187Ramon Llull i klasztor Miramar

PERSPECIVALegnickie Studia Teologiczno-Historyczne

Rok XV 2016 nr 1 (28) s. 187-198

Ks. Bogdan Michalski

RAMON LLULL I KLASZTOR MIRAMAR

Jeszcze nie ucichy echa i komentarze powtarzane na dworach monych po wy-prawie krla Francji Ludwika IX na Maurw (1270), a ju w murach klasztor-nych grupa franciszkanw szykowaa si do nowej krucjaty. Tym razem krucjaty duchowej bez miecza. Miaa to by walka na argumenty rozumu, aby ukaza si mioci. Czowiekiem, ktry w epoce krucjat mia odwag rzuci ide ewan-gelizowania muzumanw, by Ramon Llull. U krla Aragonii Jakuba II uzyska poparcie dla swojego projektu i zamierza przedstawi go papieowi. Podj si wykadw na uniwersytecie na Sorbonie, aby zyska adeptw dla swojej idei, a w kocu sam trzykrotnie popyn do Tunezji, gdzie zosta uwiziony, za nastp-nym razem deportowany, a w kocu ukamienowany. Pisarz, filozof, mistyk, chlu-ba miasta Palma na Majorce i bogosawiony Kocioa katolickiego. Wanie mija 700 lat od jego mierci. Klasztor, ktry powsta z inicjatywy Ramona Llulla mia by orodkiem dla studiowania jzyka arabskiego. Celem byo jednak przygotowa-nie przyszych misjonarzy. Prba zrekonstruowania programu nauczania pozwala odpowiedzie na pytanie czy klasztor Miramar to tylko szkoa jzykowa, czy to ju szkoa misyjna?

1. ODPOWIED NA WEZWANIE

Idee, ktre zrodziy si w umyle i sercu Ramona Llulla, nie pochodziy z niepo-hamowanych ambicji, lecz byy odpowiedzi na wezwanie, jakie usysza w cza-sie wizji Chrystusa ukrzyowanego. Wiemy o niej z relacji jego uczniw, ktrym

188 Ks. Bogdan Michalski

Ramon Llull w podeszym wieku opowiada historie ze swego ycia. Spisali oni to, co usyszeli i Vita Coetanea (1311) jest dzisiaj rdem wiedzy o jego yciu1. We-dug tej relacji pewnej nocy, gdy komponowa kantat wychwalajc jedn z dam dworu, ujrza Chrystusa ukrzyowanego. Odoy pisanie i prbowa zasn. Na drugi dzie, gdy zamierza kontynuowa przerwan kompozycj, wizja Chrystusa powrcia. I tak byo przez pi dni. Zacz rozmyla nad tym, co ujrza i przyj, e jest to niezawodny znak, e Chrystus go wzywa, aby porzuci dotychczasowe ycie i powici si subie Ukrzyowanemu. Jego dalsze postpowanie wiadczy o tym, e potraktowa wizj powanie. Nowe ycie rozpocz od spowiedzi, do ktrej nie przystpowa od wielu lat, potem powici czas na umartwienia, pokut i modlitw. Zafascynowany w. Franciszkiem z Asyu chcia jak on zostawi wszyst-ko i i jego drog. Opuci sub na dworze aragoskim i rozszed si z on, zabezpieczajc j i dzieci hojnym uposaeniem, jakie mia ze sprzeday czci ma-jtku. Odby dwie pielgrzymki do Nuestra Seora de Rocamadour w Quercy i do Santiago de Compostela, powici si te dzieom miosierdzia. Przede wszystkim jednak rozmyla nad tym, jak najlepiej mgby suy Chrystusowi. Za namo-w swego przyjaciela w. Rajmunda de Penyafort rozpocz studia i medytacj. Po okrzepniciu na nowej drodze uoy projekt zawierajcy trzy elementy. Gwnym zadaniem, jakie sobie wyznaczy, byo wyprowadzenie z bdu niewiernych, czy-li muzumanw. Do tego miay posuy dwa nastpne: opracowanie apologetyki chrzecijaskiej na gruncie racjonalizmu i wprowadzenie jzykw orientalnych na studia uniwersyteckie jako narzdzia dla przyszych misjonarzy.

Nowe ycie Ramona Llulla rozpoczo si, prawdopodobnie, latem 1265 r. Cho sam Ramon jako pisarz pozostawi po sobie wiele dzie2, to jednak z biogra-fii, jak zostawi potomnym, nieatwo jest ustali przebieg jego ycia.

2. CO WIEMY O RAMONIE LLULLU?

Nie znamy dokadnie daty jego urodzenia ani mierci. Urodzi si w Palmie na Majorce, ale nie wiemy, gdzie zakoczy ziemsk pielgrzymk. Wiadomoci o jego yciu czerpiemy gwnie z Vita Coetanea i porwnujemy z danymi rozproszonymi

1 Anonimo. Vita beati Raymundi Lulli. W: Biblioteca de Autores Cristianos (B. A. C.). Vol. 212. Madrid 1948 s. 46-76; zob. A. Bonner, L. Badia. Ramn Llull: Vida, pensamiento y obra literaria. Barcelona 1991; A. Llinars. Ramon Llull. Barcelona 1968; J. Xirau. Vida y obra de Ramn Llull. Filosofa y mstica. Mxico 2004.

