Ks. Krzysztof Bielawny Nekropolie w granicach parafii...

1

Ks. Krzysztof Bielawny

Gietrzwałd

Nekropolie w granicach parafii ewangelickich Nawiady, Piecki i Stara Ukta

przed 1945 r.

Cmentarz to pojęcie, które wywodzi się z języka greckiego coemeterium, a oznacza

miejsce snu, spoczynku, miejsce grzebania zmarłych. Rzymskie prawo dwunastu tablic około

451 r. przed Chrystusem nakazywało zakładanie cmentarzy poza obrębem miasta, tereny te

uznawane były za miejsca święte i nietykalne. Chrześcijanie przyjmowali zwyczaje

środowisk, w których żyli, a więc także zwyczaj grzebania zmarłych. Jeszcze w II wieku

chowali swych zmarłych na cmentarzach obok pogan, we wspólnych grobowcach rodzinnych.

Cmentarze chrześcijańskie powstawały obok działek pogańskich, których właściciele

przekazywali je wyzwoleńcom, należącym w znacznej mierze do gmin chrześcijańskich. I tak

uzyskiwano prawo własności w obrębie cmentarza już w początkach III w. Cmentarze

obsługiwali kapłani, których obecność i modlitwa wystarczały, by grób uważano za

konsekrowany1.

O wyglądzie cmentarzy decydowały przede wszystkim kształty grobów oraz

budowane nad nimi mauzolea i bazyliki, zwane cmentarnymi. Zakaz zakładania cmentarzy w

miastach często przypominali cesarze bizantyjscy, na Wschodzie zniósł go dopiero cesarz

Leon VI Filozof (zm. 912 r.), a na Zachodzie synod w Bardzie w 536 r., który pozwalał

chować zmarłych obok murów kościelnych, na zewnątrz i wewnątrz miasta. W ten sposób

zaczęły powstawać cmentarze przykościelne. Od IX w. przyjął się zwyczaj grzebania

zmarłych w podziemiach kościołów, najpierw cesarzy i biskupów, a z czasem także innych

bardziej zasłużonych osób, miejsca te nazywamy katakumbami lub kryptami (z łaciny

catacumbae, `podziemne cmentarze`, podziemia kościołów, które wcześniej w czasach

prześladowań służyły pierwszym chrześcijanom jako miejsca potajemnych zebrań i modłów;

łac. crapta `sklepienie`z gr. kryptos j.w.). Na zewnątrz natomiast chowano wszystkich innych

wiernych, tak że w miarę upływu czasu groby okalały cały kościół, dlatego dziedziniec

kościoła często nazywano cmentarzem.

Pierwsze cmentarze na Mazurach w dobie kolonizacji zakładano przy kościołach.

Bardziej zacnych mieszkańców i zasłużonych chowano w kościele, a w późniejszych wiekach

(XVII w.) także wokół kościoła. Ale zarówno w kościele parafialnym, jak i na cmentarzu

przykościelnym grzebano w zasadzie tylko ludność niemieckojęzyczną, ludność

polskojęzyczna znajdowała miejsce pochówku na cmentarzu polnym poza kościołem2. W

zasadzie cmentarze były tylko w tych wsiach, gdzie znajdowały się świątynie. Wszyscy

mieszkańcy mieli obowiązek grzebać tam swoich zmarłych, ale parafie mazurskie miały inną

specyfikę niż pozostałe rejony Prus. Przede wszystkim były rozległe, a wiele miejscowości od

kościoła parafialnego dzieliło kilkanaście kilometrów, czasem nawet 40, a bywało że i

więcej. W tej sytuacji trudno się dziwić, że Mazurzy stosowali inną formę grzebania swoich

bliskich. Należy tu zaznaczyć, że wraz z lokacją miejscowości nowi osadnicy także grzebali

swych zmarłych obok nowej miejscowości. Nie było to miejsce przypadkowe. Jeśli lokacja

wioski miała miejsce w osadzie pruskiej, już istniejącej, to nowi osadnicy swój cmentarz

zakładali obok już istniejącego pruskiego, by asymilować się z tubylcami. Zapewne

pozwalało to zasadźcy, jak i nowym osadnikom stawać się coraz bardziej wiarygodnymi w

1 Tertualian, De anima 29, PL 742, 782. 2 Por. A. Kossert, Mazury. Zapomniane południe Prus Wschodnich, Warszawa 2004 s. 89 – 90.

2

ich oczach. Tak bywało tylko w tych wioskach, które lokowano opodal ludności tubylczej.

Inaczej bywało tam, gdzie nie było osad pruskich. Lokalizacja cmentarza była dowolna, ale

najczęściej czyniono to na skraju miejscowości nie opodal wioski.

Daniel Arnold w historii o Prusach wspomina w 1769 r., że zmarłych chowano

według dawnej tradycji. Wierni chowali swoich zmarłych na cmentarzach w swoich

wioskach. Każda miejscowość miała własny cmentarz, a przy większych majątkach były

nawet małe rodzinne cmentarze. Najczęściej cmentarze rodowe lokalizowano na małych

wzgórzach niedaleko domu. Cmentarze wiejskie sytuowano kilkaset metrów od wsi. Krewni

zmarłych w ten sposób oszczędzali sobie drogi i opłat pobieranych na cmentarzach

przykościelnych. Władzom cmentarze te się nie podobały, albowiem pozbawiały

proboszczów wpływów z opłat na cmentarzu kościelnym. Toteż w 1749 r. wydano

rozporządzenie, że wszystkie osoby grzebane na cmentarzach wiejskich na terenie parafii

mają być zgłaszane proboszczowi i rejestrowane w księdze kościelnej. Pozostawiono

Mazurom ich cmentarze, jednak w 1752 r. ukazało się nowe rozporządzenie, które

zakazywało zakładanie nowych cmentarzy3. W 1786 r. władze zwierzchnie wydały

restrykcyjne zarządzenie, w którym zabraniano grzebania zmarłych wokół kościoła4.

Na terenie parafii ewangelickich w Nawiadach, Pieckach i Starej Ukcie występuje

pięć rodzajów cmentarzy. Służyły one określonym grupom społecznym i wyznaniowym, a

najwięcej było cmentarzy ewangelickich. Na cmentarzach tych przed 1945 r. grzebani byli

wyznawcy Kościoła protestanckiego. Nie miały one charakteru ekumenicznego. Choć

procent pogrzebów wyznawców Kościoła katolickiego był znikomy. Wyznawcy Kościoła

rzymskokatolickiego przed 1945 r. byli grzebani na cmentarzu w Mrągowie5. Wyznawcy

Kościoła rzymskokatolickiego w 1945 r. utworzyli swój cmentarz w Pieckach przy kościele

parafialnym, a ludność katolicka skupiona wokół kościoła w Rucianem grzebała swych

zmarłych na cmentarzu ewangelickim już pod koniec lat czterdziestych XX w. Dwa inne

cmentarze o wyraźnie katolickim charakterze powstały w latach osiemdziesiątych w

Nawiadach i Ukcie po powstaniu tam parafii rzymskokatolickich.

Pierwszy rodzaj cmentarzy to groby ciałopalne. Spalone szczątki kostne na stosie

zsypywano do specjalnych naczyń grobowych – popielnic. Wkładano także przedmioty

związane ze zmarłym oraz naczynia z pokarmami. Cmentarzyska te datuje się na okres brązu

(około 1700 r. przed Chrystusem). Być może, takie cmentarzysko znajdowało się w

okolicach Cierzpięt. Wcześniejsze groby z epoki kultury ceramiki sznurowej odkryto na

terenie Babięt, Ławnego Lasku i Zyzdrojowej Woli.

Drugi rodzaj cmentarzy powstawał w okresie zamieszkiwania tych terenów przez

plemiona prapruskie − Galindów, które nazwano Galindai (II i III w. po Chr.). W czasie

badań archeologicznych odkryto cmentarzyska w Babiętach, Macharach, Mojtynach,

Nawiadach, Starych Kiełbonkach, Zyzdroju. Były to cmentarzyska także ciałopalne z

bogatym wyposażeniem w różnego typu przedmioty.

Trzeci rodzaj cmentarzy, które zakładano po lokacjach wsi, przetrwał aż do końca II

wojny światowej. W miejscowościach powstałych przed 1525 r. były to cmentarze wiejskie

służące wspólnotom katolickim a po tym roku wyznawcom protestantyzmu. Od początku

XIX w. pojawił się nowy rodzaj cmentarzy, które zaczęły powstawać przy większych

majątkach, tzw. małe cmentarze rodowe, które wpisały się w krajobraz ziemi nawiadzkiej w

kilku miejscach. Cmentarze wiejskie i rodowe istnieją w: Babiętach, Cierzpiętach, Goleni,

Krawnie, Macharach, Mojtynach, Nawiadach, Nowych Kiełbonkach, Nowym Zyzdroju,

Prusinowie, Starych Kiełbonkach, Uklance, Wólce Prusinowskiej i Zgonie.

3 D. Arnoldt, Kurzgefaßte Kirchengeschichte des Königreichs Prußen, Königsberg 1769, s. 788-789; por. A.

Kossert, Mazurzy, s. 90. 4 J. Judziński, Z dziejów Mrągowa, w: Mragowo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1975, s. 86. 5 Relacja ustna Stefanii Zaniweskiej ze Szklarni.

3

Cmentarze wiejskie dzieliły się na trzy grupy. Pierwsza to te dla bogatych chłopów

(gburów). W mentalności Mazurów funkcjonowało przeświadczenie, że bogatym nie przystoi

spoczywać na tym samym cmentarzu z biednymi chłopami i fornalami. Takie miejsca

pochówków wyróżniały się − znajdowały się tu bogate płyty nagrobne, otoczone kutym

żeliwnym, pięknie zdobionym ogrodzeniem. Takie cmentarze były w Dłużcu, Brejdynach,

Czaszkowie, Szklarni itd.

Drugą grupę cmentarzy wiejskich przeznaczano dla biednych chłopów i pozostałych

mieszkańców wsi. Chowano tu wszystkich, którzy nie zaliczali się do gburów. Dominowały

na nich skromne nagrobki, najczęściej bez marmurowych płyt. Na grobach widniał wylany

beton, stawiano proste metalowe krzyże.

Trzecia grupa cmentarzy wiejskich to cmentarze mieszane. Grzebano na nich zarówno

bogatych, jak i biednych. Jednak także i na nich znajdowały się wydzielone kwatery osobno

dla bogatych gospodarzy oraz osobne dla biedniejszych. Taki cmentarz znajduje się w

Mojtynach, Nawiadach, Babiętach. Spośród nich wyróżnia się cmentarz w Nawiadach.

Poczynając od głównej bramy wejściowej, po prawej i lewej stronie chowano zamożnych

mieszkańców Nawiad. W miarę oddalania się od wejścia, chowano coraz biedniejszych i

mniej zasłużonych dla społeczności. Po prawej stronie cmentarza zachowały się jeszcze

pięknie zdobione grobowce6.

Czwarty rodzaj to cmentarze zakładane przez wspólnoty staroobrzędowców, którzy

na teren parafii Nawiady sprowadzili się w latach trzydziestych XIX w. Wraz z przybyciem

na Mazury grzebali swoich zmarłych na cmentarzach przez siebie zakładanych. Do dnia

dzisiejszego cmentarze te istnieją i funkcjonują. Największe skupisko cmentarzy Filiponów

znajduje się w okolicach Ukty, gdzie przybysze lokowali się po 1830 r.

Piąty rodzaj cmentarzy to współcześnie istniejące cmentarze komunalne, którymi

zarządza Gmina Piecki albo Gmina Ruciane. Na terenie parafii nawiadzkiej obecnie są

czynne dwa takie cmentarze, w Nawiadach i Zgonie. Zarówno jeden, jak i drugi są to dawne

cmentarze poewangelickie, przy których obecnie grzebie się zmarłych parafian nawiadzkich.

W okresie między 1945 r. a 1983 r. mieszkańcy obecnej parafii rzymskokatolickiej w

Nawiadach grzebali swych zmarłych na cmentarzu parafialnym w Pieckach, który został

założony przez wspólnotę katolicką po II wojnie światowej.

Pierwszy cmentarz w Nawiadach powstał przy kościele7. Cmentarz wokół kościoła

przestał istnieć w XVII wieku, znacznie wcześniej niż ukazało się rozporządzenie władz

pruskich zamykające cmentarze przykościelne. W przypadku Nawiad podyktowane to było

brakiem miejsca, teren wokół kościoła był niewielki, co zmuszało proboszczów do założenia

cmentarza poza terenem przylegającym do kościoła. Nowy otwarto 400 m od kościoła przy

drodze w kierunku Piecek. Oprócz cmentarza parafialnego w Nawiadach prawie w każdej wsi

należącej do parafii funkcjonowały cmentarze wiejskie, a przy większych majątkach było

sporo małych rodowych cmentarzy. Wiele z nich było czynnych jeszcze przez kilka czy

nawet kilkanaście lat po zakończeniu II wojny światowej. Spotykamy na nich nagrobki z lat

pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku, np. na cmentarzu w Mojtynach, w Pieckach, w

Babitach oraz Dłużcu. Można także na cmentarzach poewangelickich spotkać, wprawdzie

nieliczne, groby z początku XXI w. Grzebani są na nich bowiem Mazurzy, którzy nie

wyjechali do Niemiec, lecz pozostali na ziemi swych ojców, dziadów i pradziadów.

Każdy pogrzeb miał swoją oprawę liturgiczną. Ostatni duszpasterze ewangeliccy

pracujący na terenie parafii Nawiady przed II wojną światową posługiwali się podczas

obrzędu grzebania Agendą liturgiczną wydaną w roku 1869. Teksty liturgiczne kierowały

słuchacza, uczestnika pogrzebu, ku nadziei zmartwychwstania: „Użycz nam łaski miłosierny

6 Relacja ustna mieszkanki Dłużca Genowefy Poręby. 7 Niwelowany teren w 1988 r. wokół kościoła odkrył sporo grobów z pierwszych wieków istnienia parafii.

4

Ojcze, abyśmy tego szukali, co jest wieczne, a zawsze chodzili według Twojej Świętej woli,

abyśmy w dzień sądny powstali do żywota wiecznego”8.

