , s t a j e s ię d l a n i e g o n a j w i ę k s z y m w y z w a n i e m . W y z w a l a n o w e s i ły d o u c z e s t n i c t w a w d z i e l e p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a . N a d z i e j a t a k a n i e p o m n i e j s z a p o w a g i z ł a . J e s t a p e l e m d o j ego p r z e z w y c i ę ż e n i a . D o s t r z e g a , i ż w s z e l k i e z ł o m a s w o j e g r a n i c e , o b n a ż a w k o ń c u s w ą n i e m o c , w y c z e r p u j e s ię, n i e j e s t „ j a k B ó g " ( p o r . R d z 3 , 5). I s t o t ą te j n a d z i e i n i e j e s t w c a l e - j a k s ą d z ą n i e k t ó r z y - o d m ó w i e n i e z ł u „ a b s o l u t n e j p o w a g i " i z a t a r c i e g r a n i c y m i ę d z y z ł e m a c h o r o b ą 4 8 . A b s o l u t n i e p o w a ż n i e b i o r ą z ł o ci, k t ó r z y w y n o s z ą j e d o r a n g i s a m o i s t n e g o p r i n c i p i u m r z ą d z ą c e g o ś w i a t e m i p r z e c i w s t a w i a j ą c e g o s ię o d p o c z ą t k u z a s a d z i e d o b r a ( d u a l i z m d o b r a i z ł a j a k o d w ó c h p r z e c i w n y c h i w z a j e m n i e z w a l c z a j ą c y c h s i ę s ił w e w s z e c h ś w i e c i e - j a k t o w y s t ę p u j e n p . w r e l i g i a c h p e r s k i c h ) 4 9 .

N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a n i e o d b i e r a p o w a g i i g ł ę b i l u d z k i e m u ż y c i u . C h o ć z b a w i e n i e j e s t o s t a t e c z n i e d a r e m ł a s k i , n i e m a w n i m n i c c z y s t o d a r m o w e g o , d u c h o w o n i e p r z e j ę t e g o w o l ą w s p ó ł d z i a ł a n i a z B o g i e m . P r z e b a c z e n i e i m i ł o s i e r d z i e B o ż e n i e m a w s o b i e n i c z p r z y m u s o w e j a m n e s t i i . U c z y n i o n e p r z e z c z ł o w i e k a z ł o m u s i b y ć w y c i e r p i a n e d o k o ń c a , p r z y ż y t e a ż d o s a m e g o d n a w d u c h o w e j m ę c e i z m a g a n i u . P . T e i l h a r d d e C h a r d i n u t r z y m y w a ł w p r a w d z i e , ż e b e z i s t n i e n i a p i e k ł a i m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a b r a k o w a ł o b y l u d z k i e j e g z y s t e n cji j a k i e j ś o n t y c z n e j g ł ę b i , d o d a w a ł j e d n a k o d r a z u , ż e n i e j e s t w c a l e p e w n e , czy w p i e k l e p r z e b y w a c h o c i a ż b y j e d n a i s t o t a l u d z k a 5 0 . N i e w y d a j e s ię, a b y n a d z i e j a z b a w i e n i a p o w s z e c h n e g o i m o d l i t w a o n i e m i n i m a l i z o w a ł y p o w a g ę ż y c i a , p r o w a d z i ł y d o n a d u ż y w a n i a m i ł o s i e r d z i a B o g a , a w k o n s e k w e n c j i d o r o z w i ą z ł o ś c i m o r a l n e j . T y l k o b a r d z o p r y m i t y w n a i n i e d o j r z a ł a ś w i a d o m o ś ć r e l i g i j n a z d o l n a j e s t w y k o r z y s t a ć

131

m y ś l o p o w s z e c h n y m z b a w i e n i u p o t o , a b y b e z m y ś l n i e „ p o ż y ć w e d l e swoje j g ł u p i e j w o l i " 5 1 . D l a t a k i e j ś w i a d o m o ś c i n a w e t m y ś l o m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a w i e c z n e g o n i e s t a n o w i j u ż ż a d n e g o h a m u l c a .

P r z e c i w n i c y e s c h a t o l o g i c z n e g o u n i w e r s a l i z m u z b a w i e n i a z a r z u c a j ą , i ż p r o w a d z i o n d o c a ł k o w i t e g o z a ł a m a n i a s ię m o r a l n o ś c i . W d y s k u s j i z p o g l ą d a m i b p a J . A . T . R o b i n s o n a , H . G . J o n e s p r z y t o c z y ł n a s t ę p u j ą c y p r z y k ł a d d l a i l u s t r a c j i s w e g o t w i e r d z e n i a : O t o m a t k a u b o l e w a n a d m o r a l n y m u p a d k i e m s w e j c ó r k i . W r a c a j ą c p e w n e g o n i e d z i e l n e g o p o r a n k a z k o ś c i o ł a c ó r k a o w a t a k p o w i e d z i a ł a : „ M a t k o , p a s t o r m ó w i , ż e n i e m a p i e k ł a . N i e m a m t e r a z n i c z e g o , c o m o g ł o b y p o w s t r z y m a ć m n i e o d u p a d k u " 5 2 . W t e g o r o d z a j u r o z u m o w a n i u l ę k p r z e d p i e k ł e m je s t w r ę c z o s t o j ą m o r a l n o ś c i . T y m c z a s e m a u t e n t y c z n a m o r a l n o ś ć m a s w o j e ź r ó d ł o w l u d z k i e j w o l n o ś c i , d o b r o w o l n e j d e c y z j i z r o d z o n e j z p o z n a n i a d o b r a i n a t c h n i o n e j b a r d z i e j s z l a c h e t n y m i p o b u d k a m i n i ż s t r a c h , d u m a c z y l u d z k i e w z g l ę d y . G r o z i ć w i e c z n y m p i e k ł e m , a b y n a p ę d z a ć i n n y c h d o m o r a l n iści, o z a r o m i n ą ć o o o d s t a w o w y m p r z y k a z a n i a n r ń b ś c i B o g a i b l i ź n i g o .

O b : . w y c o d o n e g a t y w n y c h k o n s e k w e n c j i w i a r y 1 v a p o k a t a s t a z ę p o c h o d z ą , b y ć m o ż e , z j e d n o s t r o n n e g o s p o s o b u r o z u m i e n i a r o l i c h r z e ś c i j a ń s t w a . P o d y k t o w a n e s ą p r z e d e w s z y s t k i m t r o s k ą o m o r a l n y p o r z ą d e k l u d z k i c h s p r a w i l ę k i e m p r z e z n a d u ż y c i e m w o l n o ś c i 3 3 . W t y m p u n k c i e z a z n a c z a s i ę b a r d z o w y r a ź n i e o d m i e n n o ś ć s p o s o b ó w i n t e r p r e t a c j i c z ł o w i e k a w t r a d y c j i w s c h o d n i e j i z a c h o d n i e j . N a Z a c h o d z i e , g ł ó w n i e w m y ś l i k a t o l i c k i e j , a n t r o p o l o g i a m a p r z e w a ż n i e c h a r a k t e r m o r a l n y . P a t r z y o n a n a c z ł o w i e k a p r z e d e w s z y s t k i m w p e r s p e k t y w i e d z i a ł a n i a n a t u r y l u d z k i e j , s k i e r o w a n e j d o c e l u o s t a t e c z n e g o , k t ó r y m j e s t B ó g j a k o n a j w y ż s z e d o b r o ; z w r a c a s z c z e g ó l n ą u w a g ę n a z d o b y w a n i e i o s i ą g a n i e t e g o c e l u p r z y p o m o c y d o b r y c h i p r z y n o s z ą c y c h z a s ł u g ę c z y n ó w . C z ł o w i e k w e w n ę t r z n i e s k a ż o n y p r z e z g r z e c h s k ł o n n y j e s t d o n i e w ł a ś c i w e g o u ż y t k u w o l n o ś c i . G r o ź b a w i e c z n e g o p o t ę p i e n i a s t a j e s ię j e d n y m z m o t y w ó w u n i k a n i a z ł a i c z y n i e n i a d o b r z e . T y m c z a s e m a n t r o p o l o g i a w s c h o d n i a p o s i a d a r a c z e j c h a r a k t e r o n t o l o g i c z n y . O d z n a c z a s ię w i ę k s z y m u w r a ż l i w i e n i e m n a p o r z ą d e k b y t u , p o j m u j e n a t u r ę l u d z k ą w s p o s ó b r e l i g i j n y i m i s t y c z n y ( c z ł o w i e k j a k o i s t o t a o t w a r t a n a p r z e b ó s t w i a j ą c e u c z e s t n i c t w o w B o g u ) , p o d k r e ś l a jej t e o f o r y c z n o ś ć , w y n i k a j ą c ą z o n t o l o g i i n i e z n i s z c z a l n e g o o b r a z u B o ż e g o w c z ł o w i e k u 5 4 . S k ł o n n o ś ć d o z ł a , g r z e c h i u p a d e k n i e s ą w s t a n i e p r z e k r e ś l i ć z a s a d r i c z e g i p o w o ł a n i a i s t o t s t w o r z o n y c h d o u c z e s t n i c t w a w ^ y c i u B o ż y m . W s z i k ż e : s t o t y w o l n e j n i e m o ż n a p r z y m u s i ć d c i o b r . g o , n a w e t g r o ź b ą u t r a t y z b a w i e n i a , jeś l i s a m a d o b r o w o l n i e n i e p r z y j m i e o f i a r o w a n e g o jej d a r u .

Z . K u b i a k t a k o t o s c h a r a k t e r y z o w a ł r ó ż n e a s p e k t y m i ł o ś c i , d o c h o d z ą c e d o g ł o s u w t r a d y c j a c h W s c h o d u i Z a c h o d u : „ J e ś l i s i łę , k t ó r a w y n o s i l u d z k o ś ć p o n a d j a ł o w e d z i e j e w y ł ą c z n i e b i o l o g i c z n e , n a z y w a m y

132

m i ł o ś c i ą , t r z e b a s t w i e r d z i ć , ż e ż a d n a d o t y c h c z a s o w a c y w i l i z a c j a n i e w y r a z i ł a jej w p e ł n i . R ó ż n e c y w i l i z a c j e i e p o k i k ł a d ł y n a c i s k n a r ó ż n e a s p e k t y m i ł o ś c i , u w y d a t n i a j ą c j e d n e jej e l e m e n t y , a p r z y g ł u s z a j ą c i n n e . C o d l a n a s z e g o e u r o p e j s k i e g o , n a p e w n o t y l k o c z ę ś c i o w o k o m p e t e n t n e g o , s p o j r z e n i a w k u l t u r a c h D a l e k i e g o W s c h o d u je s t s z c z e g ó l n i e t a j e m n i c z e i g o d n e z a s t a n o w i e n i a ? S ą d z ę , ż e t ą r z e c z ą j e s t w y r a z d a n y t e m u a s p e k t o w i m i ł o ś c i , k t ó r y p o l e g a n a w s p ó ł c z u c i u d l a w s z y s t k i c h ż y j ą c y c h i c i e r p i ą c y c h i s t o t i n a o d m o w i e u z n a n i a g r a n i c l u d z k i e g o i s t n i e n i a , n a p r a g n i e n i u p r z e k r o c z e n i a t e g o ś w i a t a . . . " N a t e m a t z a ś t r a d y c j i E u r o p y ł a c i ń s k i e j w s p o m n i a n y a u t o r p i s z e : „ T r a d y c j a t a d a j e w y r a z p r z e d e w s z y s t k i m a s p e k t o w i m i ł o ś c i , k t ó r y p o l e g a n a t w o r z e n i u , n a p r a g n i e n i u i z d o l n o ś c i t w o r z e n i a " . J e s t t o , j e g o z d a n i e m , n i e d o s k o n a ł y i o g r a n i c z o n y w y r a z d a n y n a j w y ż s z e j w a r t o ś c i . P r a w d ą p o z o s t a j e , ż e ł a c i ń s k i e j E u r o p i e „ c z ę s t o g o r l i w o ś ć t w o r z e n i a n i e p o z w a l a w p e ł n i d o c e n i ć t e g o u c i s z e n i a i o d o s o b n i e n i a d u c h o w e g o , t e g o p r a g n i e n i a , b y p r z e k r o c z y ć g r a n i c e l u I z k i e ' egzy-. tenci i , t e g o p o c z u c i a s o l i d a r n o ś c i z e w s z y s t K i m i ż y w y m i istt „ami Ł y c h jszyt ,k ich w a r t o ś c i z n a m i e n n y c h d l a t r a d y c j i D a l e k i e g o W s c h o d u . . . " — . P e w n e p o s t a w y i n u r t y w s c h o d n i e j d u c h o w o ś c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w y r o s ł y n a g l e b i e p o d o b n e j w r a ż l i w o ś c i d u c h o w e j .

N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a n i e p o m n i e j s z a p o w a g i i d o n i o s ł o ś c i m o r a l n y c h d e c y z j i c z ł o w i e k a . P o d k r e ś l a j e g o o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a z ł e c z y n y . M ó w i o p o t r z e b i e o c z y s z c z e n i a i n a w r ó c e n i a . Z w r a c a u w a g ę n a t o , i ż w w i e c z n o ś c i n i e w y g a s a p a m i ę ć o w ł a s n y c h u p a d k a c h i g r z e c h a c h ( „ w i e c z n e p o t ę p i e n i e " ) . W c i ą g u c a ł e g o ż y c i a d o c z e s n e g o k a ż d y k s z t a ł t u j e swo ją w i e c z n o ś ć . O d j e g o o b e c n y c h d e c y z j i o p o w i e d z e n i a s ię z a d o b r e m i p r a w d ą , od j e g o w i a r y i m i ł o ś c i - z a l e ż y m i a r a j e g o p r z y s z ł e g o s z c z ę ś c i a . J u ż t e r a z m o ż n a z n i s z c z y ć l u b u t r a c i ć c o ś n i e d o n a p r a w i e n i a . Ś w i a d o m o ś ć t a w z m a g a j e s z c z e b a r d z i e j p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a w ł a s n e c z y n y . D o c z e s n e d z i e j e c z ł o w i e k a p o z o s t a n ą w j a k i m ś s t o p n i u n i e z n i s z c z a l n ą c z ę ś c i ą j e g o s p o s o b u p r z e ż y w a n i a w i e c z n o ś c i .

N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a n i e w y k l u c z a n i e p e w n o ś c i . Z b a w i e n i e n i e j e s t z g ó r y z a g w a r a n t o w a n e , a b y m o ż n a b y ł o b e z t r o s k o n a d u ż y w a ć B o ż e g o m i ł o s i e r d z i a i m ó w i ć s o b i e : „ B ó g p r z e b a c z y , t o J e g o z a w ó d ! " . P r a w d z i w a n a d z i e j a n i e d e m o b i l i z u j e i n i e p o d c i n a k o r z e n i m o r a l n o ś c i i ż y c i a d u c h o w e g o . W r ę c z p r z e c i w n i e , j e s z c z e b a r d z i e j w z m a g a p o c z u c i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i n i e t y l k o z a los w ł a s n y , a l e r ó w n i e ż z a los w s z y s t k i c h l u d z i . N i k t n i e z b a w i a s ie s a m . O s t a t n i m o g a p r z y c z y n i a ć s ię d o z b t <vien. i pie j »vszyoh. T r z e b a m i e ć w s p ó ł c z u c i e d k i n n y c h i m o d l i ć s ię o z b a w i e n i e w s z y s t k i c h . N a d z i e j a d o d a j e i n t e n s y w n o ś c i m o d l i t w i e i p o b u d z a d o c z y n n e j m i ł o ś c i . W p r o w a d z a w ż y c i e d u c h o w e r a d o ś ć . C z y j e s t t o z ł a p e d a g o g i a ? C z y n i e w n o s i o n a n o w e g o d u c h a w ż y c i e K o ś c i o ł a i p o s z c z e g ó l n y c h w i e r z ą c y c h ? C z y n i e u k a z u j e w i e l k o ś c i i p i ę k n a c h r z e ś c i j a ń s t w a ? W i d a ć t o n a j l e p i e j w ż y c i u ś w i ę t y c h .

133

I c h życ ie , j a k w i d z i e l i ś m y w c z e ś n i e j , j e s t k o n k r e t n y m w y r a z e m t a k i e j p o s t a w y i t a k i e j n a d z i e i . N a d z i e j a t a r o d z i s ię p o d n a t c h n i e n i e m D u c h a Ś w i ę t e g o . N i e m o ż e p r z y n o s i ć z ł y c h o w o c ó w . „ N i e m o ż e d o b r e d r z e w o w y d a ć z ł y c h o w o c ó w " (Mt 7 , 18).

M i ł o ś c i w s p ó ł c z u j ą c e j n i e s ą o b c e t w a r d e w y m a g a n i a , u d r ę k a , z m a g a n i e , c i e r p i e n i e i b ó l , p r z y r ó w n o c z e s n y m p o s z a n o w a n i u d l a w o l n e j d e c y z j i i o s o b o w e j g o d n o ś c i c z ł o w i e k a . N i e j e s t t o j e d y n i e w s z e c h o g a r n i a j ą c a b ł o g o ś ć , s p o k ó j i p e w n o ś ć o p o z o r n e j g ł ę b i . N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a n i e p r o w a d z i d o g o d z e n i a s ię z e z ł e m w ż y c i u , n i e z a c i e r a r ó ż n i c y m i ę d z y d o b r e m a z ł e m i n i e p o m n i e j s z a l u d z k i e j w o l n o ś c i . W s z y s t k i e n a g ł e n a w r ó c e n i a ( z w ł . S z a w ł a , D z 9 ) ś w i a d c z ą o t y m , ż e B ó g p o t r a f i p r z e z w y c i ę ż y ć o p ó r c z ł o w i e k a w z g l ę d e m s i e b i e , n i e z a d a j ą c w c a l e g w a ł t u j e g o w o l n o ś c i . W y z n a n i a n a w r ó c o n y c h s ą p o d t y m w z g l ę d e m b a r d z o w y m o w n e i p r z e k o n y w a j ą c e . J e ś l i B ó g m o ż e p o c i ą g n ą ć j e d n e g o c z ł o w i e k a k u s o b i e w t a k i s p o s ó b , i ż n i e c z u j e o n w c a l e ż a d n e g o z n i e w o l e n i a , a w r ę c z p r z e c i w n i e , u p a t r u j e w t y m s w o j e n a j w i ę k s z e s z c z ę ś c i e - d l a c z e g o n i e c h c i a ł b y c z y n i e p o t r a f i ł b y u c z y n i ć t e g o s a m e g o r ó w n i e ż w o d n i e s i e n i u d o w i e l u i s t o t r o z u m n y c h ?

„ W i a r a z a ś j e s t p o r ę k ą t y c h d ó b r , k t ó r y c h s ię s p o d z i e w a m y , p r z e ś w i a d c z e n i e m (èlegchos) o t y c h r z e c z y w i s t o ś c i a c h , k t ó r y c h n i e w i d z i m y " ( H b r 1 1 , 1). J e s t z a t e m w w i e r z e s p o d z i e w a n i e s ię i u f n o ś ć . W i a r a i n a d z i e j a w s p ó l n i e ( w r a z z m i ł o ś c i ą ) o t w i e r a j ą c z ł o w i e k a n a n i e p r z e n i k n i o n e m i s t e r i u m B o g a . J e d n e j n i e d a s ię o d ł ą c z y ć o d d r u g i e j . T y l k o l u d z k i e p o z n a n i e i p o t r z e b a j a s n o ś c i k a ż ą w p r o w a d z a ć r o z r ó ż n i e n i e w t o , co w r z e c z y w i s t o ś c i n i g d y n i e i s t n i e j e w s t a n i e w y a b s t r a h o w a n y m i c z y s t y m . „ W i a r a , k t ó r ą n a j w i ę c e j k o c h a m , j e s t t o n a d z i e j a - m ó w i B ó g " 5 6 .

N a d z i e j ą s i ę g a s ię d a l e k o n a p r z ó d , w y b i e g a w p r z y s z ł o ś ć . U t o ż s a m i a s ię o n a p o d w i e l u w z g l ę d a m i z w i a r ą , p e ł n ą s p o d z i e w a n i a s ię i o c z e k i w a n i a . N a d z i e j a j e s t w w i e r z e i w m i ł o ś c i . N a d z i e j a p o m a g a p r z e n i k n ą ć w s o b i e t y l k o w ł a ś c i w y s p o s ó b z a s ł o n ę t a j e m n i c y . Credo, ut intelligam d o m a g a s ię u z u p e ł n i e n i a p r z e z spero, u t intelligam. „ M a ł a n a d z i e j a " , w e d l e s ł ó w C h . P é g u y , „ w p r a w i a w p o d z i w " s a m e g o B o g a i j e s t j a k „ p ł o m y k , k t ó r y p r z e b i j a c i e m n o ś c i w i e k u i s t e " 5 ' . M o j a n a d z i e j a s t a j e s ię t a k ż e d r o g ą i o t w a r c i e m d l a B o g a . „ D l a B o g a b o w i e m n i e m a n i c n i e m o ż l i w e g o " ( Ł k 1, 37).

5 . B Ł O G O S Ł A W I O N A N A D Z I E J A !

S t w i e r d z i l i ś m y w y ż e j , i ż n i e b r a k w P i ś m i e ś w . w y p o w i e d z i o w s z e c h o g a r n i a j ą c y m z b a w i e n i u . I c h o ś r o d k i e m j e s t p o s t a ć Z b a w i c i e l a , J e z u s a C h r y s t u s a , k t ó r y g r o m a d z i w s z y s t k i c h i j e s t p o j e d n a n i e m d l a c a ł e g o w s z e c h ś w i a t a . K t o s p o d z i e w a s ię p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a , m a

134

w w y p o w i e d z i a c h t y c h o p a r c i e d l a s w o j e j n a d z i e i . J e g o p o s t a w a n i e j e s t s p r z e c z n a z o b j a w i e n i e m B o ż y m . E w a n g e l i a o d s ł a n i a t ę z d u m i e w a j ą c ą p r a w d ę w s p o s ó b p a r a d o k s a l n y . P o z o s t a w i a w i e r z ą c e m u w y s t a r c z a j ą c o d u ż o n i e p e w n o ś c i , a b y n i e z a g i n ę ł a w n i m t r o s k a o z b a w i e n i e . R ó w n o c z e ś n i e j e s t w n i e j w y s t a r c z a j ą c o w i e l e ś w i a t ł a , a b y m o ż n a b y ł o ż y w i ć n a d z i e j ę n a o c a l e n i e i p o j e d n a n i e w s z y s t k i c h . M y ś l o m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a n a k ł a n i a d o c i ą g ł e g o n a w r a c a n i a s ię, c z u j n o ś c i i c z y n i e n i a d o b r a . N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a d a j e r a d o ś ć i w y t r w a ł o ś ć . J e s t s i l n y m b o d ź c e m d l a d u c h o w o ś c i , p o w s z e c h n e j s o l i d a r n o ś c i i m o d l i t w y , a b y c a ł e s t w o r z e n i e z o s t a ł o p o j e d n a n e w C h r y s t u s i e k u c h w a l e B o g a . N i e p e w n o ś ć i n a d z i e j a s ą n i e o d ł ą c z n e o d s i e b i e . O b i e w y r a ż a j ą n a j l e p i e j d r a m a t y c z n ą d o n i o s ł o ś ć ż y c i a i t r a g i c z n ą w i e l k o ś ć l u d z k i e j w o l n o ś c i .

N i e m o ż n a p o g o d z i ć w o l n o ś c i l u d z k i e j z p r z y m u s o w y m z b a w i e n i e m , z g ó r y z a g w a r a n t o w a n y m c z ł o w i e k o w i p r z e z B o g a . O w ł a s n y m l o s i e d e c y d u j e o s t a t e c z n i e s a m c z ł o w i e k , k t ó r e m u j e d n a k B ó g w y c h o d z i u s t a w i c z n i e n a p r z e c i w i p o m a g a d o p r z e ł a m a n i a j e g o o p o r ó w . N i e p o w i n n o s ię s t a w i a ć g r a n i c a n i w o l n o ś c i i m i ł o ś c i B o g a , a n i w o l n o ś c i c z ł o w i e k a i m o ż l i w o ś c i o d r z u c e n i a p r z e z e ń d a r u m i ł o s i e r d z i a . L u d z k a d o c i e k l i w o ś ć n i e j e s t z d o l n a p o s u n ą ć s ię d a l e j , n i ż n a t o p o z w a l a P i s m o ś w . Z j e d n e j s t r o n y u c z y o n o , ż e ł a s k a j e s t s i l n i e j s z a n i ż g r z e c h i u p a d e k , że w s z y s c y u m i e r a j ą w A d a m i e , a z m a r t w y c h w s t a j ą w C h r y s t u s i e , k t ó r y p o d d a O j c u c a ł e s t w o r z e n i e (Rz 5, 1 5 - 2 1 ; 1 Pt 4, 6 ; 1 K o r 15, 24-28) . W y p o w i e d z i t e s u g e r o w a ł y b y j a k i e ś p o w s z e c h n e z m i ł o w a n i e B o g a (Rz 1 1 , 32). Z d r u g i e j s t r o n y n a l e ż y w r a z z E w a n g e l i ą t r a k t o w a ć z c a ł ą p o w a g ą s ł o w a C h r y s t u s a o m o ż l i w o ś c i z a t r a t y . N i g d z i e w N o w y m T e s t a m e n c i e n i e m a z a ł a g o d z e n i a o s t r o ś c i t y c h d w ó c h w ą t k ó w ! N i e p o t r a f i m y p o g o d z i ć te j p e ł n e j n a p i ę c i a a n t y n o m i i . B y ć m o ż e s a m o s t a w i a n i e p y t a n i a , c z y w s z y s c y z o s t a n ą z b a w i e n i , i d o m a g a n i e s i ę „ o b i e k t y w n e j " o d p o w i e d z i j e s t p o p r o s t u n i e w ł a ś c i w e . „ P a n i e , c z y t y l k o n i e l i c z n i b ę d ą z b a w i e n i ? " ( Ł k 13, 23) . Z a m i a s t o d p o w i e d z i u c z n i o w i e s ł y s z ą s ł o w a : „ U s i ł u j c i e w e j ś ć p r z e z c i a s n e d r z w i . . . " J e s t t o e g z y s t e n c j a l n y a p e l d o ż y c i o w e j p r a k t y k i c h r z e ś c i j a n i n a , d o j e g o n a d z i e i , p o c z u c i a o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a w s z y s t k i c h o r a z t r o s k i o i c h z b a w i e n i e .

K t o j e s t w n i e b e z p i e c z e ń s t w i e l e k k o m y ś l n e g o n a d u ż y c i a p o w a g i ż y c i a o r a z w ł a s n e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i - o t r z y m u j e w P i ś m i e Św. o s t r z e ż e n i e o m o ż l i w o ś c i p o t ę p i e n i a ; j e g o z b a w i e n i e n i e j e s t z g ó r y z a g w a r a n t o w a n e . N a t o m i a s t t e n , k t o n a r a ż o n y j e s t n a n i e b e z p i e c z e ń s t w o z w ą t p i e n i a w p o w a g ę o s o b i s t e j o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a i n n y c h , o t r z y m u j e w P i ś m i e , ś w . z a c h ę t ę , i ż m o ż l i w e j e s t z b a w i e n i e k a ż d e g o c z ł o w i e k a . Ł a s k a w o ś ć i d o b r o ć B o g a n i e z n a j ą ż a d n y c h g r a n i c . S ę d z i ą j e s t B ó g - C z ł o w i e k , m i ł u j ą c y l u d z i . T r u d n o p r z y j ą ć ł a t w e r o z w i ą z a n i a , g d y s i ę s t a j e w o b l i c z u te j t a j e m n i c y , z w ł a s z c z a w ó w c z a s , g d y d o s t r z e g a s ię r o z d ź w i ę k m i ę d z y t e o l o g i ą „ s z k o l n ą " a g ł ę b o k i m n u r t e m t r a d y c j i p a t r y s t y c z n e j i m i s t y c z n e j .

135

P o d w ó j n e ś w i a d e c t w a P i s m a ś w . p o g ł ę b i a j ą j e s z c z e b a r d z i e j p o c z u c i e t a j e m n i c y o t a c z a j ą c e j o s t a t e c z n e l o s y ś w i a t a . W s p o s ó b c z y s t o l o g i c z n y n i e p o d o b n a r o z w i ą ż i ć t e t a j ' m n i e ' . J e s t w n i e j j a k i e ś n a p i ę c i e p o m i ę d z y u f n o ś c i ą a l ę k i e m , k t ó r e p o z o s t a n i e n a z a w s z e w d z i e j a c h K o ś c i o ł a . N i e p o j a w i ł s ię j e s z c z e n i k t , k t o z d o ł a ł b y r o z w i ą z a ć p r o b l e m b e z r e s z t y . W s z y s t k i e p r ó b y o k a z u j ą s ię . i i e p o r a d n e i n i e d o k o ń c z o n e . D r z w i n a d z i e i p o z o s t a j ą j e d n r k s z e r o k o o t w a r t e . „ O t o p o s t a w i ł e m j a k o d a r p r z e d t o b ą drzwi otwarts, k t ó y c h T i k t n i e m o ż e z a m k n ą ć " (Ap 3, 8).