2 S. M. Zwemer podaje list 321 dzie Ramona Llulla. Wikszo zostaa wydana po kata-losku, znane s jego dziea wydane w oryginale po acinie i arabsku, ale mona przypuszcza, e niektre z nich byy tumaczeniami zrobionymi na polecenie autora. S. M. Zwemer. Raimundo Lulio primer misionero cristiano entre los musulmanes. Michigan 2007 s. 93-103.

189Ramon Llull i klasztor Miramar

w rnych jego dzieach, szczeglnie z powieci Blanquerna, w ktrej zawar wiele wtkw biograficznych3.

Przyszed na wiat w szlacheckiej rodzinie aragoskiej. Jego ojciec, Ramon, suy przy krlu Aragonii Jakubie I podczas zdobywania Majorki okupowanej przez Arabw (1229). Za udzia w walkach otrzyma znaczne posiadoci na wy-spie i przenis si tam z Barcelony wraz ze swoja on Isabel. Wedug niektrych biografw, jego nazwisko rodowe brzmiao Amat. Llull mogoby by pewn for-m przezwiska, ktre z biegiem czasu przylgno do rodziny i zastpio nazwisko rodowe4. Jedyny syn Ramona Llulla i Isabeli de Erill przyszed na wiat ju na Majorce w r. 12325. Imi otrzyma po ojcu, ktry zadba take, by jego syn odebra wychowanie i wyksztacenie odpowiednie do swego stanu i od modoci poznawa tajniki ycia na dworze krlewskim. Na dworze krla aragoskiego suy najpierw jako pa, a nastpnie jako wychowawca jego syna Jakuba, przyszego krla Major-ki. Oeni si modo, z Blank Picany, z ktr mia dwoje dzieci, Dominika i Mag-dalen. A do 1265 r. suy na dworze Jakuba II w randze majordomusa. Korzysta z przywilejw ycia dworskiego, chtnie siga po cytr, wiele pisa i otaczaa go sawa nadwornego poety. Nie zachoway si jego utwory z tego okresu, gdy po swoim nawrceniu twrczo trubadurw uwaa za nagann, jako niewnoszc nic dobrego ani do mioci maeskiej, ani do mioci Boej. Zniszczy je zatem, a jego autobiografia rozpoczyna si dopiero od momentu, gdy, jak pisze, mia ju lat 30. Po swoim nawrceniu pierwszy okres ycia ocenia jako jaowy i bezowoc-ny. W Liber Contemplationis tak opisywa swoje ycie spdzone na dworze:

Widz, o Panie, e drzewa kadego roku wydaj kwiaty i owoce, kade we-dug swego rodzaju, z czego ludzko ma przyjemno i korzy. Ale ze mn, grzesznikiem, nie byo tak; przez trzydzieci lat nie przynosiem owocw na tym wiecie, tylko wyjaawiaem ziemi i do tego jeszcze byem szkodliwy i zoliwy w stosunku do moich przyjaci i ssiadw. Zwyke drzewo, cho nie ma rozumu i poznania, jest bardziej owocne ni ja byem, dlatego wstydz si ogromnie i uznaj za godnego wielkiej nagany6.

3 R. Llull. Libre de Blanquerna. Ed. Obres de Ramon Llull. T. 9. Mallorca 1914; tene. Blan-querna. Palma de Mallorca 2002.

4 A. Llinars. Ramon Llull. El mallorqun universal. Randa (Mallorca) 2008 s. 12. Jego na-zwisko pojawia si w literaturze w kilku wersjach: w jzyku kataloskim Llull, po hiszpasku Lulio, w literaturze francuskiej Lulle, po acinie Lullus. Rwnie jego imi wystpuje w wersjach jzykowych: Ramn, Raimundo, Raimundus. W tym opracowaniu bdziemy trzyma si formy oryginalnej: Ra-mon Llull.

5 Tak dat przyjmuje si dzisiaj jako najbardziej prawdopodobn. Niektrzy przesuwaj j na 1235 r. Tame s. 6; A. Sawicka. Ramon Llull, poeta szalony z mioci. W: R. Llull. Ksiga Przyjaciela i Umiowanego. Brewiarz mistyczny. Krakw 2003 s. 8.