Sam obrzęd pogrzebu przebiegał w różny sposób, w zależności od zwyczaju

obowiązującego w danej parafii. Zwykle uroczystość pogrzebowa odbywała się na cmentarzu

nad grobem zmarłego, gdzie pastor już oczekiwał na przybycie procesji z domu zmarłego9.

Tak było w wioskach, które miały własne cmentarze, a kościół znajdował się w innej

miejscowości. Po złożeniu trumny do grobu, chór wykonywał odpowiednią pieśń żałobną, a

jeśli nie było chóru, społeczność miejscowa śpiewała znaną wszystkim pieśń żałobną. Ksiądz

wygłaszał nad trumną mowę pogrzebową, po której trzykrotnie rzucał ziemię na trumnę,

wypowiadając słowa: „Z ziemiś wzięty, w ziemię się obrócisz. Jezus Chrystus Zbawiciel nasz

wzbudzi cię w dzień ostateczny”10. Po tych słowach odczytywał Słowo Boże, po czym

zwracał się następującymi słowami do zgromadzonych wiernych: „Wyznajmy pociechę wiary

naszej chrześcijańskiej”, i sam odczytywał tekst umieszczony w Agendzie.11 Kończąc

uroczystość pogrzebową, kapłan wraz z wiernymi odmawiał modlitwę „Ojcze nasz” i udzielał

błogosławieństwa.

W Nawiadach, gdzie był kościół parafialny, uroczystość pogrzebowa rozpoczynała się

w świątyni, a następnie po modlitwach w kościele procesyjnie w kondukcie pogrzebowym

przy bijących dzwonach wierni wraz z kapłanem szli na cmentarz.

W zachowanej księdze zmarłych z 1902 r. dowiadujemy się, ile pogrzebów odbyło się

w tym czasie na terenie parafii ewangelickiej w Nawiadach i na jakich cmentarzach zostali

pochowani zmarli. W tymże roku odbyło się 112 pogrzebów. Z Księgi dowiadujemy się, że

dość duża była śmiertelność dzieci, które nie skończyły jeszcze jednego roku12.

Na terenie parafii znajdują się także pojedyncze groby. Można je napotkać, albo w

lesie, albo przy gospodarstwach rolnych. Pochowani są w nich m.in. cywile zmarli śmiercią

naturalną albo zamordowani w czasie II wojny światowej, a także żołnierze niemieccy, polscy

lub rosyjscy. Są to najczęściej groby bezimienne, obecnie opiekuje się nimi mieszkająca tu

ludność.

Okazało się, że w granicach trzech parafii poewangelickich znajduje się około 100

cmentarzy, od dość sporych parafialnych, do bardzo małych rodowych. Na tak niewielkim

obszarze zachowała się istna mozaika nekropoli, które służyły i służą wyznawcom różnych

Kościołów : ewangelikom, katolikom, prawosławnym i starobrzędowcom.

Sieć nekropoli w granicach ewangelicko-augsburskich

parafii Nawiady, Piecki i Stara Ukta przed 1945 r.

Tabela nr 1 Lp. Miejscowość Czas założenia Pow. w

ha

Stan

aktualny

Położenie cmentarza

Rodzaj

Przynależność

wyznaniowa

1. Babięta XVI w. 0,23 Zamknięty 200 m na wschód, przy

drodze do Zyzdrojowej

Woli.

Wiejski Ewangelicka

mieszany

2. Bieńki 0,05 Zamknięty 1 km na wschód od szosy Dłużec –Ganty

Rodowy Ewangelicka

3. Bobrówko

4. Brejdyny 0,28 Zamknięty Około 400 m na wschód od

wsi przy drodze polnej.

Ewangelicka

5. Brejdyny 0,48 Zamknięty 800 m na pólnoc od wsi,

przy drodze polnej do

Wiejski Ewangelicka

8 Modlitwa, Agenda II 1896 (dalej A), s. 56. 9 Uroczystość nad grobem, A, s. 53 – 56. 10 A II 1896, s. 55. 11 Tamże. 12 Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej APO), Urząd Stanu Cywilnego w Nawiadach (dalej USC), syg.

870/3, Księga zmarłych z 1902 r.

5

Wierzbowa

6. Brejdyny 0,02 Zamknięty 1,5 km na północ od wsi i

100 m od brzegów jeziora.

Rodowy Ewangelicka

7. Cierzpięty XIX w. 0,54 Zamknięty Na północno-wschodnim skraju wsi.

Wiejski Ewangelicka

8. Choszczka Zamknięty Na skraju wsi, w kierunku

wschodnim przy drodze polnej.

Wiejski Ewangelicka

9. Czaszkowo 0,20 Zamknięty 2 km na południe od wsi,

przy drodze do Nawiad

Wiejski Ewangelicka

10. Czaszkowo XIX 0,20 Zamknięty Około 500 m na północ od wsi, przy drodze do

Szklarni.

Rodowy Ewangelicka

11. Dłużec XIX 0,12 Zamknięty Na południowym skraju wsi, przy szosie.

Wiejski Ewangelicka

12. Dłużec 0,29 Zamknięty Około 1 km na wschód od

wsi.

Wiejski Ewangelicka

13. Dobry Lasek 0,22 Zamknięty Na południowym skraju

wsi, przy szosie do Piecek.

Wiejski Ewangelicka

14. Gajno XIX w. Zamknięty Położony jest około 200 m.

na wzgórzu na południe od

majątku

Rodowy Ewangelicka

15. Gałkowo

16. Gałkowo

17. Gałkowo XIX w. 0,093 Zamknięty Na zachód od wsi, w polu. Ewangelicka

18. Ganty 0,31 Zamknięty Około 500 m na wschód od

wsi, przy szosie do Gant.

Ewangelicka

19. Gąsior XX w. Zamknięty Cmentarz znajduje się na

wzgórze zalesionym, po

lewej stronie drogi z Iznoty do leśniczówki Gąsior.

Ewangelicka

20. Goleń XIX w. 0,05 Zamknięty Ewangelicka

21. Goleń XIX w. 0,02 Zamknięty Ewangelicka

22. Goleń XIX w. 0,23 Zamknięty Na południe od wsi, przy

drodze do Nawiad

Ewangelicka

23. Guzianka

24. Iwanowo I poł. XX w. 0,093 Czynny Położony na skraju lasu, na

niewielkim nasypie.

Ewangelicka

25. Iwanowo I poł. XX w. 0,93 Nieczynny W północnej części wsi przy drodze

Staroobrzędowców Obecnie

rzymskokatolicka

26. Janowo

27. Kadzidłowo XIX w. Położony jest po prawej stronie drogi Nowa Ukta –

Kadzidłowo, na skraju lasu.

Wiejski Ewangelicka

28. Kamień

29. Kołowin (Wieś już nie

istnieje)

XIX w. 0,048 Nieczynny Położony jest na niewielkim wzgórzu, w pobliżu

skrzyżowania dróg Ukta-

Kosewo-Piecki

Wiejski i rodowy

(rodziny

Rutkowskich)

Ewangelicka

30. Kowalik Początek XX w. 0,133 Nieczynny Przy drodze z Rucianego do

wsi

Ewangelicka

31. Krawno XIX w. 0,14 Zamknięty 500 m. na wschód od wsi, przy drodze do Babięt.

Ewangelicka

32. Krutyń 0,78 Zamknięty We wsi. Ewangelicka

33. Krutyń 0,20 Zamknięty Około 600 m na zachód od

wsi, w lesie.

Ewangelicka

34. Krutyński Piecek Zamknięty Około 1 km na zachód od

wsi, w lesie.

Ewangelicka

35. Krutyński Piecek 0,05 Zamknięty 500 m na południe od szosy

do Pisza.

Ewangelicka

36. Krzywy Róg XIX w. Na północ od majątku Rodowy Ewangelicka

37. Ładne Pole XX w. 0,10 Czynny Położony na terenie

płaskim, w polu.

Wiejski Staroobrzędowców

38. Ładne Pole Początek XX w. 0,106 Nieczynny Położony w polu, na zachód od wsi.

Wiejski Ewangelicka

39. Machary 0,35 Zamknięty 400 m na wschód od wsi,

przy drodze polnej.

Wiejski Ewangelicka

40. Machary XIX w. 0,02 Zamknięty Około 300 m od już nie

istniejącego pałacu.

Rodowy Ewangelicka

41. Małe Śwignajno

42. Małe Świagnajno

6

43. Duże Śwignajno

44. Mojtyny XV w. 0,85 Zamknięty 500 m. na południowy

wschód od wsi, przy drodze polnej do Uklanki.

Wiejski Ewangelicka

45. Mostek Nieczynny 1 km na północ od wsi, przy

drodze leśnej.

Ewangelicka

46. Nawiady XVII w. 0,89 Czynny We wsi. Część ewangelicka zamknięta. Część katolicka

jest czynna od

Wiejski mieszany

Ewangelicka rzymsko

-katolicka.

47. Nawiady

kolonia

XIX w. 0,12 Zamknięty 400 m. na południe od

gospodarstwa, położony na wzgórzu. Cmentarz rodou

Meja i Nadolnych13.

Rodowy Ewangelicka

48. Nida

49. Nowa Ukta XX w. Nieczynny Na północ od wsi, przy

drodze w kierunku Wypad.

Wiejski Ewangelicka

50. Nowa Ukta XX w. – lata

trzydzieste

Zamknięty Położony jest przy

skrzyżowaniu dróg Ukta –

Piecki, z drogą lokalną

Gałkowo-Kadzidłowo

Ewangelicka

51. Nowa Ukta XIX w. Zamknięty 300 m na pólnoc od wsi, w kierunku Mikołajek, w lesie.

Rodowy Piontek

Ewangelicka

52. Nowe Kiełbonki XIX w. 0,13 Zamknięty 500 m. na północ od wsi,

przy drodze do Prusinowa.

Wiejski

mieszany

Ewangelicka

53. Nowy Most XIX w. 0,06 Zamknięty Położony jest po prawej stronie drogi z Nowego

Mostu do Bobrówka.

Ewangelicka

54. Nowy Zyzdrój XX w. 0,14 Zamknięty We wsi Wiejski

mieszany

Ewangelicka

55. Onufryjewo Staroobrzędowców

56. Osiniak –Piotrowo Początek XX w. 0,86 Nieczynny Na skraju lasu, przy drodze,

na pd-wsch. od wsi.

Wiejski Ewangelicka

57. Osinaik- Piotrowo Początek XX w. 0,007 Nieczynny Położony we wsi, miedzy domami nr 41 i 43.

Rodowy Staroobrzędowców

58. Osiniak-Piotrowo Początek XX w. 0,05 Nieczynny Położony we wsi, na małym

wzniesieniu, otoczony z

trzech stron łąkami.

Rodowy Ewangelicka

59. Osiniak - Zdróżno XIX w. 0,002 Zamknięty Położony jest po lewej

stronie drogi leśnej

Zdrózno-Osiniak, na północ od leśniczówki.

Ewangelicka

60. Piecki XX w. 0,81 Czynny We wsi nieopodal kościoła. Parafialny Rzymskokatolicki

61. Piecki 0,79 Zamknięty 2 km na południe od wsi,

przy drodze do Nawiad.

Wiejski Ewangelicka

62. Piecki 0,38 Zamknięty Na zachodnim skraju wsi. Wiejski Ewangelicka

63. Piecki 0,02 Zamknięty 1 km na zachód od wsi, 200

m na południe od drogi

Piecki-Czaszkowo.

Ewangelicka

64. Piecki 0,04 Zamknięty 400 m na wschód, przy

drodze do Lipowa.

Wiejski Ewangelicka

65. Piecki 0,06 Zamknięty 400 m na wschód od wsi Ewangelicka

66. Pieresławek Nieczynny Około 1 km na wschód od wsi, przy drodze leśnej.

Ewangelicka

67. Połom 0,10 Zamknięty 500 m od leśniczówki, przy

szosie Piecki-Pisz.

Ewangelicka

68. Prusinowo XIX w. 0,25 Zamknięty W pólnocnym skraju wsi, przy drodze do Nawiad.

Wiejski mieszany

Ewangelicka

69. Rosocha 0,18 Zamknięty W pólnocnym skraju wsi,

przy szosie do Piecek.

Ewangelicka

70. Rosocha 0,07 Zamknięty Na północnym skraju wsi. Ewangelicka

71. Rosocha 0,11 Zamknięty Około 4 km od wsi, przy rozgałęzieniu szosy do

Rucianego i Wojnowa.

Ewangelicka.

72. Ruciane

73. Ruciane

74. Sosnówka 0,01 Zamknięty Około 1 km na północ od

leśniczówki.

Ewangelicka

75. Stare Kiełbonki XIX w. 0,25 Zamknięty Około 500 m. na północny zachód od wsi, przy szosie

do Babięt.

Wiejski Ewangelicka

76. Szklarnia O,14 Zamknięty 1 km na północ od wsi. Rodowy Ewangelicka

13 Relacja Sławomira Dudzca, dawnego mieszkańca posiadłości po Nadolnych nad jeziorem Nawiady.

7

77. Szklarnia 0,08 Zamknięty Około 2 km na południe,

przy drodze do Czaszkowa.

Ewangelicka

78. Śwignajno Małe Połowa XIX w. 0,087 Nieczynny Położony na małym wzniesieniu, wśród pól, na

wschód od wsi.

Ewangelicka

79. Śwignajno

Wielkie

Początek XX w. 0,25 Zamknięty Na wschód od wioski, na

skraju lasu

Wiejski Ewangelicka

80. Uklanka XIX w. 0,12 Zamknięty Na wzgórzu obok

zabudowań danego młyna.

Cmentarz rodu Burdinskich.

Rodowy Ewangelicka

81. Ukta XIX w. 0,86 Czynny Przed Uktą i starym cmentarzem, przy drodze z

Piecek

Eiejski Komunalny Dawniej

Ewangelicka

82. Ukta „Janowo”

Połowa XIX w. 0,09 Zamknięty Przy rozwidleniu dróg do Wojnowa i Śwignajna

Rodziny Kowalewsk

ich

Ewangelicki

83. Ukta I poł. XIX w. 0,35 Nieczynny Przy drodze w kierunku Piecek, po prawej stronie

drogi.