W y d a j e s ię, ż e p r o b l e m z b a w i e n i a i z a t r a t y t r z e b a r o z w a ż a ć n i e t y l k o z p u n k t u w i d z e n i a c z ł o w i e k a , a l e r ó w n i e ż s a m e g o B o g a . W t e d y p o j a w i ą s ię p y t a n i a : c o „ z y s k u j e " B ó g , g d y o c a l a c z ł o w i e k a ? C o „ t r a c i " Bóg, g d y z a t r a c a s ię c z ł o w i e k ? C z y B ó g m o ż e w o g ó l e c o k o l w i e k z y s k a ć l u b u t r a c i ć ? N i e s ą t o p y t a n i a b e z s e n s o w n e . W y n i k a j ą o n e z J e g o z b a w c z e j w o l i , „ b y w s z y s c y l u d z i e z o s t a l i z b a w i e n i " ( 1 T m 2 , 4 ) i „ a b y B ó g b y ł w s z y s t k i m we w s z y s t k i c h " (1 K o r 15, 2 8 ; pânta en pâsin, co m o ż n a r ó w n i e ż t ł u m a c z y ć : w s z y s t k i m w e w s z y s t k i m ) . T r u d n o p r z y p u ś c i ć , a b y c a ł e d z i e ł o s t w o r z e n i a i o d k u p i e n i a , a w i ę c c a ł a B o s k a oikonomia, n i e m i a ł y d l a B o g a ż a d n e g o z n a c z e n i a i w c a l e G o n i e d o t y k a ł y . J e ż e l i B ó g w z y w a s t w o r z e n i a d o u c z e s t n i c t w a w s w o i m w ł a s n y m ż y c i u i w s w o jej m i ł o ś c i - j e s t t o r ó w n i e ż J e g o c h w a ł ą i J e g o s z c z ę ś c i e m . C h w a ł a t a n i e p o c h o d z i j e d y n i e o d z e w n ą t r z . S p e ł n i o n e i s t n i e n i e c z ł o w i e k a j e s t s p e ł n i e n i e m B o ż e g o z a m y s ł u s t w ó r c z e g o , o w o c e m J e g o w ł a s n e g o d a r u . L o s s t w o r z e n i a j e s t l o s e m B o s k i e g o d a r u . Z b a w i o n e s t w o r z e n i e m o g ą c e w p e ł n i u c z e s t n i c z y ć w B o g u s t a j e s ię p o n i e k ą d w z a j e m n y m d a r e m o s ó b B o s k i c h - d a r e m j e d n e j O s o b y d l a i n n y c h . P a w ł o w y t e k s t 1 K o r 15, 24-28 p o z w a l a p r z e c z u ć c o ś z t a j e m n i c y B o s k i e j w z a j e m n o ś c i , w k t ó r ą w ł ą c z o n e s ą l o s y c a ł e g o s t w o r z e n i a . C z y ż O j c i e c n i e d z i ę k u j e w c i e l o n e m u S y n o w i z a t o , ż e d o p r o w a d z i ł m o c ą D u c h a Ś w i ę t e g o c a ł e s t w o r z e n i e d o s z c z ę ś l i w e g o k r e s u ? C z y S y n n i e p o d d a j e O j c u w s z y s t k i e g o z w d z i ę c z n o ś cią j a k o s w ó j d a r o s o b o w y ? C z y ż r a d o ś ć O j c a i S y n a n i e j e s t r a d o ś c i ą D u c h a Ś w i ę t e g o ? D o p ó j ś c i a d r o g ą t e g o r o d z a j u i n t u i c j i s k ł a n i a p o d s t a w o w e p r z e k o n a n i e c h r z e ś c i j a ń s k i e , ż e ś w i a t z o s t a ł s t w o r z o n y p o t o , a b y u c z e s t n i c z y ć w t r y n i t a r n y m ż y c i u O s ó b B o s k i c h . U c z e s t n i c t w o t o p o d p e w n y m w z g l ę d e m je s t t a k ż e u b o g a c e n i e m d l a B o g a , p o m n o ż e n i e m J e g o r a d o ś c i i c h w a ł y , c h o ć c i e s z y s ię O n o d w i e k ó w o s t a t e c z n ą p e ł n i ą ż y c i a . Z b a w c z e d z i e ł o C h r y s t u s a i d z i a ł a n i e D u c h a Ś w i ę t e g o w s t w o r z e n i a c h j e s t u w i e l b i e n i e m O j c a ( z o b . J 17, 1-5. 22. 24). T r a g e d i a s t w o r z e n i a n i e s p e ł n i o n e g o i z a t r a c o n e g o d o t y k a ł a b y w j a k i ś s p o s ó b s a m e g o S t w ó r c ę . Cel s t w o r z e n i a j e s t ś c i ś l e z w i ą z a n y z ż y c i e m O s ó b B o s k i c h , a l e p o c h o d z i t o z d a r u S t w ó r c y .

W c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k a m o d l i t w a : „ P r z y j d ź , P a n i e n a s z " (Marana tha) z r o d z i ł a s ię z m i ł o ś c i , a n i e ze s t r a c h u . Z a n i k ł a w c i ą g u w i e k ó w i o b u m a r ł a w s e r c a c h p o r a ż o n y c h l ę k i e m . P o w i n n a n a n o w o o d ż y ć i s t a c

136

s ię j a s n y m w e z w a n i e m . D z i e ń p r z y j ś c i a P a n a t o n i e t y l k o „ d z i e ń g n i e w u " , dies irae, t a k i , j a k i m g o u k a z u j ą p e w n e s t r o f y l i t u r g i c z n e j s e k w e n c j i ś r e d n i o w i e c z n e j ( d r a m a t y c z n y p u n k t w k o m p o z y c j i „ R e q u i e m " t a k w i e l k i c h m i s t r z ó w j a k C h e r u b i n i , M o z a r t , B e r l i o z i V e r d i ) . N i e m o ż n a z a p o m i n a ć o r a d o s n e j s t r o n i e P a r u z j i : „ n a b i e r z c i e d u c h a i p o d n i e ś c i e g ł o w y , p o n i e w a ż z b l i ż a s i ę w a s z e o d k u p i e n i e " ( Ł k 2 1 , 28). B l i s k o ś ć B o g a b u d z i lęk, a l e i r a d o ś ć . N i e m o ż e p o z o s t a ć t y l k o p r z e r a ż a j ą c y s t r a c h i b e z n a d z i e j n a g r o z a .

K o n i e c d z i e j ó w l u d z k o ś c i i ś w i a t a n i e j e s t d l a n a s p r z e j r z y s t y . N i e m a m y g o t o w y c h o d p o w i e d z i n a w i e l e p y t a ń . N a n i e k t ó r e z n i c h s z u k a l i ś m y o d p o w i e d z i . Z a s ł o n a t a j e m n i c y n i e z o s t a ł a u c h y l o n a . J e d n o o k a z u j e s ię p e w n e : p o c z ą t e k i k o n i e c d r ó g B o ż y c h j e s t t a j e m n i c z y . O d p o w i e d z i p r o s t y c h i g o t o w y c h n i e m a n a w e t w N o w y m T e s t a m e n c i e . N i e p r z y p a d k o w o s a m o s ł o w o „ w i e c z n o ś ć " p o c h o d z i w j ę z y k u h e b r a j s k i m o d s ł o w a „ u k r y w a ć " (olam). P o z a g r o b o w e l o s y c z ł o w i e k a i ś w i a t a o k r y t e s ą m r o k i e m B o ż e j t a j e m n i c y , k t ó r ą r o z j a ś n i a j e d y n i e w i a r a i n a d z i e j a .

Ś w . I g n a c y z A n t i o c h i i m ó w i o „ e w a n g e l i i w s p ó l n e j n a d z i e i " 5 8 . N a d z i e j a t a n i e j e s t ż a d n y m t a n i m o p t y m i z m e m . „ N i e c h b ę d z i e b ł o g o s ł a w i o n y B ó g i O j c i e c P a n a n a s z e g o J e z u s a C h r y s t u s a . O n w s w o i m w i e l k i m m i ł o s i e r d z i u p r z e z p o w s t a n i e z m a r t w y c h J e z u s a C h r y s t u s a n a n o w o z r o d z i ł n a s d o ż y w e j n a d z i e i ! " ( 1 P t 1 , 3 ) W i a r a w t a j e m n i c ę C h r y s t u s o w e j P a s c h y j e s t p o d s t a w ą n a d z i e i n a o s t a t e c z n e z w y c i ę s t w o d o b r a n a d z ł e m , ś m i e r c i ą i p i e k ł e m . . . B ł o g o s ł a w i o n y B ó g n a s z " ! „ B ł o g o s ł a w i o n e K r ó l e s t w o O j c a i S y n a i D u c h a Ś w i ę t e g o " ! 0 9

U t w ó r A. C z e c h o w a p t . Wujaszek Wania k o ń c z y s ię p r z e j m u j ą c y m i s ł o w a m i o n a d z i e i , k t ó r a żyje w g ł ę b i l u d z k i e g o s e r c a . S ą o n e w y r a z e m g ł ę b o k i e j m ą d r o ś c i . N i e p r z y p a d k o w o w y p o w i a d a j e w e w s p o m n i a n y m u t w o r z e k o b i e t a , k t ó r e j n a i m i ę S o n i a . N i e c h s ł o w a t e b ę d ą p o d s u m o w a n i e m r o z w a ż a ń c a ł e g o r o z d z i a ł u .

„ B ę d z i e m y żyć, w u j a s z k u W a n i a . P r z e ż y j e m y d ł u g i , d ł u g i s z e r e g d n i i n i e k o ń c z ą c y c h s ię w i e c z o r ó w ; b ę d z i e m y c i e r p l i w i e z n o s i ć p r ó b y , j a k i e z e ś l e n a m los . B ę d z i e m y p r a c o w a ć n a i n n y c h i t e r a z , i w s t a r o ś c i , b e z s p o c z y n k u , a k i e d y p r z y j d z i e n a s z a g o d z i n a , u m r z e m y p o k o r n i e i t a m , z a g r o b e m , p o w i e m y , ż e ś m y c i e r p i e l i , ż e ś m y p ł a k a l i , ż e b y ł o n a m g o r z k o , a B ó g u l i t u j e s ię n a d n a m i i ty , i j a . w u j a s z k u , m i ł y w u j a s z k u . u j r z y m y j a s n y , p i ę k n y , r a d o s n y ś w i a t , r o z w e s e l i m y się, n a o b e c n e n a s z e n i e s z c z ę ś c i a s p o j r z y m y z r o z c z u l e n i e m , z u ś m i e c h e m - i o d p o c z n i e m y . W i e r z ę , w u j a s z k u , w i e r z ę g o r ą c o , ż a r l i w i e . O d p o c z n i e m y ! O d p o c z n i e m y ! U s ł y s z y m y c h ó r y a n i e l s k i e , u j r z y m y n i e b o , c a ł e w d i a m e n t a c h , u j r z y m y , j a k w s z y s t k o z i e m s k i e z ł o . w s z y s t k i e n a s z e c i e r p i e n i a r o z p ł y n ą s ię w m i - ł o s i e r -

137

d z i u , k t ó r e w y p e ł n i s o b ą ś w i a t c a ł y , a n a s z e ż y c i e s t a n i e s ię c i c h e , c z u ł e , s ł o d k i e j a k p i e s z c z o t a . W i e r z ę , w i e r z ę . . . B i e d n y , b i e d n y w u j a s z k u W a n i a , p ł a c z e s z . . . N i e z a z n a ł e ś w s w o i m ż y c i u r a d o ś c i , a l e p o c z e k a j , w u j a s z k u W a n i a , p o c z e k a j . . . O d p o c z n i e m y . . . O d p o c z n i e m y . O d p o c z n i e m y ! " 6 0

1 P. Evdokimov, L'amour fou de Dieu, P a r i s 1973, s. 104. 2 „Żywię nadzie ję dla wszystkich ludzi, nie wyłączając ani jednego

człowieka, n a w e t mons t rua lnego, z oblicza wszechświata . M a m także nadzieję dla Boga. Proszę Boga dla wszystkich; proszę Go także za Jego samego" . F. Varillon, La souffrance de Dieu, P a r i s 1975, s. 110.

3 Por. Archim. Sophrony, The Monk of Mount Athos. Staretz Silouan 1866-1938, Cres twood NY 1973, s. 115-118; tenże, Wisdom from Mount Athos. The Writings of Staretz Silouan 1866-1938, Crestwood NY 1974, s. 11-12.

4 N. Bierdiajew, O naznaćenii celoveka, Par i s 1931, s. 302-303. 5 Tamże, s. 297. Bierdiajew przyznaje, iż współczesne tendencje do

odrzucenia p iekła czynią życie zbyt ła twym, p o w i e r z c h o w n y m i n ieodpowiedzialnym. Z drugiej s t rony nie godzi się on jednak na twierdzenie o i s tnieniu wiecznego p iekła, którego w s p o m n i e n i e staje się udręką i t o r t u r ą dla człowieka, motywem odbiera jącym religijną w a r t o ś ć jego czynom. Bierdiajew nie przeczy s a m e m u is tnieniu piekła. Według jego przekonania , może ono istnieć tylko w sferze subiektywnej jako część ludzkiego doświadczenia, owoc beznadzie jności i zamknięc ia w sobie s a m y m - t a k długo jak opór wolnej woli. Nie jest to j e d n a k miejsce, lecz w e w n ę t r z n y s tan ludzkiego ducha. Uważa, iż wynoszenie a p o k a t a s t a z y do rang i doktryny ma c h a r a k t e r równie racjonal is tyczny, jak głoszenie n a u k i o wieczności p iekła. Z tej racji nie podzie lał poglądów B u ł g a k o w a o a p o k a t a s t a z i e jako d o k t r y n i e (również inni dopat rywal i się u niego pewnego d e t e r m i n i z m u soteriologicznego).

6 De spectaculis, 30. Tł. pol. O widowiskach (przeł. W. Myszor) w: Tertul ian, Wybór pism, Warszawa 1970, s. 112 (= P S P 5).

7 Zob. Jus tyn, Apologia II, 9. PG 6, 460. 8 De Civ. Dei 21, 18. P L 41, 732. 9 Zob. Grzegorz Wielki, Moralia 34, 16. PL 76, 736; Dialogorum üb. IV,

43-44. PL 77, 401-405. 1 0 Zob. Beda Venerabii is, In Lucae Ev. exp. 16. PL 92. 536. 11 Honor iusz z Autun, Elucidarium 3, 5. PL 172, 1161: „Justi videbunt

malos in poenis, ut magis gaudeant quod has evaserint poenas: mali etiam ante Judicium videbunt bonos in gloria, ut magis doleant quod hanc neglexerunt; post Judicium autem boni videbunt Semper malos in poenis; mali vero numquam amplius videbunt bonos. - D. [Discipulus] Non dolebunt justi cum eos viderint ita torqueri? - M. [Magister] Non: licet pater videat filium, aut filius patrem in poena; aut filia matrem, aut mater filiam ibi conspiciat, aut vir uxorem, aut uxor virum; non solum non dolent, sed ita est eis delectabile hoc videre, sicut nobis cum videmus pisces in gurgite ludere, ut dicitur: »Laetabitur Justus, cum viderit vindictam peccatorum« (Psal. LVII, 11). D. Non orant justi pro eis? - M. Contra

138

Deum sentirent, si pro damnatis orarent: ita enim Deo uniti sunt, quod eis judicia Dei per omnia plecebunt; ideo in eis gaudebunt". Całe dzieło Elucidarium p rzyp i sywano przez długi czas Anzelmowi z C a n t e r b u r y .

Zamienia jąc w i a r ę na pewność zdobytą na drodze r o z u m o w a n i a , ś redniowieczni teologowie często okazywali się najbardzie j o k r u t n i właśnie w swoich pog lądach eschatologicznych. Mistrz sylogistyki, Grzegorz z Rimini, skazywał wszystkie n ie ochrzczone dzieci na wieczne męki . N a z y w a n o go z tego p o w o d u „dręczycielem dzieci" . Eschatologia jest szczególnie n a r a ż o n a na zafałszowanie Ewangel i i jako Dobrej Nowiny.

1 2 Zob. Sermo 8. PL 183, 214. 1 3 Zob. STh I q. 21 a. 3; q. 23, a. 5, ad 3. Podkreś la on, iż nie należy rozumieć

jedynie w symboliczny sposób tego, co Pi smo św. mówi o m ę k a c h pośmier tnych. Zob. S t h Suppl . III, q. 97, s. 2.

1 4 Zob. Luter, WA 10/2, 322-324; 18, 549; 26, 509; Kalwin, Institutio III, 25, 7.

1 5 Zob. E. Deak, Apokatâstasis, T o r o n t o 1977, s. 151, 195, 283 nn., 304-306, 313-314.

16 Sermo 73 (Oeuvres spirituelles, Par i s 1981, s. 373). '' Sermo 34 ( tamże s. 215). 1 8 J. P ieper (Hoffnung. H T h G I 704) przypisuje to wyrażenie św. Tomaszowi

z Akwinu. 1 9 Bóg znajduje u p o d o b a n i e w ludziach, którzy z ufnością oczekują od

Niego wielkich rzeczy. W objawieniach Mechtyldy z H a c k e n b o r n ( + 1299) pojawia się okreś lenie Chrystusa jako „Zbawicie la wszystkich w i e k ó w " (Salva-tor omnium saeculorum). Jest On Odkupic ie lem wszystkiego, co jest, co było i co będzie. Słowa te tchną uniwersa l i zmem z n a n y c h n a m już wypowiedzi bibli jnych. Zob. H. U. von Bal thasar , Was dürfen wir hoffen? Eins iedeln 1986, s. 80.

20 Sermo 60 (Oeuvres spirituelles, s. 325). Motyw współczucia powraca u Izaaka niezliczoną ilość razy (zob. t a m ż e m.in. s. 63, 215, 298, 316, 373, 395, 429,441).

2 1 Tamże, s. 325. 22 Sermo 58 (s. 313). 23 Sermo 81 (s. 395). 2 4 Oratio 21. PG 120, 425. 25 Ju l ienne de Norwich, Une révélation de l'amour de Dieu. Version brève

des „Seize révélations de l'Amour divin", Bégrol les-en-Mauges 1977, s. 112, 156. Słowa te powracają k i lkakrotn ie (zob. s. 114, 117, 119, 120).

2 6 Tamże, s. 112, 114. 2 1 Tamże, s. 113, 118. 2 8 Tamże, s. 115. Por. ze słowami O felix culpa orędzia pascha lnego. 29 Tamże, s. 117: Thou shalt see thyself that all manner [of] thing shall be

well. Por, wersję dłuższą: Révélations of Divine Love, 13th ed. L o n d o n 1949, s. 64.

3 0 Ju l ienne de Norwich, Une révélation, s. 117. 3 1 Tamże. 3 2 Tamże, s. 118. 3 3 Zob. tamże, s. 119. 3 4 Podobny w ą t e k przewija się w mistycyzmie F. de Fénelon i kwietystów.

139

35 Z o b . L. Lochet, Jésus descendu aux enfers, P a r i s 1979, jw. s. 115-116. Św. Teresa z Lis ieux mówi wręcz o „ślepej nadzie i na z m i ł o w a n i e " Boże. Podkreś la , że n ie m o ż n a mieć nigdy zbyt wiele zaufania do Boga wszechmogącego i miłosiernego. Nigdy nie oczekuje się od Niego zbyt wiele. Świadczą o tym t a k ż e jasełka ułożone przez Teresę i p r z e d s t a w i a n e w K a r m e l u . Wokół żłóbka pojawiają się różne anioły: anioł od Dziec ią tka Jezus, anioł od Świętego Oblicza (Męki), anioł S ą d u Ostatecznego. Ten os ta tn i zwiastu je „dzień p o m s t y " i Bożego gniewu względem grzesznych ludzi. Anioł od Świętego Oblicza błaga Boga o miłosierdzie dla grzesznych ludzi . Daje się wówczas słyszeć głos samego Dzieciątka Jezus : „Wysłucham twej prośby: k a ż d a dusza znajdzie przebaczen i e " . Anioł S ą d u nalega, przypomina jąc o p o t r z e b i e u k a r a n i a grzeszników, pomszczenia ich niewdzięczności i bezbożności . P o n o w n i e daje się słyszeć głos Dzieciątka Jezus : „Ja s a m jestem Sędzią świata , a moje imię jest J e z u s " . Anioł pomsty z pokorą i p o d z i w e m przyjmuje s łowa Dzieciątka-Sędziego świata. Wszyscy aniołowie sławią Je jednogłośnie. Z o b . Ste Thérèse, Théâtre au Carmel, Par i s 1985, s. 91-109. Cyt. H.U. von Bal thasar . Was dürfen wir hoffen? s. 84-85.

3 6 H.U. von Bal thasar . Eschatologia, „Novum" 1979 nr 11, s . 32-34. Por. tenże, Theodramatik, IV, Eins iedeln 1983, s. 288-293.

3 7 Zob. W. Hryniewicz, Chrystus, nasza Pascha, Lubl in 1982, s. 444-448. 3 8 Zob. tamże, s. 294-295. 3 9 B. Pasca l . Myśli 642 (wyd. J. Chevalier). 4 0 Zob. L. Lochet, dz. cyt., s. 91-108. 41 A r c h i m a n d r i t e Sophrony, The Monk of Mount Athos, s. 28, 115-117. 4 2 Tamże, s. 102. 4 3 Tamże, s. 59. 4 4 Tamże, s. 32. 4 5 Tamże, s. 118. 4 6 Obojętność na los potępionych przebi ja ze słów Męża (Hr. Henryka)

w Nie-Boskiej komedii. Zrzuciwszy żmiję w y p o w i a d a on nas tępujące słowa: „Idź, podły gadzie - j ako s t rąc iłem ciebie i n i e ma żalu po tobie w n a t u r z e , t a k oni wszyscy stoczą się w dół i po n i c h żalu nie będzie - sławy nie zostanie - ż a d n a c h m u r a się n ie odwróci w żegludze, by spojrzeć za sobą na tylu synów ziemi ginących pospołu. Oni n a p r z ó d - ja p o t e m " . (Z. Kras iński , Nie-Boska komedia, Warszawa 1974, s. 98, cz II).

4 7 Św. Teresa od Dzieciątka Jezus m ó w i ł a umiera jąc : „Moja misja n i e b a w e m się r o z p o c z n i e " (Ma mission va commencer...). Cyt. za L. Lochet, dz. cyt., s. 122. Por. s. 114-116.

4 8 Zob. S. Małkowski , Bóg, piekło, zło, „Więź" 2 1 : 1978, nr 11, s. 87-90, zwł. 89.

4 9 N a w e t j e d n a k w t a k dua l i s tycznym systemie religii perskie j pojawia się myśl o p o w s z e c h n y m pojednaniu, zob. G. Müller, Origenes und die Apokatâstasis, T h Z 14: 1958, s. 176.

5 0 P. Te i lhard de Chard in, Środowisko Boże. Człowiek. Przeł . W. S u k i e n -nicka, J. i G. Fedorowscy, W a r s z a w a 1964, s. 135-138.

51 F. Dostojewski, Zapiski iz podpolja w: Polnoe sobranie soćinenij..., t. 5: Povesti i rasskazy 1862-1866, L e n i n g r a d 1973, s. 113.

52 Universalism and Morals, S J T 3: 1950, s. 27-32, cyt. 27. 5 3 J. Salij (Prawda o upadku człowieka, „ Z n a k " 33: 1981 nr 327, s. 1193)

140

obawia się p r z e d e wszystk im m o r a l n y c h n a s t ę p s t w usunięcia p r a w d y o wiecznym piekle: „ S e n t y m e n t a l n e (!) pomniejszanie potęgi zła jest p rzede wszystk im dlatego groźne, że demobil izuje: zniechęca do wysiłków m o r a l n y c h i szukania mocy n a d p r z y r o d z o n e j " (tamże). Według niego, ostrzeżenie przed p iekłem p o b u d z a do czynu i w y r a s t a ze „wspaniałe j nadzie i : każdy z żyjących na tej ziemi - niezależnie od tego, jak głęboko u w i k ł a ł się w zło - może się jeszcze u r a t o w a ć " (s. 1194). N i e u z a s a d n i o n e wydaje się szafowanie s e n t y m e n t a l i z m e m jak gdyby był on g ł ó w n y m motywem nadzie i powszechnego zbawienia . Nie wolno wulgaryzować poglądów różnych od swego s tanowiska i u s t a w i a ć w t a k i sposób, aby wydały się wręcz „ jałowe" i śmieszne.

54 Zob. Y. Congar, Les chrétiens en dialogue, P a r i s 1964, s. 265-271, 275, 282-285; W. Hryniewicz, Współczesna antropologia prawosławna, „Analecta

, Cracoviens ia" 4: 1972, s. 217-238, zwł. s. 236; H. Paprocki , Człowiek w myśli prawosławnej. „Życie ka to l ick ie" 3: 1984, nr 6, s. 45-57.

55 Z. Kubiak, Literatura pomostem między kulturami Azji i Europy. „Tyg. Powsz." 2 1 : 1977, nr 46, s. 4.

56 Ch. Péguy. Le Porche du Mystère de la deuxième Vertu. Par i s 1929 s. 15. 5 7 Zob. f ragment z Portyku misterium drugiej cnoty. „Tyg. Powsz."

32:1978 nr 24 s. 4. 5 8 evangélion tes koinés elpidos. Ad Phi lad . 5,2.SCh 10, 124. 5 9 F o r m u ł y z l i turgi i eucharystycznej św. J a n a Chryzostoma (zob.

modl i twy proskomidi i i początek Boskiej Liturgii). 6 0 A. Czechow. Utwory dramatyczne. Przeł. A S a n d a u e r . t. 1. Warszawa

1953 s. 370 (Podkr. moje - W.H.).

VI. NADZIEJA NASZEJ PASCHY

Ja cię uwolnię, a ty Mnie uwielbisz (Ps 50,15)

P i s m o ś w . n i e g l o r y f i k u j e ś m i e r c i a n i jej n i e p r z e k l i n a . W r o z d z i a l e , k t ó r y r o z b r z m i e w a o d p o c z ą t k u d o k o ń c a c h w a ł ą z m a r t w y c h w s t a n i a , ś w . P a w e ł n a z y w a j ą w p r a w d z i e „ o s t a t n i m w r o g i e m " ( 1 K o r 15,26), a l e z a r a z z a p o w i a d a j e g o p o k o n a n i e . „ A k i e d y j u ż t o , c o z n i s z c z a l n e , p r z y o d z i e j e s i ę w n i e z n i s z c z a l n o ś ć , a t o , co ś m i e r t e l n e , p r z y o d z i e j e s ię w n i e ś m i e r t e l n o ś ć , w t e d y s p r a w d z ą s ię s ł o w a , k t ó r e z o s t a ł y n a p i s a n e : Zwycięstwo pochłonęło śmierć. Gdzież jest, o śmierci, twoje zwycięstwo? ( 1 K o r 15,54-55) . Ś m i e r ć j e s t n i e u c h r o n n ą n e g a t y w n o ś c i ą l u d z k i e g o i s t n i e n i a , z k t ó r ą t r z e b a s i ę p o g o d z i ć . J a k o t a k a w i n n a s t a n o w i ć p r z e d m i o t r o z w a ż a ń m ą d r o ś c i o w y c h 1 . W i a r a w „ B o g a ż y w y c h " ( M k 12,27) p o z w a l a z u f n o ś c i ą o c z e k i w a ć n a t o w y d a r z e n i e i p r z y j ą ć j e j a k o n a j w i ę k s z y s a k r a m e n t c a ł e g o ż y c i a .

1 . P A S C H A Ś M I E R C I

W y p o w i e d z i P i s m a św. t c h n ą w i e l k i m z a u f a n i e m d o B o g a , n i g d y n i e z a p o m i n a j ą c e g o i m i o n l u d z i , z k t ó r y m i w s z e d ł w p r z y m i e r z e (zob. M k 12,26). N i e z n a j d z i e m y n a k a r t a c h B i b l i i s ł ó w p o w i t a n i a ś m i e r c i j a k o < w i e l k i e g o p r z y j a c i e l a 2 . C o n a j w y ż e j j a w i s ię j a k o w y b a w c a d l a u d r ę c z o n y c h ż y c i e m i c i e r p i e n i e m l u d z i ( z o b . H i 3,11-22). U m ę c z o n y d z i a ł a l n o ś c i ą m i s y j n ą P a w e ł w y r a ż a w w i ę z i e n i u p r z e k o n a n i e , ż e „ u m r z e ć - t o z y s k " ( F l p 1,21), a j e d n o c z e ś n i e p r z e ż y w a w e w n ę t r z n ą r o z t e r k ę , n i e w i e d z ą c , c z y m a w y b r a ć ż y c i e , c z y ś m i e r ć . „ Z d w ó c h s t r o n d o z n a j ę n a l e g a n i a : p r a g n ę o d e j ś ć , a b y ć z C h r y s t u s e m , b o t o o w i e l e l e p s z e , p o z o s t a w a ć z a ś w c i e l e - t o b a r d z i e j d l a w a s k o n i e c z n e " ( F l p 1,23; z o b . 2 K o r 5,4.8). C h r y s t u s m o ż e b y ć u w i e l b i o n y z a r ó w n o p r z e z ż y c i e j a k i p r z e z ś m i e r ć ( z o b . F l p 1,20). S a k r a m e n t ś m i e r c i d o p e ł n i a s a k r a m e n t ż y c i a . C a ł a e g z y s t e n c j a c z ł o w i e k a j e s t p r a w d z i w ą P a s c h ą . „ J e ż e l i b o w i e m ż y j e m y , ż y j e m y d l a P a n a ; j e ż e l i z a ś u m i e r a m y , u m i e r a m y d l a P a n a . I w ż y c i u w i ę c i w ś m i e r c i n a l e ż y m y do P a n a " (Rz 14,8).

Ś w . I r e n e u s z u c z y ł , ż e B ó g k i e r u j ą c s i ę m i ł o s i e r d z i e m o d s u n ą ł c z ł o w i e k a o d d r z e w a ż y c i a . W y g n a n i a z r a j u n i e n a l e ż y , w e d ł u g n i e g o , t r a k t o w a ć j a k o k a r ę , l e c z j a k o w y r a z B o ż e g o z m i ł o w a n i a . D z i ę k i n i e j

142

c z ł o w i e k n i e p o z o s t a n i e n a z a w s z e p r z e s t ę p c ą , a g r z e c h i z ł o n i e s t a n ą s i ę r z e c z y w i s t o ś c i ą n i e s k o ń c z o n ą i n i e u l e c z a l n ą . „ S t a w i a j ą c ś m i e r ć m i ę d z y c z ł o w i e k i e m a sobą, p o w s t r z y m a ł j e g o p r z e s t ę p s t w o . S p r a w i ł , ż e u s t a ł g r z e c h , g d y ż p o ł o ż y ł m u k r e s p r z e z r o z k ł a d c i a ł a n a s t ę p u j ą c y w z i e m i , a b y c z ł o w i e k - p r z e s t a j ą c k i e d y ś ż y ć g r z e c h o w i i u m i e r a j ą c d l a g r z e c h u - z a c z ą ł ż y ć B o g u " 3 . J e s t t o n i e z w y k l e ś m i a ł a i n t e r p r e t a c j a w y p o w i e d z i b i b l i j n y c h , w a r t a u w a ż n e j m e d y t a c j i . Ś m i e r ć p r z e r y w a c i ą g g r z e s z n e g o ż y c i a c z ł o w i e k a i w y z w a l a g o d o p e ł n e g o ż y c i a d l a B o g a . B e z n i e j z ł o p a n o w a ł o b y w s z e c h w ł a d n i e n a ś w i e c i e , n a b i e r a j ą c w r ę c z c e c h k o s z m a r n e j n i e ś m i e r t e l n o ś c i . P r z e ś w i a d c z e n i e I r e n e u s z a t c h n i e g ł ę b o k ą z n a j o m o ś c i ą ż y c i a i w r a ż l i w o ś c i ą n a t r u d n e l u d z k i e losy .

C o r a z w i ę c e j t e o l o g ó w w s p ó ł c z e s n y c h s ł u s z n i e p r z e s t a j e o k r e ś l a ć ś m i e r ć j a k o k a r ę B o g a z a g r z e c h 4 . E w o l u c y j n e r o z u m i e n i e ś w i a t a z a k ł a d a o b e c n o ś ć ś m i e r c i j a k o c z y n n i k a r e g u l u j ą c e g o j e g o r o z w ó j o d p o c z ą t k u . B ó g n i e u n i c e s t w i a n i c z e g o , „ s t w o r z y ł b o w i e m w s z y s t k o p o t o , a b y b y ł o " ( M d r 1,14). Ś m i e r ć n i e j e s t u n i c e s t w i e n i e m a n i k r e s e m i s t n i e n i a , l e c z P a s c h ą i n o w y m p o c z ą t k i e m . C o o z n a c z a z a t e m u k a z y w a n y w P i ś m i e ś w . z w i ą z e k m i ę d z y g r z e c h e m a ś m i e r c i ą ?