6 R. Llull. Liber Contemplationis in Deo. IX, 257. Za: Zwemer. Raimundo Lulio s. 32-33 (tum. wasne).

190 Ks. Bogdan Michalski

Po doznaniu wizji Chrystusa ukrzyowanego Ramon Llull zmieni dotych-czasowy styl ycia i powici si wycznie subie Bogu. Wszystko to, co od tego momentu robi, miao za cel ukazanie wartoci chrzecijastwa i przyblienie do Jezusa tych, ktrzy jeszcze w Niego nie wierzyli. W sposb naturalny pierwsz grup, do ktrej chcia si zwrci z ordziem zbawienia, byli licznie zamiesz-kujcy Majork muzumanie. Rozpocz zatem studiowanie arabskiego i islamu, uzupeni swoj edukacj podstawow i teologiczn. aciny uczy si u cyster-sw. Zacz take pisa po katalosku dziea apologetyczne. Pozyska dla swojego projektu krla Jakuba II, ktry ufundowa klasztor, w ktrym przyszli misjona-rze studiowali pod kierunkiem Llulla. Swj projekt chcia przedstawi papieowi i w tym celu wybra si do Rzymu, ale w midzyczasie papie Honoriusz IV zmar (4 kwietnia 1287). Nastpni papiee nie powicali mu wiele uwagi. Uczestniczy trzy razy w kapitule generalnej dominikanw i tyle samo razy w kapitule general-nej franciszkanw. Wiele podrowa, odwiedza dwory krlewskie, wykada na uniwersytetach, a w midzyczasie pisa. Dla potrzeb apologetyki opracowa system rozumowego dochodzenia do wszelkiej prawdy, ktry nazwa Ars Magna7. Chcia w ten sposb udowodni twierdzenia filozoficzne, ale te teologiczne. System, wie-lokrotnie udoskonalany i przeredagowywany, zostawi nam w ostatecznej wersji w 1308 r. W 1292 r. Llull, ktry mia ju okoo 60 lat i saw uczonego, wyruszy na wypraw misyjn do Tunezu, gdzie podj dysputy teologiczne z muzumaskimi uczonymi. Tunez by w tym czasie centrum zachodniego wiata muzumaskiego i pod jego murami zakoczya si w 1270 r. nieudana wyprawa krzyowa krla francuskiego Ludwika IX. To, czego krl nie osign mieczem, Ramon Llull chcia osign argumentami rozumowymi. Efekt pierwszej dysputy by taki, e niekt-rzy przekonali si do chrzecijastwa i poprosili o chrzest8, a przeraony imam namwi sutana do uwizienia niebezpiecznego misjonarza. Llull zosta uwolnio-ny po interwencji jednego ze swych adwersarzy. Uciek ze statku, ktry mia go deportowa, i przez trzy miesice ukrywa si jeszcze w porcie Goletta (dzisiejszy alq el-Wd), umacniajc swoj malek grup uczniw. Nie mogc realizowa swojej metody misyjnej, popyn do Neapolu. Drugi raz do pnocnej Afryki Llull wybra si w 1307 r. Tym razem przyby do Bijyah (obecnie Algieria), gdzie na rynku miasta chcia udowadnia wyszo chrzecijastwa nad nauk Mahometa. Skoczyo si to wzburzeniem ludu i procznym wizieniem. Deportowany, tym razem skutecznie, dotar, cho z wieloma trudnociami, do Pizy.

Po kilku latach Llulla spotkao niemae zaskoczenie, gdy papie Klemens V, ktry dwukrotnie odsya go z niczym, zaprosi go do udziau w soborze w Vienne

7 R. Llull. Ars compendiosa inveniendi veritatem (Art abreujada datrobar veritat). Moguntiae 1721.

8 Disposuerat viros famosae reputationis et alios quamplurimos ad baptismum quos toto animo affectabat deducere ad perfectum lumen fidei orthodoxae. Anonimo. Vita beati Raymundi Lulli. Za: Zwemer. Raimundo Lulio s. 61 przypis 6.

191Ramon Llull i klasztor Miramar

(1311), aby tam przedstawi swj projekt szk jzykowych dla misjonarzy. Oj-cowie soborowi, zajci przede wszystkim spraw templariuszy, wysuchali jednak z uwag propozycji, ktre przedoy im Llull. W uchwaach soborowych znalazo si zalecenie dotyczce wprowadzenia na uniwersytetach jzykw orientalnych9.

Po raz trzeci wybra si Llull do Tunezji w r. 1315. Zna niebezpieczestwa, jakie go mog spotka, ale te szuka okazji, aby krwi przypiecztowa swoje od-danie Chrystusowi. Pisa o tym wyranie:

Ludzie zazwyczaj umieraj ze wzgldu na wiek i z zimna; ale, jeeli taka jest Twoja wola, Twj suga nie tak chciaby umrze; wolaby umrze z aru mio-ci, jak Ty bye gotowy umrze za niego10.

Tak te mier znalaz. Zosta ukamienowany. Nie wiadomo, czy zakoczy ycie pod gradem kamieni, czy na statku, ktry odwiz go do Europy. Wierni ucz-niowie i przyjaciele pochowali go w kociele w. Franciszka w Palmie na Majorce11.

Ramon Llull zostawi po sobie ogromn spucizn literack ponad 300 po-zycji w jzyku kataloskim, arabskim i aciskim. By pierwszym filozofem red-niowiecza, ktry swoje nauczanie sformuowa nie po acinie, lecz w jzyku ludo-wym. Swoim pimiennictwem stworzy podwaliny jzyka kataloskiego. Pisarz, uczony, mistyk, misjonarz, a przede wszystkim czowiek, ktry chcia wszystkich chrzecijan zmobilizowa do nawracania pogan i w sercu wiata muzumaskiego mia odwag mwi o zbawieniu, jakie przynosi Jezus Chrystus.

Z punktu widzenia misjologii szczeglnie interesujcy jest klasztor Miramar, w ktrym przez kilkanacie lat franciszkanie przygotowywali si do misji ad gentes.

3. FUNDACJA KLASZTORU MIRAMAR

Do trudno okreli czas i miejsce funkcjonowania klasztoru Miramar. Doku-mentem, na ktrym mona si oprze, jest bulla Laudanda tuorum zatwierdzajca

9 Dokumenty Soborw Powszechnych. Tekst grecki, aciski, polski. T. 2: (869-1312) Konstanty-nopol IV, Lateran I, Lateran II, Lateran III, Lateran IV, Lyon I, Lyon II, Vienne. Red. A. Baron, H. Pie- tras. Krakw 2003 s. 583-585; F. Bcheau. Historia soborw. Krakw 1998 s. 145.