Parafialny Ewangelicki

84. Wygryny Nieczynny Wiejski Ewangelicka

85. Wygryny (Zydlągi)

86. Wojnowo XIX w. Czynny Nieopodal klasztoru

żeńskiego

staroobrzędowców

Parafialny Staroobrzędowcy

(Filiponi)

87. Wojnowo Czynny W obszarze cerkwi

prawosławnej p.w.

Zaśnięcia NM Panny

Parafialny Prawosławna

88. Wólka

89. Wólka

90. Wólka

Prusinowska

XX w. 0,12 Zamknięty Około 200 m. od wsi w

kierunku zachodnim.

Wiejski Ewangelicka

91. Wypad

92. Zakręt 0,02 Zamknięty Około 2 km na wschód od Zgonu i 500 m na północ od

szosy do Rucianego.

Ewangelicka

93. Zameczek I poł. XX w. 0,10 Zamknięty Na północ od wsi, przy drodze do Iwanowa

Ewangelicka

94. Zgon XIX w. 0,19 Zamknięty Na wschodnim skraju wsi,

przy szosie do Rucianego.

Wiejski Ewangelicka

95. Zgon Nieczynny Wiejski Ewangelicka i rzymskokatolicka

96. Zydlągi XIX/XX w. 0,54 Nieczynny Po prawej stronie drogi w

kierunku Wygryn, za wioską

Wiejski Ewangelicka

97. Zydlągi XIX w. 0,54 Nieczynny Położony na terenie płaskim

w lesie, na południe od

szosy do Wejsun.

Wiejski Ewangelicka

98. Zydlągi Koniec XIX w. 0,22 Nieczynny Po lewej stronie drogi do

Wigryn, na północ od wsi.

Ewangelicka

99. Zyzdrojowy

Piecek

Wiejski Ewangelicka

100. Zyzdrojowa Wola XIX w. Wiejski Ewangelicka

Wybrane cmentarze na terenie parafii Nawiady i Piecki

Babięta

Z początków ery chrześcijańskiej w Babiętach pochodzi cmentarzysko, w którym

odkryto około 600 grobów całopalnych. Groby były różnie wyposażone, najprawdopodobniej

zależało to od pozycji zmarłego. Po przedmiotach znajdujących się przy zmarłych można

było określić płeć.

Groby były wyposażone w biżuterię z brązu, różnego rodzaju ozdoby, spinki, szpile,

sprzączki, pierścionki, wisiorki, naszyjniki, paciorki szklane. Odkryto także grób jamowy z

atrybutami wojownika. W cmentarzysku znaleziono także fragmenty ceramiki, która

8

pochodzi zapewne z państwa rzymskiego, gdyż tam ją produkowano14. Zapewne istniała tu

dość duża osada praplemienia Galindów, pod nazwą Galindai, o czym świadczy tak duże

cmentarzysko. Wraz z lokacją Babięt powstał nowy cmentarz założony przez wspólnotę

ewangelicką w XVI w. I choć obecnie cmentarz jest już nieczynny, jednak na zachowanych

do dziś pomnikach można jeszcze odczytać kilka nazwisk i imion. Na cmentarzu znajduje się

kilka kwater rodzinnych, ale obecnie są już pozbawione jakichkolwiek tablic informacyjnych.

Najstarsza część cmentarza znajdowała się na samym końcu po prawej stronie, patrząc od

głównego wejścia na cmentarz. Ostatni pogrzeb odbył się w 2005 r., pochowano wówczas

mieszkankę Babięt panią Marię Burbulla.

Zachowane pomniki zmarłych

mieszkańców na cmentarzu

w Babiętach

Tabela nr 2 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi

1. Wilhelmina Burbulla 1875 r. 1948 r.

2. Johann Burbulla 1868 r. 1939 r.

3 Maria Burbulla 23 .07. 1913 r. 7 .06. 2005 r.

4 Johann Chmiell 13 .02. 1856 r. 3.10. 1937 r.

5 Anna Jeglinsky 2 .02. 1883 r. 20 .10. 1935 r.

6 Adam Jeglinsky 9 .10. 1864 r. 14 .11. 1933 r.

7 Helena Krause 16 .05. 1916 r. 24 .02. 1955 r.

8 August Jortzik 7 .01. 1906 r. 16 .04. 1957 r.

9 Kowadzki 1861 r. 1943 r.

10 Elisabrth Joswig 14 .07. 1904 r. 7 .05. 1957 r.

11 Loise Buns 17 .09. 1867 r. 24 .08. 1942 r.

12 Hedwig Wittkowski 15 .04. 1929 r. 14 .02. 1930 r.

13 Adalbert Broderek 25 .03. 1938 r. 26 .04. 1947 r.

14 Martha Maria Broderek 6 .05. 1932 r. 8 .11. 1935 r.

15 Rudolf Littek 1898 r. 1932 r.

16 Margarite Keikuch 15 .03. 1914 r. 19 .05. 1931 r.

17 Rodzina Schikorr Odrębny plac wydzielony

dla tej rodziny na

cmentarzu

Brejdyny

Na terenie wioski znajdują się trzy cmentarze: jeden rodowy i dwa wiejskie. W 1902

r. zostały na nich pochowane następujące osoby:

Friedrich Saborowski, przeżył 85 lat, zmarł 2 lutego. Całe swoje życie spędził w

Brejdynach15.

Maria Karbowska, żyła 25 lat, zmarła 24 lutego. Mężem jej był Johann16.

Gustaw Grzesa, żył tylko siedem miesięcy, zmarł 28 maja. Matka jego była Maria17.

Bartha Wesollek, żyła tylko pięć miesięcy, zmarła 30 maja. Ojcem jej był Johann, a

matką Louisa z domu Helnich18.

Friedrich Jeromin, żył tylko trzy lata, zmarł 17 czerwca. Matką jego była Heinritte z

domu Kozłowski, a ojcem Jeromin19.

14 Por. K. Templin, Unsere masurische Heimat, Sensburg 1918, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa,

Starożytność i wczesne średniowiecze, w: Mrągowo, s. 55 – 60. 15 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 12. 16 Tamże, s. 17. 17 Tamże, s. 52. 18 Tamże, s. 59.

9

Louisa Sappe, żyła 34 lata, zmarła 23 lipca. Urodziła się w Brejdynach. Ojcem jej był

Michael, a matką Charlotte z domu Liebell20.

Martha Trzeziak, żyła tylko 4 miesiące. Ojcem jej był Carol a matką Anna z domu

Kuntor. Zmarła 20 sierpnia21.

Georg Räihnitz, żył tylko 5 miesięcy, zmarł 30 października. Matką jego była Ewa22.

Cierzpięty

Pierwszy cmentarz zapewne był nieopodal grodziska, które tu istniało. Archeolodzy

nie natrafili w swoich badaniach na cmentarzysko. Należy przypuszczać, że znajdowało się

nieopodal cmentarza ewangelickiego, który powiększył swój obszar nawet kosztem

cmentarzyska pruskiego.

Po lokacji wsi w XVI w. tak jak we wszystkich miejscowościach istniał i tu cmentarz

grzebalny. Należy przypuszczać, że w miejscu ewangelickiego cmentarza istniejącego w XIX

w. W 1902 r. na cmentarzu zostali pochowani:

Carl Basch, zmarł mając 13 lat 1 lutego 1902 r. Ojcem jego był Johann, a matką

Charlotte z domu Besch23.

Fridrika Morunga, żyła jeden rok i trzy miesiące, zmarła 13 marca. Matką jej była

Louisa24.

Fridrich Prusihnski, żył tylko dwa lata, zmarł 1 czerwca. Ojcem jego był Johann, a

matką Wilhelmina z domu Bialluch25.

Carl Podschwadek, urodził się w Cierzpietach, żył 52 lata. Żoną jego była Charlotte.

Zmarł 20 sierpnia26.

Ida Gang, żyła 2 lata, zmarła 20 sierpnia. Urodziła się w Cierzpiętach. Ojcem jej był

Leopold, a matką Charlotte z domu Bialluch27.

Gustaw Plewka, żył siedem miesięcy. Ojcem jego był Johann, matką Heinritte z domu

Krasihewski28.

Gottlieb Sokoll, zmarł mając 54 lata, 9 października29.

Martha Kaminski, zmarła mając 13 lat, 28 października. Ojcem jej był Johann, matką

Regina z domu Most30.

Hermman Wenzel, przeżył 32 lata. Urodził się w Macharach. Po ślubie zamieszkał w

Macharach. Żoną jego była Antonina z domu Kempha. Ojcem jego był Jacob, matką Louisa z

domu Konietzki. Zmarł 29 grudnia 1902 r31.


mieszkańców Cierzpiąt


19 Tamże, s. 66. 20 Tamże, s. 73. 21 Tamże, s. 79. 22 Tamże, s. 96. 23 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 11. 24 Tamże, s. 21. 25 Tamże, s. 60. 26 Tamże, s. 78. 27 Tamże, s. 80 28 Tamże, s. 90. 29 Tamże, s. 91. 30 Tamże, s. 95. 31 Tamże, s. 111.

10

1 Frieda Botzian Brak danych Barak danych

2 Rekoskie Brak danych Brak danych

3 Gottlieb Dudda 10.09. 1866 r. 4 .01. 1943 r.

4 Marie Dudda 21 .01. 1872 r. 1953 r.

5 Amalie Ahtemski 24 .06. 1849 r. 21 .04. 1906 r.

6 Friedrich Ahtemski 1 .02. 1848 r. 20.06. 1924 r.

Z zachowanego układu cmentarza odczytujemy, że najstarsza część znajdowała się po

lewej stronie, a po prawej groby z początku XX w. Cmentarz położony jest na skraju lasu w

kierunku j. Mokrego, około 100 m od wioski. Ostatnie pochówki odbyły się w latach

pięćdziesiątych XX w. Obecnie cmentarz jest nieczynny.

Czaszkowo

Mieszkańcy byli chowani na dwóch cmentarzach. Jeden znajduje się przy drodze

polnej w kierunku Szklarni, był to cmentarz rodowy. Położony jest na wzniesieniu. Drugi

przy drodze polnej w kierunku Nawiad, około 1 km oddalony od Czaszkowa. Obecnie

pozostało kilka grobów, na których nie ma już tablic informujących, kto spoczywa w danym

grobie. W 1902 r. pochowano na cmentarzach:

Gustaw Gruda, mieszkał przez całe swe życie w Lętagu, kolonia Czszkowa. Matką

jego była Louisa z domu Zembrzycka. Zmarł 19 stycznia i został pochowany na cmentarzu w

Lętagu32.

Wilhelmina Butter, przeżyła 50 lat. Ojcem jej był Gottlieb, a matką Carolina. Zmarła

3 marca33.

Paul Wieczorek, zmarł mając 1,5 roku, 1 maja. Urodził się w Mrągowie. Ojcem jego

był August, a matką Louisa z domu Paminka34.

Ewa Wazih, przeżyła 52 lata. Mężem jej był Johann, po ślubie zamieszkała w

Czaszkowie. Urodziła się w Klonie koło Rozóg. Ojcem jej był Wilhelm Kompa, a matką Ewa

z domu Grzybek. Zmarła 22 sierpnia35.

Louisa Brasta z domu Bialluch, przeżyła 85 lat, zmarła 3 listopada. Urodziła się w

Golance. Ojcem jej był Andreas,a matką Regine z domu Killich36.

Obecnie cmentarze nie są już czynne.

Dłużec

Mieszkańcy byli chowani na dwóch cmentarzach wiejskich. Jeden z cmentarzy był

przeznaczony dla biedniejszych chłopów i fornali, a drugi dla chłopów bogatych. Cmentarz

dla ludności uboższej znajdował się przy skrzyżowaniu dróg w kierunku Piecek, Gant i

Mrągowa, ogrodzony był murem kamiennym, wejście główne na cmentarz prowadziło od

strony północno-wschodniej.



w Dłużcu (przy skrzyżowaniu dróg)

Tabela nr 4

32 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 7. 33 Tamże, s. 19. 34 Tamże, s. 40. 35 Tamże, s. 84. 36 Tamże, s. 97.

11

Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Uwagi

1. Gerhard Walter Fladoa 4.05. 1960 r. 14.03. 1961 r.

2. Johann Samek 13.02. 1852 r. 11.12. 1931 r.

3 Luise Samek 14.07. 1869 r. 14.05. 1946 r.

4 Gustaw Depner 1.10. 1890 r. 11.04. 1943 r.

5 Marie Fleischer 9 .08. 1889 r. 1.12. 1957 r.

Ostatni pogrzeb odbył się pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. Swych bliskich na

cmentarzu grzebali Mazurzy, których pragnieniem było spoczęcie obok swych bliskich.

W 1902 r. na cmentarzach spoczęli:

Regina Most, zmarła mając 34 lata, 27 stycznia. Urodziła się w Dłużcu, wyszła za mąż

za Johana. Ojcem jej był Johann Podlesch a matką Regina z domu Gonswa37.

Maria Sawicka, zmarła mając dwa latka, 12 lutego38.

Maria Grünheit, urodziła się w Dłużcu, zmarła 13 marca mając 14 miesięcy. Ojcem jej

był August, a matką Regina z domu Schnareska39.

Ella Bosett, żyła tylko dwa tygodnie. Zmarła 18 marca. Ojcem jej był Carol, a matką

Regina z domu Poschiech40.

Emil Schitkowski, żył tylko jeden rok, zmarł 24 marca. Ojcem jej był Johann, matką

Amalie z domu Rusihkowska41.

Maria Grünwald, zmarła mając 39 lat. Mężem jej był Johann42.

Augusta Kruska, zmarła mając 54 lata, 2 maja. Mężem jej był Johann - rolnik. Ojcem

jej był Gottlieb, a matką Wilhelmina z domu Bruderek43.

Elsa Bogdanski, zmarła mając 40 lat, 13 maja. Urodziła się w Brejdynach. Ojcem jej

był Samuel, a matką Wilhelmina z domu Laszig44.

Robert Gusiewski, żył tylko pięć miesięcy, zmarł 18 lipca. Ojcem jego był Friedrich, a

matką Regina45.

Martha Niekiel, żyła tylko jeden rok i pięć miesięcy, zmarła 7 sierpnia. Ojcem jej był

Gottlieb, a matką Louisa z domu Platzek46.

Emil Glodek, żył tylko 6 miesięcy, zmarł 13 listopada. Ojcem jego był Johann, a

matką Friedricka z domu Paziuch47.