N a s t ę p s t w e m g r z e c h u n i e j e s t s a m f a k t c z a s o w e g o o g r a n i c z e n i a ż y c i a l u d z k i e g o , l e c z b o l e s n y s p o s ó b d o ś w i a d c z a n i a o b e c n o ś c i i n i e u c h r o n n o ś c i ś m i e r c i j a k o m r o c z n e j i d e s t r u k c y j n e j s i ły . C z ł o w i e k p r z e ż y w a ś m i e r ć j a k o p r z e r a ż a j ą c e z a ł a m a n i e s ię ż y c i a . W y d a j e m u s ię, ż e p o d w a ż a o n a w r ę c z s a m s e n s i s t n i e n i a . N i e c i e s z y s i ę z n i e j , n i e d o s t r z e g a w n i e j n a r o d z i n d o n o w e g o s p o s o b u b y t o w a n i a . M o c g r z e c h u w ś w i e c i e d o s i ę g a w j a k i ś s p o s ó b k a ż d e g o c z ł o w i e k a i s k a ż a go od w e w n ą t r z ( z o b . R z 5,12). R o d z i s i ę w n i m n i e u f n o ś ć , e g o i z m i k u r c z o w e t r z y m a n i e s ię w ł a s n e g o i s t n i e n i a . W s k u t e k t e g o n i e p o t r a f i o n , z b r a k u u f n o ś c i i o d d a n i a , p r z e ż y w a ć ś m i e r c i j a k o s p e ł n i e n i a ż y c i a . N a s t ę p s t w e m g r z e c h u n i e j e s t ś m i e r ć j a k o t a k a , l e c z b o l e s n y s p o s ó b p r z e ż y w a n i a je j z b l i ż a j ą c e j s ię o b e c n o ś c i . G r z e c h j e s t p r z e d e w s z y s t k i m b r a k i e m z a u f a n i a i m i ł o ś c i . J a k o t a k i s t a j e s i ę „ o ś c i e n i e m ś m i e r c i " ( 1 K o r 15,56). T y l k o z a u f a n i e i m i ł o ś ć p o m a g a j ą p r z e z w y c i ę ż y ć t o , c z e g o c z ł o w i e k d o ś w i a d c z a j a k o b e z s e n s u ś m i e r c i i l ę k u p r z e d n i ą 5 . Z r e s z t ą , n a w e t l u d z i o m p e ł n y m w i a r y i o d d a n i a n i e p r z y c h o d z i ł a t w o o s w o j e n i e s ię z m y ś l ą o ś m i e r c i 6 . Ś m i e r ć J e z u s a n i e b y ł a ł a t w ą i „ p i ę k n ą ś m i e r c i ą " . M o ż n a w t y m w i d z i e ć g ł ę b o k ą s o l i d a r n o ś ć l u d z k i e g o l o s u , t r u d n ą d o z g ł ę b i e n i a w k a t e g o r i a c h c z y s t o r a c j o n a l n y c h .

W ś w i e t l e w i a r y p a s c h a l n e j ś m i e r ć c z ł o w i e k a m a z n a m i o n a w y d a r z e n i a p r a w d z i w i e s a k r a m e n t a l n e g o . D o k o n u j e s ię w n i m n a j b a r d z i e j d o n i o s ł e s p o t k a n i e c z ł o w i e k a z C h r y s t u s e m z m a r t w y c h w s t a ł y m . W ś m i e r c i o s i ą g a s w ą p e ł n i ę t o , c o w c i ą g u c a ł e g o ż y c i a d o k o n y w a ł o s i ę z a p o ś r e d n i c t w e m p o s z c z e g ó l n y c h s a k r a m e n t ó w . U s t a j e e k o n o m i a z n a k ó w , b ę d ą c a p o d p e w n y m w z g l ę d e m j e d y n i e „ o b r a z e m i c i e n i e m r z e c z y w i s t o ś c i n i e b i e s k i c h " ( H b r 8,5). Z n a k i s a k r a m e n t a l n e

143

s ą z a p o w i e d z i ą s p o t k a n i a s ię b e z z a s ł o n y , ś m i e r ć j e s t s p e ł n i e n i e m s a k r a m e n t a l n e j a n t y c y p a c j i . T o , c o t k w i ł o w w e w n ę t r z n e j c e l o w o ś c i s a k r a m e n t ó w , w ś m i e r c i s t a j e s ię s z c z y t o w ą s y t u a c j ą s a k r a m e n t a l n ą . S p o g l ą d a j ą c o d s t r o n y p o s z c z e g ó l n y c h s a k r a m e n t ó w m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e d o p i e r o w ś m i e r c i os iąga ją o n e p a s c h a l n ą p e ł n i ę swoje j r z e c z y w i s t o ś c i . J e s t t o n a j b a r d z i e j w i d o c z n e w o d n i e s i e n i u d o c h r z t u i E u c h a r y s t i i j a k o s a k r a m e n t ó w par excellence p a s c h a l n y c h ' .

J e ż e l i m ó w i m y o p a s c h a l n e j s t r u k t u r z e s a k r a m e n t ó w , t o p o j m u j e m y j ą z a w s z e w o d n i e s i e n i u d o w y d a r z e n i a , k t ó r e j e s t p r o t o t y p e m ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a c z ł o w i e k a . W y d a r z e n i e m t y m j e s t s a m C h r y s t u s , k t ó r y z w y c i ę s k o p r z e s z e d ł p r z e z ś m i e r ć k u p e ł n i n o w e g o ż y c i a . Ś m i e r ć j e s t s p e ł n i e n i e m w y d a r z e n i a p a s c h a l n e g o w d z i e j a c h c z ł o w i e k a . P . T e -i l h a r d d e C h a r d i n z w r a c a s ię d o C h r y s t u s a z p r o ś b ą : „ N a u c z m n i e p r z y j m o w a ć ś m i e r ć j a k o K o m u n i ę " 8 . Z a p o ś r e d n i c t w e m p o s z c z e g ó l n y c h s a k r a m e n t ó w , z w ł a s z c z a E u c h a r y s t i i , d o k o n u j e s ię w c i ą g u ż y c i a s p o t k a n i e i z j e d n o c z e n i e z e z m a r t w y c h w s t a ł y m P a n e m . S p o t k a n i e i z j e d n o c z e n i e p r z e z ś m i e r ć o b e j m u j e w s o b i e w s z y s t k i e d o t y c h c z a s o w e s p o t k a n i a z N i m . W ś m i e r c i s k u p i a j ą s ię c a ł e d u c h o w e d z i e j e c z ł o w i e k a , z m i e r z a j ą c e d o P r a s a k r a m e n t u w s z e l k i e g o z b a w i e n i a , k t ó r y m je s t C h r y s t u s . Ś m i e r ć j e s t s p o t k a n i e m i k o m u n i ą , k t ó r e s w o i m b e z p o ś r e d n i m r e a l i z m e m , n i e w y m a g a j ą c y m j u ż p o ś r e d n i c t w a , p r z e w y ż s z a j ą w s z y s t k i e s y t u a c j e s a k r a m e n t a l n e . J a k o t a k a m o ż e b y ć n a z w a n a p a s c h a l n y m s a k r a m e n t e m n o w e g o ż y c i a i P r z e j ś c i e m ( P a s c h ą ) d o n i e g o 9 .

Ś m i e r ć r o z w a ż a n a w t y m ś w i e t l e j e s t „ w i e l k ą i n i c j a c j ą " 1 0 , o b j a w i e n i e m ś w i a t a d u c h o w e g o , p r z e n i k n i ę t e g o p r z e z D u c h a B o ż e g o i z j e d n o c z e n i e m c z ł o w i e k a z t y m ś w i a t e m . S p o j r z e n i e t a k i e r o z j a ś n i a o b l i c z e ś m i e r c i , w n o s i n a d z i e j ę , p o g o d ę d u c h a i s p o k ó j . W i ę k s z o ś ć l u d z i w o l i n i e m y ś l e ć o ś m i e r c i , g d y ż m y ś l t a n a p a w a l ę k i e m . N i e w i e l u z d o b y w a s ię n a p o g o d n ą u f n o ś ć . C z ę s t o j e s t t o z r e s z t ą m i e s z a n i n a j e d n e g o i d r u g i e g o u c z u c i a 1 1 . K t o m y ś l i o ś m i e r c i j a k o s a k r a m e n t a l n e j i n i c j a c j i d o n o w e g o ż y c i a , d o s t r z e g a , ż e „ t a k ż e D u c h p r z y c h o d z i z p o m o c ą n a s z e j s ł a b o ś c i " i „ p r z y c z y n i a s ię z a n a m i w b ł a g a n i a c h , k t ó r y c h n i e m o ż n a w y r a z i ć s ł o w a m i " (Rz 8,26). P o m a g a t o o d n a l e ź ć s a m e p o d s t a w y c h r z e ś c i j a ń s k i e j m ą d r o ś c i w o b l i c z u ś m i e r c i , p r a w d z i w ą „sof io log ię ś m i e r c i " 1 2 .

Ś m i e r ć j e s t t ą j e d y n ą r z e c z y w i s t o ś c i ą , k t ó r a n a d a j e ż y c i u i n t e n s y w n o ś ć i w ł a ś c i w y c i ę ż a r g a t u n k o w y . W e d ł u g g ł ę b o k i c h s ł ó w P . E v d o k i m o -va, „ c z ł o w i e k jes t k a p ł a n e m s w o j e j ś m i e r c i " 1 3 . J e s t t o j a k i e ś „ o s t a t e c z n e k a p ł a ń s t w o " , n i e r o z e r w a l n i e z w i ą z a n e z g o d z i n ą p r z e j ś c i a , w k t ó r e j s p e ł n i a s ię s e n s l u d z k i e g o d o j r z e w a n i a d o w i e c z n o ś c i . D a w n a m a r t y r o l o g i a n a z y w a ł a d z i e ń ś m i e r c i d n i e m n a r o d z i n (dies natalis). P o g o d n e g o i r a d o s n e g o u m i e r a n i a u c z y ł św. S e r a f i n z S a r o w a . D o s w o i c h u c z n i ó w m a w i a ł : „ d l a n a s u m i e r a n i e b ę d z i e r a d o ś c i ą " . P r z e k o n a n i e t o c z e r p a ł z n i e z a c h w i a n e j u f n o ś c i w m o c z m a r t w y c h w s t a n i a . D l a t e g o w s z y s t k i c h p r z y c h o d z ą c y c h d o n i e g o w i t a ł s ł o w a m i p a s c h l a n e g o p o z d r o w i e n i a : „ r a d o ś c i

144

m o j a , C h r y s t u s z m a r t w y c h w s t a ł " - râdosti moja, Christas voskrése! W s ł o w a c h t y c h p r z e k a z y w a ł c a ł ą z a w a r t o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k i e j n a d z i e i , i ż o s t a t n i e s ł o w o n a l e ż y d o ż y c i a , a n i e d o ś m i e r c i . P o d o b n y j e s t w t y m d o ś w . F r a n c i s z k a z A s y ż u , k t ó r y u m i e r a ł s ł a w i ą c B o g a i p r z y z y w a j ą c ś m i e r ć z r a d o ś c i ą : „ P r z y j d ź , s i o s t r o ! " 1 4 . P o g o d n a i r a d o s n a ś m i e r ć j e s t w i e l k i m d a r e m B o g a , e s c h a t o l o g i c z n y m c h a r y z m a t e m c z y n a w e t „ d z i e w i ą t y m b ł o g o s ł a w i e ń s t w e m " ( z o b . A p 14,13).

W p e r s p e k t y w i e p a s c h a l n e j ś m i e r ć m o ż n a n a j w ł a ś c i w i e j o k r e ś l i ć m i a n e m p r z e j ś c i a (pascha, transitus, transcensus), p r z e m i a n y i p r z e o b r a ż e n i a (metamorphösis). P r z e m i a n a t a ł ą c z y w d i a l e k t y c z n y s p o s ó b k e n o z ę z u w i e l b i e n i e m , b r a k c i ą g ł o ś c i n a p ł a s z c z y ź n i e z i e m s k i e j c z a s o p r z e s t r z e n i — z t a j e m n i c z ą c i ą g ł o ś c i ą w w y m i a r a c h n o w e g o b y t u i n o w e g o c z a s u . W p r z e m i a n i e te j n a j b a r d z i e j i s t o t n ą r o l ę o d g r y w a w y m i a r o s o b o w y . Ś m i e r ć o s o b y n i e j e s t c z y s t ą n e g a t y w n o ś c i ą a n i m o m e n t e m p u s t y m w s t o s u n k u d o c a ł e g o p r z e ż y t e g o ż y c i a . N i e j e s t t o c a ł k o w i t e z e r w a n i e n i c i ż y c i a , l e c z j e g o p r z e m i a n a i p r z e j ś c i e „ c i a s n ą b r a m ą " ( Ł k 13,24) w ś w i a t z m a r t w y c h w s t a n i a . W p u n k c i e t e g o n i e p o j ę t e g o p r z e j ś c i a s p e ł n i a s i ę c a ł e ż y c i e c z ł o w i e k a j a k o o s o b y . A b y w y r a z i ć p a s c h a l n ą t a j e m n i c ę ś m i e r c i , t r z e b a u c i e c s i ę d o j ę z y k a e k s t a z y , o d d a n i a i p o w i e r z e n i a s i e b i e D r u g i e m u . P r z y p o m o c y t y c h t e r m i n ó w t r z e b a o p i s a ć t o , c o j e s t n a j w y ż s z y m a k t e m s p e ł n i e n i a o s o b y w m o m e n c i e ś m i e r c i . Ś m i e r ć j e s t e k s t a t y c z n y m w y j ś c i e m k u j e s z c z e w p e ł n i N i e z n a n e m u . P r z e r y w a s i ę c i ą g z i e m s k i e j c z a s o p r z e s t r z e n i , a l e n a s t ę p u j e z a r a z e m w e j ś c i e w n o w ą r z e c z y w i s t o ś ć i w n o w ą c z a s o p r z e s t r z e ń .

„ T o n i e p r a w d a , ż e u m i e r a j ą c w c h o d z i s ię w c z e r ń t u n e l u . T o p r z e d p o k ó j j a s n o ś c i . M o ż e j e s t t o s i ę g a n i e p o z a k r ą g , p o k t ó r y m ś w i a t ł o o b i e g a w s z e c h ś w i a t , z a t a c z a j ą c k r z y w i z n ę o p r o m i e n i u t r z y d z i e s t u p i ę c i u m i l i a r d ó w l a t z i e m s k i c h [...]. W t a k w i e l k i e j c h w i l i w y s t r z e l e n i a s w e j b i o l o g i c z n e j e g z y s t e n c j i , n i e w i a d o m o d l a c z e g o n a z y w a n e j ś m i e r c i ą , s i ę g a s ię p o z a s y s t e m w s z e c h ś w i a t a . D o s a m e j Ś w i a t ł o ś c i . . . " 1 5 .

C z y m ż e j e s t o w o s i ę g a n i e , j e ż e l i n i e w p i s a n ą w b y t l u d z k i g r a w i t a c j ą k u P e ł n i Ś w i a t a ? W s w o j e j o n t o l o g i c z n e j s t r u k t u r z e c z ł o w i e k n o s i o d p o c z ą t k u s w e g o i s t n i e n i a t o d ą ż e n i e d o p e ł n i e j s z e g o ż y c i a . M o ż e s ię l ę k a ć , k i e d y n a d c h o d z i , g d y ż n i e z n a g o j e s z c z e . J e s t t o j e d n a k l ę k , k t ó r y u s t ę p u j e r a d o ś c i . M o ż n a t o w y r a z i ć j e d y n i e p r z e z p o d o b i e ń s t w o z p e r c e p c j ą z i e m s k i e g o ś w i a t ł a . J e s t e ś m y w n u r c i e B i b l i i , k t ó r a m ó w i p r z y p o m o c y o b r a z ó w . B . B r o o p i s a ł w p r z e j m u j ą c y s p o s ó b s w o j e s p o t k a n i e z e z j a w i s k i e m z o r z y p o l a r n e j :

„ A o t o d o s ł o w n i e z o s t a ł e m z a l a n y ś w i a t ł e m . Z e w s z y s t k i c h s t r o n s p o w i j a ł a n a s , o t a c z a ł a i o b e j m o w a ł a o l b r z y m i a d r a p e r i a p o k r y w a j ą c a c a ł y h o r y z o n t , c a ł e n i e b o i c a ł ą z i e m i ę . P o d ł u g i e j c h w i l i z a c h w y t u i m i l c z e n i a , n i e p o r o z u m i e w a j ą c s ię a n i j e d n y m s ł o w e m , z a c z ę l i ś m y r a z e m ś p i e w a ć Sanctus. M u s i e l i ś m y w j a k i ś s p o s ó b d a ć u p u s t n a s z e m u p r z e r a ż e n i u . [...] C a ł e n i e b o f a l o w a ł o o b j ę t e ś w i a t ł e m

145

c z e r w o n y m , l i l i o w o r ó ż o w y m , ż ó ł t y m , ż y w y m , r u c h o m y m , t r u d n y m d o o k r e ś l e n i a . Z a f a s c y n o w a n i t r w a l i ś m y j a k b y z a w i e s z e n i m i ę d z y ś w i a t ł a m i g w i a z d , k t ó r e b ł y s z c z a ł y p o ś r ó d z o r z y [...]. N i e b o j a ś n i a ł o c h w a ł ą , a n a s p r z e j m o w a ł lęk, l ę k w o b e c t e g o ś w i a t ł a , p r z e d k t ó r y m n i c n i e m o g ł o u m k n ą ć , l ę k w o b e c t e g o ś w i a t ł a , p o z b a w i o n e g o w s z e l k i e j a g r e s y w n o ś c i , k t ó r e n i e z a ć m i e w a ł o n i c z e go, a l e z a w i e r a ł o w s z e l k i e ś w i a t ł o . I s a m t e n l ę k w s k a z y w a ł n a m , ż e t o , c o w i d z i e l i ś m y , b y ł o r e a l n e . D a w a ł n a m p r z e d s m a k t e g o , c z y m m o ż e b y ć k i e d y ś r ó w n i e ż b u d z ą c y lęk, c h o c i a ż u p r a g n i o n y w i d o k i n n e g o ś w i a t ł a , j e s z c z e b a r d z i e j r e a l n e g o , b a r d z i e j ł a g o d n e g o i m o c n e g o , k t ó r e n i e d a s i ę j e d n a k p o r ó w n a ć z b i e d n y m i ś w i a t ł a m i n a s z e j z i e m i . K a ż d y z n a s m u s i k i e d y ś o d k r y ć - n i e t y l k o p r z e z p o r ó w n a n i e i o b r a z y - ż e s p o t k a n i e z D o b r e m m o ż e b u d z i ć lęk, b o D o b r o - t o s a m B ó g , i d l a t e g o n i e p a s u j ą d o N i e g o ż a d n e l u d z k i e w y m i a r y . K i e d y o d k r y j e m y , ż e D o b r a n i e d a s i ę z n i c z y m p o r ó w n a ć , a r ó w n o c z e ś n i e n i e m a w n i m ż a d n e j s u r o w o ś c i , w t e d y o b u d z i s ię w n a s lęk, j a k w o b e c z o r z y p o l a r n e j . Ł a g o d n e jej p i ę k n o m o ż e b y ć o b r a z e m n i e s k o ń c z o n e j c z u ł o ś c i B o g a , k t ó r y j u ż t e r a z c h c e p r z y g o t o w a ć n a s d o s p o t k a n i a z e swo ją d o b r o c i ą i z e s w o i m ś w i a t ł e m " 1 6 .

J a k o o s o b a c z ł o w i e k j e s t o n t y c z n ą r e l a c j ą k u D r u g i e m u . W m o m e n c i e ś m i e r c i r e l a c j a t a s t a j e s ię w y j ś c i e m k u p e ł n i B o ż e j Ś w i a t ł o ś c i . Ś w i a t ł e m t y m p r z e n i k n i ę t e z o s t a j e c a ł e ż y c i e w r a z z j e g o z d a r z e n i a m i , w z l o t a m i i u p a d k a m i , o s i ą g n i ę c i a m i i t r a g e d i a m i . W o b l i c z u B o g a c z ł o w i e k o s ą d z a c a ł o ś ć s w o j e g o ż y c i a .

P a s c h a l n e s p o j r z e n i e n a ś m i e r ć p o m a g a p r z e z w y c i ę ż a ć l ę k p r z e d jej m r o c z n y m w y m i a r e m . Ś m i e r ć j e s t w y j ś c i e m (exodus) n a p r z e c i w d e f i n i t y w n e m u s p o t k a n i u z B o g i e m j a k o t a j e m n i c ą c z c z o n ą w c i ą g u ż y c i a , a k t e m o d e r w a n i a s ię c z ł o w i e k a o d s i e b i e , o d d a n i a i z a u f a n i a T e m u , k t ó r e g o n i e d o ś w i a d c z y ł j e s z c z e w p e ł n i . W s p ó ł u m i e r a n i e z C h r y s t u s e m d o k o n u j e s ię w c i ą g u c a ł e g o ż y c i a n a p ł a s z c z y ź n i e s a k r a m e n t a l n e j i e g z y s t e n c j a l n e j . Ś m i e r ć f i z y c z n a j e s t j e g o d o p e ł n i e n i e m .

T r z e b a u k a z y w a ć ś w i a t ł o , k t ó r e p r z y c h o d z i s k ą d i n ą d . T r z e b a „ z d a w a ć s p r a w ę z n a d z i e i , k t ó r a w n a s j e s t " " ( 1 P 3,15). T a k a p e d a g o g i a ś m i e r c i m o ż e w y p r o w a d z i ć z e ś l e p e j u l i c z k i t r w o g i i r o z p a c z y . C z ł o w i e k a n a l e ż y s t o p n i o w o w y c h o w y w a ć d o ś m i e r c i , t a k j a k w y c h o w u j e s i ę g o d o ż y c i a . N i e j e s t t o ł a t w a p e d a g o g i a . W y d a j e s ię, ż e j e s t o n a m o ż l i w a n a g r u n c i e c h r z e ś c i j a ń s k i m . C h r z e ś c i j a ń s t w o o d z n a c z a s i ę w i e l k ą g ł ę b i ą d u c h o w ą w p o j m o w a n i u t a j e m n i c y ś m i e r c i . O ż y w i a j e p a s c h a l n a w i a r a , ż e B ó g - C z ł o w i e k , J e z u s C h r y s t u s p r z e s z e d ł p r z e z ś m i e r ć i w y z w o l i ł o d n i e j j a k o o d o s t a t e c z n e g o l o s u c z ł o w i e k a . O d m i e n i ł p r z e z t o s a m s e n s u m i e r a n i a . O r y g e n e s p i s a ł o i s t n i e n i u t r a d y c j i , w e d ł u g k t ó r e j c i a ł o A d a m a z o s t a ł o p o g r z e b a n e w t y m m i e j s c u , g d z i e m i a ł o m i e j s c e u k r z y ż o w a n i e C h r y s t u s a 1 1 . R ó w n i e ż i k o n o g r a f i a w s c h o d n i a u k a z u j e c z a s z k ę A d a m a u s t ó p k r z y ż a . J e s t t o w y m o w n e ś w i a d e c t w o w i a r y w o ż y w i a j ą c ą m o c ś m i e r c i C h r y s t u s a .

146

M i s t e r i u m ś m i e r c i C h r y s t u s a j e s t u d z i a ł e m k a ż d e g o c z ł o w i e k a . J e g o ś m i e r ć o b j a w i a t a j e m n i c ę n a s z e j ś m i e r c i . W i e r z y m y , ż e C h r y s t u s j e s t o b e c n y w s y t u a c j i b e z s i l n o ś c i , c i e r p i e n i a i l ę k u . P r z y j m u j ą c s w o j ą w ł a s n ą ś m i e r ć , w n i e j i p r z e z n i ą p r z y j m u j e m y ś m i e r ć C h r y s t u s a . W t e n s p o s ó b d o k o n u j e s ię P a s c h a - p r z e j ś c i e z e ś m i e r c i d o ż y c i a , p r z e m i a n a , p r z e z k t ó r ą p r z e j ś ć m u s i k a ż d y c z ł o w i e k .

J u ż c h r z e s t w s z c z e p i a w t a j e m n i c ę ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a . J e s t u s t a w i c z n y m w e z w a n i e m d o u m i e r a n i a t e m u w s z y s t k i e m u , c o j e s t z e g o i z m u , c o w p r o w a d z a r o z d z i e l e n i e i p o d d a j e n i e w o l i . C h r z e ś c i j a n i n m o ż e p o w i e d z i e ć , i ż w p e w n y m s e n s i e ś m i e r ć j e s t j u ż „ z a n i m " . C h r z e s t z a p o c z ą t k o w a ł w n i m t o , c o t r a d y c j a w s c h o d n i a c h ę t n i e n a z y w a „ m a ł y m z m a r t w y c h w s t a n i e m " . E u c h a r y s t i a d a j e m u u d z i a ł j u ż t e r a z w ż y c i u n i e p r z e m i j a j ą c y m . Ś m i e r ć z o s t a ł a w i ę c p o n i e k ą d w t y l e , ^ w i ą z a n a j e d y n i e z c z a s e m i p r z e m i j a n i e m . L ę k p r z e d ś m i e r c i ą t r a c i s w ą p a r a l i ż u j ą c ą m o c . A b y t a k r o z u m i e ć i p r z e ż y w a ć ś m i e r ć , p o t r z e b a j e d n a k g ł ę b o k i e j w i a r y i n a d z i e i , k t ó r a s i ę g a j u ż t e r a z p o z a z a s ł o n ę t a j e m n i c y .

W i a r a c h r z e ś c i j a ń s k a n i e j e s t j e d y n i e p o c i e s z e n i e m w o b l i c z u ś m i e r c i . W y m a g a r a c z e j ś w i a d o m e g o z s t ę p o w a n i a n a s a m o d n o l u d z k i e j t r w o g i , a b y p r z e m i e n i ć j ą w u f n o ś ć . M o c p r z e m i e n i e n i a p o c h o d z i o d T e g o , k t ó r y u m a r ł i p o w s t a ł z m a r t w y c h . W N i m r o z p o c z y n a s i ę d r o g a k a ż d e g o c z ł o w i e k a d o j e g o w ł a s n e g o z m a r t w y c h w s t a n i a . O n j e s t w y j a ś n i e n i e m i r o z w i ą z a n i e m p a r a d o k s u o b y d w u w y m i a r ó w ś m i e r c i : t r a g i c z n e g o i r a d o s n e g o . D z i ę k i J e g o z m a r t w y c h w s t a n i u t r w o g a m o ż e p r z e i s t o c z y ć s ię w u f n o ś ć . Ś m i e r ć n i s z c z y z i e m s k i e c i a ł o i d o c z e s n e w i ę z y , z r ó w n u j e w s z y s t k i c h l u d z i z e s o b ą b e z w z g l ę d u n a s t a n i s t a n o w i s k o . R ó w n o c z e ś n i e j e d n a k j e s t b a r d z i e j z w y c i ę s t w e m n i ż k l ę s k ą . N a l e ż y j ą r t i e t y l e o p ł a k i w a ć , i l e c e l e b r o w a ć j a k o w i e l k i e i n i e p r z e n i k n i o n e m i s t e r i u m . Z w y c i ę s t w o n a d ś m i e r c i ą j e s t z w y c i ę s t w e m n a d k r u c h o ś c i ą i p r z e m i j a n i e m l u d z k i e j e g z y s t e n c j i . D l a t e g o w s c h o d n i a l i t u r g i a z a z m a r ł y c h m i a ł a d a w n i e j n a z w ę : „ o b r z ę d y d z i ę k c z y n i e n i a " . Je j p o g o d n y c h a r a k t e r p o d k r e ś l a ł c z ę s t y ś p i e w Al le lu ja , w ł ą c z e n i e t e k s t u B ł o g o s ł a w i e ń s t w o r a z c z e r w o n y k o k m s z a t l i t u r g i c z n y c h . C h r y s t u s i m ę c z e n n i c y s ą z w i a s t u n a m i i w z o r e m z w y c i ę s k i e g o p r z e j ś c i a p r z e z ś m i e r ć .

C h r z ę ś ć j a ń s t w o n i e z n a m o c y b a r d z i e j w y z w a l a j ą c e j n i ż t a , k t ó r ą p o s i a d a c a ł a p r a w d a o l u d z k i m ż y c i u , p r a w d a o ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i u . M y ś l i o ś m i e r c i t r z e b a p r z y w r a c a ć n a l e ż n e jej m i e j s c e p o t o , a b y m ó c p r a w d z i w i e p r z y w i ą z a ć s ię d o p r a w d y o Z m a r t w y c h w s t a n i u i ś w i ę cić j ą c a ł ą g ł ę b i ą s w e g o j e s t e s t w a 1 8 . Ś m i e r ć j e s t z n a t u r y s w e j t a j e m n i c ą i j a k o t a k a n i e m o ż e b y ć p r z e d m i o t e m t e o r e t y c z n e j w i e d z y . D l a ż y j ą c y c h jej p r a w d z i w e o b l i c z e p o z o s t a n i e z a w s z e o s ł o n i ę t e m r o k i e m n i e w i e d z y . Z a s ł o n ę t ę u c h y l a j e d y n i e w i a r a i n a d z i e j a , u k a z u j e b o w i e m T e g o , k t ó r y z a z n a ł ś m i e r c i , „a o t o j e s t ży jący na w i e k i w i e k ó w " , „Pierwszy i Ostatni, i Żyjący" ( A p 1, 17-18). T r z e b a u c h w y c i ć s ię te j „ z a o f i a r o w a n e j n a d z i e i " , t r z y m a ć s ię jej „ j a k o b e z p i e c z n e j i s i l n e j k o t w i c y d u s z y , k t ó r a

147

p r z e n i k a poza zasłonę, g d z i e J e z u s - p o p r z e d n i k w s z e d ł z a n a s " ( H b r 6 , 18-20).