10 R. Llull. Art de Contemplaci. Ed. Obres de Ramon Lull. T. 9. Mallorca 1914 s. CXXIX, 19 i CXXX, 27. Za: Zwemer. Raimundo Lulio s. 82.

11 Po mierci uczonego misjonarza rozwin si jego kult. Mia on charakter lokalny i napotka na trudnoci. Nicolau Eimeric (1320-1399), inkwizytor, by przeciwnikiem nauki Llulla i posdza go o herezj. Papie Grzegorz XI umieci w 1376 r. 20 pism Llulla na indeksie ksig zakazanych, a do tego doczya czarna legenda o kontaktach Llulla z alchemi. Dopiero 500 lat po swej mierci, w 1847 r. Ramon Llull zosta uznany przez Koci za bogosawionego i byo to zatwierdzenie istnie-jcego kultu. Wspomnienie liturgiczne w archidiecezji Palma de Mallorca obchodzi si 27 listopada. Sawicka. Ramon Llull s. 23.

192 Ks. Bogdan Michalski

fundacj, ktr wystawi papie Jan XXI z dat 17 padziernika 127612. Wiemy z niej, e fundatorem instytucji misyjnej jest infant Jakub, usytuowana jest na Ma-jorce, na terenie parafii w. Bartomieja w Valdemossa, w miejscu zwanym Daya. W dokumencie papieskim nie wystpuje nazwa Miramar, pojawia si ona pniej w korespondencji midzy Ramonem Llullem a krlem Jakubem II. Bulla mwi jedynie o monasterium sive locum religiosus. W klasztorze miao zamieszka 13 franciszkanw, wyznaczonych przez ministra prowincjalnego, ktrych zada-niem byo studiowanie jzyka arabskiego. Po odpowiednim przygotowaniu mieli zosta wysani na misj do pogan, a ich miejsce mieli zajmowa sukcesywnie nastpni. Pierwsi zakonnicy zamieszkali w klasztorze w r. 1276. Po kilku miesi-cach funkcjonowania klasztoru, widzc perspektywy rozwoju tej instytucji, krl Jakub II przesa do papiea prob o zatwierdzenie fundacji13. Bulla papieska bya odpowiedzi na prob krla14. Aby zakonnicy skierowani na studium jzyka mo-gli si powici temu celowi i nie potrzebowali troszczy si o swoje utrzymanie, klasztor zosta uposaony w ziemie i winnice, a krl zobowizywa si do zabez-pieczenia utrzymania braci ze swoich wasnych dbr. Klasztor mia rwnie pra-wo do pobierania jamuny15. Wszystkie dobra przynalene do klasztoru miay by administrowane wedug Reguy Braci Mniejszych. Dane wyej przytoczone znamy jedynie z bulli papieskiej, gdy ani akt fundacyjny, ani petycja krlewska o zatwierdzenie fundacji nie zachoway si do naszych czasw16. Liczba 13 braci nie bya wybrana przypadkowo i nie zaleaa od moliwoci lokalowych klasztoru. Dla Ramona Llulla bya symbolem wsplnoty doskonaej, na wzr Jezusa i apo-stow. Kiedy w r. 1305 proponowa papieowi Klemensowi V zakadanie szk jzykowych dla misjonarzy, rwnie wyznaczy liczb 12 braci z przeoonym jako 1317. Z Vita beati Raymundi Lulli wiemy, e idea powoania takiego orodka misyj-nego i sposb jego funkcjonowania pochodzi od Llulla i on skierowa tak prob

12 Ioannes XXI. Bulla Laudanda tuorum. W: Les registres de Gregoire X (1272-1276) et de Jean XXI (1276-1277). A cura di Jean Guiraud e E. Cadier. Paris 1906 doc. 53; S. Garcas Palou. El Miramar de Ramon Llull. Palma de Mallorca 1977 s. 38; apendice doc. 2.

13 Zakonnicy mogli zamieszka w klasztorze przed 27 lipca 1276 r., czyli jeszcze za ycia Jaku-ba I Zdobywcy, a Jakub II wysa prob do papiea o zatwierdzenie fundacji przed swoj koronacj na krla Majorki, czyli przed 12 wrzenia tego samego roku. Garcas Palou. El Miramar s. 45.

14 Tame s. 15.15 Poniewa w dokumentach papieskich i krlewskich jest mowa o jamunie, dlatego nie

mwimy o fundacji w sensie prawnym, gdy nie odpowiadao to wczesnemu rozumieniu fundacji w sensie prawa kanonicznego ani reguy franciszkaskiej. Pomijajc w tym opracowaniu wtek prawny, moemy mwi o infancie Jakubie jako fundatorze tej instytucji, a sam fundacj rozumie w sensie oglnym. Szeroko na ten temat tame. s. 38-46.

16 Tame s. 16.17 Tame przypis 12.

193Ramon Llull i klasztor Miramar

do infanta Majorki. Prob tak przedstawi Ramon Llull Jakubowi II w czasie swojego pobytu na dworze krlewskim w Montpellier na pocztku r. 127518.