Drugi cmentarz w Dłużcu położony jest około 300 m na północ od wioski. Według

relacji dawnej mieszkanki wioski, miał służyć zacniejszym mieszkańcom Dłużca, którzy

spoczywali na tym cmentarzu. Ostatnie pochówki na ewangelickiej części cmentarza odbyły

się w latach sześćdziesiątych XX w. Po erygowaniu parafii w Grabowie w 1990 r. i

przyłączeniu Dłużca do nowopowstałej parafii zaczęto grzebać zmarłych na cmentarzu

ewangelickim. Stara część cmentarza znajduje się po lewej stronie, a nowa po prawej stronie.

Ze starej części zachowało się czternaście czytelnych nagrobków. Najstarsze czytelne

nagrobki pochodzą z 1907 r. Zachowane pomniki zmarłych

37 Tamże, s. 10. 38 Tamże, s. 14. 39 Tamże, s. 20. 40 Tamże, s. 23. 41 Tamże, s. 28. 42 Tamże, s. 32. 43 Tamże, s. 42. 44 Tamże, s. 45. 45 Tamże, s. 69. 46 Tamże, s. 75. 47 Tamże, s. 100.

12

mieszkańców Dłużca

(cmentarz na wzgórzu)


1 Karoline Depner 17.07. 1861 r. 16.01. 1932 r.

2 Gottlieb Depner 1861 r. 1933 r.

3 Marie Zeratzki 14.04. 1886 r. 5.03. 1944 r.

4 Marie Polonis 8.09. 1950 r. 6.01. 1963 r.

5 Friedrich Gaschk 5.03. 1890 r. 5.08. 1957 r.

6 Heinriette Schmidt 2.03. 1865 r. 3.12. 1910 r. Z domu Bialluch

7 Helene Wallosch 21.05. 1893 r. 21 .07. 1907 r.

8 Rodzina Friedel ---- --- Nauczyciel w latach

1854 -1898

9 Wilhelm Schaumann 26 .11. 1857 r. 18 .10. 1907 r.

10 Emilie Gleisch 1898 r. 1913 r.

11 Louise Gleisch 9 .02. 1855 r. 19.09. 1914 r.

12 Marie Zimmech 10.03. 1845 r. 28 .10. 1912 r.

13 Luise Dudda 4 .09. 1882 r. 18.04. 1954 r.

14 Charlotte Dunzik 30.10. 1884 r. 31 .12. 1939 r.

Gajno

Cmentarz położony jest na górce nieopodal dawnego pałacu. Najprawdopodobniej

założono go w połowie XIX w. Grzebano na nim zmarłych z rodziny Neubacherów,

właścicieli tego majątku, a także pracowników zatrudnionych w majątku i ich rodziny. Do

dziś zachowało się kilka grobów dawnych właścicieli majątku, a także osadników, którzy

zamieszkali w majątku po II wojnie światowej. Pochowano tu zmarłych z trzech nacji:

niemieckiej, polskiej i rosyjskiej.


mieszkańców Gajna


1 Hans August Neubacher 21.12. 1845 r. 12.03. 1871 r. Krzyże żeliwne

2 Martha Maria Regine Neubacher 7.11. 1850 r. 3.07. 1880 r.

3 Julius Neubacher 28.08. 1843 r. 28.07. 1902 r.

4 Heinrich Neubacher 1.02. 1842 r. 3.11. 1921 r.

5 Emilie Neubacher 1882 r. 1920 r.

6 Anna Łuciuk --- ---

7 Juchimuk Katarzyna 21.11. 1887 r. 9.04. 1949 r.

8 Jakub Romaniuk --- ---

9 Eliasz Bartoszewski --- ---

10 Eudokia Bartoszewska --- ---

11 Oksenia Kozak --- ---

Ganty

Na terenie wioski znajdował się tylko jeden cmentarz, na którym grzebano wszystkich

zmarłych. W 1902 r. pochowano kilka osób, oto one:

13

Maria Gwiazda, żyła tylko dwa lata i trzy miesiące, zmarła 24 marca. Ojcem jej był

Johann, a matką Louisa48.

Wilhelm Fühl, przeżył 47 lata. Urodził się w powiecie szczycieńskim, po ślubie z

Wilhelminą zamieszkał w Gantach. Ojcem jego był Michael, a matką Anorte z domu Lukas.

Zmarł 7 kwietnia49.

Hermman Kloß, zmarł po pięciu miesiącach, 16 kwietnia. Ojcem był Johann, a matką

Erdmila50.

Maria Mrotzek, zmarła mając 25 lat, 21 maja51.

Wilhelmina Conrad z domu Dopner, rodziła się w Sorkwitach. Zmarła mając 53 lata,

29 czerwca52.

Emma Kloß, zmarła po roku i trzech miesiącach. Ojcem jej był Krzysztof, a matką

Maria z domu Czeska. Zmarła 14 listopada53.

Ernst Zacharias, żył tylko cztery dni, zmarł 17 grudnia. Ojcem jego był Carl a matką

Amalie z domu Winkler54.

Golanka

Nie mamy żadnych danych o istnieniu w tym miejscu starych cmentarzysk z okresu

przedchrześcijańskiego. Należy przypuszczać, że po lokacji wsi w XVI w. istniał tu cmentarz

wiejski, w miejscu istniejącego do 1945 r. Cmentarz ewangelicki położny jest przy drodze w

kierunku Nawiad, około 200 m od wioski. Poza tym istniały jeszcze dwa małe cmentarze

rodowe. Obecnie nie ma po nich żadnych śladów.


mieszkańców Golanki


1 Gabriel Fokin 1882 r. 1962 r.

2 Marie Fokin 1893 r. 1945 r.

3 Adolf Fleischer 1.09. 1823 r. 8.12. 1893 r.

4 Rodzina Postner Dzierżawca ziemi

parafialnej z Nawaid

5 Anna Eieiloc 10.09. 1849 r. 12.07. 1935 r.

6 Martha Margarete Kapornik 13.08. 1891 r. 29.07. 1892 r.

7 Lisbeth Kapornik 14.01. 1897 r. 3.09. 1897 r.

Na cmentarzu zachowąło się kilka ogrodzeń kutych, co świadczy, że w Golance

mieszkali zamożni gospodarze.

Kołowin

Cmentarz ewangelicki rodziny Rutkowskich położony jest na wzgórzu, obecnie

porośnięty lasem. Poza grobami rodowymi zachowało się także kilka grobów mieszkańców

Kołowina.

48 Tamże, s. 27. 49 Tamże, s. 31. 50 Tamże, s. 47. 51 Tamże, s. 50. 52 Tamże, s. 68. 53 Tamże, s. 101. 54 Tamże, s. 110.

14


mieszkańców Kołowina


1 A. Rutkowski 10.08. 1818 r. 6 .12. 1885 r.

2 Ernst Schibalski 22.07. 1879 r. 30.08. 1938 r.

3 Rutkowski 18.07. 1877 r. 28.06. 1922 r.

4 Paul Huble Brak danych Brak danych

Krawno

Cmentarz ewangelicki usytuowany przy drodze około 100 m od wioski jest obecnie

nieczynny. Ostatni pogrzeb odbył się w 1947 r. Pomniki są w bardzo złym stanie, wiele z nich

jest zniszczonych, tak jak i tablice informujące o zmarłych. Nie zachowało się żadne

ogrodzenie.


mieszkańców Krawna

Tabela nr 9 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci

1. Gustaw Witulski 2.12. 1894 r. 2.12. 1947 r.

2. Michael Samorski 22.12. 1862 r. 10.04. 1931 r.

3 Henriette Samorski 22.07. 1863 r. 29.08. 1941 r.

4 Loise Serowy 29.09. 1848 r. 23.12. 1931 r.

5 Regine Symanzik 5.01. 1840 r. 10.12. 1905 r.

Krzywy Róg

Cmentarz położony był nieopodal pałacu, w kierunku jeziora Krzywego. Obecnie po

cmentarzu nie został żaden ślad. Grzebani byli na nim pracownicy majątku. Właściciele

majątku byli katolikami i grzebano ich na katolickim cmentarzu w Mrągowie. Nie było

zwyczaju, by katolicy i protestanci spoczywali na wspólnym cmentarzu, podziały były tak

mocne, że każde wyznanie dbało o własny cmentarz i na nim grzebano swych bliskich

zmarłych.

Machary

Z II wieku po Chr. na terenie Machar odkryto cmentarzysko ciałopalne z bogatym

wyposażeniem.

Znaleziono w nim dwa groty oszczepów, szczyt tarczy, dwie ostrogi, nóż, nożyce,

pensetę, brzytwę i ozdobną szpilę.

Według archeologów nożyce żelazne są atrybutem władzy. Poza tym znaleziono

monety srebrne i z brązu z II i III w. po Chr. Należy przypuszczać, że w tym miejscu

mieszkało prapruskie plemię Galindów55.

Wraz z lokacją wsi w XVI wieku powstał nowy cmentarz wiejski, który należał do

wspólnoty ewangelickiej. Cmentarz założono około 200 m od wioski przy drodze

prowadzącej do wsi kościelnej Nawiady. Wierni spieszący do kościoła, jak i ci wracający z

55 Por. K. Templin, Unsere masurische, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne

średniowiecze, w; Mrągowo, s. 55 – 60.

15

nabożeństwa mieli sposobność odwiedzić groby swych bliskich. Od głównego wejścia,

środkiem biegła aleja. Po prawej stronie cmentarza odnajdujemy najstarsze groby zmarłych

mieszkańców Machar (bez tablic informacyjnych), a po lewej najmłodsze z I połowy XX w.

W roku 1902 na cmentarzu wiejskim pochowano kilka osób. Oto one:

Carl Toporzisek, ojcem jego był Michael, a matką Amalie z domu Bieber. Zmarł 21

marca56.

Maria Nadolna, całe swoje życie spędziła w Macharach. Mężem jej był Gottlieb.

Ojcem jej był Adam, a matką Louisa z domu Olschewska. Przeżyła 52 lata. Zmarła 15

kwietnia57.

Emmilie Thyssazik, żyła trzy miesiące. Ojcem jej był Leopold, a matką Louise z

domu Littek. Zmarła 15 kwietnia58.

Louise Wieresawska, przeżyła 40 lat, zmarła 23 kwietnia59.

Gottlieb Toporziek, przeżył 12 tygodni. Ojcem jego był Gottlieb, a matką Maria z

domu Bieber60.

Maria Jarga z domu Bieber. Urodziła się w Krzywym Rogu. Po ślubie z Johannem

zamieszkała w Macharach. Ojcem jej był Krzysztof, a matką Louisa z domu Przystawik.

Przeżyła 75 lat61.



w Macharach


1 Richard Rautenberg 4.09. 1900 r. 13.06. 1941 r.

2 Michael Tomzik 5.11. 1931 r. 1.08. 1953 r.

3 Gottlieb Guth 15 .07. 1880 r. 2 .01. 1958 r.

4 Marie Gotheneck Brak danych Brak danych

5 Auguste Papajewski 17 .08. 1869 r. 4.08. 1932 r.

6 Uliz Willi Paprotta 2.02. 1907 r. 25 .11. 1943 r.

7 Marie Kossmann 20.12. 1880 r. 20.09. 1951 r.

8 Reinhard Kurt Fokin 16 .01. 1944 r. 15 .07. 1955 r.

9 Ferdynand Langekeit 25.02. 1859 r. 17 .04. 1925 r.

10 Lisbeth Nehring 19 .03. 1909 r. 15.06. 1917 r.

11 Minna Kelbch 22.10. 1859 r. 24 .03. 1917 r.

12 August Bialluch 1872 r. 28 .04. 1936 r.

13 Elisateth Konopka 24 .08. 1825 r. 6 .03. 1917 r.

Obecnie cmentarz wiejski jest nieczynny.

Poza tym cmentarzem istniał cmentarz rodowy Arnolda Siega, właściciela majątku

ziemskiego. Położony był na południe od pałacu na wzniesieniu. Groby wraz z pomnikami

można było odnaleźć jeszcze pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. Obecnie nie ma żadnego

śladu po cmentarzu.

Mojtyny

Na terenie Mojtyn z czasów starożytnego historyka Ptolemeusza z II w. po Chr.

dokonano wspaniałego odkrycia. W czasie prac archeologicznych, które były prowadzone od

56 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r., s. 25. 57 Tamże, s. 36. 58 Tamże, s. 37, 59 Tamże, s. 35. 60 Tamże, s. 81. 61 Tamże, s, s. 106.

16

19 do 29 marca 1904 r. przez archeologów z Królewca, dokonano odkrycia cmentarzyska z

czasów rzymskich. Cmentarz mieścił się kilkaset metrów od grodziska pruskiego. Znajdował

się na skraju lasu, w kierunku jeziora Mokrego. Aby piaszczysta ziemia nie osypywała się na

urny, prace wykopaliskowe prowadzono wczesną wiosną, kiedy grunt był jeszcze zmarznięty.

Jak wspomina jeden z badaczy, mimo zapobiegliwości, pojawiły się przeszkody innej natury.

Okazało się bowiem, że korzenie drzew zniszczyły dużo urn i utrudniały wydobycie tych,

które się zachowały w dobrym stanie62. W trakcie prac wydobyto cenny okaz miecza

jednosiecznego oraz żelazny dzwonek, najprawdopodobniej pochodzący z państwa

rzymskiego.

W kilku grobach znaleziono także przedmioty ze srebra, paciorki ze złotą wkładką i

wisiorki z bursztynu. Interesującym znaleziskiem była mała sprzączka dziecięca. Znaleziono

także monety z brązu i srebra pochodzące z II i III w. po Chr.63. Na podstawie odkryć

archeologicznych należy sądzić, że istniała tu osada, zamieszkała przez jedno z plemion

Galindów, które miało własny cmentarz.

Po pierwszej lokacji wsi (przed 1450 r.), zapewne powstał także cmentarz. Do

reformacji w 1525 r. służył on wspólnocie katolickiej, a od 1525 r. ewangelikom.