2 . S P O T K A N I E O C Z Y S Z C Z A J Ą C E

U m i e r a j ą c c z ł o w i e k s p o t y k a s i ę b e z p o ś r e d n i o z e s w y m B o g i e m -B o g i e m s w o j e j w i a r y i n a d z i e i , B o g i e m c a ł e g o s w e g o ż y c i a . J e s t t o s p o t k a n i e , k t ó r e g o ż a d e n z ż y j ą c y c h n i e j e s t w s t a n i e w y o b r a z i ć s o b i e a n i o p i s a ć . Z a w o d z ą w s z e l k i e p o r ó w n a n i a . S p o t k a n i e z B o g i e m p r z e k r a c z a z i e m s k i e p r z e c z u c i a i n a j l e p s z e i n t u i c j e . M o ż n a g o j e d y n i e z w i a r ą i u f n o ś c i ą o c z e k i w a ć . J e d n o w y d a j e s ię p e w n e : b ę d z i e t o s p o t k a n i e w s t r z ą s a j ą c e , p r z e n i k a j ą c e c a ł ą g ł ę b i ę l u d z k i e g o j e s t e s t w a . W s z y s t k o s t a n i e s i ę z r o z u m i a ł e . W t e d y p o j m ę z c a ł ą o c z y w i s t o ś c i ą , ż e B ó g b y ł z a w s z e b l i s k o , c h o ć u k r y t y p r z e d m o i m i o c z y m a , ż e j e s t d o b r y , m i ł o s i e r n y , w i e l k i i ś w i ę t y . W t e d y o t w o r z ą m i s ię o c z y ( z o b . Ł k 24,31)^ S p o t k a n i e z B o g i e m s t a j e s ię n i e u c h r o n n i e s ą d e m c z ł o w i e k a n a d s a m y m sobą, s y t u a c j ą r o z p o z n a n i a s a m e g o s i e b i e . J e s t t o s ą d , k t ó r y o d s ł o n i w s z y s t k i e t a j n i k i s e r c a , c a ł ą p r a w d ę o l u d z k i m e g o i z m i e w e w s z y s t k i c h j e g o p r z e j a w a c h . C z ł o w i e k s t a j e p r z e d B o g i e m w r a z z d z i e j a m i c a ł e g o ż y c i a . W o b l i c z u B o g a k a ż d y p o j m i e , k i m b y ł , j a k i j e s t i k im mógł być D o s t r z e ż e w m g n i e n i u o k a w s z y s t k i e j a s n e i c i e m n e s t r o n y S w e g o ż y c i a .

S p o t k a n i e z B o g i e m j e s t o c z y s z c z a j ą c y m s ą d e m d l a c z ł o w i e k a . N i e b e z p o w o d u p o r ó w n a ć j e t r z e b a d o p r z e j ś c i a „ j a k b y p r z e z o g i e ń " ( 1 K o r 3,15). W s p o t k a n i u t y m d o ś w i a d c z y m y n i e t y l k o l ę k u , a l e r ó w n i e ż n i e s k o ń c z o n e j m i ł o ś c i i m i ł o s i e r d z i a s w e g o S ę d z i e g o . T e n , k t ó r y k a z a ł p r z e b a c z a ć „ a ż s i e d e m d z i e s i ą t s i e d e m r a z y " ( M t 18,22), czy l i z a w s z e -s a m j e s t B o g i e m p r z e b a c z a j ą c y m . T e n , k t ó r y n a w o ł y w a ł d o m i ł o s i e r d z i a -s a m j e s t B o g i e m m i ł o s i e r n y m : „ B ą d ź c i e m i ł o s i e r n i , j a k O j c i e c w a s z j e s t m i ł o s i e r n y " ( Ł k 6,36). B ó g n i e w y m a g a o d s w y c h s t w o r z e ń n i c z e g o , c z e g o s a m n i e c z y n i i n i e u r z e c z y w i s t n i a p o n a d w s z e l k ą m i a r ę . D o b r o ć , m i ł o s i e r d z i e i m i ł o ś ć B o g a j e s t n a j w i ę k s z ą t a j e m n i c ą z a s k o c z e n i a i z d u m i e n i a c z ł o w i e k a w m o m e n c i e j e g o ś m i e r c i i s p o t k a n i a z n o w ą r z e c z y w i s t o ś c i ą . J e s t t o s p o t k a n i e z B o g i e m c a ł e g o c z ł o w i e k a , p r z y n o s z ą c e g o w r a z z s o b ą r ó w n i e ż c a ł e n i e p o w t a r z a l n e d z i e j e s w o j e g o ż y c i a i w s z y s t k i c h j e g o m o m e n t ó w . T a j e m n i c a , k t ó r ą j e s t k a ż d y c z ł o w i e k , s p o t y k a s ię z n i e o g a r n i o n ą t a j e m n i c ą B o g a .

N a j b a r d z i e j s p e c y f i c z n y m r y s e m n o w o t e s t a m e n t a l n e j t e o l o g i i s ą d u j e s t z a p o w i e d ź , i ż p r z y s z ł y m s ę d z i ą j e s t J e z u s C h r y s t u s ( z o b . D z 10,42; J 5,22-27). N i e j e s t t o n e u t r a l n a i n f o r m a c j a o p r z y s z ł o ś c i . W s k a z u j e o n a , i ż d z i e j e ś w i a t a z m i e r z a j ą d o o s t a t e c z n e g o K r ó l e s t w a B o ż e g o , k t ó r e O n g ł o s i ł i p r z y b l i ż a ł s w y m i c z y n a m i . W y p o w i e d z i o C h r y s t u s i e j a k o S ę d z i ś w i a t a m ó w i ą r ó w n i e ż , i ż O n s a m , J e g o ż y c i e i n a u k a s ą d e c y d u j ą c y m k r y t e r i u m s ą d u . M i a r o d a j n a j e s t J e g o p o s t a w a w o b e c l u d z i i w r a ż l i w o ś ć

148

n a i c h p o t r z e b y . L i c z ą s i ę n i e s ł o w a , a l e p r z e d e w s z y s t k i m c z y n y ( z o b . M t 7 ,21-23; 25,31-46) . S ę d z i ą c z ł o w i e k a j e s t T e n , k t ó r y s a m „ p r z e s z e d ł d o b r z e c z y n i ą c " (Dz 10,38). N a d a j e t o c h r z e ś c i j a ń s k i e j w i e r z e w o s t a t e c z n e s p e ł n i e n i e ś w i a t a p o g o d n y t o n n a d z i e i i z a u f a n i a . C z ł o w i e k u m i e r a j ą c p o w r a c a d o „ d o m u O j c a " , w k t ó r y m j e s t „ m i e s z k a ń w i e l e " ( J 14,2). B ó g j e s t B o g i e m w i e r n y m i m i ł u j ą c y m c z ł o w i e k a . P o n i e w a ż S ę d z i ą j e s t C h r y s t u s , s a m o s ł o w o „ s ą d " s t a j e s ię w y r a z e m n a d z i e i .

D o i s t o t y s ą d u n a l e ż y w g l ą d w p r a w d ę o w ł a s n y m ż y c i u . W g o d z i n i e s ą d u d a n a m i z o s t a n i e ł a s k a d o s t r z e ż e n i a w ż y c i u w s z e l k i e g o d o b r a , k t ó r e t e r a z s t a j e s ię s p e ł n i e n i e m c a ł e g o j e s t e s t w a . T e r a z d o p i e r o u j a w n i a s i ę w p e ł n i p a s c h a l n y s e n s o d d a n i a i p o ś w i ę c e n i a d l a d r u g i c h . T e r a z d o p i e r o z o b a c z ę , w c z y m p r z y c z y n i ł e m s ię d o s z c z ę ś c i a i n n y c h . C z ł o w i e k s t a j e j a k b y w o b l i c z u ż n i w a c a ł e g o ż y c i a . M o ż e z b i e r a ć t o , c o z o s t a ł o z a s i a n e . T e r a z d o s t r z e g a b l i s k o ś ć C h r y s t u s a w c a ł y m s w o i m ż y c i u . W s z y s t k o j a w i s i ę z c a ł ą o c z y w i s t o ś c i ą , k t ó r e j s t a l e b r a k o w a ł o w w i e r z e n i e r o z p r a s z a j ą c e j b e z r e s z t y m r o k ó w l u d z k i e g o ż y c i a .

S ą d n i e j e s t c e l e m s a m w s o b i e . Z i s t o t y swe j u k i e r u n k o w a n y j e s t o n n a z b a w i e n i e c z ł o w i e k a . Z p o w o d u p o c z u c i a w i n y m o ż e o n b y ć p r z e ż y c i e m b o l e s n y m i o c z y s z c z a j ą c y m . J e g o c e l e m n i e j e s t j e d y n i e s p r a w i e d l i w a „ o d p ł a t a " z e s t r o n y B o g a , l e c z o c a l e n i e „ j a k b y p r z e z o g i e ń " i o s t a t e c z n e s p e ł n i e n i e ż y c i a . W y r a z e m n a d z i e i j e s t t o , ż e m o j e ż y c i e k o ń c z y s ię i z a c z y n a na n o w o w s p o t k a n i u z C h r y s t u s e m , S ę d z i ą i Z b a w c ą w j e d n e j o s o b i e . J e s t w t y m s p o t k a n i u t a j e m n i c a o c z y s z c z e n i a i w y z w o l e n i a .

„ S p o t k a n i e z B o g i e m je s t z a w s z e p e ł n e c i e r p i e n i a i o z n a c z a p r z e w r ó t c a ł e g o b y t u l u d z k i e g o . [...] Z e t k n i ę c i e t w a r z ą w t w a r z z B o g i e m j e s t w e j r z e n i e m w o g n i s t e s p o j r z e n i e B o g a . C a ł y b y t l u d z k i d o z n a j e w s t r z ą s u i p r z e n i k a g o n i e w y s ł o w i o n e c i e r p i e n i e . [...]. J e d n ą z p o d s t a w o w y c h k a t e g o r i i J a n o w e g o d o ś w i a d c z e n i a C h r y s t u s a j e s t w ł a ś n i e ó w s w o i s t y c h a r a k t e r m i ł o ś c i C h r y s t u s o w e j : j e s t o n a m i ł o ś c i ą i s ą d e m , b l i s k o ś c i ą i d a l ą , s p e ł n i e n i e m i o b e z w ł a d n i e n i e m c z ł o w i e k a . M i e c z o b o s i e c z n y . [...] «A J e g o w y g l ą d - jak słońce, k i e d y j a ś n i e j e w swej mocy. K i e d y m Go u j r z a ł , do s t ó p J e g o upadłem j a k m a r t w y » ( A p l , 16-17). [...]

Z c a ł ą m i ł o ś c i ą i ł a s k a w o ś c i ą s p o g l ą d a C h r y s t u s n a c z ł o w i e k a w y c h o d z ą c e g o M u n a p r z e c i w . A l e j e d n o c z e ś n i e ż a r J e g o s p o j r z e n i a p r z e n i k a a ż d o n a j s k r y t s z y c h w a r s t w b y t u l u d z k i e g o . S p o t k a n i e B o g a w o g n i s t y m s p o j r z e n i u C h r y s t u s a t o n a j w y ż s z e s p e ł n i e n i e n a s z e j z d o l n o ś c i m i ł o w a n i a , a j e d n o c z e ś n i e n a j s t r a s z l i w s z e c i e r p i e n i e n a s z e j i s t o t y . W te j p e r s p e k t y w i e « c z y s c i e c » j e s t d o k o n u j ą c y m s i ę w k o ń c o w e j d e c y z j i p r z e j ś c i e m p r z e z o c z y s z c z a j ą c y o g i e ń B o s k i e j m i ł o ś c i . S p o t k a n i e z C h r y s t u s e m j e s t n a s z y m c z y ś ć c e m " 1 9 .

A p o k a l i p s a J a n a m ó w i o Z m a r t w y c h w s t a ł y m : „oczy Jego jak płomień ognia" (Ap 1,14). W i a r a w s p o t k a n i e z B o g i e m p r z e z J e z u s a C h r y s t u s a

149

o d s ł a n i a t o , co n a j p i ę k n i e j s z e i n a j b a r d z i e j p r z e j m u j ą c e w c h r z e ś c i j a ń s k i e j e s c h a t o l o g i i .

T o o s t a t n i e s t w i e r d z e n i e w s k a z u j e n a s a m o s o b o w y r d z e ń p o j ę c i a c z y ś ć c a i w y z w a l a o d s k ł o n n o ś c i d o „ u r z e c z o w i e n i a " t a j e m n i c y o c z y s z c z e n i a 2 0 . C z y ś c i e c j e s t w y d a r z e n i e m o c z y s z c z e n i a w ś m i e r c i . K t o c h c e p r z y b l i ż y ć s i ę d o t a j e m n i c y , m u s i w y r z e c s ię n i e d o r z e c z n y c h w y o b r a ż e ń , k t ó r y m i p o s ł u g u j e s ię c z ę s t o n a d a l p o b o ż n o ś ć l u d o w a 2 1 . J e ż e l i j e s t c i e r p i e n i e w c z ł o w i e k u , p o c h o d z i o n o p r z e d e w s z y s t k i m z n i e u r z e c z y w i s t n i o n e j w ż y c i u m i ł o ś c i . Z m o d l i t w y z a z m a r ł y c h , k t ó r e j t o w a r z y s z y ł y d a r y o f i a r n e i d o b r e u c z y n k i ( z o b . 2 M c h 12,40-43), r o z w i n ę ł y s ię z c z a s e m p e w n e p r a k t y k i g r a n i c z ą c e z z a b o b o n e m i m a g i ą . W y s t ę p o w a l i p r z e c i w n i m r e f o r m a t o r z y , o d r z u c a j ą c k a t o l i c k ą n a u k ę o c z y ś ć c u . P r z e c i w s t a w i a ł a s i ę jej r ó w n i e ż t e o l o g i a p r a w o s ł a w n a 2 2 . M o d l i t w a z a z m a r ł y c h j e s t w y r a z e m n a d z i e i , i ż „ ś w i ę t y c h o b c o w a n i e " , „ s p o ł e c z n o ś ć ś w i ę t y c h " n i e u s t a j e w r a z z e ś m i e r c i ą , l e c z t r w a n a d a l . W i a r a w o c z y s z c z e n i e j e s t w e z w a n i e m d o n a w r ó c e n i a j u ż w t y m ż y c i u .

3 . S Ę D Z I A W S Z Y S T K I C H L U D Z I : „ Ż Y W Y C H I U M A R Ł Y C H "

C h r z e ś c i j a ń s k i e s y m b o l e w i a r y m ó w i ą o o s t a t e c z n y m p r z y j ś c i u C h r y s t u s a i J e g o p o w s z e c h n y m o b j a w i e n i u s ię w c h w a l e o r a z o s ą d z i e o s t a t e c z n y m ( z o b . D z 10,42; 1 7 , 3 1 ) 2 3 . T r a d y c y j n a t e o l o g i a ł ą c z y t o w y d a r z e n i e z n i e s p o d z i e w a n y m i n a g ł y m k o ń c e m ś w i a t a ; p o d k r e ś l a z a c h ę t ę J e z u s a d o u s t a w i c z n e j g o t o w o ś c i i c z u j n o ś c i . N o w s z a t e o l o g i a c h r z e ś c i j a ń s k a p o d c h o d z i d o w y d a r z e n i a p a r u z j i w i n n y s p o s ó b . Z w r a c a u w a g ę , i ż e s c h a t y c z n e s p e ł n i e n i e d z i e j ó w l u d z k i c h j e s t r a c z e j d ł u g i m p r o c e s e m d o k o n u j ą c y m s ię w c i ą g u c a ł e j h i s t o r i i l u d z k o ś c i . J e s t t o p r o c e s n i e o d w r a c a l n y , k t ó r e g o p o c z ą t e k , o ś r o d e k i p u n k t s z c z y t o w y s t a n o w i z m a r t w y c h w s t a ł y C h r y s t u s . K t o w i e r z y , i ż O n „ p o w r ó c i " , w y r a ż a t y m s a m y m s w ą w i a r ę , i ż w s z y s c y l u d z i e d o c h o d z ą d o N i e g o j a k o d o s w e g o S ę d z i e g o i Z b a w c y . O b j a w i a s i ę O n w s z y s t k i m w c h w a l e . N a t y m p o l e g a p o w s z e c h n o ś ć p a r u z j i i s ą d u . S ą d p o w s z e c h n y i s ą d i n d y w i d u a l n y , z w a n y s z c z e g ó ł o w y m , s ą w g r u n c i e r z e c z y j e d n y m w y d a r z e n i e m , k t ó r e d o k o n u j e s ię w c i ą g u ż y c i a , a s p e ł n i a s ię u k r e s u z i e m s k i c h d z i e j ó w k a ż d e g o c z ł o w i e k a .

P i s m o ś w i ę t e n i e w p r o w a d z a r o z r ó ż n i e n i a m i ę d z y s ą d e m s z c z e g ó ł o w y m i p o w s z e c h n y m 2 4 . K s i ę g i b i b l i j n e m ó w i ą g ł ó w n i e o s ą d z i e n a d l u d ź m i i c a ł ą l u d z k o ś c i ą . M o ż n a z n a l e ź ć j e d y n i e w z m i a n k i o t y m , ż e k a ż d y z d a p r z e d B o g i e m r a c h u n e k z e s w e g o ż y c i a ( z o b . R z 2,6; 2 K o r 5,10). P o j ę c i e s ą d u s z c z e g ó ł o w e g o r o z w i n ę ł o s i ę s t o p n i o w o , d o p i e r o w e p o c e O j c ó w K o ś c i o ł a . Z d a w a l i o n i s o b i e s p r a w ę z o d d a l e n i a m i ę d z y ś m i e r c i ą p o s z c z e g ó l n e g o c z ł o w i e k a a k o ń c e m ś w i a t a . Z d r u g i e j s t r o n y , c z c z ą c m ę c z e n n i k ó w i g r o m a d z ą c s i ę p r z y i c h g r o b a c h K o ś c i ó ł w i e r z y ł , ż e j u ż

150

w m o m e n c i e ś m i e r c i s p o t y k a j ą s ię z C h r y s t u s e m . T r z e b a b y ł o w o b e c t e g o p r z y j ą ć d w a s ą d y , w c z y m p o m o c n ą o k a z a ł a s ię n a u k a o ś m i e r c i j a k o o d d z i e l e n i u d u s z y o d c i a ł a o r a z o s t a n i e p o ś r e d n i m ( w i d a ć t o s z c z e g ó l n i e u A u g u s t y n a ) . P o g l ą d y O j c ó w p i e r w s z y c h s t u l e c i n i e s ą z r e s z t ą j e d n o l i t e . N i e k t ó r z y z d a j ą s ię w r ę c z o g r a n i c z a ć s p o t k a n i e z C h r y s t u s e m p o ś m i e r c i j e d y n i e d o m ę c z e n n i k ó w . W e d l e i n n y c h w s z y s c y z m a r l i o c z e k u j ą j e s z c z e p e ł n e g o s p o t k a n i a z C h r y s t u s e m w d n i u s ą d u o s t a t e c z n e g o . W c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e s y m b o l e w i a r y ś w i a d c z ą o t y m , ż e g ł ó w n y a k c e n t k ł a d z i o n o n a p a r u z j i i s ą d z i e o s t a t e c z n y m 2 3 . D o p i e r o w ś r e d n i o w i e c z u z a c z ę t o s t a w i a ć n a p i e r w s z y m p l a n i e s ą d s z c z e g ó ł o w y 2 6 .

U o g ó l n i a j ą c m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e O j c o w i e r o z p a t r y w a l i p o j ę c i e s ą d u w t r o j a k i m a s p e k c i e : j a k o o d p ł a t ę , czy l i n a g r o d ę l u b k a r ę ( w I I I w . a k c e n t o w a ł t e n m o m e n t ś w . C y p r i a n ) ; j a k o s p r a w i e d l i w e w y r ó w n a n i e ( g ł ó w n i e A u g u s t y n ) ; j a k o w g l ą d w s a m e g o s i e b i e i o s ą d z e n i e s i e b i e ( g ł ó w n i e O r y g e n e s ) 2 7 . D w a p i e r w s z e u j ę c i a d o m i n o w a ł y w d z i e j a c h m y ś l i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Z n a l a z ł y d u ż y r e z o n a n s w p o c z u c i u r ó w n o ś c i w s z y s t k i c h l u d z i ( w t y m r ó w n i e ż w ł a d c ó w i h i e r a r c h ó w ) p r z e d s p r a w i e d l i w y m B o g i e m 2 8 . R o z u m i e n i e t o m i a ł o s w o j e o p a r c i e w s t a r o t e s t a m e n t a l n e j i d e i „ d n i a J a h w e " , s ą d u i k a r y , k t ó r a s p o t k a l u d z i n i e g o d z i w y c h 2 9 . A p o k a l i p -t y k a ż y d o w s k a (zob. D n 7,9-14) p o g ł ę b i ł a j e s z c z e b a r d z i e j t o j u r y d y c z n e r o z u m i e n i e s ą d u ( t r y b u n a ł , k s i ę g i , w y r o k ) j a k o w y d a r z e n i a o c h a r a k t e r z e p o w s z e c h n y m . Z n a l a z ł o t o s w ó j o d d ź w i ę k w n a u c e N o w e g o T e s t a m e n t u ( z o b . M t 25, 3 1 - 4 6 ; A p 20, 11-15), k t ó r y u k a z u j e w y w y ż s z o n e g o C h r y s t u s a j a k o S y n a C z ł o w i e c z e g o i S ę d z i e g o w s z y s t k i c h l u d z i . N i c d z i w n e g o , ż e w c z e ś n i e z a c z ę t o ł ą c z y ć s ą d i p a r u z j ę w j e d n o o c z e k i w a n i e . N a d z i e j a u s t ę p o w a ł a c o r a z b a r d z i e j l ę k o w i . O j c o w i e K o ś c i o ł a m i e l i j u ż p r z e d s o b ą u t r w a l o n ą t r a d y c j ę o o k r e ś l o n y m w y r a z i e .

D w a p i e r w s z e s p o s o b y r o z u m i e n i a s ą d u n i e s ą j e d n a k ł a t w e d o p o g o d z e n i a z e s p r a w i e d l i w o ś c i ą , m i ł o ś c i ą i m i ł o s i e r d z i e m B o g a , k t ó r e g o o b l i cze o b j a w i o n e z o s t a ł o p r z e z C h r y s t u s a . J u ż ś w . P a w e ł p i s a ł : „ K t ó ż m o ż e w y d a ć w y r o k p o t ę p i e n i a ? C z y C h r y s t u s J e z u s , k t ó r y p o n i ó s ł [za n a s ] ś m i e r ć , c o w i ę c e j - z m a r t w y c h w s t a ł , s i e d z i p o p r a w i c y B o g a i p r z y c z y n i a s ię z a n a m i ? " (Rz 8,34). J a n u k a z u j e B o g a m i ł u j ą c e g o ś w i a t : „ n i e p o s ł a ł s w e g o S y n a n a ś w i a t p o t o , a b y ś w i a t s ą d z i ł [hina krine], a l e p o t o , b y ś w i a t z o s t a ł p r z e z N i e g o z b a w i o n y " ( J 3,17; z o b . 8,15; 12,47). „ K t o w i e r z y w N i e g o , n i e j e s t s ą d z o n y [où krinetai] ; a k t o n i e w i e r z y , j u ż z o s t a ł o s ą d z o n y [éde kékritai], b o n i e u w i e r z y ł w i m i ę J e d n o r o d z o n e g o S y n a B o ż e g o " ( J 3,18). S p r a w y o s t a t e c z n e d o k o n u j ą s ię w e d ł u g J a n a j u ż w ż y c i u d o c z e s n y m : „ s ą d p o l e g a n a t y m , ż e ś w i a t ł o p r z y s z ł o n a ś w i a t , l e c z l u d z i e b a r d z i e j u m i ł o w a l i c i e m n o ś ć a n i ż e l i ś w i a t ł o : b o z ł e b y ł y i c h u c z y n k i " ( J 3,19; p o r . j e d n a k 12,48). C z ł o w i e k d o k o n u j e w y b o r u . Z e s t a w i e n i e s ą d u z e ś w i a t ł e m ( z o b . J 3 , 20-21)) m a d o n i o s ł e z n a c z e n i e . T e n w ł a ś n i e w ą t e k p o d j ą ł O r y g e n e s i r o z w i n ą ł p o j ę c i e s ą d u j a k o o s ą d z a j ą c e g o i o c z y s z c z a j ą c e g o w g l ą d u c z ł o w i e k a w s a m e g o s i e b i e p o d w p ł y w e m B o ż e g o ś w i a t ł a 3 0 .

151

K t o z a g ł ę b i s ią w n i e z m i e r n i e z r ó ż n i c o w a n ą e s c h a t o l o g i ę O j c ó w K o ś c i o ł a , t e n r y c h ł o b ę d z i e m ó g ł u ś w i a d o m i ć s o b i e , i le r o z w i ą z a ń i m o ż l i w o ś c i z o s t a ł o w p ó ź n i e j s z y m c z a s i e z e p c h n i ę t y c h w z a p o m n i e n i e . I n t u i cja O r y g e n e s a w a r t a j e s t s z c z e g ó l n e j u w a g i . S ą d j e s t s p o t k a n i e m c z ł o w i e k a z s a m ą P r a w d ą , k t ó r ą j e s t B ó g . P r a w d a t a j a ś n i e j e n a o b l i c z u z m a r t w y c h w s t a ł e g o C h r y s t u s a . P r z e z ś m i e r ć c z ł o w i e k w k r a c z a w ś w i a t ł o P r a w d y . S k o ń c z y ł s ię c z a s p o z o r ó w , n a k ł a d a n i a m a s e k i g r a n i a r ó l . B ę d ę t y l k o t a k i , j a k i j e s t e m n a p r a w d ę . W s p o t k a n i u z e Ś w i a t ł o ś c i ą o d p a d a j ą w s z y s t k i e p o z o r y i f ikcje, o b j a w i a s ię s a m a P r a w d a . S ą d j e s t „ g o d z i n ą p r a w d y " . P o l e g a n a d o s t r z e ż e n i u p r a w d y z a r ó w n o o s o b i e , j a k i o n i e z m i e r z o n e j m i ł o ś c i B o g a . W s p o t k a n i u z C h r y s t u s e m o k a ż e s ię w c a ł e j p e ł n i , k i m j e s t e m i co u c z y n i ł e m ze s w o j e g o ż y c i a — d z i e j e o d d a n i a i p r a w d y , h i s t o r i ę u p a d k u , n e g a c j i i k ł a m s t w a c z y j e d y n i e c o ś p o ś r e d n i e g o i l e t n i e g o ( z o b . A p 3,16). M o j e ż y c i e o s ą d z a m n i e s a m e g o . W y r o k n i e m u s i p r z y j ś ć o d z e w n ą t r z , g d y ż n o s z ę g o j u ż w s a m y m s o b i e , w c a ł e j p r a w d z i e s w o j e g o ż y c i a w r a z z j e g o u p a d k a m i o r a z i c h n a s t ę p s t w a m i . Ś w i a t ł o , k t ó r e o t w i e r a m i oczy , n i e p o c h o d z i o d e m n i e , l ecz o d C h r y s t u s a (zob . J 3 , 1 9 ; 12,48).

S ę d z i ą j e s t U k r z y ż o w a n y . N i e m u s i O n n i c z e g o c z y n i ć . W y s t a r c z y , ż e j e s t o b e c n y . W t a j e m n i c y s ą d u j a ś n i e j e n o w y m b l a s k i e m p r a w d a o K r z y ż u . T o o n a p r z e n i k a t e r a z n a w s k r o ś t a j n i k i l u d z k i e g o j e s t e s t w a . N a j l e p s z y S ę d z i a r e s p e k t u j e d e c y z j e l u d z k i e j w o l n o ś c i , a l e m o ż n a u f a ć , ż e m a n i e z n a n e n a m s p o s o b y w y j ś c i a n a p r z e c i w t e m u , k t o o d w r a c a s ię o d N i e g o , w y z w o l e n i a g o z n i e w o l i s a m e g o s i e b i e i p r z e m i e n i e n i a . S ą d j e s t u o b e c n i e n i e m p r a w d y K r z y ż a w p e ł n y m ś w i e t l e D u c h a Ś w i ę t e g o . B ó g n i e m u s i i n s c e n i z o w a ć d w ó c h s ą d ó w , s z c z e g ó ł o w e g o i o s t a t e c z n e g o . Z b ę d n a j e s t w t y m k o n t e k ś c i e w s z e l k a d r a m a t u r g i a o c h a r a k t e r z e a p o k a l i p t y c z n y m i j u r y d y c z n y m 3 1 .

T r a d y c y j n e r o z r ó ż n i e n i e m i ę d z y s ą d e m s z c z e g ó ł o w y m i s ą d e m p o w s z e c h n y m n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o j e d e n z m o ż l i w y c h m o d e l i i n t e r p r e t a c j i i p r z e d s t a w i a n i a p r a w d y o w y d a r z e n i a c h o s t a t e c z n y c h . W r z e c z y w i s t o ś c i c h o d z i o j e d e n j e d y n y s ą d w ś m i e r c i c z ł o w i e k a , w k t ó r y m p r z e ż y w a o n z a r a z e m k o n i e c d z i e j ó w l u d z k i c h . J e s t t o n a j b a r d z i e j o s o b i s t y o s ą d ż y c i a , p o z o s t a j ą c y j e d n a k w śc i słe j r e l a c j i d o d z i e j ó w c a ł e j l u d z k o ś c i i ś w i a t a . N i k t n i e p r z y c h o d z i d o B o g a s a m j e d e n . W r a z z n i m p o w r a c a j ą t a k ż e i n n i . E s c h a t y c z n e s p e ł n i e n i e j e d n e g o c z ł o w i e k a j e s t t a k ż e c z ą s t k ą s p e ł n i e n i a l u d z k o ś c i i ś w i a t a . W y m i a r o s o b i s t y i p o w s z e c h n y - t o j e d y n i e d w a a s p e k t y t e g o s a m e g o w y d a r z e n i a 3 2 .

Z w r ó ć m y n a k o n i e c u w a g ę n a z n a m i e n n y r y s m o d l i t w y K o ś c i o ł a , w i d o c z n y w l i t u r g i i r ó ż n y c h w y z n a ń c h r z e ś c i j a ń s k i c h . Ś w i a d o m o ś ć s ą d u p o b u d z a K o ś c i ó ł d o m o d l i t w y w s t a w i e n n i c z e j z a w s z y s t k i c h ( n i e t y l k o z m a r ł y c h ! ) , a b y B ó g z a c h o w a ł i c h o d z a t r a c e n i a i p r z e p r o w a d z i ł m o c ą ł a s k i o d k u p i e n i a d o w i e c z n e g o s z c z ę ś c i a . W m o d l i t w a c h t r a d y c j i ł a c i ń s k i e j c z ę s t o p o j a w i a s ię s ł o w o infernum, z a ś w l i t u r g i i w s c h o d n i e j

152

hades {ad). N i e n a l e ż y j e d n a k z a p o m i n a ć , ż e p r z e z d ł u g i c z a s s ł o w o t o o z n a c z a ł o b l i ż e j n i e z r ó ż n i c o w a n ą „ o t c h ł a ń " {sheol), a n a s t ę p n i e t a k ż e „ p i e k ł o " w s e n s i e w ę ż s z y m . L i t u r g i a n i e w p r o w a d z a t y c h r o z r ó ż n i e ń . C e c h u j e j ą m o d l i t e w n y u n i w e r s a l i z m , k t ó r e g o o ś r o d k i e m j e s t ś w i a d o m o ś ć , i ż k a ż d y c z ł o w i e k p o d l e g a s ą d o w i C h r y s t u s a i m o ż e z a t r a c i ć s a m e g o s i e b i e .