Lokalizacj klasztoru mona ustali na podstawie dokumentu stwierdzaj-cego zamian posesji (alqueria) midzy cystersami z klasztoru Nuestra Seora de la Real a krlem Majorki. Zakonnicy otrzymali posesj Na Matona, a przeka-zali krlowi posesj Dayano (Dei). Dokument nosi dat 15 padziernika 1276 r. Dokument wystawiony trzy lata pniej, 9 lutego 1279 r., potwierdzajcy donacj dla klasztoru Cystersw, wyjania przyczyn tej zamiany: w posesji zwanej Dayano mia powsta klasztor Franciszkanw Miramar19. Dokadna lokalizacja klasztoru w Dayano nastrcza trudnoci, gdy z dokumentw wiemy tylko, e by pooony w miejscu oddalonym i otoczony winnicami. Nie jest znany opis jego architektury, a w cigu wiekw zapewne wielokrotnie przebudowywany, dzi moe nie zacho-wywa adnych oznak dawnego przeznaczenia20.

4. RATIO STUDIORUM W MIRAMAR

Dla zakwalifikowania klasztoru Miramar jako szkoy jzykowej lub jako szkoy misyjnej najwaniejsza jest prba rekonstrukcji programu nauczania. Nie posiada-my dokumentu, ktry mgby nam bezporednio posuy do tego celu. Najwik-sz pomoc su nam petycje, jakie od 1292 r. Ramon Llull kierowa do papiey Mikoaja IV21, Celestyna V22 i Bonifacego VIII23, w ktrych proponowa otwarcie szk jzykw orientalnych dla misjonarzy. Okrela w nich warunki, jakie powin-ny by stawiane studentom tych szk. Wedug Llulla kierowani do takich szk duchowni, zakonni czy diecezjalni, powinni by ju wyksztaceni w filozofii, teo-logii i naukach biblijnych. Powinni zna ju dokadnie nauk Kocioa. Poniewa w tym czasie Miramar by w penym rozkwicie, naley zakada, e takie warun-ki stawia te braciom kierowanym do tego klasztoru. Moemy przyj z duym prawdopodobiestwem, e Miramar nie by przeznaczony dla studiw pocztko-wych i nie uczono tam teologii od podstaw, nie prowadzono kursu trivium i qua-drivium, wykadanego wwczas na uniwersytetach i w szkoach katedralnych. Do Miramar mieli by kierowani zakonnicy ju po wiceniach. Wyksztacenie ogl-ne kandydatw do wice mogo by w tamtych czasach niezbyt rozlege. Synod

18 Tame s. 43.19 Et Alcheream, quam vos vocatis Grangiam de Dayano, cum aquis et molendinis, et ter-

minis ac pertinentiis suis, exceptis his, quae a vobis pro excambio habuimus ad opus Monasterii Fratrum Minorum de Miramar. Tame s. 18 przypis 14.

20 Budynek, ktry wskazywany jest jako najbardziej prawdopodobne ulokowanie klasztoru Miramar, jest dzisiaj w rkach prywatnych, naley do rodziny Luisy Vives Ripoll.

21 R. Llull. Quomodo Terra Sancta recuperari potest. Mallorca 1954 s. 96.22 Tene. Petitio (ad Coelestinum V). Moguntiae 1722 s. 51.23 Tene. Petitio (ad Bonifatium VIII). Ms. Paris Nat. Lat., 15450, 543 v.

194 Ks. Bogdan Michalski

w Coyanzy (1050) i Synod w Santiago de Compostela (1056) okrelay, e przyj-mujcy wicenia maj zna jedynie psalmy, hymny i kantyki z brewiarza oraz czy-tania, ewangelie i modlitwy z liturgii24. Kandydatom na misjonarzy Ramon Llull stawia wysze wymagania.

Bulla papieska okrelaa jasno, e w klasztorze bracia maj studiowa jzyk arabski, aby mc prowadzi misje wrd muzumanw. Jest wic pewne, e tego j-zyka w Miramar uczono. Czy byy w programie take inne jzyki? Z duym prawdo-podobiestwem mona zgodzi si, e by prowadzony rwnie kurs jzyka hebraj-skiego, na wzr szk jzykowych dominikanw25. R. Ballester na pocztku XX w. postawi tez, e w Miramar nauczano rwnie chaldejskiego i syryjskiego26, co S. Garcas Palou uwaa za bezpodstawne27.

Jest oczywiste, e sama znajomo jzyka nie wystarcza do prowadzenia mi-sji. Kandydatw do ewangelizowania muzumanw trzeba byo dobrze przygo-towa pod wzgldem znajomoci Koranu, nauki Mahometa, kultury i obyczajw w wiecie muzumaskim, jak rwnie sposobu patrzenia wyznawcw islamu na chrzecijastwo. Bez takiej znajomoci wszelka misja z gry byaby skazana na niepowodzenie28. Mona zakada, e pomysodawca szkoy zatroszczy si, by przyszli misjonarze byli przygotowywani rwnie w tym kierunku.