Najprawdopodobniej najstarsza część owego cmentarza (XV –XVIII w.) była w miejscu

późniejszej żwirowni. Obecnie doły porośnięte są sosnami przed ewangelickim cmentarzem

w lesie. Wspomina to miejsce Gustaw Abramzik64, który jako młody chłopak widział, jak w

czasie wybierania żwiru natrafiano na szkielety ludzkie. Z czasem nowe groby umieszczano

w kierunku południowo-wschodnim, co spowodowało powstanie na początku XIX wieku

nowej części cmentarza. W latach trzydziestych XX wieku, nowy cmentarz został ogrodzony

siatką, a nad wejściem na cmentarz był umieszczony na bramie napis: „Tu spoczywają w

spokoju”.

G. Abramzik opowiada, że było to miejsce często odwiedzane przez mieszkańców

Mojtyn. A byli tam pochowani zmarli z rodziny Blochów, Senderów, Skalów, Grönizów,

Lumów, Jewskich, Willanów, Loschów, sam Skal i jego krewni wraz z ojcem65.

W zachowanej Księdze zmarłych66 z 1902 r. odnajdujemy osiem osób pochowanych

w tym czasie na cmentarzu mojtyńskim. Byli to:

Michael Pallasch, zmarł 5 stycznia 1902 r. urodził się w Cierzpiętach. Syn Johanna i

Caroliny z domu Falkenau67.

Louise Gembala, urodziła się w Mojtynach. Zmarła 8 lutego. Syn rolnika Andreasa i

Louise z domu Schnittka68.

Robert Heinrich Will, urodził się w Mojtynach i całe swe życie spędził w tej

miejscowości. Zmarł także w Mojtynach 15 lutego 1902 r. Syn Johanna i Amalie z domu

Pokorska. Żył 5 miesięcy69.

Anna Totzek, żona Gottlieba Totzka, córka Wilhelminy z domu Krakau, zmarła 11

kwietnia70.

Lousie Will, zmarła mając 78 lat, 27 maja 1902 r., Po ślubie z Carolem Will

przeprowadziła się do Mojtyn. Urodziła się w Prusinowie i tam też spędziła swoje

62 W. E. Bader, Vorgeschichtliches aus Moythienen, „Sensburger Heimatbrief“ 1984, s. 26 – 27. 63 Por. K. Templin, Unsere masurische, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne

średniowiecze, w; Mrągowo, s. 55 – 60. 64 Jego rodzina mieszka w Mojtynach od 1909 r.. Urodził się w 1937 r. 65 Relacja ustna Gustawa Abramzika. 66 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r. 67 Tamże, s. 2. 68 Tamże, s. 12. 69 Tamże, s. 15. 70 Tamże, s. 34.

17

dzieciństwo i młodzieńcze lata. Rodzicami jej byli Michael Ammitch i Maria z domu

Lammek71.

Otto Sender, zmarł mając 8 miesięcy, 28 maja. Rodzicami jego byli Johann Sender i

Maria z domu Bloch – pochodząca z Mojtyn72.

Emil Sachs, zmarł po 6 tygodniach, 29 maja 1902 r. Syn Emila Sachsa i Amalie z

domu Pallasch73.

Anna Słaby, umarła przy porodzie 6 czerwca. Córka Wilhelma i Heinritte z domu

Helnning74.



w Mojtynach


1. Robert Kientopf 4 .10. 1877 r. 27 .04. 1953 r.

2. Michał Pallasch 26 .01. 1857 r. 8 .03. 1914 r.

3 Jan Will 7 .06. 1855 r. 22 .12. 1936 r.

4 Rudolf Will 14 .02. 1891 r. 23 .04. 1940 r.

5 Michał Blask 16 .10. 1862 r. 29 .05. 1900 r.

6 Maria Blask 16 .09. 1899 r. 27 .04. 1900 r.

Ostatni pogrzeb odbył się pod koniec lat pięćdziesiątych XX w. Obecnie cmentarz

jest już nieczynny. Dziś tak bardzo zarosły go drzewa i krzewy, że kiedy się przechodzi drogą

obok, trudno poznać, że w tym miejscu był cmentarz . Mimo tak dużego zniszczenia przez

upływ czasu, można jeszcze dziś dostrzec granicę cmentarza oraz główną aleję, która

prowadziła od wejścia, przez środek cmentarza. Po lewej i prawej stronie grzebani byli

zmarli. Zachowała się jedna, ogrodzona płotkiem żeliwnym kwatera rodziny Pallasch.

Do sołectwa należała Uklanka. Mała osada lokowana w 1564 r. Nie znamy żadnych

przekazów o istnieniu tu w XVI w. cmentarza. Najstarsze zachowane groby pochodzą z

końca XIX w. Cmentarz położony jest na wzgórzu nieopodal dawnego młyna. Był

własnością rodu Burdinskich. Poza nimi byli także na cmentarzu grzebani mieszkańcy

Uklanki, którzy pracowali w majątku. Zachował się jedyny nagrobek Marty Berthy Buszelli,

urodzonej 8 marca 1872 r., a zmarłej 20 lipca 1974 r. W latach sześćdziesiątych i

siedemdziesiątych XX w. płyty nagrobne zostały zdewastowane. Dziś można się tylko

domyślać, że istniał tu mały rodowy cmentarz.

Nawiady

Z początków ery chrześcijańskiej w Nawiadach w czasie badań archeologicznych

odkryto cmentarzysko dawnego plemienia prapruskiego pod nazwą Galindai. W grobowcach

znaleziono przedmioty z brązu zdobione motywami zoomorficznymi oraz emalią. Pośród

znalezionych przedmiotów były monety z brązu i srebra z II i III w. po Chr75. Przed lokacją

wsi w 1397 r. zapewne istniała tu osada. Wraz z powstaniem parafii w 1437 r. założono

pierwszy rzymsko-katolicki cmentarz przykościelny. Po reformacji wraz z nowym

71 Tamże, s. 52. 72 Tamże, s. 53. 73 Tamże, s. 57. 74 Tamże, s. 62. 75 Por. K. Templin, Unsere masurische, s. 96 – 106; W. Ziemlińska-Odojowa, Starożytność i wczesne

średniowiecze, w; Mrągowo, s. 55 – 60.

18

cmentarzem powoli powstawały nowe tradycje ewangelickie. Cmentarz także służył

wspólnocie protestanckiej.

Cmentarz wokół kościoła przestał istnieć w XVII wieku, znacznie wcześniej niż

ukazało się rozporządzenie władz pruskich zamykające cmentarze przykościelne. A

podyktowane to było brakiem miejsca, teren wokół kościoła był niewielki, co zmuszało

proboszczów do założenia cmentarza poza terenem przylegającym do kościoła. Nowy został

otwarty około 200 m. od kościoła, przy drodze w kierunku Piecek. Był to teren na skraju

miejscowości. Na cmentarzu tym obecnie możemy odnaleźć sporo grobów ze znanymi nam

nazwiskami. I tak przy drodze w kierunku Machar znajduje się grób nauczyciela i kierownika

szkoły Albrechta Mendrzyka, nieopodal znajdujemy grób nauczycielki z Nawiad Berthy

Berg. Idąc aleją główną w kierunku cmentarza obecnie czynnego, mijamy po 20 metrach

pomnik żony pastora Nawiad Gietkanta.

W zachowanej Księdze zmarłych76 z 1902 r. znajdujemy kilkanaście osób w tym

czasie pogrzebanych na cmentarzu. I tak:

Carl Bonfeldt, urodził się w Nawiadach, jako dwutygodniowe dziecko zmarł 13

stycznia77.

Marta Grzana, urodziła się w Nawiadach, zmarła 23 stycznia mając 9 dni. Córka

Juliusza Friedricha Grzana i Louisae78.

Maria Schenke, zmarła 11 kwietnia mający 2 miesiące. Córka Johanna i Marii z domu

Pawlik79.

Carl Olais, zmarł mając 66 lat 1 maja 1902 r. Mieszkał po ślubie w Nawiadach. Był

żonaty z Louisą z domu Kolozik. Urodził się w Bohen80.

Carl Schmitt, zmarł mając 51 lat, urodził się w Szestnie. Po ślubie z Amalią z domu

Brenn zamieszkał w Nawiadach. Syn Ludwika i Dorothy z domu Sellz. Zmarł 26 maja 1902

r81.

Friedrich Bloch, zmarł 30 maja mając dwa miesiące. Ojcem jego był Johann a matką

Maria z domu Olschewska82.

Gottlieb Borutta, zmarł mając 64 lata 2 czerwca 1902 r. Urodził się koło Mikołajek w

Wierzbie. Po ślubie z Charlotte z domu Gusiewska, zamieszkał w Nawiadach. Tu zmarł i

został pochowany83.

Auguste Olschewski, żył 11 miesięcy. Syn Michaela i Louise z domu Witulska.

Pochowany na cmentarzu w Nawiadach na koloni84.

August Czieska zmarł 26 sierpnia 1902 r. mając 15 lat. Syn Gottlieba i Louisae z

domu Muraska85.

Caroline Sihröder, żona Johanna, zmarła 24 października. Urodziła się w Krutyni, lata

dziecięce i młodzieńcze tam spędziła. Po ślubie zamieszkała w Nawiadach, tam tez zmarła i

została pochowana. Córka Michała Koslowski i Marii86.

Julie Killisch, żyła 55 lat. Urodziła się w Zgonie. Po ślubie z Johannem zamieszkała w

Nawiadach. Zmarła 28 listopada, została pochowana na cmentarzu wiejskim w kwaterze

rodzinnej87. Poza nią są pochowani jej mąż.

76 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r. 77 Tamże, s. 6. 78 Tamże, s. 8. 79 Tamże, s. 35. 80 Tamże, s. 41. 81 Tamże, s. 51. 82 Tamże, s. 58. 83 Tamże, s. 61. 84 Tamże, s. 6. 85 Tamże, s. 85. 86 Tamże, s. 92.

19

Anna Worm, urodziła się w Starej Ukcie. Ojcem jej był rektor szkoły w Starej Ukcie

Carl Peikowski, a matką Flora z domu Gizycki. Po ślubie z Johannem Wormem

przeprowadziła się do Nawiad i tu spędziła resztę swego życia, mieszkając w szkole. Jej mąż

był dyrektorem szkoły w Nawiadach. Anna zmarła mając 50 lat, 28 listopada 1902 r88. Jej

grób można odnaleźć na cmentarzu nawiadzkim, znajduje się przy wejściu głównym na

cmentarz po prawej stronie przy alei. Obok grobu Anny pochowany jest jej mąż Johann, a

także najbliżsi.

Wchodząc na cmentarz głównym wejściem, spotykamy pierwsze groby

najważniejszych osób w społeczności nawiadzkiej. Po prawej stronie spoczywają dwaj

dyrektorzy szkoły podstawowej wraz ze swymi rodzinami, dalej bogatsi gospodarze w

Nawiadach, nauczyciele i ci, którzy pracowali na parafii − dzwonnik, organista, kościelny. Po

lewej stronie alei, przy głównym wejściu pochowani byli pastorzy wraz ze swymi rodzinami.

Znajduje się tu grób żony pastora Giettkanta wraz z rodziną, ale trudno jednoznacznie

stwierdzić, że pastora Gietkanta też pochowano na tym cmentarzu. Kiedy idziemy aleją w

głąb cmentarza, dostrzegamy, że im dalej od wejścia, tym biedniejszych chowano tu parafian.

Choć były także kwatery rodzinne, które od wielu pokoleń służyły jednemu rodowi.


mieszkańców na starej części cmentarza

w Nawiadach89

Tabela nr 12 Lp. Imię i nazwisko Data urodzenia Data śmierci Charakterystyczne

cechy

1. Anna Worm ? 28.11. 1902 r.

2. Amalie Gizycki 27.11. 1795 r. 25. 07. 1840 r. Krzyż żeliwny, grób jest jeszcze widoczny.

3 Joannes Worm 18.12. 18...? Brak danych Dyrektor szkoły w

Nawiadach

4 Erich Laser 16.11. 1934 r. 11.01. 1985 r.

5 Friedrich Duda 23 .05. 1902 r. 11.12. 1914 r.

6 Fryderyk Czerwiński 14.06. 1914 r. 27.01. 1979 r.

7 Elfryda Czerwińska 8.04. 1918 r. 8 .08. 1999 r.

8 Anna Hohenstein 24 .06. 1901 r. 30.05. 1973 r.

9 Friedrich Glass 4.01. 1897 r. 22.10. 1903 r.

10 Gottl. Wilhelm Glass 27 .01. 1894 r. 9.05. 1894 r.

11 Albert Johann Glass 15 .06. 1895 r. 9.03. 1896 r.

12 Regine Glass 6.09. 1826 r. 25 .08. 1901 r.

13 Gottlieb Glass 18.03. 1837 r. 18 .12. 1922 r.

14 Gottlieb Rutkowski 22.11. 1847 r. 25 .06. 1926 r. Rodzina pastorów

Rutkowskich

15 Ida Kabeh 10 .08. 1901 r. 29 .02. 1976 r.

16 Carl Dariel 29 .07. 1817 r. 10 .02. 1899 r.

17 Emma Dariel 25 .06. 1873 r. 21 .10. 1877 r.

18 Anna Dariel 1842 r. Brak danych

19 Martha Bieber 19 .01. 1884 r. 9 .11. 1913 r.

20 Johann Bieber 17 .11. 1842 r. 25 .07. 1911 r.

21 Albrecht Mendrzyk 24 .04. 1805 r. 8 .10. 1869 r.

22 Caroline Mandrzyk --- ---

23 Grobowiec rodziny

Guziewskich i Tymnik

---- ---

87 Tamże, s. 103. 88 Tamże, s. 104. 89 Dane sporządzono 6 .09. 2006 r.

20

24 Frantz Schuplinski 27 .05. 1833 r. 8 .01. 1872 r.

25 Berg Berta 26 .11. 1844 r. 28 .12. 1871 r. Nauczycielka

26 Berg Berta 14 .07. 1871 r. 12 .07. 1872 r.

27 Johann Stank 5 .03. 1880 r. 6.08. 1916 r.

28 Marie Stank 30.03. 1880 r. 13.10. 1922 r.

29 Marie Stank 25 .08. 1902 r. 3.08. 1916 r.

30 Hildegarda Bierfreund 2.01. 1928 r. 8.02. 1935 r.

31 Gerhard Bierfreund 6.07. 1924 r. 4.04. 1943 r.

32 Julie Killisch 3.08. 1826 r. 28.11.1902 r. Spoczywają w

grobowcu

rodzinnym. 33 Johann Killisch 3.07. 1850 r. 1.07. 1914 r.