4 . Z M A R T W Y C H W S T A N I E J A K O S P E Ł N I E N I E Ż Y C I A L U D Z K I E G O

Ś m i e r ć j e s t w y d a r z e n i e m , k t ó r e w y r y w a c z ł o w i e k a z r o z l e g ł e j s iec i j e g o z i e m s k i c h r e l a c j i , r ó w n o c z e ś n i e j e d n a k w p r o w a d z a g o w n o w e r e l a c j e o s o b o w e . T o , c o z l u d z k i e g o p u n k t u w i d z e n i a j e s t k e n o z ą , s t a j e s ię r ó w n o c z e ś n i e u d z i a ł e m w z w y c i ę s t w i e C h r y s t u s a ( i B o g a ! ) n a d ś m i e r c i ą . D o c z e s n e i s t n i e n i e c z ł o w i e k a n i e j e s t z a m k n i ę t ą r z e c z y w i s t o ś c i ą , l e c z f r a g m e n t e m n i e s k o ń c z e n i e w i ę k s z e j c a ł o ś c i d z i e j ó w ż y c i a . C z ł o w i e k m a z a w s z e d o c z y n i e n i a z B o g i e m m i ł u j ą c y m i w i e r n y m . U c z y n i w s z y c z ł o w i e k a p a r t n e r e m z b a w c z e g o d i a l o g u z s o b ą s a m y m , B ó g n i e w y d a j e g o n a u n i c e s t w i e n i e , l e c z o c a l a g o w j e g o n i e p o d z i e l n e j j e d n o ś c i i c a ł o ś c i . B ó g n i e j e s t B o g i e m ś m i e r c i , l e c z B o g i e m ż y c i a i n a d z i e i . P r a w d a

0 z m a r t w y c h w s t a n i u m ó w i , ż e ż y c i e c a ł e g o c z ł o w i e k a m a p r z e d s o b ą n i e p r z e m i j a j ą c ą p r z y s z ł o ś ć . B ó g n i e w s k r z e s z a j e d y n i e b i o l o g i c z n e g o c i a ł a , l ecz o s o b ę l u d z k ą . C z ł o w i e k j e s t n i e p o d z i e l n y i j a k o t a k i z a c z y n a i s t n i e ć n o w y m i s t n i e n i e m j u ż w m o m e n c i e s w e j ś m i e r c i . J e g o c i a ł o j e s t c i a ł e m z m a r t w y c h w s t a n i a .

P a w ł o w y t e k s t 1 K o r 15, 3 5 - 4 9 m ó w i o n i e s k o ń c z o n o ś c i , c h w a l e 1 m o c y D u c h a B o ż e g o , k t ó r y b ę d z i e n i e z m i e r z o n ą i o t w a r t ą p r z e s t r z e n i ą ż y c i a z b a w i o n y c h . I n t e n c j ą a p o s t o ł a n i e b y ł o b y n a j m n i e j z a r y s o w y w a n i e „ b i o c h e m i i " c z y „ b i o e l e k t r o n i k i " l u d z k i e g o c i a ł a i p r z y s z ł e g o ż y c i a . P o d k r e ś l a o n j e d y n i e , i ż n a l e ż e ć b ę d z i e m y d o B o g a w r a z z n a s z ą c a ł ą r z e c z y w i s t o ś c i ą , d e f i n i t y w n i e p r z e m i e n i o n ą i p r z e o b r a ż o n ą . W m o m e n cie ś m i e r c i c z ł o w i e k j a k o c a ł o ś ć b y t u s t w o r z o n e g o z o s t a j e p r z y j ę t y p r z e z B o g a , w r a z z e s w ą c i e l e s n o ś c i ą i d z i e j a m i ż y c i a . J e ż e l i z a ż y c i a c i a ł o u m o ż l i w i a c z ł o w i e k o w i r e l a c j ę z i n n y m i i z e ś w i a t e m , t o n a l e ż y r ó w n i e ż j a k o t a k i e d o s p o s o b u j e g o e g z y s t e n c j i e s c h a t y c z n e j w ś w i e c i e z m a r t w y c h w s t a n i a . B i b l i a p o d k r e ś l a j e d n o ś ć i c a ł o ś ć l u d z k i e g o b y t u . P o ś m i e r t n a w s p ó l n o t a z B o g i e m d o t y c z y c a ł e g o c z ł o w i e k a . Z m a r t w y c h w s t a n i e c i a ł a o z n a c z a , ż e n i e g i n i e n i c z d z i e j ó w j e g o i s t n i e n i a , l e c z d o z n a j e ł a s k i p r z e m i e n i e n i a .

Z m a r t w y c h w s t a n i e j e s t s p e ł n i e n i e m l u d z k i e g o ż y c i a . S p e ł n i e n i e t o o z n a c z a , ż e m o j e k o n k r e t n e ż y c i e z i e m s k i e b ę d z i e n a z a w s z e m i a ł o n i e p r z e m i j a j ą c ą w a r t o ś ć . N o w o ś ć , k t ó r a n a s t ę p u j e w r a z z e z m a r t w y c h w s t a n i e m , n i e j e s t b y n a j m n i e j o d r z u c e n i e m t e g o , c o j u ż m i n ę ł o . Z m a r t w y c h w s t a n i e j e s t o s t a t e c z n ą p r z e m i a n ą ż y c i a , a n i e j e g o z n i s z c z e n i e m ,

153

u z d r o w i e n i e m i s p e ł n i e n i e m , a n i e s t w o r z e n i e m c z e g o ś c a ł k o w i c i e n o w e g o , n i e m a j ą c e g o a b s o l u t n i e ż a d n e g o z w i ą z k u z ż y c i e m z i e m s k i m . K o n k r e t n e d z i e j e l u d z k i e g o ż y c i a z o s t a n ą p r z y j ę t e p r z e z B o g a i p o d n i e s i o n e d o n o w e g o i s t n i e n i a , w c a ł e j i c h n i e p o w t a r z a l n o ś c i 3 3 .

W p r z e s z ł o ś c i c z ę s t o u s i ł o w a n o u j m o w a ć p r o b l e m z m a r t w y c h w s t a n i a w s p o s ó b z b y t f i z y k a l n y . C a ł a e s c h a t o l o g i a , j a k z a u w a ż y ł j u ż w 1949 r . Y . C o n g a r , r o b i ł a w r a ż e n i e „ f i z y k i r z e c z y o s t a t e c z n y c h " 3 4 . T e o l o g o w i e z a s t a n a w i a l i s ię, c z y z m a r t w y c h w s t a n ą p o s z c z e g ó l n e c z ł o n k i c i a ł a l u d z k i e g o 3 5 . D z i s i e j s z e d o ś w i a d c z e n i e p o u c z a , ż e c i a ł o j e s t c z y m ś w i ę c e j n i ż z b i o r e m m o l e k u ł i z w i ą z k ó w c h e m i c z n y c h . C a ł y c z ł o w i e k j e s t o s o b ą . C i a ł o u c z e s t n i c z y w j e g o g o d n o ś c i o s o b o w e j . W c i e l e l u d z k i m w y r a ż a s i ę z d o l n o ś ć w c h o d z e n i a w r e l a c j ę z i n n y m i l u d ź m i o r a z z c a ł ą o t a c z a j ą c ą r z e c z y w i s t o ś c i ą . C i a ł o j e s t ś r o d k i e m k o m u n i k a c j i m i ę d z y o s o b o w e j . C o w i ę c e j , j e s t w n i m p r z e d z i w n a z d o l n o ś ć d o g r o m a d z e n i a c a ł e j h i s t o r i i c z ł o w i e k a . C z y ż l u d z k i e o b l i c z e p o o r a n e z m a r s z c z k a m i n i e j e s t w y r a z e m c a ł e j b i o g r a f i i o s o b y ? C i e l e s n e z m a r t w y c h w s t a n i e j e s t z m a r t w y c h w s t a n i e m c z ł o w i e k a z c a ł y m i d z i e j a m i j e g o ż y c i a i j e g o o d d a n i a . M i ł o ś ć i o d d a n i e s ą s p r a w d z i a n e m w e w n ę t r z n e j w a r t o ś c i ż y c i a . Z m a r t w y c h w s t a ł y c z ł o w i e k z a n o s i w s o b i e c a ł e s w o j e ż y c i e B o g u . D z i ę k i t e m u z o s t a n i e z a c h o w a n e n a w i e k i . N a l e ż e ć b ę d z i e d o n i e g o n a z a w s z e .

K o g o n i e z a s t a n o w i f a k t , ż e J e z u s w z m a r t w y c h w s t a ł y m c i e l e z a c h o w u j e ś l a d y r a n z a d a n y c h M u w c z a s i e m ę k i ( z o b . J 2 0 . 2 0 : 2 7 ; A p 5,6)! C z y ż n i e s ą o n e n a z a w s z e z n a k i e m t r w a ł e j d o n i o s ł o ś c i J e g o o d d a n i a ? D z i e j e c i e r p i e n i a z a p i s a ł y s i ę w J e g o c ie le . W ś w i e t l e z m a r t w y c h w s t a n i a e w a n g e l i ś c i u k a z u j ą s e n s c a ł e g o z i e m s k i e g o ż y c i a J e z u s a . Z m a r t w y c h w s t a n i e j e s t p o t w i e r d z e n i e m i s p e ł n i e n i e m J e g o d z i e j ó w w p i s a n y c h n a z a w s z e w t a j e m n i c ę J e g o c i a ł a .

W s p ó ł c z e s n a t e o l o g i a o d w r a c a s ię o d f i z y k a l n e g o r o z u m i e n i a c i a ł a l u d z k i e g o , o p o w i a d a s ię n a t o m i a s t z a k o n c e p c j ą p e r s o n a l i s t y c z n ą . J a k o o s o b a c z ł o w i e k j e s t i s t o t ą s p o ł e c z n ą i h i s t o r y c z n ą . C i a ł o j e s t n i e t y l k o s y m b o l e m , a l e r ó w n i e ż r z e c z y w i s t y m p o ś r e d n i k i e m k o n t a k t o w a n i a s ię m i ę d z y o s o b a m i . C i a ł o u m o ż l i w i a r ó ż n e f o r m y ł ą c z n o ś c i i w z a j e m n e j w y m i a n y o s o b o w e j ( m o w a , s p o j r z e n i e , ges ty) .

E s c h a t y c z n e s p e ł n i e n i e j e s t z i s t o t y s w e j „ o b c o w a n i e m ś w i ę t y c h " (communie- sanctorum), w s p ó l n o t ą ż y c i a z b a w i o n y c h . O s o b o w e r e l a c j e m i ę d z y l u d z k i e , k o n s t y t u t y w n e d l a i s t n i e n i a i ż y c i a s a m e j o s o b y , n i e u l e g a j ą u n i c e s t w i e n i u w ś w i e c i e z m a r t w y c h w s t a n i a . W s p ó l n o t o w y w y m i a r b y t o w a n i a j e s t t r w a ł ą c e c h ą c z ł o w i e c z e ń s t w a . R e l a c y j n a i d i a l o -g i c z n a s t r u k t u r a o s o b y l u d z k i e j m a s w o j e e s c h a t o l o g i c z n e z n a c z e n i e . C h o d z i o w s p ó l n o t ę m i ę d z y l u d z k ą , k t ó r a i s t n i e ć m o ż e d l a t e g o , i ż u c z e s t n i c z y w ż y c i u w s p ó l n o t y o s ó b B o s k i c h .

Z a d u m a n a d z m a r t w y c h w s t a n i e m s k ł a n i a d o p r z e m y ś l e n i a n a n o w o r o l i c i a ł a l u d z k i e g o , z w ł a s z c z a w j ego z w i ą z k a c h z e ś w i a d o m o ś c i ą i w o l n o ś c i ą o s o b y , z d o l n e j d o k o m u n i k o w a n i a s ię z i n n y m i o s o b a m i . D u c h

154

l u d z k i j e s t d u c h e m w c i e l o n y m . C i a ł o s p e ł n i a i s t o t n ą r o l ę w p r o c e s i e k s z t a ł t o w a n i a s ię i d o j r z e w a n i a w o l n o ś c i i ś w i a d o m o ś c i c z ł o w i e k a . D u c h o w a i p s y c h i c z n a a k t y w n o ś ć l u d z k a s t a j e s i ę m o ż l i w a d z i ę k i p o ś r e d n i c t w u c i a ł a . C o w i ę c e j , c i a ł o l u d z k i e j e s t ś r o d k i e m m i ę d z y o s o b o w e j k o m u n i k a c j i i w z a j e m n e g o p r z e n i k a n i a s ię ś w i a d o m o ś c i . B e z n i e g o c z ł o w i e k n i e m i a ł b y m o ż l i w o ś c i p o r o z u m i e n i a s ię z i n n y m i o s o b a m i i n a w i ą z a n i a o s o b o w e g o k o n t a k t u . C i a ł o j e s t c z y n n i k i e m w z a j e m n e g o z e s p o l e n i a i w i ę z i m i ę d z y l u d ź m i , p o d s t a w o w y m „ s a k r a m e n t e m " s p o t k a n i a o s ó b , czy l i s a k r a m e n t a l n y m ś r o d k i e m p o ś r e d n i c z ą c y m w e w z a j e m n y m o b j a w i a n i u s ię ś w i a d o m o ś c i i w o l n o ś c i l u d z k i e j .

P r a w d a o „ z m a r t w y c h w s t a n i u c i a ł a " m ó w i c o ś w i ę c e j n i ż t y l k o 0 u d z i a l e w ż y c i u w i e c z n y m c a ł e g o c z ł o w i e k a . M ó w i r ó w n i e ż o t r w a ł o ś c i m i ę d z y l u d z k i c h w i ę z i i r e l a c j i , k t ó r y c h c i a ł o j e s t p o ś r e d n i k i e m , o w s p ó l n o t o w y m c h a r a k t e r z e z b a w i e n i a i s z c z ę ś c i a o s ó b l u d z k i c h . W ś w i e c i e z m a r t w y c h w s t a n i a u r z e c z y w i s t n i s i ę w c a ł e j p e ł n i t a j e m n i c a w s p ó l n o t y o s ó b , t u n a z i e m i w c i ą ż k r u c h a i z a g r o ż o n a . O s o b a b ę d z i e m o g ł a u k a z a ć s ię w c a ł e j p r a w d z i e i o d s ł o n i ć s ię w c a ł e j p e ł n i p r z e m i e n i o n e g o c z ł o w i e c z e ń s t w a . Z m a r t w y c h w s t a ł e c z ł o w i e c z e ń s t w o s t a n i e s ię r z e c z y w i s t o ś c i ą c a ł k o w i c i e p r z e j r z y s t ą , p r z e n i k a l n ą , j a s n ą i p r o s t ą . C z y ż n i e w t y m t k w i t a j e m n i c a o w e g o söma pneumatikón, o k t ó r y m p i s a ł św. P a w e ł ? C i a ł o d u c h o w e , p r z e n i k n i ę t e n a w s k r o ś p o t ę g ą s t w ó r c z e g o D u c h a , s t a n i e s ię b e z r e s z t y o b l i c z e m c z ł o w i e k a , o b j a w i e n i e m c h w a ł y d z i e c i B o ż y c h . C z ł o w i e k b ę d z i e d l a c z ł o w i e k a n a z a w s z e p r o m i e n n y m ś w i a d k i e m z b a w c z e j m o c y B o g a . J e g o c h w a ł ę g ł o s i ć b ę d z i e p r a w d z i w o ś c i ą i c h w a ł ą s w e g o c z ł o w i e c z e ń s t w a . Gloria enim Dei vivens homo36. I r e n e u s z o w a i n t u i c j a w y b i e g a k u te j e s c h a t y c z n e j r z e c z y w i s t o ś c i z m a r t w y c h w s t a ł e g o c z ł o w i e k a .

Z w i ą z e k p o m i ę d z y l u d z k i m c i a ł e m a ś w i a d o m o ś c i ą i w o l n o ś c i ą m a c h a r a k t e r d w u s t r o n n y . Z j e d n e j s t r o n y w a r u n k u j e o n o k s z t a ł t o w a n i e s ię 1 d o j r z e w a n i e w o l n o ś c i . Z d r u g i e j - w o l n o ś ć c z ł o w i e k a p o n o s i o d p o w i e d z i a l n o ś ć z a p r o c e s d u c h o w e j p r z e m i a n y j e g o c i a ł a , k t ó r e k i e d y ś m a s t a ć s ię „ c i a ł e m d u c h o w y m " . N i e p o z b a w i o n a p o d s t a w b y ł a b y z a t e m h i p o t e z a , ż e w y g l ą d z m a r t w y c h w s t a ł y c h c i a ł b ę d z i e w j a k i e j ś m i e r z e o d z w i e r c i e d l e n i e m d u c h o w y c h z m a g a ń l u d z k i e j w o l n o ś c i . W y g l ą d k a ż d e g o b ę d z i e d l a i n n y c h „ p r z e j a w e m t e g o , c z y m s i ę s t a n i e m y " , „ o z n a j m i e n i e m B o ż e g o S ą d u n a d n a m i " 3 7 . D u c h o w e d z i e j e c z ł o w i e k a i j e g o w o l n o ś c i z o s t a n ą n i e j a k o w p i s a n e w j e g o o b l i c z e i s t a n o w i ć b ę d ą j e g o w i e c z n e z n a m i ę r o z p o z n a w c z e , j e g o „ i m i ę n o w e " ( A p 2,17).

W s z y s t k o , c o z o s t a ł o p o w i e d z i a n e , w z m a g a j e d y n i e p o c z u c i e n i e p r z e n i k n i o n e j t a j e m n i c y . W y o b r a ź n i a n i e w i e l e m a t u d o p o w i e d z e n i a . T a j e m n i c ę c z c i s i ę w m i l c z e n i u .

155

5 . P A S C H A W I E C Z N O Ś C I

N a d z i e j a n a o s t a t e c z n e s p e ł n i e n i e ż y c i a m a s w o j e o p a r c i e w o s o b i e J e z u s a C h r y s t u s a . J e g o z m a r t w y c h w s t a n i e i w y w y ż s z e n i e u B o g a j e s t o b i e t n i c ą i p o c z ą t k i e m t e g o s p e ł n i e n i a . M i s t e r i u m p a s c h a l n e s t w o r z y ł o n o w y w y m i a r i s t n i e n i a i u c z e s t n i c t w a s t w o r z e ń w ż y c i u B o g a . P a s c h a ś m i e r c i j e s t p o c z ą t k i e m n o w e g o ż y c i a , k t ó r e n i e z n a ś m i e r c i . P a s c h a d o c z e s n a p r o w a d z i d o „ P a s c h y w i e c z n e j " . T o o s t a t n i e o k r e ś l e n i e , z n a n e z w y p o w i e d z i O j c ó w K o ś c i o ł a 3 8 , s t r e s z c z a w s o b i e p a s c h a l n y s e n s u c z e s t n i c t w a c z ł o w i e k a w ż y c i u B o g a , w k t ó r y m t o u c z e s t n i c t w i e n i e p r z e m i j a j ą c ą r o l ę s p e ł n i a u w i e l b i o n e c z ł o w i e c z e ń s t w o C h r y s t u s a u k r z y ż o w a n e g o i z m a r t w y c h w s t a ł e g o . N i e m a j u ż p r z e c h o d z e n i a o d ś m i e r c i d o ż y c i a . P o z o s t a j e j e d y n i e c h w a l e b n y k r e s l u d z k i e j P a s c h y k u B o g u , k t ó r y m j e s t „ ż y c i e w i e c z n e " .

„ Ż y c i e w i e c z n e " j e s t u r z e c z y w i s t n i e n i e m w s z y s t k i c h o b i e t n i c p o j a w i a j ą c y c h s ię n a k a r t a c h c a ł e j B i b l i i o d p o c z ą t k u d o k o ń c a . S ą t o o b i e t n i c e p r z y s z ł o ś c i , k t ó r e j n i e z a g r a ż a ś m i e r ć , b l i s k o ś c i B o g a , w y z w o l e n i a z c i e r p i e n i a i b ó l u , r a d o ś c i z p r z e m i e n i o n e g o ś w i a t a o r a z w s z e c h o g a r n i a j ą c e g o p o k o j u (szalom). B i b l i a w y r a ż a t ę p r z y s z ł o ś ć c z ł o w i e k a , l u d z k o ś c i i ś w i a t a p r z y p o m o c y r ó ż n y c h o b r a z ó w e s c h a t o l o g i c z n y c h . M ó w i o n i e b i e , g o d a c h w e s e l n y c h , u c z c i e , r a j u , n o w y m m i e ś c i e B o ż y m . Z a p r o s z e n i o t r z y m u j ą „ n o w e i m i ę " (Ap 2,17; z o b . 2 2 , 4 ) 3 9 . Z n a j o m o ś ć i m i e n i a z a k ł a d a w z a j e m n ą z a ż y ł o ś ć , w y w y ż s z e n i e i n o w ą r e l a c j ę o d B o g a . K t o o t r z y m u j e n o w e i m i ę , j e s t o s o b i ś c i e z a p r o s z o n y p r z e z B o g a , z n a n y M u i b l i s k i ; c i e s z y s i ę J e g o p r z y j a ź n i ą i m i ł o ś c i ą . O b r a z w e s e l n e j r a d o ś c i ( z o b . M t 22,1-10; 2 5 , 1-10; A p 19,7-9) m ó w i o n a j w i ę k s z e j m i e r z e l u d z k i e g o s p e ł n i e n i a i s z c z ę ś c i a . D o p i e r o w e w s p ó l n o c i e z b a w i o n y c h m i ł o ś ć o d s ł a n i a c a ł ą s w o j ą g ł ę b i ę i s z e r o k o ś ć . W m i ł o ś c i c z ł o w i e k d o ś w i a d c z a n a j b a r d z i e j , k i m je s t . Z i e m s k a m i ł o ś ć j e s t s y m b o l e m o s t a t e c z n e g o s p e ł n i e n i a . O b r a z ś w i ą t e c z n e j u c z t y w y s t ę p u j ą c y c z ę s t o w P i ś m i e ś w . (zob . I z 25 , 6-7; M t 8 ,11; Ł k 12,37; 14,7-24) m ó w i n i e t y l k o o s a m e j r a d o ś c i b i e s i a d o w a n i a , l e c z t a k ż e o p o j e d n a n i u ( z o b . Ł k 15,22-24), w z a j e m n e j p r z y j a ź n i l u d z i i r a d o ś c i ( z o b . Ł k 14,13-15) . C z ę s t o p r a k t y k o w a n y p r z e z J e z u s a z w y c z a j g r o m a d z e n i a s ię n a w s p ó l n y p o s i ł e k j e s t p r o r o c z y m z n a k i e m p r z y s z ł e g o K r ó l e s t w a B o ż e g o . Z a s i a d a ł O n d o s t o ł u z a r ó w n o z o s o b a m i s z a n o w a n y m i , j a k i p o g a r d z a n y m i p r z e z l u d z i ( z o b . Ł k 7,36-50; 19,1-10), c o w s k a z u j e w y r a ź n i e n a u n i w e r s a l i z m g ł o s z o n e g o p r z e z e ń K r ó l e s t w a , p r z e ł a m u j ą c y w s z e l k i e l u d z k i e b a r i e r y . Z a p r o s z e n i z o s t a n ą w s z y s c y b i e d n i i u p o ś l e d z e n i (zob . Ł k 14,13). J e d n ą z c e c h K r ó l e s t w a b ę d z i e t o , ż e n i k t n i e b ę d z i e s ię w y n o s i ł p o n a d d r u g i e g o , a n a j w i ę k s z y b ę d z i e j a k n a j m n i e j s z y ( z o b . Ł k 1 4 , 7 - 1 1 ; 22, 2 4 - 2 7 ; J 13,1-17). G d z i e k o l w i e k n a z i e m i u r z e c z y w i s t n i a s ię t e n n o w y s t y l ż y c i a , t a m m o ż n a m ó w i ć o d a l e k i e j c h o ć b y a n t y c y p a c j i p r z y s z ł e j r a d o ś c i .

S a m o s ł o w o „ r a j " k i e r u j e m y ś l k u p o c z ą t k o m n i e s k a ż o n e g o j e s z c z e

156

s t w o r z e n i a ( z o b . R d z 2,8-25). O p o w i e ś ć o p o c z ą t k a c h b y ł a d l a p r o r o k ó w z n a k i e m n a d z i e i n a p r z y s z ł o ś ć ( z o b . I z 51,3 ; E z 36,35), z a p o w i e d z i ą p r z y szłe j h a r m o n i i i p o k o j u c a ł e g o s t w o r z e n i a ( z o b . I z 1 1 , 7-9; 65,21-25) . N o w e m i a s t o B o ż e - t o p o k ó j i s p r a w i e d l i w o ś ć ( z o b . I z 54 ,11-14; 60,1-22; 6 1 , 6-9), p e ł n i a ż y c i a , s p e ł n i e n i e w s z y s t k i c h n a d z i e i (zob . A p 21,9-22,5), b e z p i e c z e ń s t w o ( m o t y w s t a l e o t w a r t y c h b r a m : A p 21,25) i u s z c z ę ś l i w i a j ą c e w s p ó ł i s t n i e n i e n a r o d ó w , w n o s z ą c y c h d o n i e g o p r z e p y c h , c h w a ł ę i c z e ś ć (Ap 21,24.26) . N i e p o t r z e b a j u ż ś w i ą t y n i , k u l t u a n i h i e r a r c h i i , b o „ j e g o świątynią j e s t Pan Bóg wszechmogący o r a z B a r a n e k " (Ap 21,22). W s z y s t k o p r z e n i k a s w o i m c i e p ł e m i o ś w i e t l a o b e c n o ś ć s a m e g o B o g a : „chwała Boga je oświetliła, a j e g o l a m p ą - B a r a n e k " (Ap 21,23). U w i e l b i o n e c z ł o w i e c z e ń s t w o C h r y s t u s a j e s t w i e c z n y m ś w i a t ł e m u c z e s t n i c t w a c z ł o w i e k a w B o g u . P a s c h a l n y m o t y w z b a w i e n i a s i ę g a w c a ł ą w i e c z n o ś ć .

R y s i n t y m n o ś c i z a w i e r a j ą w s z c z e g ó l n y s p o s ó b o b r a z y u c z t y i g o d ó w w e s e l n y c h . S a m C h r y s t u s w p r z e d e d n i u s w e j M ę k i , p o d c z a s O s t a t n i e j W i e c z e r z y z a p o w i a d a p r z y p o d a n i u K i e l i c h a , i ż „ p i ć g o b ę d z i e n o w y w k r ó l e s t w i e B o ż y m " ( M k 14,25). S z c z e g ó l n e j w y m o w y s y m b o l i c z n e j n a b i e r a j ą w k o n t e k ś c i e e s c h a t o l o g i c z n y m p o s i ł k i p r z y g o t o w a n e u c z n i o m

. p r z e z s a m e g o Z m a r t w y c h w s t a ł e g o (zob. Ł k 24, 3 0 - 3 1 ; J 2 1 , 9-13). W y w a r ł y o n e n a n i c h g ł ę b o k i e w r a ż e n i e . U w a ż a ć b ę d ą s i e b i e z a „ w y b r a n y c h u p r z e d n i o p r z e z B o g a ś w i a d k ó w , k t ó r z y z N i m j e d l i i p i l i p o J e g o z m a r t w y c h w s t a n i u " (Dz 10,41). B ł o g o s ł a w i o n y m i n a z w a n i s ą ci, k t ó r z y s ą „ w e z w a n i n a u c z t ę w e s e l n ą B a r a n k a " (Ap 19,9). O d n a j d u j e m y t u n i e j a k o e c h o p r z y p o w i e ś c i J e z u s a o u c z c i e i g o d a c h w e s e l n y c h . U c z t a j e s t s y m b o l e m s y t u a c j i m i ę d z y o s o b o w e j , n a c e c h o w a n e j o d d a n i e m , i n t y m n o ś c i ą , w z a j e m n o ś c i ą i r a d o ś c i ą . J e z u s j e s t G o s p o d a r z e m u c z t y , k t ó r ą s a m p r z y g o t o w u j e , z a c h ę t a j e d n a k d o w ł ą c z e n i a w n i ą t a k ż e c z e g o ś w ł a s n e g o : „ P r z y n i e ś c i e j e s z c z e r y b , k t ó r e ś c i e t e r a z u ł o w i l i " ( J 21,10). P o s i ł e k e u c h a r y s t y c z n y p o z o s t a w i o n y K o ś c i o ł o w i u s t a w i c z n i e p r z y p o m i n a o c a ł k o w i t y m o d d a n i u C h r y s t u s a d l a l u d z i . W p a s c h a l n y c h p o s i ł k a c h u c z n i ó w i w z a w s z e p a s c h a l n e j E u c h a r y s t i i z a w a r t a j e s t j a k w s y m b o l u a n t y c y p a c j a w i e c z n e j P a s c h y - n i e p r z e m i j a j ą c e g o ś w i ę t a n i e b a i z i e m i . S y m b o l p o z o s t a j e j e d y n i e s y m b o l e m . W r z e c z y w i s t o ś c i , e s c h a t y c z n e K r ó l e s t w o B o ż e p o l e g a n i e n a j e d z e n i u i p i c i u , a l e n a „ s p r a w i e d l i w o ś c i , p o k o j u i r a d o ś c i " (Rz 14,17). Ż y c i e w i e c z n e n i e z n a j u ż k o n i e c z n o ś c i o d ż y w i a n i a ( z o b . 1 K o r 6,13) a n i i n n y c h p o t r z e b c i e l e s n y c h : „ P r z y z m a r t w y c h w s t a n i u b o w i e m n i e b ę d ą s i ę a n i ż e n i ć , a n i z a m ą ż w y c h o d z i ć , l e c z b ę d ą j a k a n i o ł o w i e B o ż y w n i e b i e " ( M t 22,30).

O b r a z y b i b l i j n e s ą t y l k o o b r a z a m i , i c h c e l e m j e s t d a n i e c z ł o w i e k o w i p r z e c z u c i a w s p a n i a ł o ś c i i d o b r o c i n i e p o j ę t e g o B o g a . O b r a z ó w t y c h n i e w o l n o r o z u m i e ć d o s ł o w n i e . Ż y c i e w i e c z n e n i e z n a z a g r o ż e n i a a n i p r z e s y t u . W y k l u c z a w s z y s t k o , c o w l u d z k i m ś w i e c i e n a z y w a s ię z n u ż e n i e m i z n u d z e n i e m . J e s t z a p r z e c z e n i e m b i e r n o ś c i „ w i e c z n e g o o d p o c z y n k u " ( j e d n o z p o t o c z n y c h w y r a ż e ń , k t ó r y m n a l e ż y p o s ł u g i w a ć s i ę b a r d z o

157

o s t r o ż n i e ) . W s z e l k i e o b r a z y , w k t ó r e o b f i t u j ą r ó w n i e ż p i s m a O j c ó w K o ś c i o ł a , m ó w i ą w s u m i e o b ł o g o s ł a w i e ń s t w i e ż y c i a w b e z p o ś r e d n i e j b l i s k o ś c i i o b e c n o ś c i B o g a . D o m i n u j e p o ś r ó d n i c h o b r a z w s p ó l n o t y : d o p i e r o u B o g a b ę d z i e m y w s z y s c y c a ł k o w i c i e o t w a r c i j e d n i d l a d r u g i c h . O s t a t e c z n a p e ł n i a ż y c i a n i e d a s i ę p o l u d z k u w y r a z i ć i n a c z e j . B ó g A b r a h a m a , I z a a k a i J a k u b a , B ó g M o j ż e s z a i w s z y s t k i c h l u d z i n i e j e s t B o g i e m u m a r ł y c h , l e c z ż y j ą c y c h . Ż y c i e l u d z i ż y j ą c y c h u B o g a n i e d a s ię p e ł n i e j o p i s a ć p r z y p o m o c y t e r m i n ó w i p o j ę ć z a c z e r p n i ę t y c h z n a s z e j d o c z e s n e j e g z y s t e n c j i .