Dziaalno pisarska i cae ycie Ramona Llulla po nawrceniu daj pew-no, e system apologetyczny przez niego opracowany by rwnie przedmiotem nauczania w Miramar. W swoich pismach i petycjach kierowanych do papiey wyraa przekonanie, e dla skutecznego ewangelizowania misjonarz powinien posiada nie tylko dobr znajomo nauki Kocioa i jzyka ludzi, do ktrych si kieruje, ale te umie wada broni intelektualn, dla obrony swoich pozycji i zwalczania bdw przeciwnikw. W 1292 r. przekonywa papiea Mikoaja IV, e misjonarze powinni by wyposaeni w ksigi pozwalajce si rozumu broni

24 J. D. Mansi. Sacrorum Conciliorum nova et amplissima colectio. T. 19. Graz 1960 s. 788, 836.25 Ramon Llull przyjani si z dominikaninem Rajmundem de Penyafort, by pod jego wpy-

wem, on kierowa jego rozwojem intelektualnym i duchowym w pocztkowym okresie po nawrce-niu. Po mierci ony Blanki Picany (1290) chcia nawet wstpi do Zakonu Kaznodziejskiego, czego mu jednak odmwiono. Z pewnoci zna szkoy jzykowe dominikaskie i mg z nich zaczerpn pewien wzr, jednak jak dowodzi o. M. Batllori SJ orodek Miramar nie by kopi szk dominika-skich. M. Batllori. Ramon Llull y Sant Ramon de Penyafort (Ponencia presentada al II Congreso Internacional de Lullismo). Miramar, Mallorca 1976; Garcas Palou. El Miramar s. 70.

26 R. Ballester. Bosquejo histrico sobre la instruccin pblica en Mallorca. Palma de Mallor-ca 1904 s. 20.

27 Garcas Palou. El Miramar s. 71 przypis 20.28 W prbach odtworzenia programu nauczania w Miramar bierze si pod uwag to, co sam

Ramon Llull pisa o klasztorze w Libre de Blanquerna, powieci, w ktrej zawar wiele wtkw auto-biograficznych. W rozdz. 65 pisze, e w klasztorze takim ucz si rnych nauk i rnych jzykw (diverses sciencies e diverses lengues). Llull. Libre de Blanquerna s. 231. Diverses sciencies daje podstaw do przypuszczenia, e w Miramar byy wykadane rne przedmioty konieczne dla pene-go przygotowania misjonarzy.

195Ramon Llull i klasztor Miramar

prawd wiary i obala bdy niewiernych29. Zapewnia te, e tak bro intelektual-n, rationes necessarias, zawar w wielu swoich dzieach30. Bez wtpienia myla tu o swojej podstawowej ksidze apologetycznej Ars compendiosa inveniendi verita-tem (Ars Magna)31. Dzieo, to opublikowane po raz pierwszy w 1274 r., mogo ju by pisane jak uwaa M. Conde Salazar z myl o wykadach w przyszej szkole misyjnej32. Pracowa nad tym dzieem prawie przez cae swoje ycie. Dostosowy-wa tre do moliwoci odbiorcw, kilkakrotnie wydawa w rnych wersjach, a ostateczn zostawi nam w 1308 r. Jeeli przykada do niej tak wielk uwag, byoby niezrozumiae, aby nie chcia wczy jej do nauczania w Miramar33.

Mona przyj, e uczono take geografii, jako e Ramon Llull pisa, i jej poznanie jest konieczne dla misjonarzy34, a dziki osobistym podrom po krajach rdziemnomorskich i na Bliski Wschd wiedzia, jak korzy przynosi znajo-mo terenw, po ktrych czowiek si porusza.

Z przytoczonych argumentw moemy z du doz pewnoci zakada, e klasztor Miramar nie by orodkiem studiw podstawowych, gdy Ramon Llull wymaga, aby kierowani do niego zakonnicy byli ju dobrze wyksztaceni w filo-zofii, teologii i naukach biblijnych. Studiowano tam jzyk arabski, by moe te hebrajski, podobnie jak w szkoach jzykowych prowadzonych przez dominika-nw, od ktrych pomysodawca mg zaczerpn pewien wzr. Uczono te innych przedmiotw pozwalajcych pozna wiat muzumaski, do ktrego kierowano si w pierwszej kolejnoci. Wykadana bya te apologetyka, jako intelektualne na-rzdzie do konfrontacji z innowiercami.

Jeeli faktycznie taki by zestaw przedmiotw wykadanych w Miramar, to orodek stworzony przez Ramona Llulla na Majorce moemy uwaa nie tylko za szko jzyka arabskiego czy studium jzykw orientalnych, jak si czsto o tym

29 [] habentes ita rationes necessarias quibus positions, quas infidels facere possent, de-struantur, et objections eorum; et positions, quae fideles faciant et objections permaneant. R. Llull. Tractatus de modo convertendi infideles. Mallorca 1954 s. 102.

30 Garcas Palou. El Miramar s. 73; Tene. Las rationes necessariae del beato Ramon Llull, en los documentos presentados por l mismo a la Sede Romana. Estudios Lulianos 6:1962 s. 311-325.

31 R. Llull. Ars compendiosa inveniendi veritatem; zob. B. Mendia. La apologtica y el arte lulianas a la luz del agustinismo medieval. Estudios Lulianos 6:1962 s. 209-239.

32 M. Conde Salazar. Liber de gentili et tribus sapientibus. W: Los Mundos de Ramn Llull en las lenguas de hoy. Red. J. Buti. Madrid 2012 s. 53.