34 Ottilie Killisch 11.06. 1852 r. 18.08. 1914 r.

35 Samuel Killisch 16.05. 1882 r. 9 .06. 1887 r.

36 Edward Grams 24.03. 1903 r. 26.03. 1965 r.

37 Martha Giettkant 23.12. 1832 r. 12.07. 1899 r.

38 Weronika Roch 31.05. 1899 r. 14.01. 1979 r.

39 Erwin Bahl 23 .07. 1941 r. 29.08. 2005 r.

40 Luisa Hening 21.01. 1912 r. 3.03. 2004 r.

41 Irngarda Obitz 4.12. 1943 r. 24.08. 1999 r.

42 Otto Nabakowski 7 .01. 1900 r. 16.07. 1984 r.

43 Amalia Nabakawska 24.08. 1893 r. 18.04. 1984 r.

44 Berta Fronz 01.01. 1898 r. 31.03. 1940 r.

45 Elli Fronz 27.11. 1913 r. 19 .08. 1951 r.

46 Herman Fronz 25 .10. 1864 r. 29 .05. 1938 r.

47 Emma Fronz 11.12. 1858 r. 31.01. 1940 r.

48 Johann Frisch 25 .09. 1903 r. 2.02. 1965 r.

49 Gustaw Barbula Żył 74 lata 15 .08. 1974 r.

50 Friedrich Sadowski 24.03. 1873 r. 22.12. 1928 r.

51 Konstanty Horst 9.06. 1934 r. 27.07. 2000 r.

52 Fritz Zywietz 9.07. 1858 r. 8 .03. 1933 r.

53 Aleksander Grams 7 .11. 1908 r. 9 .01. 1994 r.

54 Wilhelma Grams 18 .05. 1913 r. 8 .02. 1999 r.

55 Berta Przystwik 26 .03. 1915 r. 1 .03. 1997 r.

56 Lydia Mohrenz 16 .03. 1881 r. 14 .04. 1941 r.

57 Gustaw Rabe 13.01. 1891 r. 26.08. 1918 r.

58 Ludwig Kraska 23 .02. 1847 r. 20.05. 1934 r.

59 Jakub Kesler 11.10. 1852 r. 11.03. 1935 r.

60 Marie Dopatka 1.01. 1889 r. 12.02. 1957 r.

61 Regine Dudda 15.06. 1865 r. 9.11. 1942 r.

62 Friedrich Dudda 28.02. 1864 r. 28.09. 1937 r.

63 Johanne Rabe 24 .06. 1837 r. 30.06. 1910 r.

64 Marie Werder 24.03. 1885 r. 14.11. 1942 r.

65 Otto Karl Olschewski 13.03. 1920 r. 19.07. 1920 r.

66 Louise Olschewski 11.11. 1838 r. 29.01. 1917 r.

67 S. Tottzek Brak danych 27.11. 1962 r.

Nowa część cmentarza została otwarta w 1983 r. Wraz z jej otwarciem pilna była

potrzeba zagospodarowania terenu. Ks. proboszcz Teodor Bałtruszewicz apelował do parafian

w niedziele 19 czerwca 1983 r.: „Kochani – został przekazany do naszego użytku cmentarz w

Nawiadach, od tej chwili będziemy grzebali naszych zmarłych na tym cmentarzu”. Prosił, by

z każdej wsi przybyły przynajmniej trzy osoby do porządkowania cmentarza90. Przybyło 15

mężczyzn z sześciu wiosek (Zgon, Stare Kiełbonki, Mojtyny, Nawiady, Machary – wieś i

Golanki) plus kilku ministrantów 91.

90 Archiwum Parafialne w Nawiadach (dalej APN) , Ogłoszenia Parafialne (dalej OP) z 1983 r., s. 25. 91 Tamże, s. 26.

21

Poza cmentarzem parafialnym istniał jeszcze jeden niewielki cmentarz dwóch rodów:

Nadolnych i Mejów. Usytuowany na wzgórzu położonym nieopodal jeziora Nawiady.

Powstał na początku XIX w., po uwłaszczeniu chłopów. Był to czas, w którym wielu chłopów

budowało swoje gospodarstwa z dala od wsi, zwane wybudowaniami (Abbauten) lub

wymiarami, z mazurska `wynari`. Także te dwa gospodarstwa powstały na początku XIX w.

Obecnie cmentarz jest nieczynny. Pozostały tylko pomniki zniszczone przez czas i ludzi.

Nowe Kiełbonki

Nie mamy żadnych danych o cmentarzyskach z okresu przedlokacyjnego wioski w

XVIII w. Wraz z powstaniem miejscowości powstał także cmentarz, który służył wspólnocie

ewangelickiej do końca II wojny światowej. Cmentarz oddalony jest od wioski około 300 m,

przy polnej drodze w kierunku Wólki Prusinowskiej. Zachowało się do dnia dzisiejszego

kilka nagrobków, z których możemy odczytać nazwiska pogrzebanych na tym cmentarzu.

Wybudowany z polnych kamieni mur, który okalał cmentarz, obecnie jest mocno zniszczony

przez czas i ludzi. Po prawej stronie cmentarza, w prawym rogu nieopodal muru znajduje się

grób młodzieńca, który poległ w czasie I wojny światowej, Gustawa Grossmanna. Poza

imieniem i nazwiskiem na pomniku odnajdujemy także dzień jego śmierci i nazwę batalionu,

w którym służył.



w Nowym Kiełbonku


1. Gustaw Mronga 12 .05. 1884 r. 12 .08. 1969 r.

2. Wilhelmine Lumma 1879 r. 26 .11. 1942 r.

3 Fritz Lumma brak Brak

4 Ida Lumma 2 .02. 1902 r. 15 .12. 1940 r.

5 Marie Mongel 16 .01. 1874 r. 15 .06. 1952 r.

6 Adolf Mongel 9.11. 1873 r. 10 .05. 1931 r.

7 Wilhelmina Kruska 1 .12. 1873 r. 19 .08. ?

8 Gustaw Kruska ? 27 .01. 1945 r. Zginął w czasie wejścia

wojsk rosyjskich do N.

Kiełbonka

9 Pionier Gustaw Grossmann 5 .09. 1876 r. 28.01. 1916 r. 3 Kompania Pion.

Batal. 18

Ostanie pochówki odbyły się na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych

XX wieku. Obecnie na cmentarzu spotykamy kilka grobów zadbanych, na których stoją

kwiaty i od czasu do czasu palą się znicze. Większość grobów jest zarośnięta krzakami bzu,

bez tablic informujących, kto jest w tym miejscu pochowany. Cmentarz obecnie jest

nieczynny.

Nowy Zyzdrój

Cmentarz powstał w I połowie XIX w. Służył wspólnocie ewangelickiej do końca

1945 r. Położony jest w środku wsi, nieopodal sklepu spożywczego, co nie jest najlepszą

lokalizacją, ze względu na ciągłe dewastowanie miejsca świętego przez różne osoby. Pomniki

są poniszczone, niemożliwe jest już odczytanie z pomników imion i nazwisk osób, które tu

22

spoczywają. Przy jednym zniszczonym pomniku pewnie ktoś z rodziny umieścił kamień, na

którym wykuto imię i nazwisko osoby zmarłej – Friedrich Sawitzki.

Piecki

Na trenie miejscowości spotykamy sześć cmentarzy, które możemy obecnie

zlokalizować. Cztery cmentarze służyły kiedyś wyznawcom Kościoła ewangelicko-

augsburskiego, obecnie są już zamknięte. Cmentarze są w różnym stanie, od bardzo

zniszczonych i praktycznie nieczytelnych, do dobrze zachowanych. Najlepszy stan

przedstawia cmentarz w środku Piecek, który był porządkowany w pierwszych latach XXI w.

Z Księgi zmarłych92 z 1902 r. dowiadujemy się, ile odbyło się pogrzebów na cmentarzach w

Pieckach i kto został pochowany. I tak:

Elizabeth Kopanka, urodziła się w Pieckach. Ojcem jej był Martin Schitkowski, a

matką Ester z domu Butter. Zmarła 3 stycznia93.

Ida Fleischer, z domu Gryczewska. Urodziła się w Barczewie. Po ślubie

przeprowadziła się do Piecek. Ojcem jej był Karol, a matką Justyna z domu Buckowska.

Zmarła mając 52 lata94.

Warguta (?), ośmiomiesięczne dziecko, zmarło 8 lutego. Ojcem był Karol, a matką

Louisa95.

Johann Bogumil, zmarł mając 2 miesiące 14 lutego 1902 r. Ojcem jego był Leopold, a

matką Maria z domu Zollonch96.

Leopold Bogumil (ojciec Johanna) zmarł 3 marca, mając 52 lata. Pracował przez całe

życie jako cieśla97.

Gottlieb Jährzik, urodził się w Dłużcu. Pochowany został w Pieckach, w których

spędził większą część swego życia. Zmarł mając 65 lat, 24 marca. Ojcem jego był Johann, a

matką Louise98.

Albert Gotzhein, urodził się w Reszlu. Po ślubie z Marią zamieszkał w Pieckach.

Ojcem jego był Albert, a matką Friedrika z domu Kaule. Zmarł mając 42 lata, 27 marca99.

Hermman Boesett, urodził się w Rozogach. Ojcem jego był Julis,, a matką Maria z

domu Gapp. Zmarł mając 43 lata, 16 maja100.

Fritz Grabosch, żył dwa tygodnie, Ojcem jego był Heinrich, zmarł 18 maja101.

Leopold Zdunzik, urodził się w Kosewie. Ożenił się z Minną z domu Sonnabend. Po

ślubie zamieszkał w Pieckach. Przeżył 53 lata. Ojcem jego był Johann, a matką Regine z

domu Kelbin. Zmarł 10 czerwca102.

Louise Grzywy z domu Frenzel. Po ślubie z Jacobem zamieszkała w Pieckach. Ojcem

jej był Carol, a matką Ewa z domu Pihulera. Zmarła mając 50 lat103.

Carl Byganowski, zmarł mając 15 tygodni 24 lipca. Ojcem jego był Gustaw, a matką

Carolina104.

92 APO, USC, syg. 870/3, Księga zmarłych z 1902 r. 93 Tamże, s. 5. 94 Tamże, s. 9. 95 Tamże, s. 13. 96 Tamże, s. 15. 97 Tamże, s. 18. 98 Tamże, s. 29. 99 Tamże, s. 30. 100 Tamże, s. 48. 101 Tamże, s. 49. 102 Tamże, s. 63. 103 Tamże, s. 72. 104 Tamże, s. 74.

23

Michael Saffrin, zmarł mając 55 lat, 13 sierpnia. Rodzice nieznani, a także miejsce

urodzenia105.

Gustaw Plasihke, żył 3 miesiące. Ojcem jego był Gustaw, a matką Bertha z domu

Dohman106.

Ernst Willy Jedamczik, żył 5 miesięcy, urodził się w Lipowie. Ojcem jego był

Michael, a matką Marina z domu Ewert. Zmarł 7 października107.

Maria Martha Berner, przeżyła 44 lata. Mężem jej był Wilhelm, u którego zamieszkała

po ślubie w Pieckach. Ojcem jej był Robert Krügel, a matką Augusta z domu Wolf108.

Martha Kopanko, przeżyła tylko 3 miesiące, zmarła 23 listopada. Matka jej była

Anna109.

Fritz Schnittka, żył 19 lat. Urodził się w Starej Ukcie. Ojcem jego był Fritz, a matką

Louise z domu Piotrowska. Zmarł 12 grudnia110.

Piąty cmentarz służy obecnie wyznawcom Kościoła rzymskokatolickiego. Pierwszy

pogrzeb odbył się w 1946 r.



w Pieckach (przy świniarni)


1. Dobrzewski 18.08. 1871 r. 2.05. 1931 r.

2. Johann Skupch 27 .12. 1867 r. 9 .11. 1925 r.

3 Karine Keyslasch 24 .08. 1880 r. 3 .05. 1939 r.

4 Berta Skupch 12.02. 1908 r. 19.04. 1968 r.

5 Ewa Maria Ballosch 4 .02. 1968 r. 19.04. 1968 r.

6 Wilhelmine Gruhn 26.01. 1874 r. 11.08. 1939 r.

7 Karl Heinz Hönig 11.05. 1925 r. 2.01. 1930 r.

8 Charlotte Wilhelmine Laskowski 6 .09. 1865 r. 12 .09. 1905 r.

9 Rudolf Kolassa 4 .01. 1892 r. 19.12. 1956 r.

10 Katharina Wawer 19.12. 1865 r. 24 .07. 1942 r. Z domu Pianka

11 Gottlieb Wawer 10.09. 1857 r. 30.06. 1940 r.

12 Gustaw Nadolny 10.01. 1875 r. 19.08. 1953 r.

13 Friedrich Jeromin 24.12. 1857 r. 9.11. 1897 r.

14 Karl Mey 7.03. 1873 r. 15.12. 1918 r.

15 Wilhelmine Mey 5.09. 1870 r. Brak danych

16 Maria Wieczorek 15.08. 1874 r. 27 .05. 1917 r. Z domu Czychol

Cmentarz położony jest przy drodze między Pieckami a Nawiadami. Mazurzy

wspominają, że przed powstaniem tu parafii wielu mieszkańców Piecek grzebało swych

zmarłych na tym cmentarzu, łatwiej im bowiem było odwiedzać groby swych bliskich, czy to

w drodze do kościoła w Nawiadach, czy to po nabożeństwie. Cmentarz najprawdopodobniej

założono na początku XIX w., w czasie kiedy powstawały gospodarstwa rolne na koloniach.

Inna wersja głosi, że cmentarz ten służył mieszkańcom Piecek od lokacji. Był to jedyny

cmentarz, na którym grzebano tylko zmarłych mieszkańców Piecek. Najstarsze groby

znajdowały się na skraju cmentarza, po przeciwnej stronie od wejścia. Na cmentarzu zaczęły

105 Tamże, s. 77. 106 Tamże, s. 86. 107 Tamże, s. 88. 108 Tamże, s. 98. 109 Tamże, s. 102. 110 Tamże, s. 108.

24

pojawiać się nowe nazwiska z chwilą powstawania nowych gospodarstwa na tzw. Koloniach,

jednak ich mieszkańcy nie utworzyli dla siebie nowego cmentarza. To miejsce wiecznego

spoczynku ogrodzono od strony wschodniej murem kamiennym, a z pozostałych trzech stron

siatką. Na cmentarzu odnajdujemy kwatery rodzinne okolone płotem żeliwnym, ale obecnie z

dawnej świetności cmentarza pozostały tylko resztki. Środkiem biegła aleja, a po obu

stronach sytuowane były groby.

