Królewskie romanse

Krolewskie romanse.indd 2Krolewskie romanse.indd 2 2014-10-17 14:41:532014-10-17 14:41:53Podstawowy czarnyPodstawowy czarny

Tytuł oryginału: Royal RomancesTitillating Tales of Passion and Power in the Palaces of Europe

Projekt okładki: Katarzyna KoniorRedakcja: Irma IwaszkoRedaktor prowadzący: Aleksandra JaneckaRedakcja techniczna: Karolina BendykowskaKorekta: Mariola Hajnus

Zdjęcia wykorzystane na okładce:© Fotoatelie/Shutterstock© S-F/Shutterstock

© Leslie Carroll, 2012. All rights reserved including the right of reproduction in whole or in part in any form.This edition published by arrangement with NAL Signet, a member of Penguin Group (USA).© for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2014© for the Polish translation by Andrzej Goździkowski

ISBN 978-83-7758-804-8

Warszawskie Wydawnictwo LiterackieMUZA SAWarszawa 2014


Dedykuję mym świętej pamięci dziadkom

– Carrollowi i Normie Carroll,

których niesłabnąca miłość i wsparcie skłoniły mnie

do posługiwania się w pracy zawodowej ich nazwiskiem

i którzy otworzyli przede mną podwoje

wspaniałych i pełnych magii królewskich dworów

Europy; a także Lazarusowi i Sylvii Goldsmithom

(Sylvia to według mnie najmądrzejsza kobieta świata).

Ich historia sięgająca korzeniami dawnej Anglii

niezmiennie inspiruje mnie do poszukiwania własnych

przodków, a nawet skłania do stawiania sobie pytań

w rodzaju: czy to możliwe, abym była daleką krewną

księżnej Cambridge? W dzieciństwie miałam szczęście

wychowywać się wśród osób stanowiących najlepsze

wzory do naśladowania, a długie i szczęśliwe

małżeństwo moich dziadków nauczyło mnie,

czym jest romantyzm i wierna miłość.


7

Spis treści

Przedmowa 13

19KAROL VII WALEZJUSZ; 1403–1461Król Francji w latach 1422–1461

ORAZ

Agnès Sorel (1409–1450)

32HENRYK II WALEZJUSZ; 1519–1559Król Francji w latach 1547–1559

ORAZ

Diana de Poitiers (1499–1566)

56LUDWIK XIV; 1638–1715

Król Francji w latach 1643–1715ORAZ

Françoise Athénaïs de Rochechouart de Mortemart, markiza de Montespan (1641–1707)

ORAZ

Françoise d’Aubigné, madame Scarron, markiza de Maintenon (1635–1719)

146ZOFIA DOROTA Z CELLE; 1666–1726

Dziedziczna księżniczka Hanoweru w latach 1682–1694ORAZ

Philip Christoph, hrabia Königsmarck (1665–1694)


8

175LUDWIK XV; 1710–1774

Król Francji w latach 1715–1774ORAZ

Jeanne Antoinette Poisson, markiza de Pompadour (1721–1764)

ORAZ

Jeanne Bécu, hrabina du Barry (1743–1793)

272KATARZYNA II; 1729–1796

Cesarzowa Rosji w latach 1762–1796ORAZ

Grigorij Potiomkin (1739–1791)

317KAROLINA MATYLDA HANOWERSKA; 1751–1775

Królowa Danii w latach 1767–1772 (wygnana)ORAZ

Johann Friedrich Struensee (1737–1772)

353MARIA ANTONINA AUSTRIACZKA; 1755–1793

Królowa Francji w latach 1774–1791, królowa Francuzów do 1792

ORAZ

Axel von Fersen (1755–1810)

409NAPOLEON BONAPARTE; 1769–1821

Cesarz Francuzów w latach 1804–1814 i 1815ORAZ

Maria Walewska (1786–1817)


449LUDWIK I WITTELSBACH; 1786–1868Król Bawarii w latach 1825–1848

ORAZ

Lola Montez (1821–1861)

498JERZY VI WINDSOR; 1895–1952

Król Anglii w latach 1936–1952ORAZ

Elżbieta Bowes-Lyon (1900–2002)

558WILLIAM; 1982–

Książę Cambridge, hrabia Strathearn, baron Carrickfergus od 2011 roku

ORAZ

Katarzyna Elżbieta Middleton (1982–)

Podziękowania 601Wybrana bibliografia 603


Moje serce wzdraga się na samą myśl, że miałabym przeżyć choćby godzinę, nie czując miłości.