C z ł o w i e k z d a n y j e s t n a p o s ł u g i w a n i e s ię o b r a z a m i , s y m b o l a m i i p o r ó w n a n i a m i . B u d z ą o n e z d u m i e n i e , w d z i ę c z n o ś ć i n a d z i e j ę . M a j ą w i ę k s z ą z d o l n o ś ć u n a o c z n i a n i a e s c h a t o l o g i c z n e j p r a w d y o c z ł o w i e k u n i ż j ę z y k ś c i s ł y c h i a b s t r a k c y j n y c h p o j ę ć . N i e m o ż n a z r e d u k o w a ć s z c z ę ś c i a z b a w i o n y c h d o i n d y w i d u a l i s t y c z n i e r o z u m i a n e g o „ w i d z e n i a B o g a " w s e n s i e i n t e l e k t u a l n y m . C z ł o w i e k t ę s k n i z a b l i s k o ś c i ą B o g a (zob . M t 5,8; 1 K o r 13,12; 1 J 3,2). W c z e s n e w y z n a n i a w i a r y c h r z e ś c i j a ń s k i e j m ó w i ą po p r o s t u o „ ż y c i u w i e c z n y m " , „ ż y c i u p r z y s z ł e g o w i e k u " w c a ł e j j e g o p e ł n i . S a m o p o j ę c i e ż y c i a w y r a ż a coś w i ę c e j n i ż i s t n i e n i e i t r w a n i e . B i b l i a z e s t a w i a j e c z ę s t o z t a k i m i p o j ę c i a m i j a k ś w i a t ł o , s z c z ę ś c i e i p o k ó j . C a ł a t e o l o g i a I V E w a n g e l i i j e s t t e o l o g i ą ż y c i a i n o w e g o i s t n i e n i a , k t ó r e o b j a w i ł o s i ę w C h r y s t u s i e ( z o b . J 1,4; 11,25; 14,6), p o c z ą t e k s w ó j ma j u ż tu na z i e m i w w i e r z e i m i ł o ś c i ( z o b . J 3,36; 5,24; 6,40.47; 1 J 3,14), a l e p e ł n i ę s w ą o s i ą g a u B o g a (zob . J 14,2; 17,2-3). P o j ę c i e p e ł n i ż y c i a m ó w i r ó w n o c z e ś n i e o i n t e n s y w n o ś c i i b e z g r a n i c z n o ś c i n i e u t r a c a l n e g o s z c z ę ś c i a . N i e m a w n i e b i e ż a d n e j z a z d r o ś c i . Z b a w i e n i e j e s t d a r e m z a r ó w n o d l a t y c h , k t ó r y m w i e l e p r z e b a c z a n o , j a k r ó w n i e ż d l a t y c h , k t ó r z y b a r d z i e j n i ż i n n i z a c h o w a l i c z y s t o ś ć s e r c a . I s t n i e n i e p r z e o b r a ż o n e w y p e ł n i o n e j e s t w d z i ę c z n o ś c i ą z a ł a s k ę i d a r z b a w i e n i a .

O s t a t e c z n e p r z e z n a c z e n i e c z ł o w i e k a s p e ł n i a s ię w r a m a c h w s p ó l n o t y z b a w i o n y c h . D z i ę k i m i ę d z y o s o b o w y m w i ę z i o m m o ż e n a j p e ł n i e j u r z e c z y w i s t n i ć s ię l u d z k a w o l n o ś ć i l u d z k i e s z c z ę ś c i e . E s c h a t o l o g i c z n a p e ł n i a z b a w i e n i a j e s t s p e ł n i e n i e m n i e d o s k o n a ł y c h s p o ł e c z n o ś c i z i e m s k i c h . A p o s t o l s k i s y m b o l w i a r y m ó w i o „ ś w i ę t y c h o b c o w a n i u " b ą d ź ( jak t ł u m a c z ą t e n z w r o t p o l s c y p r o t e s t a n c i ) o „ s p o ł e c z n o ś c i ś w i ę t y c h " . M i ę d z y l u d z k i e w i ę z i , z a p o c z ą t k o w a n e j u ż t u n a z i e m i j a k o w y r a z l u d z k i e g o d o j r z e w a n i a d o t a j e m n i c y c z ł o w i e c z e ń s t w a , z o s t a j ą p r z e m i e n i o n e i w c a ł e j p e ł n i j a ś n i e j ą d o p i e r o w s p o ł e c z n o ś c i W i e c z n e j P a s c h y , g d z i e „każdąłzę otrze Bóg" (Ap 7,17; z o b . Iz 25,8). N i e b ę d z i e t a m n i c z e g o , co r o z b i j a i r a n i l u d z k ą w s p ó l n o t ę : „ a n i żałoby, n i krzyku, n i trudu" (Ap 21,4), a n i p r z e k l e ń s t w a , a n i n o c y , a n i ś m i e r c i (Ap 22,3.5). P o z o s t a n i e p i ę k n o i b l a s k p r z e m i e n i o n e g o s t w o r z e n i a , o k t ó r y m z n i e z r ó w n a n ą m o c ą ś w i a d c z ą o s t a t n i e r o z d z i a ł y o s t a t n i e j k s i ę g i N o w e g o T e s t a m e n t u .

158

' Podkreś la to teolog p r o t e s t a n c k i E. J ü n g e l (Tod. 2. Aufl., S t u t t g a r t 1972, s. 75-120).

2 Zob. tamże, s. 57-74. 3 Oto nieco obszerniejszy f ragment : [...] miserons eius, ut non perseveraret

Semper transgressor negue immortale esset quod esset circa eum peccatum et malum interminabile et insanabile. Prohibuit autem eius transgressionem, interponens mortem et cessare faciens peccatum, finem inferens ei per carnis resolutionem ąuae fieret in terra, uti cessans aliquando homo vivere peccato et moriens ei inciperet vivere Deo. I reneusz. Adv. haer . III, 256. Sch 211, 460. 462.

4 Zob. K. Rahner , Das christliche Sterben, w: tenże, Schriften XIII, 269-304, zwł. 293-299. S. B u ł g a k o w (Nevesta Agnca, P a r i s 1945, s. 379,382, 404-409) porównując śmierć do choroby życia, zwraca u w a g ę na n iewystar-czalność kategori i peni tenc jarnych.

5 Katol icy umierają często z większym lękiem niż inni . Z o b . wyżej, rozdział II.

6 Wydaje się, że zbyt kategorycznie twierdzi H.U. von B a l t h a s a r (Der Christ und die Angst, 5. Aufl. Eins iedeln 1976, s. 43-46), iż ten, k to czuje lęk przed śmiercią, nie jest p r a w d z i w y m chrześci janinem. Według niego, chrześci janin nie ma w ogóle p r a w a do lęku przed śmiercią. W przec iwnym razie jego w i a r a jest s łaba i chora. Tego rodzaju pogląd niesłusznie przeksz tałca możl iwość uwolnienia się od lęku w obowiązujący n a k a z i przykazanie . S a m Chrys tus doświadczył ludzkiej t rwogi (zob. Łk 22,39-44; H b r 5,7).

7 Zob. W. Hryniewicz, Nasza Pascha z Chrystusem, L u b l i n 1987, s. 287 nn., 387 nn.

8 P. Te i lhard de Chard in, Środowisko Boże, W a r s z a w a 1964, s. 62. 9 Zob. S. Bułgakow, Nevesta Agnca, s. 378, 382; J. Moiser, Death as

Sacrament: An Inquiry into Médiéval Theory, ITQ 42: 1973, nr 405, s. 420-436. 1,1 Wyrażenia B u ł g a k o w a (Nevesta Agnca, s. 387, 406). W tekście rosyjskim

m o w a jest wręcz o „wielkich święceniach" (velikoe posviascenie, ćas posvia-śćenija).

1 1 Niektórzy ciężko chorzy przeżywają zbliżającą się śmierć jako z a p a d a n i e się w głąb. Ś w i a d e c t w o o t y m doświadczeniu pozostawił po sobie zmarły w 1982 r. wybi tny pas tora l i s ta , prof. F. K l o s t e r m a n n . D w u k r o t n i e przechodził operację na n o w o t w ó r : „Wiedziałem, że teraz muszę u m r z e ć . Czułem, że z a p a d a m się coraz głębiej . Nie myś lałem o niczym. Nie przyszło mi na myśl nic z Ewangel i i a n i z teologii. Ż a d n a myśl o Bogu i Chrystusie, modl i twie i s a k r a mencie. Czułem tylko, że s p a d a m , ale n i e w bezdeń. Jednego byłem pewny: będąc na dole staję się spokojny, jestem bezpieczny. Jeżeli to j edno było r e z u l t a t e m całej teologii, którą podjąłem i sam rozwinąłem, wszystkich s a k r a m e n t ó w , k t ó r e sprawowałem, i całego orędzia Ewangel i i , w którą uwierzyłem - w a r t o b y ł o " . Cyt. za G. Biemer. M. B ü h r e r i in., Leidenschaftliches Lernen. Zum Tode von Ferdinand Klostermann, D i a k 14: 1983, s. 74. W os ta tn ich mies iącach życia p a r o k r o t n i e mówił: Ich bin schon so neugierig auf das Nachher (tamże).

1 2 S. Bułgakow, Sofiologija smerti, „Vestnik Russk. Christ . Dvizeni ja", 45: 1978, nr 127, s. 18-41; 46: 1979, nr 128, 13-32.

13 P. Evdokimov, Les âges de la vie spirituelle, 2e ed., P a r i s 1973, s. 189; tenże, L'amour fou de Dieu, Par i s 1973, s. 92.

159

14 Zob. W. B ü h l m a n n , Leben - Sterben - Leben, Köln 1985, s. 150. 15 W. Sedlak, Życie jest światłem, W a r s z a w a 1985, s. 346. 1 6 B. Bro, Potęga zła. Przeł. J. Kowalczyk, Warszawa 1984, s. 151-152. 17 Venit enim ad me traditio quaedam talis, quod corpus Adae primi

hominis ibi sepultum est ubi crucifixus est Christus [...]. Orygenes, In M a t t h . ' c o m m . séries, 126. PG 13, 1777.

1 8 D l a N o r w i d a śmierć jest już prześwi tem w s t ronę wieczności. W wierszu pt . Śmierć p i sał on:

„Przedchrześci jański to i błogi sposób Tworzenia sobie l e k k i c h rekreacj i , Lecz c i ę ż k i e j wiary, ż e śmierć: t y k a o s ó b , N i e s y t u a c j i . . . A j e d n a k ona, gdziekolwiek dotknęła, T ł o - n i e istotę, c o n a t l e - r o z d a r ł s z y , Prócz chwili, w której wzięła - nic n ie zwięła: - Człek - od niej s tarszy! "

C K . Norwid, Vade-mecum. Tekst usta l ił i w s t ę p e m opatrzył J.W. Gomulicki , L u b l i n 1984, s. 124.

1 9 L. Boros, Mysterium mortis, W a r s z a w a 1974, s. 158,159,160. Zob. tenże, Istnienie wyzwolone, Przeł. B. Białecki, Warszawa 1971, s. 101, 105-106, 109-111. Tradycyjna teologia ka to l icka m ó w i ł a o czyśćcu jako s tanie oczyszczania się, ale posług iwała się k a t e g o r i a m i sprawiedl iwości karzącej i fizycznego bólu. Współczesna teologia zmierza zdecydowanie w k i e r u n k u kategori i osobowych. Człowiek doświadcza oczyszczenia w s p o t k a n i u z Bogiem. Może ono być bolesne, ale p r o w a d z i do przemiany. Całokształ t współczesnych dyskusji na t e m a t czyśćca zarysowuje A. Skwierczyński (Współczesna interpretacja katolickiej nauki o czyśćcu, Lubl in 1983. p r a c a doktorska, m p s BGł K U L ) .

2 0 Interesującą koncepcję duchowego (pneumatikós) procesu oczyszczenia znaleźć m o ż n a u Klemensa Aleksandryjskiego. Według niego, proces ten t r w a od chrz tu aż po samą wieczność. Po śmierci dusza u d o s k o n a l a się i zespala coraz bardzie j z ciałem, również podlegającym oczyszczeniu. Klemens nawiązuje w swej koncepcj i do 1 K o r 3,10-15. Łączy proces oczyszczenia z p o k u t ą Kościoła; wierzy, że w s t a w i e n n i c t w o ziemskiego Kościoła może w p ł y w a ć na przebieg pośmier tnego oczyszczenia człowieka. Ci z kolei, k tórzy osiągnęli już pełnię zbawienia, mogą oddziaływać na Kościół ziemski. Zob. K. Schmöle, Läuterung nach dem Tode und pneumatische Auferstehung bei Klemens von Alexandrien, M ü n s t e r 1974.

2 1 P e ł n e fantazji o p o w i a d a n i a o „biednych d u s z a c h " s p o t k a ć już m o ż n a u papieża Grzegorza I Wielkiego.

2 2 Zob. A. Nossol, Eschatologia protestancka w: G r a n a t CB t a m ż e II 656-663; W. Hryniewicz, Eschatologia prawosławna, tamże, s. 647-656.

2 3 Wydłużający się okres oczekiwania sprawił, że w późniejszych dziejach chrześci jaństwa osłabło ono i przyb ladło. J e d y n i e w m a ł y c h grupach, począwszy od m o n t a n i s t ó w , a skończywszy na adwentys tach, n a s t ę p o w a ł a intensyfikacja oczekiwania bliskiego końca. N i e k t ó r e g rupy wiązały ją n ie jednokrotnie z k o n k r e t n y m i d a t a m i , k tóre później t r z e b a było przesuwać w przyszłość.

2 4 Jes t rzeczą znamienną, że św. P a w e ł nie w s p o m i n a o powszechnym sądzie k o ń c o w y m ani o powszechnym z m a r t w y c h w s t a n i u u m a r ł y c h . W całym

160

N o w y m Tes tamencie mówi o n ich jedynie Ap 20, 4-6,12-15. 2 5 Najs tarsze s formułowania wiary zawierają jedynie w y z n a n i e z m a r

t w y c h w s t a n i a Chrys tusa oraz Jego sądu n a d żywymi i u m a r ł y m i (DS 10). Dopiero w V w. pojawiają się na Zachodzie formuły mówiące o p o d w ó j n y m w y n i k u sądu ostatecznego, zgodnie z Mt 25,31-46. Chodzi o symbol Pseudo-Atanaz jańsk i , p o w s t a ł y w południowe j Gali i po 430 r. (DE 76) oraz o tzw. Fides Damasi z końca V w., t akże pochodzącą z Gali i (DS 72). S tały się one wzorcem dla późniejszych w y z n a ń wiary (zob. DS 80,858,1306), s tawiając przed oczy sąd Chrystusa .

2 6 DS 859, 1304-1305. 27 Zob. H. Vorgrimler, Hoffnung auf Vollendung. Aufriss der Eschatologie,

F r e i b u r g i.Br. 1980, s. 157-158. 2 8 O bibli jnej nadzie i na nadejście Bożej sprawiedl iwości mówią l iczne

teksty ST. Zob. Ps 4; 7; 17; 26; 27; 35; 64. 2 9 Zob. zwł. Iz 2,6-4,1; 13-27; Ez 22,17-22; Am 5,16-20; Mai 3, 2-4. 30 Orygenes, In Joan. hom. 12,12-14. P S P 15,193-195; In Matth, comm ser.

70. G C S 11,165. Myśli o sądzie jako p r o m i e n i o w a n i u światła Chrys tusa przenika jącym z całą oczywistością w n ę t r z e człowieka przejęl i t akże inni Ojcowie, m.in. Bazyli W. (In Ps 33,4. PG 29,360; In Ps 48,2. PG 29,437), Grzegorz z Naz janzu (Poem. mor. 34,254-255. PG 37,964) i Ambroży (In Ps 1,31-52. PL 14, 993-994; In Ps 37,51. Tamże 1081; In Ps 40,7. Tamże 1122).

3 1 Zob. H.U. von Bal thasar , Eschatologie im Umriss, w: Pneuma und Institution, Eins iedeln 1984, s. 433-435, 443; tenże, Gericht. Com. 9: 1980, s. 227-235; tenże, T h e o d r a m a t i k . Bd 4, Eins iedeln 1983, s. 264-273, 315-328; H. Vorgrimler. Hoffnung..., s. 158.

3 2 S p o t k a n i e z Bogiem-Prawdą może nas tąp ić w czasie ziemskiego życia. Jest to wówczas ł a s k a przejścia przez sąd już w obrębie tego świata .

3 3 Szczegółowo na t e m a t z m a r t w y c h w s t a n i a już w samej śmierci por. W. Hryniewicz, Pascha Chrystusa w dziejach człowieka i wszechświata, Lubl in 1989, cz. B 111,3. W tym miejscu nie rozwi jam szerzej tego poglądu.

3 4 Y. Congar, Fins dernières, RSPT 33: 1949, s. 463-484, cyt. 463. 3 5 S. B u ł g a k o w (Nevesta Agnca, s. 468) przes t rzegał p r z e d spekulacją

n a d p e w n y m i s p r a w a m i , k tóre budzą jedynie n iezdrową ciekawość. Należy do n ich m.in. zagadnienie płci po z m a r t w y c h w s t a n i u (sam o p o w i a d a ł się zdecydow a n i e za z różnicowaniem płci w świet le p r a w d y o s tworzeniu, wcie leniu Syna Bożego i cielesnym uwie lb ieniu Matk i Bożej).

3 6 I reneusz, Adv. haer . IV, 20,7. SCh 100, 648. 37 Ph. Roqueplo, Doświadczenie świata doświadczeniem Boga, przeł.

W. Krzyżaniak, W a r s z a w a 1974, s. 289. 38 Zob. W. Hryniewicz, Nasza Pascha z Chrystusem, L u b l i n 1987, s. 28. 3 9 „Biały k a m y k " i „nowe i m i ę " nawiązują do s tarożytne j p r a k t y k i

z a p r a s z a n i a gości na ucztę. Na b iałym k a m y k u zapraszający p o d a w a ł imię zaproszonej osoby. Był to z n a k przyjaźni i zażyłości.

VII. ESCHATOLOGICZNA MISTAGOGIA ZDUMIENIA

A gdy już wszystko zostanie Mu poddane, wtedy i sam Syn zostanie poddany Temu, który Synowi poddał wszystko, aby Bóg był wszystkim we wszystkich

(1 Kor 15, 28)

Z a d a n i e m e s c h a t o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j j e s t p r z e d e w s z y s t k i m o ż y w i a n i e n a d z i e i , a n i e b u d z e n i e l ę k u . W s z y s t k i e K o ś c i o ł y m a j ą t o z a d a n i e p r z e d sobą . N i e m o ż n a k o n c e n t r o w a ć s ię u s t a w i c z n i e n a g r z e c h u , l ę k u , u s p r a w i e d l i w i e n i u , ś m i e r c i , s ą d z i e i p o t ę p i e n i u . C a ł a s i ł a E w a n g e l i i -D o b r e j N o w i n y - t k w i w n a d z i e i n a p r z e z w y c i ę ż e n i e w s z e l k i e g o z ł a i c i e r p i e n i a . N i e w o l n o p a t r z e ć n a z ł o w t a k i s p o s ó b , j a k g d y b y n i e i s t n i a ł a t a j e m n i c a k r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a . N i e g r z e c h , a l e z w y c i ę s t w o B o g a n a d g r z e c h e m i ś m i e r c i ą w y z n a c z a o s t a t e c z n y k i e r u n e k c h r z e ś c i j a ń s k i e j w i z j i l o s ó w ś w i a t a . T a k i j e s t r z e c z y w i s t y pathos i ethos c h r z e ś c i j a ń s t w a , p r z e s y c o n y n i e z w y k ł ą ś m i a ł o ś c i ą i n i e z w y k ł ą s iłą n a d z i e i . E s c h a t o l o g i c z n y u n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a n i e j e s t z ł u d n ą n a d z i e j ą a n i h e r e t y c k ą d o k t r y n ą . W y r a ż a s ię w n i m t o , c o w c h r z e ś c i j a ń s t w i e n a j ś m i e l s z e i n a j b a r d z i e j z d u m i e w a j ą c e .

P y t a n i e , c z y w s z y s c y l u d z i e b ę d ą o s t a t e c z n i e z b a w i e n i , j e s t r ó w n o c z e ś n i e p y t a n i e m o s a m e g o B o g a . N i e w y r a s t a o n o , w g r u n c i e r z e c z y z c i e k a w o ś c i , l e c z z g ł ę b o k i e j z a d u m y n a d w s z e c h o g a r n i a j ą c ą m i ł o ś c i ą B o g a w c a ł y m jej r a d y k a l i z m i e i b e z m i a r z e . M i ł o ś ć t a o b j a w i ł a s ię n i e o d w o ł a l n i e w J e z u s i e C h r y s t u s i e . W p y t a n i u o p o w s z e c h n e z b a w i e n i e c h o d z i z a t e m o s a m e g o B o g a , k t ó r y „ j e s t m i ł o ś c i ą " (1 J 4 , 8 . 16). Na p y t a n i e t o n i e m o ż n a d a ć j e d n o z n a c z n e j o d p o w i e d z i . S t a w i a o n a s a m e g o p y t a j ą c e g o p r z e d o t w a r t ą p r z e s t r z e n i ą . J e z u s j e d n a k m ó w i : „ s z u k a j c i e , a z n a j d z i e c i e ; [...] k t o s z u k a , z n a j d u j e " ( Ł k 1 1 , 9-10). C z y w i ę c i n a s z e p y t a n i e n i e s t o i o s t a t e c z n i e p o d z n a k i e m o b i e t n i c y z n a l e z i e n i a ? C z y c h r z e ś c i j a n i n n i e w i e r z y w p r z e w a g ę ł a s k i B o ż e j n a d l u d z k i m g r z e c h e m ( p o r . Rz 5 , 15. 16. 20)? J e z u s C h r y s t u s „ n i e b y ł » t a k « i »nie«, l e c z d o k o n a ł o s i ę w N i m » t a k « . A l b o w i e m i l e t y l k o o b i e t n i c B o ż y c h , w s z y s t k i e s ą » t a k « w N i m " ( 2 K o r 1 , 19-20). C z y n i e j e s t t o n a j w i ę k s z a p o d s t a w a n a d z i e i ?

L u d z k i e m u p y t a n i u t o w a r z y s z y ć b ę d ą z a w s z e n i e p o k ó j i u f n o ś ć . S a m p y t a j ą c y n i e z a d o w o l i s ię n i g d y t y m , c o p o z n a ł . S k a z a n y j e s t n a p y t a n i e d a l e j . M u s i p r z e t r z y m a ć n a p ó r l ę k u , t r u d u i w y m y k a j ą c e j s ię o t w a r t o ś c i t e g o p y t a n i a . T y l k o w t e n s p o s ó b , o g o ł a c a j ą c s ię n i e j a k o z z a d u f a n e j

162

p e w n o ś c i , b ę d z i e m ó g ł p r z e z w y c i ę ż y ć l ę k i o d n a l e ź ć o d p o w i e d ź -b a r d z i e j w s f e r z e e g z y s t e n c j a l n e j n i ż c z y s t o p o j ę c i o w e j . O d p o w i e d ź t a n i e m o ż e s t a ć s ię t a n i m p o c i e s z e n i e m . D r o g a d o ś w i a t ł a n i e m a n i g d y c h a r a k t e r u c z y s t o t e o r e t y c z n e g o . K a ż d y m u s i p r z e j ś ć j ą s a m , p o p r z e z n i e p o k ó j , l ę k i t r u d , a b y w t e n s p o s ó b w z r a s t a ć k u o d p o w i e d z i . K t o p r z e ż y w a p y t a n i e , w c z e ś n i e j czy p ó ź n i e j z o s t a n i e p r z e p r o w a d z o n y o d w ł a s n e j n i e w i e d z y d o s a m e j g ł ę b i o d p o w i e d z i .

P r z y t o c z m y w c a ł o ś c i t e k s t p r z y p o w i e ś c i , k t ó r ą J . A .T. R o b i n s o n k o ń c z y s w ą k s i ą ż k ę In the End God, t c h n ą c ą s z e r o k i m i h o r y z o n t a m i c h r z e ś c i j a ń s k i e g o u n i w e r s a l i z m u . „ P o z o s t a j ą c z ł o w i e k o w i w i e c z n i e d w i e d r o g i . J e d n a , z a t ł o c z o n a , w c i ą ż j e s t d r o g ą , k t ó r a w i e d z i e d o z n i s z c z e n i a ; i w i e l u j e s t t y c h , k t ó r z y j ą z n a j d ą . A l e w j a k i m ś p u n k c i e n a te j d r o d z e , c z y t o d a l e k o , c z y b l i s k o , k a ż d y z n a j d u j e t a k ż e c o ś i n n e g o l u b r a c z e j K o g o ś i n n e g o . T o p o s t a ć u g i n a j ą c a s ię p o d c i ę ż a r e m k r z y ż a . » P a n i e , d o k ą d idz iesz?« - p y t a K a ż d y . I p r z y c h o d z i o d p o w i e d ź : » I d ę d o R z y m u , d o M o s k w y , d o N o w e g o J o r k u , a b y b y ć p o n o w n i e u k r z y ż o w a n y m z a m i a s t c i e b i e « . I ż a d e n c z ł o w i e k n i e m o ż e , o s t a t e c z n i e , p r z e c i ą g a ć t e g o p y t a n i a w n i e s k o ń c z o n o ś ć . J e s t t o b o w i e m s p o t k a n i e z m o c ą , o d k t ó r e j n i e m o ż e b y ć n i c w i ę k s z e g o , s p o t k a n i e z s a m ą w s z e c h m o g ą c ą M i ł o ś c i ą " . I R o b i n s o n n a t y c h m i a s t d o d a j e : „ M i ł o ś ć t a n i e o d b i e r z e n i k o m u j e g o w y b o r u , g d y ż c h c e w ł a ś n i e j e g o w y b o r u . L e c z jej w o l a p a n o w a n i a j e s t n i e w y c z e r p a n a i o s t a t e c z n i e p o n a d w y t r z y m a ł o ś ć l u d z k ą : g r z e s z n i k m u s i u s t ą p i ć (the sinner must yield). B ó g w y c i ą g n ą ł m o c n ą p r a w i c ę , k t ó r ą o b w i e ś c i ł , ż e p o w ś c i ą g n i e n a r o d y . I , o t o , z o s t a ł a p r z e b i t a g w o ź d ź m i , s p l a m i o n a k r w i ą i p r z y k u t a w n i e m o c y . C z y i d l a n a s j e s t t o o b r a z ą i g ł u p s t w e m ? A j e d n a k t o j e s t a u t e n t y c z n a c e c h a w s z e c h m o c y m i ł o ś c i . » C o j e s t s ł a b e u B o g a , p r z e w y ż s z a m o c ą l u d z i « ( 1 K o r 1 , 25) - k a ż d e g o c z ł o w i e k a . A l b o w i e m »Ja, g d y z o s t a n ę n a d z i e m i ę w y w y ż s z o n y , p r z y c i ą g n ę w s z y s t k i c h d o s ieb ie« ( J 12, 32). C h r y s t u s , w e d l e d a w n y c h s ł ó w O r y g e n e s a , p o z o s t a j e n a k r z y ż u t a k d ł u g o , d o p ó k i c h o ć j e d e n g r z e s z n i k p o z o s t a j e w p i e k l e . T o n i e j e s t s p e k u l a c j a . T o j e s t s t w i e r d z e n i e m a j ą c e o p a r c i e w s a m e j k o n i e c z n o ś c i n a t u r y B o g a " 1 .

P r z y p o w i e ś ć p o t r a f i c z ę s t o l e p i e j w y r a z i ć i p r z e k a z a ć p e w n e m y ś l i n i ż d ł u g i e w y w o d y . W p r z y t o c z o n y c h s ł o w a c h d o s t r z e g a m y r a z j e s z c z e c a ł e d e c y d u j ą c e z n a c z e n i e t e g o w s z y s t k i e g o , c o C h r y s t u s u c z y n i ł d l a n a s z e g o z b a w i e n i a . J e g o P a s c h a j e s t o b i e t n i c ą d l a c a ł e g o ś w i a t a , s p o t k a n i e z N i m - n a d z i e j ą d l a w s z y s t k i c h . N a d z i e j a c h r z e ś c i j a ń s k a j e s t n a m i a r ę s a m e g o n i e z m i e r z o n e g o B o g a . N i c n i e m o ż e b y ć d l a n i e j o b c e . N a w e t p i e k ł o . J e s t n a d z i e j ą o t w a r t ą , u f n o ś c i ą b e z g r a n i c w z g l ę d e m B o g a , w k t ó r e g o d o b r y c h r ę k a c h s ą l o s y w s z e c h ś w i a t a . Z s t ą p i w s z y d o p i e k i e ł , C h r y s t u s p r z e ł a m a ł r a z n a z a w s z e m o c z ł a i ś m i e r c i . U k a z a ł d r o g ę w y j ś c i a w s y t u a c j i b e z w y j ś c i a . S t a ł s i ę D r o g ą t a m , g d z i e n i e b y ł o j u ż d r o g i , „ b o s k ą m o c ą d a j ą c n a d z i e j ę n i e m a j ą c y m n a d z i e i i z n a j d u j ą c w y j ś c i e d l a b e z r a d n y c h " (tes théias dynâmeos elpîda tois hyper elpida kai póron tois amechânois epheuriskoûses)2.

163

N a d z i e j a j e s t p r z e c i w i e ń s t w e m z a m k n i ę c i a w s o b i e , z u c h w a ł o ś c i i p e w n o ś c i s i e b i e . B e z p o k o r y , c i e r p l i w o ś c i i m i ł o ś c i p r z e s t a ł a b y b y ć n a d z i e j ą . K t o c h c i a ł b y m i e ć n a d z i e j ę t y l k o d l a s i e b i e s a m e g o , w p a d ł b y t y m s a m y m w p u ł a p k ę e g o i z m u i p y c h y . P r a w d z i w a n a d z i e j a k r y j e w s o b i e w y m i a r u n i w e r s a l n y . J e j p r z e d m i o t e m s ą w s z y s c y . U r z e c z y w i s t n i a s ię n a j p e ł n i e j w o t w a r c i u n i e n a j e d n e g o c z ł o w i e k a , l e c z n a los w s z y s t k i c h . J e s t z a p r z e c z e n i e m s a m o w y s t a r c z a l n o ś c i .