33 Zob. M. Cruz Hernandez. La fundacin de Miramar y el sentido de la sabidura cristiana de Ramon Llull. Estudios Lulianos 22:1978 fascs. 1-3 s. 1-7.

34 El conocimiento de las regiones del mundo es extremadamente necesario para la repbli-ca de los creyentes y la conversin de los no creyentes, y para resistir a los infieles y al Anticristo. El hombre que no conoce la geografa, no solamente ignora por dnde anda, sino tambin a dnde va. Ya sea que procure la conversin de los infieles, o trabaje para otros intereses de la iglesia, es in-dispensable que conozca las religions y las condiciones geogrficas de todas las naciones. Zwemer. Raimundo Lulio s. 50.

196 Ks. Bogdan Michalski

pisze, lecz za prawdziw szko misyjn. By moe pierwsz tego typu, czyli z sze-rokim programem nauczania, nastawionym na przygotowanie do pracy misyjnej.

Pozostaje jeszcze pytanie, kto naucza w Miramar? Jzyka arabskiego zapew-ne ktry z miejscowych Arabw, jakich wielu mieszkao na wyspie. Sam Ramon Llull uczy si w ten sposb, cho dla jego nauczyciela ten kurs arabskiego zako-czy si tragicznie35. Mona zakada, e apologetyk wedug Ars Magna wykada osobicie Llull, przynajmniej przez pierwsze trzy lata, ale twierdzenie, e kiero-wanie caym orodkiem powierzy dominikaninowi Ramonowi Mart, jak uwaa R. Ballester, wydaje si bezpodstawne36.

Wypada rwnie zaznaczy ramy czasowe funkcjonowania orodka Mira-mar. Przyjmuje si, e pierwsi franciszkanie zamieszkali w nim w r. 1276, jak to byo wspomniane przy omawianiu fundacji klasztoru. Trudno ustali rok, w kt-rym klasztor przesta funkcjonowa. Wskazwk do tego daje nam Ramon Llull, ktry w Desconhort (1295) ubolewa, e Miramar ju nie istnieje. Ks. S. Garcas Palou w jednym z artykuw udowadnia, e data wspomniana w innym pimie Llulla powinna by odczytana jako r. 129237 i ten rok naley przyj jako koniec dziaalnoci franciszkanw w Miramar. Wiemy z dokumentw, e w 1301 r. klasz-tor Miramar zosta przekazany cystersom z Nuestra Seora de la Real, a wczeniej zostaa w nim urzdzona krlewska hodowla sokow, ktra moga funkcjonowa przynajmniej kilka lat38.

Przyczyny opuszczenia przez franciszkanw klasztoru Miramar pozostaj nieznane. Moe osab duch misyjny we wsplnocie, a moe zaczy si trudnoci z jego utrzymaniem39. Historyk L. Prez Martnez sugeruje, e gwn przyczyn

35 Jzyka arabskiego uczy Llulla przez dziewi lat kupiony specjalnie w tym celu niewolnik. W czasie dyskusji doszo do ostrej wymiany zda i rkoczynw. Interweniowali pozostali sucy i niewolnika zamknito w areszcie. Na drugi dzie, gdy Ramon Llull zgosi si do magistratu, by uwolniono nauczyciela, okazao si, e ten, by moe spodziewajc si surowego wyroku, popeni w nocy samobjstwo. Llinars. Ramon Llull s. 28.

36 Ballester. Bosquejo histrico s. 21; Garcas Palou. El Miramar s. 71.37 S. Garcas Palou. La fecha del Desconhort, en relacin con las visitas del beato Ramon

Llull a la corte papal. Estudios Lullianos 7:1963 s. 79-87; tene. Por qu la fecha M CC IX II de un documento orientalista de Ramon Llull debe leerse 1292. Estudios Lullianos 15:1972 s. 197-211.

38 J. Vich Y Salom, J. Muntaner Y Bujosa. Documenta Regni Majoricarum. Palma de Mal-lorca 1945. Doc. 54 s. 75-77.

39 W styczniu 1291 r. krl aragoski Jakub II zatwierdzi donacj w wysokoci 5000 sueldos, ktr jego poprzednik Alfons II przeznaczy na rzecz klasztoru Miramar. Bya to ostatnia udoku-mentowana renta, jaka zostaa przyznana franciszkanom w Miramar. Rok pniej, 5 stycznia 1292 r., krl kaza wrci do Miramar dwm braciom, ktrzy przebywali w Walencji. Byli to br. Bernardo Folch i br. Simon de Corna. T data zamyka si historia Miramar, o ktrej moemy wnioskowa na podstawie dokumentw. S. Garcas Palou zakada, e przyczyna zamknicia klasztoru moga by ekonomiczna i wynika z faktu, e Jakub II, krl Majorki, straci panowanie na wyspie, a nowy wad-ca Jakub II Aragoski nie by zainteresowany utrzymaniem klasztoru. Garcas Palou. El Miramar s. 248-268.