Katarzyna II, 21 lutego 1774 roku


13

Przedmowa

romans

a) związek miłosny dwojga ludzi, którzy nie są parą małżeńską

b) przelotny kontakt z jakąś ideologią, organizacją, dziedziną nauki lub sztuki

romantyzm

a) postawa życiowa charakteryzująca się idealizmem, irracjonalizmem i nadmierną uczuciowością

b) nastrojowość i tajemniczość utworu, krajobrazu, chwili

romansować

mieć z kimś romans lub tylko flirtować z kimś

Słownik języka polskiego PWN

W bajkach opowieść o królewskich romansach zazwyczaj kończy się zdaniem: „I żyli długo i szczęśliwie”. Ich bohatero-wie, piękni i bogaci, w szykownych strojach, obwieszeni klejno-tami, spędzają ze sobą noce pełne niewysłowionej rozkoszy


14

(choć tego wątku nie uświadczymy w disneyowskich adapta-cjach) i pokonują nieprzeliczone trudności, by wreszcie połączyć się świętym węzłem małżeńskim.

Prawdziwe królewskie romanse z bajką mają niewiele wspól-nego: rozgrywają się wprawdzie w równie olśniewającej scene-rii, ich bohaterowie także folgują swoim erotycznym namięt-nościom – jednak rzadko kończą się na ślubnym kobiercu. Większość przedstawionych w tej książce osób znalazła miłość swojego życia już po ślubie, a są wśród nich małżonki panują-cych oraz władcy mający prawowite żony. Jest jednak parę wyjątków od tej reguły. Na przykład Ludwik XV związał się z madame du Barry, a Katarzyna II z Grigorijem Potiomkinem już we wdowieńskim stanie. Do rzadkości należą królewskie małżeństwa z miłości, ale i takie przypadki opisano w niniej-szej książce, mianowicie związek Jerzego VI Windsora i Elżbie-ty Bowes-Lyon, rodziców królowej Elżbiety II (o nich opowia-da film z 2010 roku pt. Jak zostać królem), czy też małżeństwo księcia Walii Williama i księżnej Katarzyny, z domu Middleton.

W jednym przypadku mamy do czynienia z romansem być może platonicznym. Natura związku Axla von Fersena z Marią Antoniną nadal stanowi przedmiot zażartych sporów. Wielu hi-storyków dowodzi, że łączyła ich miłość cnotliwa i czysta, właś-ciwa wielkiej średniowiecznej tradycji rycerskiej. Badacze zgod-ni są co do jednego – Axel nieraz narażał życie, by ratować Marię Antoninę.

Wśród bohaterów tej książki przeważają jednak monarchowie będący seryjnymi cudzołożnikami, przy czym najsłynniejszymi rozpustnikami są Ludwik XIV oraz jego prawnuk Ludwik XV, królowie z dynastii Burbonów. Ludwik XV zabawiał się z ponęt-nymi dziewczątkami w willi, która służyła wyłącznie seksualnym uciechom, zwanej Parc-aux-Cerfs (dosłownie Park Jeleni, czyli


15

przybytek tylko dla panów). Żadna z tych przelotnych kochanek nie zdobyła pozycji, jaką cieszyła się madame de Pompadour. Królewska faworyta musiała wykazać się inteligencją i talenta-mi, które wykraczały poza sypialnię. Powinna umieć zabawić monarchę, ukryć zmęczenie czy znudzenie w jego obecności, być jego partnerką w najrozmaitszych sytuacjach – ich związek miał być spotkaniem intelektów i serc, ciał i dusz.