Prusinowo

Nie mamy żadnych źródeł wskazujących na istnienie w tym miejscu cmentarzyska

prapruskiego. Cmentarz powstał zapewne w XV w. wraz z lokalizacją wsi. Został założony

na niewielkim wzniesieniu, przy drodze w kierunku Nawiad. Służył społeczności

ewangelickiej do połowy lat pięćdziesiątych XX. Obecnie jest nieczynny.



w Prusinowie


1 Karl Lekzik 28.11.1933 r. 20.04. 1941 r.

2 Siegfried Stopka 14 .07. 1937 r. 20.04. 1941 r.

3 Charlotte Kopka 17.12. 1863 r. 25.04. 1915 r.

4 Robert Nau 10.12. 1883 r. 11.02. 1914 r.

5 Auguste Dohnau 4 .01. 1882 r. 13 .04. 1952 r.

6 Caroline Dohnau 6 .08. 1853 r. 28.06. 1939 r.

7 Fritz Dohnau 27 .10. 1845 r. 9 .11. 1908 r.

8 Friedrich Kilimann 25 .03. 1883 r. 8 .04. 1955 r.

Stare Kiełbonki

Mieszkało tu prapruskie plemię Galindów, zwane Galindai. W czasie badań

archeologicznych odkryto cmentarzysko ciałopalne. Cmentarz wspólnoty ewangelickiej

najprawdopodobniej powstał w XVII w. Służył wiernym do końca lat siedemdziesiątych XX

wieku. Obecnie jest nieczynny. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku został

uporządkowany. Wykarczowano krzewy, odkryto zniszczone groby, uporządkowano

pomniki, tablice nagrobne i krzyże.

Wchodząc na cmentarz głównym wejściem, po prawej stronie napotykamy pomnik

poświęcony bohaterom Ziemi Kiełbonckiej, którzy oddali swe życie w czasie I wojny

światowej na różnych polach walk.



w Starych Kiełbonkach


cechy grobu

1. Anna Jeromin 29 .10. 1888 r. 6 .12. 1935 r.

2. Aleksander Olschewski 16 .10. 1901 r. 7 .06. 1959 r.

3 Margarete Rossonia 10 .12. 1902 r. 12 .09. 1903 r.

25

4 Karl Iwanowski 24 .07. 1897 r. 13 .09. 1961 r.

5 Maria Czeczinska 4 .01. 1897 r. 8 .02. 1979 r.

6 Franz Kompa 18 .05. 1882 r. 28 .12. 1932 r. Krzyż żeliwny

7 Heinrich Kompa 8 .02. 1880 r. 17 .09. 1890 r. Krzyż żeliwny

8 Max Kompa 22 .02. 1886 r. 29 .09. 1890 r. Krzyż żeliwny

9 Wilhelm Karpiński 5 .03. 1870 r. 23 .02. 1936 r.

10 Michael Griczewski 12 .04. 1821 r. 12 .02. 1882 r.

11 Fritz Hinterleitner 8.01. 1830 r. 9 .04. 1894 r.

12 Margarete Rossoria 10 .12. 1902 r. 12 .09. 1903 r.

13 Michael Gromzik 30 .10. 1864 r. 9 .01. 1933 r.

14 Augusta Gromzik 19 .01. 1872 r. 2 .03. 1939 r.

15 Anna Villa 7 .04. 1906 r. 26 .09. 1935 r.

Minna Henick Brak danych Brak danych

Cmentarz obecnie jest dość mocno zniszczony, pomniki są poprzewracane, wiele

pomników i grobów jest już bezimiennych. Nie zachowały się tablice z nazwiskami zmarłych.

Cmentarz ogrodzony był metalową siatką, ale czas i korozja dość mocno zniszczyła

ogrodzenie. Brama główna także jest już bardzo zniszczona.

Szklarnia

Na terenie wioski znajdują się dwa cmentarze. Jeden z nich położony jest około 500

m od wioski, w kierunku Czaszkowa przy polnej drodze. Służył mieszkańcom wsi od XVIII

w. Położony jest na wzniesieniu. Od głównego wejścia biegła aleja. Po prawej stronie

odnajdujemy dość sporo grobów, natomiast strona lewa była jeszcze wolna. Ostatni pogrzeb

odbył się w 1975 r., kiedy to pochowano Wilhelma Stroschera.

Drugi cmentarz, znajdujący się na przeciwległym skraju wioski w kierunku Brejdyn,

także usytuowany jest na niewielkim wzniesieniu. Kiedyś na cmentarz prowadziły granitowe

schody, był to cmentarz rodowy.


mieszkańców Szklarni


1 Ernst Grohsmann 17.08. 1937 r. 13.07. 1940 r.

2 Charlotte Gusseck 22.03. 1868 r. 29.10. 1923 r.

3 Wilhelm Stroscher --- 1975 r.

4 Johann Chorrosch 19.06. 1886 r. 24.04. 1943 r.

5 Siegfried Kitzmann --- ---

6 Marie Sieche 16.09. 1877 r. 13.05. 1934 r.

7 August Sieche 1 .05. 1878 r. 23 .08. 1951 r.

Wólka Prusinowska

Z II wieku po Chr. na terenie Wólki Prusinowskiej odkryto cmentarzysko ciałopalne z

bogatym wyposażeniem. Cmentarz wspólnoty ewangelickiej powstał w połowie XVII w.,

służył wiernym do końca II wojny światowej. Obecnie jest nieczynny.

Zgon

26

Na terenie Zgonu pierwsze osadnictwo pojawia się w okresie kultury amfor kulistych.

Był to okres rozwijającej się kultury duchowej u człowieka, a świadczą o tym obrzędy

związane z traktowaniem zmarłych, zdobnictwo na naczyniach, do których zsypywano

spalone szczątki.

Cmentarz wspólnoty luterańskiej powstał na początku XVIII w. wraz z lokacją

miejscowości. Ostatnie pogrzeby odbyły się w 1945 r. Powodem zamknięcia był brak miejsc

na nowe pochówki. Otwarto więc nowy cmentarz po drugiej stronie drogi, w kierunku

Rucianego. Pierwszy pogrzeb odbył się w 1948 r. Cmentarz przez całe lata służył

mieszkańcom Zgonu. Pogrzeby w pierwszych latach powojennych prowadzili pastorzy.

Grzebani byli wyznawcy kościoła ewangelicko-augsburskiego. Pierwsze pogrzeby prowadził

Edward Spendel pastor z Ukty. W późniejszych latach także na cmentarzu w Zgonie zmarłych

chowali duchowni Kościoła rzymskokatolickiego. Obecnie cmentarz służy wiernym zarówno

Kościoła ewangelicko-augsburskiego, jak i rzymskokatolickiego.

Na pierwszym starym cmentarzu pomniki są poniszczone, większość jest po prostu

zdewastowana. Wiele grobów nie ma tablic z nazwiskami pogrzebanych osób. Nie zachowało

się żadne ogrodzenie. Nowy cmentarz jest ogrodzony, a groby są zadbane. W uroczystość

Wszystkich Świętych ks. proboszcz z parafii rzymskokatolickiej Nawiady prowadzi procesję

na cmentarzu oraz modli się za zmarłych spoczywających na obu cmentarzach.


mieszkańców na starym i nowym

cmentarzu w Zgonie


cechy grobu

1. Anna Bednarz 1895 r. 1935 r.

2. Charlotte Srotzki 30.01. 1868 r. 24 .05. 1911 r.

3 Marianna Jędrzejczyk Żyła lat 70 26 .07. 1948 r.

4 Nowikow Eugenia Redyk Żyła lat 56 28 .12. 1962 r.

5 Janina Szymańska 29 .08. 1923 r. 30 .01. 2003 r.

6 Helmut Grzana 23 .06. 1931 r. 5 .04. 1999 r.

7 Liana Grzana 15 .04. 1938 r. 31 .03. 1992 r.

8 Ewa Grzana 22 .01. 1975 r. 13 .03. 1975 r.

9 Amalie Grzana 30 .03. 1903 r. 28 .11. 1985 r.

10 Maria Kolasinska 1897 r. 20 .09. 1987 r. Z domu Łopacka

11 Bogdan Kolasinski 20 .08. 1920 r. 8 .03. 1994 r.

12 Zofia Iwana Żyła lat 92 21 .11. 1989 r.

13 Daniel Błaszczyk 26.04. 1986 r. 7.12. 1989 r.

14 Norbert Błażejewski 18 .09. 1942 r. 29.12. 1989 r.

15 Stanisław Bednarczyk 19.03. 1933 r. 2 .11. 1993 r.

16 Wiesława Młynarczyk 6 .07. 1961 r. 30.06. 2002 r.

17 Władysław Bednarczyk 8.07. 1958 r. 21.05. 2006 r.

18 Alfred Głębocki 17.10. 1921 r. 29 .09. 2001 r.

19 Szarlotte Rudnik 19.06. 1907 r. 12 .02. 1956 r.

20 Zakrzewska Klara 16.12. 1921 r. 21 .03. 1995 r. Z domu Feuerserger

21 Zakrzewski Eugeniusz 06.03. 1920 r. 22.07. 1998 r.

22 Zakrzewski Ryszard 25 .09. 1939 r. 22.08. 2004 r.

23 Ida Feuersager 23.01. 1907 r. 12.12. 1950 r. Z domu Jost

24 Wilhelmina Bublitz 31.12. 1890 r. 15.01. 1965 r.

25 Michael Bronischewski 1886 r. 1963 r.

26 Auguste Krause 7 .07. 1886 r. 20 .09. 1956 r.

27 Ida Sayk 23 .05. 1891 r. 13 .11. 1975 r.

28 Marie Lasarz Brak danych Brak danych

27

Zyzdrojowa Wola

Cmentarz położony jest w lesie, około 400 m od wioski w kierunku Babięt.

Zachowane jest ogrodzenie pochodzące z 1913 r. wraz z bramą wejściową i furtką. Na

cmentarzu znajduje się jeden z najstarszych grobów w południowej części starostwa

mrągowskiego − z 1851 r. Pochowany jest w nim pastor Carl Friedrich Zimmermann.

Urodził się 29 czerwca 1780 r., a zmarł w Zyzdrojowej Woli 31 sierpnia 1851 r. Studiował w

Królewcu i Getyndze. Ostanie pogrzeby odbyły się tu na początku lat pięćdziesiątych XX w.



w Zyzdrojowej Woli


cechy grobu

1. Carl Friedrich Zimmermann 29 .03. 1780 r. 31 .08. 1851 r. Krzyż żeliwny.

Informacje o zmarłym umieszczone są na dwóch

tablicach żeliwnych.

2. Friedrich Radeck 1863 1928

3 Martha Solottdz z domu

Rudnoparzki

25.07. 1903 r. 22.08. 1951 r.

4 Hildegarda Konopatzki 2.03. 1869 r. 30 .03. 1956 r.

5 August Konopatzki 4 .03. 1868 r. 6 .01. 1932 r.

6 Bertha Konopatzki Brak danych 1935 r.

Obecnie cmentarz jest nieczynny, ale wciąż przychodzą tu bliscy do swych zmarłych.

Na grobach znajdują się kwiaty i znicze.

Zyzdrojowy Piecek

Cmentarz położony jest na skraju wioski, przy drodze w kierunku Babięt. Kilkanaście

grobów zachowało się z tablicami informacyjnymi o osobach zmarłych. Cztery pogrzeby

odbyły się w ostatnich latach, co świadczy o tym, że cmentarz jest nadal czynny. Pozostałe

groby, są w bardzo złym stanie, pomniki są poniszczone, bez krzyży i tablic informujących o

zmarłych. Ogrodzenie jest zniszczone, są tylko niewielkie fragmenty po dawnej siatce, która

otaczała dookoła cmentarz.



w Zyzdrojowym Piecku


1. Maria Jakubzik 20.05. 1921 r. 06.04. 1999 r.

2. Karol Pollak 5.03. 1897 r. 26 .12. 1977 r.

3 Berta Pollak 29.11. 1907 r. 3.08. 1996 r.

4 Werner Pollak 03.08. 1941 r. 18.09. 2004 r.

5 Amalie Ibis z domu Chrzan 27 .12. 1858 r. 27 .09. 1939 r.

6 Michael Rohde 7 .12. 1887 r. 11 .11. 1916 r.

7 Johann Serowy Brak danych Brak danych

28

8 Jacob Wanik 1873 1917

9 Fritz Olschewski 1872 1917

Wybrane nekropolie na terenie parafii Stara Ukta

Chostka

Cmentarz położony jest przy drodze polnej około 100 m od wioski w kierunku

Wojnowa. Na cmentarzu zachował się na krzyżu żeliwnym taki oto polski napis: „Tu

spoczywa w Bogu”. Pozostałe napisy na pomnikach i krzyżach są w języku niemieckim.