197Ramon Llull i klasztor Miramar

moga by nieobecno Ramona Llulla w Miramar, ktry opuci wysp w 1279 r. i podj si wyprawy na Bliski Wchd40. Ramon Llull nie by w peni wczony do Zakonu Braci Mniejszych, by tercjarzem. Nie kierowa orodkiem, ktrego by pomysodawc i zaoycielem, Miramar mia swojego gwardiana i podlega mi-nistrowi prowincjalnemu. Jego sia moralna i autorytet uczonego mogy by jed-nak na tyle silne, e konflikt midzy nim a osobami odpowiedzialnymi za funk-cjonowanie klasztoru by atwy do przewidzenia. Czy sugestia Preza Martneza, zgoszona w czasie II Midzynarodowego Kongresu Llulliaskiego w 1976 r., jest suszna, pewnie nigdy si nie dowiemy.

Domysw moe by wiele, ale znane dzisiaj nam dokumenty milcz o wyda-rzeniach, powodach i osobach, ktre doprowadziy do zamknicia szkoy misyjnej Miramar.

5. MIRAMAR I WSPCZESNE WYZWANIA INKULTURACJI

Idea stworzenia szkoy przygotowujcej do pracy misyjnej wrd muzumanw wysza od czowieka, ktry dla mioci Boga porzuci karier i rodzin. Ramon Llull powici cae swoje ycie, aby przekona monych tego wiata do koniecz-noci solidnego przygotowania misjonarzy. Cho klasztor Miramar funkcjono-wa tylko kilkanacie lat, idea studiowania jzykw orientalnych dla konfrontacji z niechrzecijanami znalaza uznanie na soborze w Vienne. Program nauczania, jaki mg by prowadzony w tym orodku, pozwala nazwa go szko misyjn i stawia wyzwania dla dzisiejszych centrw przygotowujcych do pracy przyszych misjonarzy. Przygotowanie jzykowe jest zawsze poza wszelk dyskusj, poniewa konieczno porozumienia si z drugim czowiekiem bez tumacza jest dzisiaj oczywistoci. Nie jest ju tak oczywista konieczno poznania kultury czowieka yjcego w innych realiach i przygotowania si do spotkania z t odmiennoci. A jest to pierwszy krok ku procesowi inkulturacji. Bez niej nie sposb myle dzi-siaj o owocnym, czyli trwaym ewangelizowaniu. w. Jan Pawe II w encyklice mi-syjnej pisa:

Proces wczenia Kocioa w kultury narodw wymaga dugiego czasu: nie cho-dzi tu o dostosowanie czysto zewntrzne, gdy inkulturacja oznacza wewntrz-ne przeksztacenie autentycznych wartoci kulturowych przez ich integracje w chrzecijastwie i zakorzenienie chrzecijastwa w rnych kulturach41.

Proces inkulturacji, cho wymaga dugiego czasu, moe by hamowany lub przypieszany. Hamowany, gdy misjonarz wraz ze sowem Boym niesie cay ba-ga naleciaoci wasnej kultury. Przypieszony, gdy gosiciel Ewangelii potrafi by

40 Tame s. 280.41 Jan Pawe II. Encyklika Redemptoris missio (7.12.1990). Wrocaw 1995 (52).

198 Ks. Bogdan Michalski

na tyle niewidoczny ze swoj kultur, e sowo Boe zajanieje w caej peni42. Moe si to dokona, gdy ewangelizujcy rozumie, e kady czowiek przyjmujcy ordzie zbawienia jest w stanie wyrazi wiar wedug wasnego odczucia pikna, sposobu mylenia i organizowania ycia, sowem w caej swojej kulturze. Pocztek takiego procesu zaczyna si, gdy kto chce spotka si z czowiekiem innej kultury i nawiza z nim dialog.

Ramon Llull przygotowywa misjonarzy, by w teologicznych dysputach umieli przekonywa o wyszoci chrzecijastwa nad islamem. Wierzy, e racje rozumowe wystarcz, aby kto przyj wiar chrzecijask. Dzisiaj dowiadczenia caych wiekw stawiaj nowe wymagania. Trzeba wic tak przygotowywa misjo-narzy, aby nie tracc wasnej tosamoci kulturowej, umieli doceni warto ka-dej kultury, by bogactwo kultury nie przysaniao mocy sowa Boego, a dialog z inn religi nie zwalnia z ewangelizacji43.

RAMN LULL Y EL MONASTERIO MIRAMAR

R e s u m e n

A fines del siglo XIII, funcionaba en Mallorca un monasterio franciscano llamado Mi-ramar. El artfice de la idea fue el beato Ramn Lull (1232/35-1315/16): escritor, sabio, mstico y terciario franciscano. En los documentos oficiales, el monasterio figuraba gene-ralmente como un centro de estudios de lengua arbica. Un intento de reconstruccin del plan de estudios nos muestra que adems de la enseanza del idioma arbico se imparta conocimientos sobre las materias que permitan conocer la cultura y religin del mundo islmico; tambin se enseaba apologtica, que Ramn Lull consideraba como indispensa-ble en la confrontacin intelectual con los infieles. Esto nos permite considerar al Miramar como una verdadera escuela misionera.

Tum. Karol Kurowski

Sowa kluczowe: Ramon Llull (ur. ok. 1232 zm. ok. 1315), klasztor Miramar, szkoa mi-syjna, teologia misji.

Key words: Ramon Llull (born on ca. 1232 deceased ca. 1315), Miramar monastery, school of mission, theology of missions.

42 J. Raski. Wok koncepcji inkulturacji. Warszawa 2008 s. 34-35. 43 Jan Pawe II. Encyklika Redemptoris missio (55).