T e n r y s u n i w e r s a l n o ś c i ( s o b o r o w o ś c i ! ) n a l e ż y d o s a m e j n a t u r y n a d z i e i , n a d z i e i d l a w s z y s t k i c h . U k a z u j e t o w s p o s ó b n i e z w y k l e d o s a d n y p r z y p o w i e ś ć o złe j k o b i e c i e i c e b u l c e , z a m i e s z c z o n a p r z e z F. D o s t o j e w s k i e g o w Braciach Karamazow. O t o u m a r ł a „ z ł a b a b a " . N i e z o s t a ł o p o n i e j n i c d o b r e g o . Z o s t a ł a w r z u c o n a p r z e z d i a b ł ó w d o o g n i s t e g o j e z i o r a ( w y r a ź n a a l u z j a d o A p 20, 15; 2 1 , 8). A n i o ł s t r ó ż n i e p o r z u c i ł n a d z i e i n a jej o c a l e n i e . P r z y p o m n i a ł s o b i e , i ż p e w n e g o r a z u w y r w a ł a c e b u l k ę z w a r z y w n i k a i d a ł a ż e b r a c z c e . P r z e d s t a w i ł jej d o b r y u c z y n e k P a n u B o g u . Z n a l a z ł s ię r a t u n e k . B ó g p o l e c i ł a n i o ł o w i p o d a ć c e b u l k ę złe j k o b i e c i e p ł y w a j ą c e j w j e z i o r z e : n i e c h s ię jej u c h w y c i ! J e ż e l i z d o ł a j ą w y c i ą g n ą ć , n i e c h i d z i e d o r a j u . „ I p o c z ą ł j ą o s t r o ż n i e w y c i ą g a ć . J u ż , j u ż m i a ł j ą w y c i ą g n ą ć , g d y i n n i g r z e s z n i c y w j e z i o r z e , z o b a c z y w s z y , ż e j ą w y c i ą g a j ą , d a l e j ż e c z e p i a ć s i ę je j , a b y r a z e m z n i ą s ię w y d o s t a ć . A b a b a b y ł a z ł a , b a r d z o z ł a , i z a c z ę ł a n o g a m i w i e r z g a ć . » M n i e w y c i ą g a , n i e w a s ; m o j a c e b u l k a , n i e w a s z a « . L e d w o t o p o w i e d z i a ł a , c e b u l k a s ię u r w a ł a . I w p a d ł a b a b a d o j e z i o r a , i g o r e p o d z i ś d z i e ń . A a n i o ł z a p ł a k a ł i o d s z e d ł " 3 . N a d z i e j a i e g o i z m n i e d a j ą s ię z e s o b ą p o g o d z i ć . E g o i z m o d b i e r a n a d z i e i jej p o w s z e c h n o ś ć i m o c o c a l a j ą c ą . P r a w d z i w a n a d z i e j a n i e r z u c a c i e n i a .

D z i e j e ś w i a t a r o z j a ś n i a o b l i c z e B o g a , o b j a w i a j ą c e s i ę w C h r y s t u s i e . „ A l b o w i e m z N i e g o i p r z e z N i e g o , i d l a N i e g o [jest] w s z y s t k o " (Rz 1 1 , 36). „ A g d y j u ż w s z y s t k o z o s t a n i e M u p o d d a n e , w t e d y i s a m S y n z o s t a n i e p o d d a n y T e m u , k t ó r y S y n o w i p o d d a ł w s z y s t k o , a b y B ó g b y ł w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h " ( 1 K o r 15, 28). N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a j e s t w i a r ą w s p e ł n i e n i e o b i e t n i c y , ż e w k o ń c u B ó g b ę d z i e P a n e m i B o g i e m ś w i a t a , p r a g n ą c e g o J e g o p a n o w a n i a i c h c ą c e g o J e g o k r ó l e s t w a . „ W y b a w n a s d l a s i e b i e s a m e g o " (Ba 2 , 14).

Z a u w a ż m y r a z j e s z c z e , ż e N o w y T e s t a m e n t n i e m ó w i , ż e B ó g m o ż e b y ć w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h , l ecz ż e b ę d z i e w s z y s t k i m w e w s z y s t k i c h . N i e m ó w i r ó w n i e ż , ż e C h r y s t u s m o ż e p r z y c i ą g n ą ć w s z y s t k i c h d o s i e b i e , l e c z p o p r o s t u , ż e p r z y c i ą g n i e w s z y s t k i c h (zob . J 12, 34). J e s t w t y c h w y p o w i e d z i a c h j a k a ś n i e z a c h w i a n a o b i e t n i c a , o p i e r a j ą c a s ię n a d e c y d u j ą c y m z n a c z e n i u i m o c y z b a w c z e g o d z i e ł a C h r y s t u s a . N i e j e s t t o w s z a k ż e o b i e t n i c a z b a w i e n i a n i e j a k o a u t o m a t y c z n i e z a g w a r a n t o w a n e g o i d o s i ę g a j ą c e g o w s z y s t k i c h n a s p o s ó b p r z y m u s o w e j a m n e s t i i . N o w y T e s t a m e n t n i e jes t , j a k w i d z i e l i ś m y , w y r a z e m t a k i e j n a d z i e i . W e z w a n i e d o n a w r ó c e n i a p o z o s t a j e n i e z m i e n n y m i m p e r a t y w e m . S t r a c h n i e p o w i -

164

n i e n b y ć j e d n a k g ł ó w n y m m o t y w e m n a w r ó c e n i a . „ W m i ł o ś c i n i e m a l ę k u , l e c z d o s k o n a ł a m i ł o ś ć u s u w a lęk, p o n i e w a ż l ę k k o j a r z y s i ę z k a r ą . T e n z a ś , k t o s i ę l ę k a , n i e w y d o s k o n a l i ł s ię w m i ł o ś c i " (1 J 4, 18). R z e c z z n a m i e n n a , i ż s ł o w a t e p o j a w i a j ą s ię w t y m s a m y m r o z d z i a l e , k t ó r y d w u k r o t n i e p o w r a c a d o m y ś l i , i ż „ B ó g j e s t m i ł o ś c i ą " ( 1 J 4 , 8 . 16). S t r a c h i l ę k d z i a ł a j ą p a r a l i ż u j ą c o . N a d z i e j a m a c h a r a k t e r t w ó r c z y i i n s p i r u j ą c y .

N a d z i e j a n a p o j e d n a n i e c a ł e g o s t w o r z e n i a w C h r y s t u s i e k u c h w a l e B o g a w n o s i w ż y c i e c h r z e ś c i j a n i n a w i e l k ą r a d o ś ć i u f n o ś ć . O ż y w i a j e g o m o d l i t w ę w s t a w i e n n i c z ą z a w s z y s t k i c h , p o g ł ę b i a p o c z u c i e m i ę d z y l u d z k ie j s o l i d a r n o ś c i , n a d a j e s e n s t r u d o m i c i e r p i e n i o m . K t ó ż m ó g ł b y z a b r o n i ć n a m m o d l i ć s ię o t o , a b y w s z y s c y b y l i z b a w i e n i , s k o r o s a m B ó g c h c e w s z y s t k o p o j e d n a ć p r z e z C h r y s t u s a i d l a C h r y s t u s a ? „ S p o d o b a ł o s ię B o g u , [...] a b y z n ó w p o j e d n a ć w s z y s t k o p r z e z N i e g o i d l a N i e g o " ( K o l 1, 20). P r z e d z i w n e j e s t o w o di dutöu i eis autón\ C h r z e ś c i j a ń s k i e C r e d o n i e m ó w i : „ w i e r z ę w w i e c z n e p o t ę p i e n i e g r z e s z n i k ó w w p i e k l e " . W y z n a n i e w i a r y z w a n e „ S y m b o l e m a p o s t o l s k i m " g ł o s i : „ W i e r z ę w J e z u s a C h r y s t u s a [...], k t ó r y z s t ą p i ł d o p i e k i e ł , w s t ą p i ł n a n i e b i o s a " . C h r z e ś c i j a n i n w i e r z y , ż e J e z u s C h r y s t u s j e s t Z b a w i c i e l e m ś w i a t a , k t ó r y „ t a k b o w i e m B ó g u m i ł o w a ł [...], ż e S y n a s w e g o J e d n o r o d z o n e g o d a ł " (J 3, 16).

N i e w o l n o i g n o r o w a ć p r a w d y o p i e k l e i p o t ę p i e n i u . P i e k ł o z o s t a ł o j e d n a k p r z e n i k n i ę t e o b e c n o ś c i ą C h r y s t u s a . W n i m t a k ż e s p e ł n i a s i ę J e g o z b a w c z e d z i e ł o . O d m o m e n t u d o k o n a n i a s ię m i s t e r i u m J e g o P a s c h y , w s z e l k i e i s t o t y i c a ł e s t w o r z e n i e do N i e g o n a l e ż ą , „aby wszelki język wyznał, ż e J e z u s C h r y s t u s j e s t P A N E M - k u c h w a l e B o g a O j c a " ( F l p 2 , 11). M i ł o ś ć C h r y s t u s a p r z y c i ą g a w s z y s t k i c h , n i e l ę k a s i ę z s t ę p o w a ć a ż d o s a m y c h g ł ę b i n i n f e r n a l n y c h . D z i ę k i n i e j p i e k ł o j e s t r z e c z y w i s t o ś c i ą n a w i e d z o n ą , p r z y c i ą g a n ą d o j e s z c z e w i ę k s z e j g ł ę b i t a j e m n i c y z b a w i e n i a . Abyssus abyssum invocat. B ó g j e s t m i ł o ś c i ą . T e n , k t ó r y „ z s t ą p i ł d o p i e k i e ł " , „ w s t ą p i ł n a n i e b i o s a " . O g a r n ą ł c a ł o ś ć s t w o r z e n i a i d z i e j ó w ś w i a t a . N a w i e d z a n ę d z ę g r z e s z n y c h s t w o r z e ń , a b y w p r o w a d z i ć j e d o s w e j c h w a ł y . B ó g z b a w i a . B ó g o c a l a . T a k i e j e s t J e g o i m i ę .

K t o o ś m i e l i ł b y s ię w y r o k o w a ć , ż e o d p e w n e g o m o m e n t u w i n a s t w o r z e n i a n i e p o d l e g a j u ż a b s o l u t n i e p r z e o b r a ż a j ą c e j m o c y B o g a i ż e n i e m o ż e b y ć n a w i e d z o n a ? O d m o w a c z ł o w i e k a n i e d a s i ę n i g d y p o r ó w n a ć z w s z e c h o g a r n i a j ą c y m T A K m i ł o ś c i B o g a . N i e m o ż e o n a n i g d y n a b r a ć c e c h a b s o l u t n o ś c i . L u d z k a w o l n o ś ć n i e z d o ł a n i g d y o g r a n i c z y ć s u w e r e n n o ś c i B o g a i J e g o m i ł o ś c i . C z y c z ł o w i e k m o ż e p o t ę p i ć s ię, j e ż e l i i n n y c z ł o w i e k z a k o r z e n i o n y w B o g u j e s t z n i m z ł ą c z o n y w i ę z i ą m i ł o ś c i i w s t a w i e n n i c t w a ? C z y m o ż e p o t ę p i ć s ię, j eże l i o d m o w a m i ł o w a n i a n i e d o r ó w n a n i g d y s i le m i ł o ś c i i d z i a ł a n i a D u c h a Ś w i ę t e g o ? C z y j e s t w s t a n i e p r z e c i w s t a w i a ć s ię b e z k o ń c a m i ł o ś c i i z e r w a ć w s z e l k ą w i ę ź z o d d a n i e m i w s t a w i e n n i c t w e m i n n e g o c z ł o w i e k a ?

165

W i d z i e l i ś m y j u ż , ż e w d o ś w i a d c z e n i u ś w i ę t y c h W s c h o d u i Z a c h o d u c h r z e ś c i j a ń s k i e g o p r z e p l a t a j ą s ię n i e u s t a n n i e d w a m o t y w y . P i e r w s z y w y r a ż a s i ę p r z e ś w i a d c z e n i e m , ż e m i ł o ś ć B o g a u k a z a n a w t a j e m n i c y C h r y s t u s a p o t r a f i p r z e m ó c w s z e l k i o p ó r n i e n i s z c z ą c w o l n o ś c i c z ł o w i e k a . W t e n s p o s ó b n i e c o i n n e g o , a l e m i ł o ś ć B o g a d o s t w o r z e n i a d a j e n a d z i e j ę n a o c a l e n i e w s z y s t k i c h . D r u g i m o t y w z o s t a ł s f o r m u ł o w a n y j u ż p r z e z ś w . P a w ł a : „ w o l a ł b y m b o w i e m s a m b y ć p r z e k l ę t y m p r z e z C h r y s t u s a [anâthema einai ... apo toù Christou] d l a b r a c i m o i c h , k t ó r z y w e d ł u g c i a ł a s ą m o i m i r o d a k a m i " (Rz 9 , 3). J e s t t o g o t o w o ś ć w y d a n i a s a m e g o s i e b i e n a p o t ę p i e n i e , b y l e b y w t e n s p o s ó b p r z y c z y n i ć s i ę d o z b a w i e n i a i n n y c h .

P a s c h a l n e s ł o w o o K r z y ż u , k t ó r e p r z y j ę l i ś m y z a o ś r o d e k n a s z y c h r o z w a ż a ń , n i e p o z w a l a s t a w i a ć ż a d n y c h g r a n i c u n i w e r s a l i z m o w i n a d z i e i i m i ł o ś c i . M i a r ą p o s t ę p o w a n i a c z ł o w i e k a j e s t m i ł o ś ć s a m e g o B o g a , o b j a w i o n a „ d o k o ń c a " w t a j e m n i c y ś m i e r c i i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a . K t o d o p u s z c z a m y ś l o p o t ę p i e n i u i n n y c h , t e n p o z o s t a w i a i c h w ł a s n e m u l o s o w i . N i e z a l e ż y m u n a i c h o c a l e n i u . U c z u c i a t a k i e m o g ą r o d z i ć s ię w s e r c u , z w ł a s z c z a w o b l i c z u z ł a w y r z ą d z o n e g o p r z e z d r u g i e g o c z ł o w i e k a . Z a k r a d a j ą s ię w ó w c z a s m y ś l i o p i e k l e d l a i n n y c h . M y ś l i t e s ą j e d n a k b a r d z o z w o d n i c z e , a p r z y t y m n i e z w y k l e s z k o d l i w e d l a w e w n ę t r z n e j p o s t a w y c z ł o w i e k a . „ M y ś l i s z n i e n a s p o s ó b B o ż y , l e c z n a l u d z k i " ( M t 16, 23). C z y m o ż n a m ó w i ć o p r a w d z i w e j m i ł o ś c i b l i ź n i e g o , g d y c z ł o w i e k n i e u m i e o d n a l e ź ć r a d o ś c i w n a d z i e i n a o c a l e n i e w s z y s t k i c h , t a k ż e t y c h , k t ó r z y c z y n i ą ż y c i e p i e k ł e m d l a d r u g i c h n i e w i e d z ą c , c o c z y n i ą ? B ó g w s w o i m n i e z m i e r z o n y m m i ł o s i e r d z i u i c i e r p l i w o ś c i n i k o g o n i e w y k l u c z a z e s w e g o k r ó l e s t w a . J e g o p o s t ę p o w a n i e j e s t n a j w i ę k s z y m w y m a g a n i e m i z o b o w i ą z a n i e m d l a w s z y s t k i c h . T y l k o O n p o t r a f i , p o l u d z k u m ó w i ą c , n i e s k o ń c z e n i e d ł u g o c z e k a ć n a p r z e m i a n ę s w e g o s t w o r z e n i a . „Oto stoję u drzwi i kołaczę" (Ap 3, 20). Te o s t a t n i e s ł o w a w y p o w i e d z i a n e z o s t a ł y t u ż p o w e z w a n i u d o n a w r ó c e n i a .

N i e u c z c i w o ś c i ą b y ł o b y w m a w i a ć c z ł o w i e k o w i p e w n o ś ć z b a w i e n i a . N i k t n i e m o ż e d a ć d r u g i e m u p e w n o ś c i , ż e n i e c h y b n i e o s i ą g n i e s w ó j ce l o s t a t e c z n y . C h r z e ś c i j a ń s t w o n i g d y n i e p o s z ł o t ą d r o g ą , g ł o s z ą c p r z e s t r o g i E w a n g e l i i o s ą d z i e i m o ż l i w o ś c i „ z a t r a t y " . K t o w m a w i a ł b y c z ł o w i e k o w i z g ó r y z a g w a r a n t o w a n ą p e w n o ś ć z b a w i e n i a , o d b i e r a ł b y m u w r ę c z m o t y w d o w y s i ł k u i t r u d u n a w r a c a n i a s i ę u s t a w i c z n i e k u B o g u . D l a t e g o w c i ą g u n a s z y c h r o z w a ż a ń n i e m ó w i m y o p e w n o ś c i , l ecz o n a d z i e i z b a w i e n i a d l a w s z y s t k i c h .

W e d l e t r a f n e g o r o z r ó ż n i e n i a J . P i e p e r a , i s t n i e j ą d w a r o d z a j e b e z n a d z i e j n o ś c i 4 . P i e r w s z y r o d z a j - t o z w ą t p i e n i e , z a p r z e c z e n i e n a d z i e i . D r u g i r o d z a j b e z n a d z i e j n o ś c i j e s t n i e m n i e j n i e b e z p i e c z n y . P o l e g a o n n i e t y l e n a s a m e j z u c h w a ł o ś c i , i le n a z u c h w a ł e j u f n o ś c i , n a p r z e d w c z e s n y m u p r z e d z e n i u ( ł a c . praesumptio) t e g o , c o m a s ię d o p i e r o s p e ł n i ć , n a p r z e d w c z e s n y m w y r o k o w a n i u o o s t a t e c z n y m p o z y t y w n y m k s z t a ł c i e

166

t e g o s p e ł n i e n i a . T a k m o ż e r o d z i ć s ię z u c h w a ł a u f n o ś ć w B o ż e m i ł o s i e r d z i e b ę d ą c a z a d u f a n i e m ( „ B ó g p r z e b a c z y , t o J e g o z a w ó d " ) . Z d r u g i e j s t r o n y z w ą t p i e n i e p r z e d w c z e ś n i e o p o w i a d a s i ę z a n i e m o ż l i w o ś c i ą s p e ł n i e n i a ; j e s t w i e d z ą i d e c y z j ą n e g a t y w n ą , s w e g o r o d z a j u d o b r o w o l n y m z s t ą p i e n i e m d o p i e k ł a , o p o w i e d z e n i e m s ię p o s t r o n i e b e z n a d z i e j n e g o r o z d a r c i a s t w o r z e n i a . Z a u w a ż a m y z a t e m , ż e u p o d s t a w n e g a c j i n a d z i e i k r y j e s ię z a w s z e j a k a ś s k ł o n n o ś ć d o p r z e d w c z e s n e g o s ą d u , c h ę ć n i e c i e r p l i w e g o w y r o k o w a n i a o o s t a t e c z n y m k s z t a ł c i e s t w o r z e n i a w s e n s ie p o z y t y w n y m ( z u c h w a ł o ś ć ) l u b n e g a t y w n y m ( z w ą t p i e n i e ) . P o s t a w y t e c z ę s t o d o m i n o w a ł y w d z i e j a c h t e o l o g i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j . Z a p o m i n a n o , ż e p r z e z s w o j ą s k r a j n o ś ć p r z e r a d z a j ą s i ę o n e ł a t w o w z a p r z e c z e n i e a u t e n t y c z n e j n a d z i e i .

W m y c h r o z w a ż a n i a c h ś w i a d o m i e n i e r o z w i j a ł e m w ą t k u d e m o n o l o g i c z n e g o 5 . N i e k t ó r z y t e o l o g o w i e o d w a ż y l i s ię n a t e n k r o k i w i e l e r a c j i z d a j e s ię z a t y m p r z e m a w i a ć . H o r y z o n t y n a d z i e i s ą n i e o g r a n i c z o n e . N i e m n i e j j e d n a k t r z e b a s o b i e z d a w a ć s p r a w ę z g r a n i c l u d z k i c h d o c i e k a ń . N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a j e s t n a d z i e j ą o d w a ż n ą i w s z e c h o g a r n i a j ą c ą , n a d z i e j ą n a z b a w i e n i e w s z y s t k i c h . N i e c h p o z o s t a n i e j e d n a k n a d z i e j ą i n i e p r z e r a d z a s ię w s p e k u l a c j ę ! N a s z a z i e m s k a t e o l o g i a , p r z y c a ł e j jej o d w a d z e , m u s i p o z o s t a ć w g r a n i c a c h e s c h a t o l o g i c z n e g o a p o f a t y z m u . N i e p o w i n n a r o z w i ą z y w a ć p r o b l e m ó w , k t ó r e p r z e k r a c z a j ą jej k o m p e t e n c j e i p o z o s t a n ą z a w s z e t a j e m n i c ą w c z a s i e z i e m s k i e g o i s t n i e n i a .

T r z e b a z d a ć s o b i e s p r a w ę z t e g o , ż e b a r d z o m a ł o w i e m y o w y d a r z e n i a c h i s p r a w a c h o s t a t e c z n y c h . W ł a ś c i w i e m ó w i m y o n i c h n i e u s t a n n i e j ą k a j ą c s ię i b e ł k o c ą c . K o n s t r u o w a n e h i p o t e z y , t e o r i e i m o d e l e i n t e r p r e t a c y j n e r z e k o m o t y l k o d a j ą p o c z u c i e j a s n o ś c i i w i e d z y o t y c h s p r a w a c h , k t ó r e w y m y k a j ą s ię n a s z e j l u d z k i e j k o m p e t e n c j i . N i e m a w g r u n c i e r z e c z y s p e c j a l i s t ó w o d p r z y s z ł e g o ż y c i a . P y t a ń b ę d z i e z a w s z e w i ę c e j n i ż o d p o w i e d z i . W i e r z ą c y m u s i u c z y ć s ię n i e u s t a n n i e p o w i e r z a ć s i e b i e i s w o j e p o ś m i e r t n e l o s y n i e p o j ę t e m u B o g u , k t ó r y o d s ł o n i ł j e d y n i e r ą b e k t a j e m n i c y , r e s z t ę z a ś p o z o s t a w i ł l u d z k i e m u z d u m i e n i u p o ś m i e r c i . K t o w i e l e m y ś l i o t y c h s p r a w a c h , t e n w k o ń c u p o n a d d o k t r y n ę p r z e d k ł a d a e s c h a t o l o g i c z n e d o ś w i a d c z e n i e , w y r a ż a j ą c e s ię p e w n e g o r o d z a j u m i s t a -g o g i ą e s c h a t o l o g i c z n ą . M i s t a g o g i a t a j e s t n i c z y m i n n y m j a k p e ł n y m n a d z i e i z w r a c a n i e m d u c h a k u o s t a t e c z n e j t a j e m n i c y l u d z k i e g o ż y c i a , o s w a j a n i e m s ię z n i ą i w y c h o d z e n i e m jej n a p r z e c i w . J e s t t o z a r a z e m w y c h o d z e n i e n a p r z e c i w n a j w i ę k s z e j n i e s p o d z i a n c e ż y c i a , k u T e m u , k t ó r e g o n i e b e z p o w o d u n a z y w a s ię „ C a ł k o w i c i e I n n y m " . P r z e s t a n i e O n b y ć „ B o g i e m u k r y t y m " (Iz 4 5 , 15), „ k t ó r y u k r y w a s w e o b l i c z e " (Iz 8 , 17), a s t a n i e s ię „ B o g i e m z b l i s k a " ( J r 2 3 , 23). Deus absconditus - Deus manifestus.

T y l k o B o g u w i a d o m o b e z r e s z t y , d o c z e g o w e z w a ł c z ł o w i e k a i c o m u p r z y g o t o w a ł . Z a ż y c i a z i e m s k i e g o n i e m o ż e m y m i e ć j a s n y c h o d p o w i e d z i

167

n a w s z y s t k i e c i s n ą c e s ię p y t a n i a . „ T e r a z w i d z i m y j a k b y w z w i e r c i a d l e , n i e j a s n o " ( 1 K o r 1 3 , 1 2 ) . N i k t n i e j e s t w s t a n i e p r z e w i d z i e ć a n i p r z e c z u ć , c z y m j e s t B o s k a n i e s p o d z i a n k a p r z y s z ł e g o ż y c i a . P a w e ł p o p r z e s t a j e n a s t w i e r d z e n i u : „ g ł o s i m y , j a k z o s t a ł o n a p i s a n e , t o , c z e g o ani oko nie widziało, ani ucho nie słyszało, ani serce człowieka nie zdołało pojąć, jak wielkie rzeczy przygotował Bóg tym, którzy go miłują" (1 K o r 2. 9). T o , c o B ó g p r z y g o t o w a ł , j e s t J e g o n i e p o j ę t y m d a r e m .

B ó g j e s t P a n e m i B o g i e m t e g o , c o n i e m o ż l i w e . „ C a ł a B i b l i a , o d K s i ę g i R o d z a j u p o A p o k a l i p s ę , o b j a w i a T ę p e w n o ś ć . [...] » P a n t e g o , c o n i e m o z l i w e « - t o o b l i c z e B o g a , t o i m i ę B o g a , t o m i s t e r i u m B o g a t a k i e g o , j a k i m o b j a w i a s i ę s t o p n i o w o p o p r z e z d z i e j e l u d z i . W t a k i s p o s ó b , ż e t o , c o n i e m o ż l i w e , s t a j e s ię u p r z y w i l e j o w a n y m m i e j s c e m o b j a w i e n i a B o g a w h i s t o r i i " 6 . Wyj śc ie z E g i p t u , n a r o d z i n y I z a a k a , S a m u e l a i J a n a C h r z c i c i e l a , w c i e l e n i e S y n a B o ż e g o , c u d a J e z u s a , a z w ł a s z c z a w s k r z e s z e n i e z m a r ł y c h , z m a r t w y c h w s t a n i e C h r y s t u s a , z w y c i ę s t w o n a d g r z e c h e m i p i e k ł e m - o t o w i e l k i e z n a k i m o c y B o ż e j . T o , c o l u d z i o m w y d a j e s ię n i e m o ż l i w e , m o ż l i w e j e s t u B o g a . B i b l i a s k r z ę t n i e z a z n a c z a m i e j s c a l u d z k i e g o z d u m i e n i a . „ C z y j e s t coś , c o b y ł o b y n i e m o ż l i w e d l a P a n a ? ( R d z 18, 14). „ P a n i e B o ż e . [...] Ż a d n a r z e c z n i e j e s t n i e m o ż l i w a d l a C i e b i e " ( J r 32, 17). „ D l a B o g a b o w i e m n i e m a n i c n i e m o ż l i w e g o " ( Ł k 1, 37). „ C o n i e m o ż l i w e j e s t u l u d z i , m o ż l i w e j e s t u B o g a " ( Ł k 18, 27). T e r m i n y w y r a ż a j ą c e l u d z k i e z d u m i e n i e i z d z i w i e n i e p o j a w i a j ą s ię d l a t e g o t a k c z ę s t o w N o w y m T e s t a m e n c i e 7 . C z y n i e s ą o n e z a p o w i e d z i ą z d u m i e n i a j e s z c z e w i ę k s z e g o ?

R e l a c j a c z ł o w i e k a d o B o g a z a w i e r a w s o b i e n i e o d ł ą c z n y e l e m e n t z d u m i e n i a . N i e n a d a r m o w i e l k a t r a d y c j a c h r z e ś c i j a ń s k a , n a w i ą z u j ą c b e z p o ś r e d n i o d o w y p o w i e d z i P i s m a Św., m ó w i o „ p r z e d z i w n y c h d z i e ł a c h B o g a " (mirabilia Dei). T e o l o g i a z d u m i e n i a j e s t ż y w ą c z ą s t k ą c h r z e ś c i j a ń s k i e j w i z j i B o g a . P r a w d z i w e d o ś w i a d c z e n i e t a j e m n i c y B o g a z a w s z e n i e ś ć b ę d z i e z e s o b ą m o m e n t z a s k o c z e n i a i n i e s p o d z i a n k i . O d k r y w a j ą c t a j e m n i c ę B o g a , o d k r y w a s ię j e d n o c z e ś n i e t a j e m n i c ę c z ł o w i e k a . P r z e s t r z e ń t e g o , c o n i e s p o d z i e w a n e i n i e p o j ę t e , r o z s z e r z a s ię w n i e s k o ń c z o n o ś ć . Deus semper maior. Ż y j ą c y m na z i e m i n i e j e s t d a n e z n a ć w y m i a r y e s c h a t y c z n e g o z b a w i e n i a . Salus semper maior. J e ż e l i l u d z k a m i ł o ś ć k r y j e w s o b i e n i e z w y k ł ą t a j e m n i c ę d a r u , t o t y m b a r d z i e j z b a w i a j ą c a m i ł o ś ć B o g a b ę d z i e d l a k a ż d e g o n i e w y r a ż a l n y m z a s k o c z e n i e m . B ó g n a s z j e s t B o g i e m z d u m i e w a j ą c y m . C a ł a c h r z e ś c i j a ń s k a t e o l o g i a p a s c h a l n a j e s t t e o l o g i ą z d u m i e n i a c z ł o w i e k a w o b l i c z u t a j e m n i c y B o g a z b a w i a j ą c e g o . P r o w a d z i o n a z c a ł ą k o n s e k w e n c j ą d o e s c h a t o l o g i i z d u m i e n i a . T a o s t a t n i a n i e w i e l e m o ż e p o w i e d z i e ć o s p r a w a c h o s t a t n i c h . S p e ł n i s w o j e z a d a n i e p r z e z t o , ż e u w r a ż l i w i a ć b ę d z i e c z ł o w i e k a n a s p o t k a n i e z w i e l k ą n i e s p o d z i a n k ą , k t ó r ą j e s t B ó g . I m w i ę k s z e p o c z u c i e t a j e m n i c y n o s i w s o b i e c z ł o w i e k z a ż y c i a , t y m i n t e n s y w n i e j s z e b ę d z i e j e g o z a s k o c z e n i e . T y l k o u m i e r a j ą c y m d a n e j e s t d o k o n a ć te j o s t a t e c z n e j

168

w e r y f i k a c j i w i a r y i n a d z i e i p a s c h a l n e j . N a d z i e j a i d z i e w p a r z e z docta ignorantia futuri, u c z o n ą n i e w i e d z ą o p r z y s z ł o ś c i .