Ostatni pogrzeb odbył się w Chostkach w roku 2003. Pochowano wówczas Mazura, który

właśnie tutaj przeżył całe swoje życie. Wejście główne znajdowało się od strony drogi

polnej, środkiem cmentarza biegła aleja, a po obu jej stronach grzebano zmarłych.


mieszkańców Krawna


1 Michael Schittek 20.10.1865 r. Napis zniszczony

2 Auguste Weirauch 11.11. 1886 r. 22.12. 1940 r.

3 J. Weirauch 1822 r. 1886 r.

4 Ester Meirauch 15.12. 1857 r. 6.05. 1916 r.

5 Elfriede Martha Meirauch 7 .03. 1920 r. 27.07. 1920 r.

6 Rudolf Meirauch 1898 r. 1921 r.

7 Johan Meirauch Brak danych Brak danych

8 Rudolf Taraschewski 25 .07. 1876 r. 19.12. 1914 r.

9 Luise Manko 2 .08. 1839 r. 27 .12. 1924 r.

10 Erika Soltek 7 .08. 1918 r. 20.10. 2000 r.

11 Wilhelmine Schittek 20.12. 1840 r. 30.03. 1900 r.

12 Horst Soltek 13.04. 1925 r. 17.10. 2003 r.

Krutyński Piecek

Cmentarz jest oddalony od wioski około 300 m, usytuowany na skraju lasu. Okala go

kamienny mur, a prowadząca nań brama główna jest drewniana. Przez środek biegnie aleja

lipowa; lipy mają około 100 lat. Cmentarz służył wspólnocie ewangelickiej, po zakończeniu

II wojny światowej przez wiele lat na cmentarzu grzebano zmarłych Mazurów. Ostatnim

pochówkiem był pogrzeb Stanisławy Wysmułek, który odbył się w 1981 r..


mieszkańców Krutyńskiego Piecka


1 Marie Podschadel 14.12. 1901 r. 4.12. 1945 r.

29

2 Lidia Podschadel 26.11. 1938 r. 2.12. 1945 r.

3 August Guss 26.12. 1873 r. 8.12. 1945 r.

4 Horald Pods Hadel 4.07. 1954 r. 21.04. 1963 r.

5 Grobowiec rodzinny:

6 August Schumann

7 Johanna Schumann

8 Agnes Kohtz

9 Johanna Schumann

10 Franz Schumann

11 Otto Schumann

12 Stanisława Wysmułek 14.02. 1893 r. 20.07. 1981 r.

13 J. Gołaś 1945 r.

14 A. Rudniak 1945 r.

15 Jeruminek 1945 r.

Ruciane

Po wyodrębnieniu nowego okręgu duszpasterskiego z parafii Ukta z siedzibą w Rucianem

w 1907 r., urzędował tam duchowny pomocniczy, który podlegał jurysdykcji proboszcza w

Ukcie.111. W 1909 r. oddano do użytku mały kościółek wraz z mieszkaniem dla pastora i jego

rodziny. Po osiedleniu się pastora w Rucianem na stałe ( w 1909 r.) założono cmentarz

parafialny, oddalony około 300 m od kościoła, przy drodze w kierunku Wejsun. Najstarsze

zachowane nagrobki pochodzą z 1917 r. Możliwe, że cmentarz mógł powstać kilka lat

wcześniej, zaraz po zamieszkaniu w parafii pastora. Po II wojnie światowej zmarli

ewangelicy nadal byli grzebani na swym cmentarzu przez swych duchownych. Pierwsze

pogrzeby prowadził pastor z Ukty − Edward Szendel, a tam gdzie nie było pastorów,

zastępował go nauczyciel.


mieszkańców Rucianego

na cmentarzu ewangelickim


1 Elfriedie Schittek 1908 r. 1934 r. Z domu Behrendt

2 Anna Klein 25 .04. 1866 r. 11.10. 1950 r. Z domu Troschke,

żona pastora

3 Reinhold Klein 24.12. 1858 r. 12.04. 1936 r. Pastor

4 Paul Pszotta 25.11. 1918 r. 29.08. 1935 r.

5 Marianna Jonas 1870 r. 1941 r. Z domu Zugajewicz

6 Maksymilian Jonas 1864 r. 1936 r.

7 Walter Hoffmann 3.04. 1921 r. 15.11. 1946 r.

8 Hans Steinert 4.11. 1915 r. 23.04. 1938 r.

9 August Rudolz Brak danych 1940 r.

10 Marie Jeromin 25.07. 1914 r. 8 .01. 1946 r.

11 Karoline Skupsch 5.12. 1874 r. 4.02. 1945 r.

12 Johann Skupsch 24.06. 1876 r. 4.02. 1945 r.

13 Wilhelm Taubert 28.04. 1891 r. 8.02. 1960 r.

14 Margarethe Pessarra 23.02. 1907 r. 27.09. 1922 r.

15 Lotterchen 22.12. 1895 r. 13.03. 1917 r.

16 Martha Felschner 14.06. 1892 r. 5.04. 1922 r.

111 G. Jasiński, Kościół ewangelicki na Mazurach w XIX wieku (1817 – 1914), Olsztyn 2003, s. 43.

30

17 Emma Ohde Brak danych 1926 r.

18 Elfriede Buchwitz 6.07. 1907 r. 9 .03. 1926 r.

19 Wilhelmine Klötzing Brak danych Brak danych

20 August Klötzing Brak danych Brak danych

21 Ottilie Berg 27.05. 1886 r. 6.09. 1917 r.

22 Paul Berg 16.09. 1917 r. 21.01. 1918 r.

23 Scharlotte Kolipost 5.06. 1868 r. 6.05. 1948 r. Z domu Killisch

24 Luise Lubba 18 .07. 1866 r. 1956 r. Z domu Schrenka

25 Michael Lubba 28 .01. 1866 r. 3.02. 1941 r.

26 Inga Ulonska 9.03. 1943 r. 9 .03. 1943 r.

27 Marie Pietrowska 1900 r. 3.10. 1958 r.

28 Głaz kamienny na grobie rodziny

Anders

--- --- Anders był

właścielem przed II

wojną światową

tartaku w Rucianem.

Po II wojnie światowej ludność katolicka zaczęła grzebać swych zmarłych na

cmentarzu ewangelickim. Mimo uprzedzeń osadnicy nie utworzyli własnego cmentarza, ale

wraz z przejęciem kościoła pod koniec 1946 r. przejęli też i cmentarz, który odtąd traktowali

jak swój. Jednak z czasem szybko zapełnił się grobami, toteż w latach osiemdziesiątych XX

w. utworzono nowy, który służy ludności Rucianego do dnia dzisiejszego.

Stara Ukta

We wsi znajduje się kilka cmentarzy. Dwa z nich powstały po erygowaniu parafii

ewangelickiej w 1846 r. Pierwszy znajduje się przy drodze w kierunku Piecek, kilkaset

metrów od wioski. Był to cmentarz parafialny, na którym spoczywa pierwszy proboszcz

parafii ewangelickiej Gustaw Kendziora, a także jego najbliżsi. Środkiem cmentarza biegła

aleja, która jeszcze dziś jest widoczna. Groby znaczniejszych osób znajdowały się po prawej

stronie cmentarza. Ukta rozwijała się bardzo szybko, przybywało coraz więcej mieszkańców,

cmentarz założony w czterdziestych latach XIX w. bardzo szybko zapełnił się grobami, pod

koniec XIX otwarto nowy cmentarz parafialny, przy tej samej drodze w kierunku Piecek, ale

po prawej stronie. Pierwsze pogrzeby odbyły się w pierwszych latach XX w. Najstarszy

zachowany nagrobek pochodzi z 1902 r. Po powstaniu parafii rzymskokatolickiej w 1981 r. w

Ukcie cmentarz ten także stał się cmentarzem dla wiernych Kościoła rzymskokatolickiego. W

pierwszych latach po utworzeniu cmentarza katolicy mieli dość spore obiekcje co do

grzebania swoich zmarłych na cmentarzu ewangelików, nadal funkcjonował stereotyp:

ewangelik to Niemiec, a katolik to Polak. Obecnie cmentarz jest zadbany, ogrodzony, choć

sporo grobów po stronie dawnego ewangelickiego cmentarza jest poniszczonych, bez

jakichkolwiek tablic informacyjnych o zmarłych.



parafialnym w Ukcie

(cmentarz z XIX wieku)


1. Groby rodziny Bialluch

2. Louise Bialluch 16.09. 1823 r. 13 .03. 1908 r. Z domu Krosta

3. Friedrich Bialluch 21.01. 1825 r. 6.09. 1887 r.

4. Emil Bialluch 4.02. 1853 r. 1.04. 1904 r.

5. Emilie Liebisch 19.07. 1857 r. 5.07. 1900 r. Z domu Bialluch

31

6. Johann Friedrich Konietzka 25.10. 1867 r. 19.06. 1868 r.

7. Karl Johann Konietzka 30 .03. 1869 r. 12.01. 1878 r.

8. Karl Herrm. Konietzka 13.01. 1872 r. 3.06. 1875 r.

9. Robert Konietzka 15 .12. 1840 r. 4 .01. 1891 r.

10. Joseph Klann 18.08. 1849 r. 25 .10. 1897 r.

11. Fritz Czymmet 25.03. 1843 r. 13 .08. 1899 r.

12. Heinriette Stange 31.07. 1815 r. 10 .04. 1895 r.

13. Julie Kendziora 8 .04. 1782 r. 1 .04. 1855 r. Z domu Runge

14. Daniel Gothard Kendziora 14 .05. 1783 r. 11 .06. 1859 r.

15. Gustaw Kendziora Na żeliwnym krzyżu

nagrobnym są słowa

Ps. 6,3

16. Luise Kendziora 6 .03. 1821 r. 10 .08. 1853 r. Z domu Gottek

17. Marie Borchen 7 .04. 1847 r. 18 .09. 1848 r.



parafialnym w Ukcie

(cmentarz z XX wieku)


1. Luwik Pisowotzki 1904 r. 1956 r.

2. Monika Pisowotzka 1944 r. 1944 r.

3. Horst Pisowotzki 1936 r. 1951 r.

4. Auguste Chedor 1893 r. Brak danych

5. Oskar Dembowski Brak danych Barak danych

6. Zofia Dembowska Brak danych Brak danych

7. Wilhelm Manko 23.12. 1875 r. 11.11. 1957 r.

8. Armand Hammermeister 10.08. 1934 r. 25 .02. 2005 r.

9. Armin Hammermeister 1902 r. 1959 r. nauczyciel

10. Irmgard Hammermeister 20.03. 1911 r. 14 .05. 2002 r.

11. Karl Klugmann 1 .09. 1836 r. 9 .08. 1915 r.

12. Marie Sayk 4.11. 1866 r. 22.06. 1918 r. Z domu Giesa

13. Louise Waschkowitz 25.11. 1862 r. 6 .11. 1918 r. Z domu Przywara

14. 12 grobów z rodziny Kraska --- ---

15. Robert Trox 24 .12. 1897 r. 30.08. 1902 r.

16. Gustaw Scheffzik 19.03. 1874 r. 16.02. 1958 r.

17. Johann Stopka Brak danych Brak danych

18. Gustaw Czichy 18.12. 1955 r. 8.12. 1958 r.

19. Karl Bednarczyk 2.11. 1861 r. 1 .05. 1941 r.

20. Amalie Kiewitz 15 .06. 1895 r. 8 .02. 1945 r.

21. Emil Kiewitz 15 .06. 1895 r. 8 .02. 1945 r.

22. Justine Kiewitz 5 .02. 1864 r. 13.02. 1945 r.

23. Willi Kelch Brak danych Brak danych

24. Erych Tuttas 20.06. 1939 r. 23.05. 1947 r.

25. Luise Kelch 10.04. 1861 r. 22.11. 1948 r.

26 Karl Tuttas 9.03. 1930 r. 24 .11. 1950 r.

27. Charlotte Stank 26 .09. 1854 r. 24.11. 1929 r.

28. Friedrich Stank 17.05. 1875 r. 23.08. 1935 r.

29. Heinrich Pokropp 28.06. 1922 r. 1.05. 1943 r.

30. Samuel Koslowski 1869 r. 1950 r.

Wygryny

32

Cmentarz położony jest przy drodze, w środku wsi, na niewielkim wzniesieniu. Służył

mieszkańcom przez kilka stuleci. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1878 r.,

widnieje na nim nazwisko Gertrudy von Streng. Ostatni pogrzeb odbył się w 1978 r.


mieszkańców Wygryn


1 Heinz Schmidt 6.05. 1931 r. 1958 r.

2 Wally Stopka 11.03. 1905 r. 26.03. 1905 r.

3 Bernhard Stopka 9.11. 1903 r. 19.12. 1903 r.

4 Rudolf Stopka 6.04. 1862 r. 26.04. 1906 r. Kupiec

5 Julius Ziizewitz 1891 r. 1966 r.

6 Joanna Steffan 9.02. 1912 r. 5.01. 1978 r.

7 Fritz Baginski 6.11. 1883 r. 12.07. 1905 r.

8 Ernst Leick 29.10. 1915 r. 23.10. 1961 r.

9 Hans Werhner Grmotzki 13.09. 1932 r. 23.11. 1946 r.

10 Bernhard Zeier 15.07. 1941 r. 10.11. 1957 r.

11 Elisabeth Witt 10.02. 1892 r. 15.05. 1958 r.

12 Wilhelm Witt 6.11. 1872 r. 20 .10. 1945 r.

13 Gertrud von Streng 3.10. 1873 r. 14.07. 1878 r.

14 Artur Konietzko 15.10. 1916 r. 14.08. 1932 r.

15 Gustaw Steffan --- --- Dwa groby rodzinne

Zakończenie

Cmentarze towarzyszą człowiekowi od samego stworzenia, a dokładniej − od chwili

umierania, od kiedy to człowiek utracił Raj po popełnieniu grzechu pierworodnego.

W Prusach na przestrzeni dziejów miejsca pochówków miały różny charakter. Ich

wygląd w znacznej mierze zależał od wyznawanej religii.

W okresie pogańskim były to cmentarzyska ciałopalne. Po lokacjach wiosek w

miejscowościach kościelnych zakładano cmentarze parafialne, a tam, gdzie nie było kościoła,

lokowano cmentarze nieopodal wiosek albo w samych wioskach. Ten obyczaj na Mazurach

przetrwała niemal do dnia dzisiejszego. Nie zniszczyły go żadne zawieruchy dziejowe :

reformacja, wojny napoleońskie ani inne rozporządzenia wydawane przez władze kościelne

czy świeckie. Dopiero zawierucha poczyniona przez II wojnę światową i zmiany, jakie niosła

ze sobą wpłynęły na liczbę i charakter nekropoli na Mazurach. Mazurzy nadal są grzebani na

swych wiejskich cmentarzach, w pobliżu rodzinnego domu, gdzie spoczywają ich

pradziadowie. Ten lud zawsze był ogromnie przywiązany do swej ziemi.

Na tak niewielkim obszarze, jakim były trzy parafie ewangelickie, udało się

zinwentaryzować około 100 cmentarzy. Jedne są czynne, inne już zamknięte, a wiele z nich

trudno już wyłowić okiem w krajobrazie.

Ks. Krzysztof Bielawny Nekropolie w granicach parafii...

Documents

Transcript of Ks. Krzysztof Bielawny Nekropolie w granicach parafii...