W i e l k a i n a t c h n i o n a s z t u k a r e l i g i j n a j e s t c z ę s t o o d w a ż n i e j s z a o d s y s t e m a t y c z n e j r e f l e k s j i t e o l o g i c z n e j . N i e r z a d k o w y p r z e d z a j ą ś m i a ł o ś c i ą i g ł ę b i ą s w o i c h i n t u i c j i . W c e r k w i ś w . J e r z e g o w p o b l i ż u N o w o g r o d u z a c h o w a ł s ię z d u m i e w a j ą c y f r e s k z X I I w . 8 P r z e d s t a w i a o n ś w . J e r z e g o j a k o p o g r o m c ę s m o k a . K o m p o z y c j a c a ł o ś c i z d u m i e w a n i e s p o t y k a n ą ś m i a ł o ś c i ą wiz j i . Ś w i ę t y j e ź d z i e c n a k o n i u j e s t c a ł k o w i c i e b e z b r o n n y . S m o k n i e z o s t a ł z a b i t y . N a f r e s k u w i d n i e j e p o s t a ć k o b i e t y w k r ó l e w s k i c h s z a t a c h . T o s y m b o l B o g a r o d z i c y i K o ś c i o ł a . K o b i e t a t r z y m a s m o k a n a w s t ą ż c e j a k o s w o j o n e z w i e r z ę , i d ą c e p o s ł u s z n i e z a s w o j ą p a n i ą . W s u m i e j e s t t o s y m b o l i c z n a w i z j a o n i e z w y k ł e j g ł ę b i : w i z j a z ł e g o d u c h a , k t ó r y n i e z o s t a ł u n i c e s t w i o n y , l e c z n a w r ó c o n y . T o t y l k o z ł o ś ć z o s t a ł a z n i s z c z o n a , a w i n o w a j c a j e s t o c a l o n y d z i ę k i w s t a w i e n n i c t w u i d u c h o w e m u z m a g a n i u m o d l ą c e g o s i ę K o ś c i o ł a . „ W s t ą ż k a " m o d l i t w y j e s t s i l n i e j s z a n i ż z b r o j a . J e s t t o n a d e w s z y s t k o m o d l i t w a i o f i a r a ś w i ę t y c h , k t ó r z y n i e m y ś l e l i j e d y n i e o s o b i e , l e c z o z b a w i e n i u w s z y s t k i c h .

T e o l o g i a n i e p o w i n n a r o b i ć w r a ż e n i a , ż e c h c e d y k t o w a ć B o g u , c o m a u c z y n i ć z p o ś m i e r t n y m i l o s a m i c z ł o w i e k a i ś w i a t a . T a j e m n i c a s k ł a n i a d o p o k o r y . O d n o s i s i ę t o w s z c z e g ó l n e j m i e r z e d o w y d a r z e ń o s t a t n i c h . B ó g w i e , co c z y n i . W i a r a i n a d z i e j a m u s z ą p r z e j ś ć p r z e z p r ó b ę ( z o b . J 6 , 5-6). Z a s k o c z e n i e i z d u m i e n i e b ę d z i e t y m w i ę k s z e . Ś m i e r ć t r z e b a p r z y j ą ć n i e t y l k o j a k p a s c h a l n y s a k r a m e n t , a l e t a k ż e j a k o w i e l k ą B o s k ą n i e s p o d z i a n k ę : d a ć s ię z a s k o c z y ć i z d u m i e ć p o n a d w s z e l k i e p r z e w i d y w a n i a .

B ó g j e s t n i e t y l k o B o g i e m d z i a ł a j ą c y m w l u d z k i c h d z i e j a c h , z d u m i e w a -j ą c y m t y c h , c o M u z a w i e r z y l i . O i leż w i ę k s z e z d u m i e n i e p o z o s t a w i o n e j e s t n a p r z y s z ł o ś ć , g d y c z ł o w i e k o w i d a n e b ę d z i e s t a n ą ć w o b l i c z u o s t a t e c z n e g o k s z t a ł t u w s z e c h ś w i a t a . „ O j c i e c b o w i e m m i ł u j e S y n a i u k a z u j e m u t o w s z y s t k o , c o O n s a m c z y n i , i j e s z c z e w i ę k s z e d z i e ł a u k a ż e M u , a b y ś c i e s ię d z i w i l i " ( J 5 , 20). P o w o d e m z d z i w i e n i a s ą w ł a ś n i e o w e „ w i ę k s z e d z i e ł a " , d z i e ł a o s t a t e c z n e , o k t ó r y c h m ó w i k o l e j n y w i e r s z P i s m a : „ A l b o w i e m j a k Ojc iec w s k r z e s z a u m a r ł y c h i o ż y w i a , t a k r ó w n i e ż i S y n o ż y w i a t y c h , k t ó r y c h c h c e " ( J 5 ,21 ) . Z d u m i e n i e i o s t a t e c z n e s p r a w y l u d z k i e g o i s t n i e n i a są z a t e m n i e o d ł ą c z n e . Z d u m i e w a j ą c y - o t o e s c h a t o l o g i c z n e i m i ę B o g a n a z a w s z e .

1 J.A.T. Robinson, In the End God, L o n d o n 1968, s. 133. 2 Grzegorz z Nyssy, De opif. hom., Prol . PG 44, 128. 3 F. Dostojewski, Bracia Karamazow, cz. III i IV. Tłum. A. Wat, Warszawa

1959, s. 35. Wstrząsa jącym ś w i a d e c t w e m nadzie i na zbawienie wszystk ich są modl i twy p r z e ś l a d o w a n y c h chrześci jan rosyjskich, proszących Boga o n a w r ó cenie i ocalenie oprawców. Zob. M. Evdokimov, La prière des chrétiens de russie, C h a m b r a y 1988, s. 121, 126, 128, 133; O. Clément, La révolte de l'Esprit, Par i s 1979, s. 121, 437.

1 6 r

4 J. Pieper, Über die Hoffnung, Leipzig 1935, s. 49. 5 Na t e m a t oficjalnego n a u c z a n i a Kościoła w tej sprawie oraz współczes

nych p r ó b re interpre tac j i demonologi i zob. A.C. Tass inario, II diavolo secondo l'insegnamento récente delia Chiesa, Roma 1984. A u t o r k a o m a w i a s tanowisko V a t i c a n u m II (s. 25-170) oraz d o k u m e n t y posoborowe (s. 171- 251) na tle współczesnej refleksji teologicznej. S twierdza, iż n ie ma orzeczeń magi s te r ium Kościoła, k tóre z a b r a n i a ł y b y teologom za jmowanie o d m i e n n y c h s tanowisk (s. 256) na t e m a t zagadnienia, k t ó r e nie s tanowi w p r a w d z i e samego r d z e n i a Ewangel i i (zbawienie d o k o n a n e przez Chrystusa), ale jest z n i m związane (s. 259-260; 263). Obecność zła w świecie ma jakiś ta jemniczy związek z osobowymi m o c a m i szatańsk imi . Przezwyciężając zło, chrześci janin wierzy w zwycięstwo Chrys tusa i daje mu świadectwo (s. 263).

6 L. Lochet, Jésus descendu aux enfers, Par i s 1979, s. 47-48. 7 Zob. K. Romaniuk, Konkordancja do Pisma świętego Nowego Testamentu,

t. 2., Warszawa 1985, s. 435. 8 Zob. P. Evdokimov, La femme et le salut du monde, P a r i s 1978, s. 260.

BIBLIOGRAFIA (Wybór)

A d a m K., Zum Problem der Apokatâstasis, ThQ 131:1951, s. 129-138. B a l t h a s a r H.U.von, Pneuma und Institution. Skizzen zur Theologie Bd.IV,

Eins iedeln 1974. - Eschatologia, „ N o v u m " 1979, nr 11, s. 13-46. - Theodramatik. Bd.IV: Das Endspiel, Eins iedeln 1983. - Was dürfen wir hoffen? E insedeln 1986.

Benz E., Der Mensch und die Sympathie aller Dinge am Ende der Zeiten (nach J. Boehme und seiner Schule), E r a n o s 24:1955, s. 133-197.

- Ein moderner Apologet der Apokatâstasis. Z R G G 10:1958, s. 167-172. Bieler B., Der Grund der Gelassenheit. Die Frage nach der Allversöhnung als

Weg zu Gott, G u L 60:1987 H . l , s. 23-39. Bierdiajew N., O naznacenii celoveka. Opyt paradoksal'noj etiki, Par iż 1931. Bouchet J.R, La vision de l'économie du salut selon St. Grégoire de Nysse,

R S P h T h 52:1968, s. 613-644. Breuning W.,Zur Lehre von der Apokatâstasis, Com 10:1981 H. 1, s. 19-31. Bsteh A., Zur Frage nach der Universalität der Erlösung unter besonderer

Berücksichtigung ihres Verhältnisses bei den Vätern des zweiten Jahrhunderts, Wien 1966.

B u ł g a k o w S., luda Iskariot, apostol-predatel', P u t ' 7:1931, nr 26, s. 3-60; nr 27, s. 3-42. - Dva izbrannika. Ioann i luda, „Vozlublennyj" i „syn pogibeli", „Vestnik Russkogo Chr i s t ianskogo Dvizeni ja" 44:1977, nr 123, s . 11-31; przekł . pol. Dwaj wybrańcy. Jan i Judasz - „umiłowany uczeń" i „syn zatracenia" W P A K P 12:1982, nr 2,s. 23-43. - Nevesta Agnca. O bogocelovecestve, cast ' 3., Par iż 1945; offset ed, W e s t m e a d 1971; przekł . franc. L'Epouse de l'Agneau. La création, l'homme, l'Eglise et la fin, L a u s a n n e 1984.

B u n n e n A.Van, La seconde mort, Cont 29:1977, nr 98, s. 118-125. Cassara E., Universalism in America: A Documentary History, Boston 1971. Canévet M., Nature du mal et l'économie du salut chez Grégoire de Nysse, RSR

56:1968, s. 87-95. Clément O., Transfigurer le temps, N e u c h â t e l 1959.

- Notes sur le mal. Cont 12:1960, nr 31, s. 178-205. - Questions sur l'homme, P a r i s 1972. - Le mal peut-il gagner sur Dieu? „Service de Presse O r t h o d o x e " (SOP)

1980, nr 46, s. 17-21. Daley B.E., Apocatastasis and „Honorable Silence" in the Eschatology of

Maximus the Confessor w: Maximus Confessor. Actes du symposion 1980, éd. p a r H. Heinzer et Ch. Schönborn, Fr ibourg/S. 1982, s. 309-339.

Danié lou J., L'apocatastase chez saint Grégoire de Nysse., RSR 30: 1940, s. 328-347; przedr . w: tenże, L'être et le temps chez Grégoire de Nysse. Le iden 1970, s. 205-226

Deak E., Apokatâstasis. The Problem of Universal Salvation in Twentieth--Century Theology, Toronto 1977 (mps, r o z p r a w a doktorska) .

1

171

D e l u m e a u J.,Strach w kulturze Zachodu XIV-XVIII w. Przeł. A. Szymanowski , W a r s z a w a 1986. - Le péché et la peur. La culpabilisation en Occident, XIIF-XVIIesiècles, Par i s 1984.

Evdokimov P., Prawosławie. Przer. J. Klinger, Warszawa 1964. - L'amour Fou de Dieu, P a r i s 1973.

Fessard G., Enfer éternel ou salut universel? AF 1967, nr 2-3, s. 223-264. F ü n n i n g A., Das Feste prophetische Wort, Meir ingen 1947.

G r o t h F., Die „Wiederbringung aller Dinge" im württenbergischen Pietisumus. Theologiegeschichtliche Studien zum eschatologischen Heilsuniversalismus württenbergischer Pietisten des 18. Jahrhunderts, Gött ingen 1984.

Heinz H., Der Gott des Je-mehr, Bern 1975. H e r m e s G., Hoffnung auf das Heil aller? Bei H.U. von Balthasar Nichts Neues,

„Der F e l s " 15:1984, s. 316-320. Hryniewicz W., Apokatastaza. II. W teologii, EK I 755-758.

- Eschatologia prawosławna, G r a n a t CB II 647-656. - Nadzieja powszechnego zbawienia. Rozważania nad tradycją wschodnią „Więź" 21:1978, nr 1, s. 25-44. - O nadziei powszechnego zbawienia raz jeszcze, „Więź" 21:1978, nr 11, s. 91-98. - Spero ut intelligam, „Więź" 21:1978, nr 11, s. 99-104. - U mistero delia speranza. Dimensioni eschatologiche delia speranza cristiana alla luce delia tradizione orientale „II Nuvo A r e o p a g o " 4:1985, nr 3, s. 145-165; nr 4, s. 114-134. - Tajemnica Kaina i Judasza. Rozważania teologiczne, „Więź" 28:1985, nr 10-12, s. 121-134. - Krzyż w misterium paschalnym Chrystusa. Ku stanrologii paschalno--eschatologicznej, AK 79:1987, t. 109, nr 470, s. 22-37. - Bóg naszej nadziei. Szkice dogmatyczno-ekumeniczne, Opole 1989.

J e n n i E., Das Wortöläm im Alten Testament, ZAW 64:1952, s. 197-248; 65:1953, s. 1-34.

J o a n n o u P.P., Demonologie populaire - demonologie critique au XF siècle. Wiesbaden 1971.

Jones H.G., Universalism and Morals. S JT 3:1950, s. 27-32. Klinger J., O istocie prawosławia. Wybór pism, Warszawa 1983. Kl inger M., Tajemnica Kaina. Próba umiejscowienia Kaina w tradycji mesjań

skiej w związku z nowotestamentalną rewolucją etyczną. W a r s z a w a 1981. Köber le A., Allversöhnung oder ewige Verdammnis? W: Leben nach dem

Sterben., hrsg. von A. Rosenberg. L u n c h e n 1974, s. 122-136. Kołakowski L., Czy diabeł może być zbawiony? „ Z n a k " 33:1981, nr 327,

s. 1174-1184 Kreck W., Die Zukunft des Gekommenen. Grundprobleme der Eschatologie,

M ü n c h e n 1966.2

K r e t z e n b a c h e r L., Versöhnung im Jenseits, M ü n c h e n 1972. Leckie J.H., The World to Come and Final Destiny, 2nd ed., E d i n b u r g h 1922. Leys R., L'image de Dieu chez St. Grégoire de Nysse, P a r i s 1951. Lochet L., Jésus descendu aux enfers, P a r i s 1979.

172

Ł a p i ń s k i A., Nauka o apokatastazie przed potępieniem jej na soborach powszechnych, W P A K P 7:1977, nr 3-4, s. 3-24.

M a a s W., Gott und die Hölle. Studien zum Descensus Christi, Eins iedeln 1979. Marte le t G., L' Au-delà retrouvé. Christologie des fins dernières, Pa r i s 1974;

t ł u m . pol. Odnaleźć zyâiè pozagrobowe. Chrystologia rzeczy ostatecznych, K r a k ó w 1987.

Méhat A., „Apocatastase". Origène, Clément d'Alexandrie, Act. 3,21. VigCh 10:1956, s. 196-214.

Michaelis W., Versöhnung des Alls. Die Frohe Botschaft von der Gnade Gottes, Gümlingen (Bern) 1950.

Michaud E., S. Grégoire de Nysse et l'apocatastase, RIT 10:1902, s. 37-52. - Saint Maxime le Confesseur et l'apocatastase, RIT 10:1902, s. 257-272.

Müller G., Origenes und die Apokatâstasis, T h Z 14:1958, s. 174-190. - Die Idee der Apokatâstasis ton panton in der europäischen Theologie von Schleiermacher bis Barth, Z R G G 16:1964, s. 1-22. - Apokatâstasis panton. A Bibl iography, Basel 1969. - Hoffnung für die ganze Welt w: Gottesreich und Menschenreich. Ernst Stähelin zum 80. Geburtstag, Basel 1969, s. 553-567. - Ungeheuerliche Ontologie. Erwägungen zur christlichen Lehre über Hölle und Allversöhnung, EvTh 34:1974, s. 256-275.

Mussner F., Die Idee der Apokatâstasis in der Apostelgeschichte w: Lex tua veritas. Festschrift für H. Junker, Tr ier 1961, s. 293-306

Niesmiełow W., Dogmatićeskaja sistema sw. Grigorija Nisskogo, K a z a ń 1887. - Nauka o celoveke, t .2. Metafizika żizni i christianskoe otkrovenie, K a z a ń 1906, offset ed. W e s t m e a d 1971.

Nowosielski J., Czas historyczny i przeczucie metahistorii w refleksji eklezjologicznej prawosławia w: Recepcja - nowe zadanie ekumenizmu. P o d red. W. Hryniewicza i L. Górki . L u b l i n 1985, s. 103-111.

Oksjuk M., Eschatologia sw. Grigorija Nisskago, Kiev 1914 P a p i n i G., Il Diavolo. Appunti per una futura diabologia, F i renze 1953. P a p r o c k i H., Próba teologicznej interpretacji faktu śmierci w perspektywie życia

wiecznego, „ N o v u m " 1979, nr 11, s. 109-120. Perdr ize t P., Negotium perambulans in tenebris. Etude de demonologie gréco-

-orientale, S t r a s b u r g 1922. Petry P., Allversöhnung, Tod und Letzte Dinge, Tübingen 1952. Phi l ippou A.J., The Doctrine of Evil in St. Gregory of Nyssa, S t P a t r 9:1966,

s. 251-256 (=TU94) . P ieper J., Über die Hoffnung, Leipzig 1935.

- Hoffnung und Geschichte, M ü n c h e n 1967. P ier re M.M., De l'enfer, Cont 37:1985, nr 132, s. 255-259. Robinson E.A., American Universalism. Its Origins, Organization and Héritage,

N e w York 1970. Robinson J.A.T., Universalism: Is it Heretical? SJT 2:1949, s. 139-155.

- Universalism - A Reply, S J T 2:1949, s. 378-380. - In the End God, L o n d o n 1958, ed. F o n t a n a Books, L o n d o n 1968.

Schauf H., Selbstverzehrung des Bösen? Einige Fragen an H. Urs von Balthasar und seinen Kommentar zur Apokalypse des hl. Johannes, „Theologisches" 178:1985, s.6394-6396.

173

Scheffczyk L., Apokatâstasis: Faszination und Aporie, Com 14:1985, H.l, s. 35-46; wyd. pol. Apokatastaza: fascynacja i aporia, Com 7:1987, nr 2, s. 87-98.

Schmitz R., Wiederbringung und Allversöhnung in bibilischer Beleuchtung, Witten 1947.

S c h r ä d e r C, Die Lehre von der Apokatâstasis oder der endlichen Beseligung aller. Ein dogmatischer Versuch zu ihrer Verteidigung, Ber l in 1901.

S c h u m a c h e r H., Das biblische Zeugnis von der Versöhnung des Alls. Eine Untersuchung der wesentlichen Schriftworte und Einwände mit eingehenden Literaturvergleichen, S t u t t g a r t 1959.

Seeberg R., Die Vollendung der Gottesherrschaft in dem ewigen Reich des Vaters w: tenże, Christliche Dogmatik, Bd. 2, Leipzg 1925, s. 570-677.

Ser ikov G., Utenie ob apokatastazise (o vseobscem vostanovlenii) u „otca Otcov", sviatitela Grigorija Nisskogo i u prof. Sergija Bulgakova, „Vestnik Russk. Christ . Dvizeni ja" 38:1971, nr 101-102, s. 25-36.

Shaw J .M., Life after Death. The Christian View of the Future Life, Toronto 1945. Siniscalco P., Apokatâstasis e apokathistemi nella tradizione délia grande

Chiesafino al Irene, S t P a t r 3:1961, s. 380-396 (= TU 78) S taehe l in E., Die Wiederbringung aller Dinge, Basel 1960. S t r ö t e r E.F., Das Evangelium Gottes von der Allversöhnung in Christus,

Chemni tz 1915. T h e o d o r o u A., He péri apokatastdseos ton pätnlon idea (Historikè episkopesis),

(Historikè episkopesis), A thena i 1959. Tsi rpanl is C.N., The Concept of Universal Salvation in Saint Gregory of Nyssa,

„Kleronomia" 12:1980, s. 19-25. Verweyen H., Das Leben aller als äusserster Horizont der Christologie,

Essen 1977. Vorgr immler H., Hoffnung auf Vollendung. Aufriss der Eschatologie, F re iburg

i.Br. 1980. Walker D.P., The Décline of Hell. Seventeenth-Century Discussion of Eternal

Torment, Chicago 1964. Was ist es um die Hölle? Dokumente aus dem norwegischen Kirchenstreit,

hrsg. von F. Schauer, S tu t t ga r t 1956. Woschni tz K.M., Elpis-Hoffnung. Geschichte Philosophie, Exegese. Theologie

eines Schlüsselbegriffs, Wien 1979. Zande r L., Tajna dobra (Problema dobra v tvoräestve Dostoevskogo),

Frankfur t /M. 1960. - Zbawienie szatana. Systematyczny wyklad poglądów Sergiusza Bułgakowa, „ L i t e r a t u r a na świecie" 1979, nr 10, s. 240-251.

* * *

W wykazie bibliografi i oraz w przypi sach niniejszej p r a c y zas tosowano skróty zamieszczone w: Encyklopedia Katolicka (EK), t. 1, Lubl in 1973, s. 1* - 46*.

174

C O N T E N T S

P r é f a c e 5

I . P a s c h a l P e r s p e c t i v e o f I n t e r p r e t i n g E s c h a t o l o g i c a l V i e w s 9

N o t e s 16

II . I n s u f f i c i e n c i e s o f an E s c h a t o l o g y of F e a r 18 1 . M o d e r n H é r i t a g e o f t h e E s c h a t o l o g y o f F e a r i n t h e

W e s t 18 2 . G o d o f J u s t i c e a n d R é t r i b u t i o n 21 3 . E s c h a t o l o g i c a l U n r e s t s i n t h e E a s t e r n C h r i s t i a n i t y 2 3 4 . S h o r t - S i g h t e d n e s s o f t h e P e d a g o g y o f F e a r 27 5 . I n t e r g r a t i n g T h i n k i n g 30 6 . T e r m i n o l o g i c a l D i f f i c u l t i e s 33 N o t e s 3 5

III . T h e H o p e . T h a t H a s N o t V a n i s h e d D ü r i n g C e n t u r i e s 3 8 1 . T h e P r o b l e m o f A p o k a t â s t a s i s i n t h e E a r l y C h u r c h 3 8 2 . A p o k a t â s t a s i s i n t h e O r t h o d o x S p i r i t u a l i t y a n d

T h e o l o g y 4 3 3 . T h e „ E t e r n a l G o s p e l " o f U n i v e r s a l S a l v a t i o n in t h e

R e f o r m e d C h r i s t i a n i t y 4 9 4 . R o m a n - C a t h o l i c C o n s c i o u s n e s s i n t h e P r o c e s s o f

M a t u r i n g 5 5 N o t e s 59

IV. T o w a r d s A n E s c h a t o l o g y o f H o p e 7 0 1 . H o p e o f U n i v e r s a l S a l v a t i o n in B i b l i c a l W i t n e s s e s 71

a . J e s u s ' P e d a g o g y 72 b . U n i v e r s a l i s m o f S a l v a t i o n a n d U n i v e r s a l i s m

of C r é a t i o n 74

c . T h e M e a n i n g o f D o u b l e O r i e n t a t i o n o f E s c h a t o l o g i c a l

S t a t e m e n t s 7 8 d . W i t n e s s o f t h e A p o c a l y p s e 82 e . S a v i n g P o w e r o f G o d ' s G r a c e a n d F a i t h f u l n e s s 8 4

2 . V i c t o r i o u s P o w e r o f C h r i s t ' s C r o s s a n d R é s u r r e c t i o n 8 8 a . T h e C r u c i f i ed G o d a n d t h e M y s t e r y o f H u m a n

F r e e d o m 8 9

175

b . W h e r e I s t h e H o p e B o m ? 9 2 3 . E v a n g e l i c a l M e a n i n g o f t h e T r u t h A b o u t H e l l 9 5

a . T h e T r u t h A b o u t H e l l - A n I r r e m o v a b l e D i m e n s i o n o f t h e M y s t e r y o f B e e i n g H u m a n 9 5

b . P o s s i b l i t y o f C h a n g i n g D é c i s i o n A f t e r D e a t h 9 9 c . E t e r n a l P u n i s h m e n t ? 102

4 . S a l v a t i o n a n d D a m n a t i o n : I n t e r i o r i s a t i o n o f S e p a r a t i o n . 105 a . R é t r i b u t i o n o r F o r g i v e n e s s ? 105 b . S e p a r a t i o n o r I n t e r i o r i s a t i o n ? 107 c. Mihi quoque spem dedisti 109

N o t e s 112

V . H o p e a n d E x p é r i e n c e o f t h e S a i n t s 117 1 . B e t w e e n F e a r a n d H o p e 117 2 . F o r g o t t e n Gi f t o f S y m p a t h y 120 3 . E x p é r i e n c e o f t h e S a i n t s 124

a . S y m p a t h y a n d I n t e r c e s s i o n 124 b . S o l i d a r i t y o f t h e S a i n t s W i t h t h e S i n n e r s 127

4 . T h e H o p e o f U n i v e r s a l S a l v a t i o n : A D a n g e r for F a i t h a n d M o r a l s ? 131

5 . T h e B l e s s e d H o p e ! 134 N o t e s 138

VI. H o p e o f O u r P a s s o v e r 142 1 . T h e P a s s o v e r o f D e a t h 142 2 . T h e P u r i f y i n g E n c o u n t e r 148 3 . T h e J u d g e o f Ai l : „of t h e L i v i n g a n d t h e D e a d " 150 4 . R é s u r r e c t i o n a s F u l f i l m e n t o f H u m a n L i f e 153 5 . T h e P a s s o v e r o f E t e r n i t y 156 N o t e s 159

VII . E s c h a t o l o g i c a l M y s t a g o g y o f A s t o n i s h m e n t 162

N o t e s 170

B i b l i o g r a p h y 171

S P I S T R E Ś C I

P r z e d m o w a 5

I . P a s c h a l n a p e r s p e k t y w a i n t e r p r e t a c j i w y p o w i e d z i e s c h a t o l o g i c z n y c h 9

P r z y p i s y 16

II . N i e d o s t a t k i e s c h a t o l o g i i s t r a c h u 1 8 1 . N o w o ż y t n e d z i e d z i c t w o e s c h a t o l o g i i l ę k u n a

Z a c h o d z i e 1 8 2 . B ó g s p r a w i e d l i w o ś c i i o d p ł a t y 21 3 . L ę k i e s c h a t o l o g i c z n e w c h r z e ś c i j a ń s t w i e

w s c h o d n i m 2 3 4 . K r ó t k o w z r o c z n o ś ć p e d a g o g i i s t r a c h u 2 7 5 . M y ś l e n i e i n t e g r u j ą c e 30 6 . T r u d n o ś c i t e r m i n o l o g i c z n e 3 3 P r z y p i s y .' 35

I I I . N a d z i e j a , k t ó r a n i e w y g a s ł a w c i ą g u w i e k ó w 3 8 1 . P r o b l e m a p o k a t a s t a z y w e w c z e s n y m c h r z e ś c i j a ń s t w i e . . 3 8 2 . I d e a a p o k a t a s t a z y w d u c h o w o ś c i i i d e o l o g i i p r a w o s ł a w i a 43 3 . „ O d w i e c z n a E w a n g e l i a " o z b a w i e n i u p o w s z e c h n y m

w c h r z e ś c i j a ń s t w i e p o r e f o r m a c y j n y m 49 4 . D o j r z e w a n i e ś w i a d o m o ś c i k a t o l i c k i e j 5 5 P r z y p i s y 5 9

IV. K u e s c h a t o l o g i i n a d z i e i 7 0 1. N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a w ś w i a d e c t w a c h

b i b l i j n y c h 7 1 a . P e d a g o g i a J e z u s a 7 2 b . U n i w e r s a l i z m z b a w i e n i a a u n i w e r s a l i z m

s t w o r z e n i a 7 4 c . S e n s p o d w ó j n e j o r i e n t a c j i w y p o w i e d z i

e s c h a t o l o g i c z n y c h 7 8 d . Ś w i a d e c t w o A p o k a l i p s y 8 2 e . Z b a w c z a m o c ł a s k i i w i e r n o ś c i B o g a 8 4

2 . Z wy c i ę s k a m o c ta j e m n i c y k r z y ż a i z m a r t w y c h w s t a n i a C h r y s t u s a • 88

a . U k r z y ż o w a n y B ó g a t a j e m n i c a l u d z k i e j w o l n o ś c i 8 9

177

b . G d z i e r o d z i s ię n a d z i e j a ? 9 2 3 . E w a n g e l i c z n y s e n s p r a w d y o p i e k l e 95

a . P r a w d a o p i e k l e - n i e z b y w a l n y w y m i a r t a j e m n i c y c z ł o w i e k a 9 5

b . M o ż l i w o ś ć p o ś m i e r t n e j z m i a n y d e c y z j i 9 9 c . K a r a w i e c z n a ? 102

4 . Z b a w i e n i e i p o t ę p i e n i e - i n t e r i o r y z a c j a p o d z i a ł u 105 a . O d p ł a t a c z y p r z e b a c z e n i e ? 105 b . O d d z i e l e n i e c z y i n t e r i o r y z a c j a ? 107 c. Mihi quoque spem dedisti 109

P r z y p i s y 112

V. N a d z i e j a i d o ś w i a d c z e n i e ś w i ę t y c h 117 1. M i ę d z y l ę k i e m a n a d z i e j ą 117 2 . Z a p o m n i a n y d a r w s p ó ł c z u c i a 120 3 . D o ś w i a d c z e n i e ś w i ę t y c h 124

a. W s p ó ł c z u c i e i w s t a w i e n n i c t w o 124 b . S o l i d a r n o ś ć ś w i ę t y c h z g r z e s z n i k a m i 127

4. N a d z i e j a p o w s z e c h n e g o z b a w i e n i a - n i e b e z p i e c z e ń s t w e m d l a w i a r y i m o r a l n o ś c i ? 131

5 . B ł o g o s ł a w i o n a n a d z i e j a ! 134 P r z y p i s y 138

VI. N a d z i e j a n a s z e j P a s c h y 142 1 . P a s c h a ś m i e r c i 142 2 . S p o t k a n i e o c z y s z c z a j ą c e 148 3 . S ę d z i a w s z y s t k i c h l u d z i : „ ż y w y c h i u m a r ł y c h " 150 4 . Z m a r t w y c h w s t a n i e j a k o s p e ł n i e n i e ż y c i a l u d z k i e g o 153 5 . P a s c h a w i e c z n o ś c i 156 P r z y p i s y 159

VII . E s c h a t o l o g i c z n a m i s t a g o g i a z d u m i e n i a 162 P r z y p i s y 170

B i b l i o g r a f i a ( w y b ó r ) 171

W książce tej chodzi o nadzieję -wielką, pokorną, sięgającą wytrwale za zasłonę ludzkiego losu, aż do spraw ostatecznych. Jeśli nadzieja ta jest prawdziwa, iść będzie w parze z wielką pokorą. Nie może mieć w sobie nic z zadufania. W obliczu spraw ostatecznych wszyscy stajemy z drżeniem i bojaźnią. Nadzieja jest jednak większa niż lęk. To ona będzie przedmiotem naszych rozważań. To ona jest w życiu chrześcijanina siłą twórczą, mobilizującą do duchowego zmagania i modlitwy, aby wszyscy byli zbawieni. Nadzieja dla wszystkich.

I S B N 83-85009-58-2