W świecie, w którym małżeństwa są aranżowane ze względów politycznych i dynastycznych, współbohaterem królewskiego romansu często zostaje ktoś, kogo osoba panująca wybrałaby na małżonka, gdyby dano jej taką możliwość. Bywa, że romans taki kończy się małżeństwem morganatycznym, to znaczy nie-uprawniającym współmałżonka do koronacji i pozbawiającym dzieci z tego związku prawa do tronu. Ślub morganatyczny za-warli między innymi Ludwik XIV i markiza de Maintenon. Wie-lu historyków uważa też, że Katarzyna II potajemnie wyszła za mąż za Potiomkina.

Niektóre damy przedstawione na kartach Królewskich roman-sów uchodziły w swoich czasach za szare eminencje. Piękna blondynka Agnès Sorel na przykład była, jak byśmy dziś powie-dzieli, trenerem rozwoju osobistego Karola VII Walezjusza; nie zyskała takiej sławy jak Joanna d’Arc, jednak okazała się sku-teczniejsza niż ona w zagrzewaniu króla do zwycięskiej batalii z Anglikami.

Diana de Poitiers zatwierdzała wspólnie z Henrykiem II Wa-lezjuszem dokumenty państwowe, madame de Montespan zy-skała sobie przydomek „prawdziwej królowej Francji”, nazwa-nie zaś którejś królewskiej faworyty „nową Pompadour” sugerowało, że to ona dzierży ster rządów w państwie, jak słyn-na metresa Ludwika XV. Karolinę Matyldę, najmłodszą siostrę króla Anglii Jerzego III Hanowerskiego, w wieku piętnastu lat


16

wysłano do Danii, by poślubiła cierpiącego na chorobę umysło-wą króla Chrystiana VII. Karolina Matylda wdała się w pło-mienny romans z mężczyzną, w którego żyłach nie płynęła błę-kitna krew – mianowicie medykiem męża. Parze udało się zyskać ogromne wpływy i przeprowadzić reformy w państwie. Wpływ natomiast, jaki porywcza tancerka Lola Montez wywierała na władcę Bawarii Ludwika I Wittelsbacha, okazał się zgubny dla jego królestwa.

Powiedzmy teraz parę słów o dwóch małżeństwach opisanych w końcowej części książki. Elżbieta Bowes-Lyon to ktoś znacz-nie ważniejszy niż tylko małżonka panującego władcy. Została królową w wyniku kryzysu abdykacyjnego i podnosiła morale Brytyjczyków w najtrudniejszych momentach XX wieku. Była pełnoprawną partnerką męża w rządzeniu i niestrudzoną towa-rzyszką. Do podobnej roli zdaje się aspirować piękna, elegancka, czarująca i wykształcona Katarzyna, księżna Cambridge, żona księcia Williama.

Kochanki, faworyty i żony morganatyczne były z pewnością kobietami wyjątkowymi. Królewscy partnerzy nie mogli się oprzeć ich przymiotom i wdawali się w namiętne, ryzykowne, niekiedy straceńcze romanse. A co na to zaniedbywane małżon-ki władców? Tradycja nakazywała im przede wszystkim urodzić następcę tronu, a gdy już spełnią ten obowiązek, stać cicho w cieniu męża i poświęcić się pobożnym praktykom oraz dzia-łalności dobroczynnej. Z pewnością jednak rola, jaką odgrywa-ły metresy w życiu publicznym, oraz niebędący dla nikogo ta-jemnicą charakter ich związku z monarchą stawiały królowe w nader kłopotliwym położeniu. Było im jeszcze trudniej, jeśli kochały męża cudzołożnika. Katarzyna Medycejska na przykład była beznadziejnie zakochana w swym małżonku Henryku II Walezjuszu i tym boleśniej upokarzała ją świadomość, że darzy


17

on wielkim uczuciem znacznie od siebie starszą maîtresse-en--titre, czyli oficjalną faworytę (funkcja dworska wymyślona przez Francuzów), wyniosłą blondynkę Dianę de Poitiers.

Niekiedy zdradzana małżonka myślała sobie: wolno tobie, wolno i mnie. Ale myliła się. Zofia Dorota z Celle poślubiła Jerzego Ludwika (późniejszego Jerzego I Hanowerskiego), któ-ry równocześnie romansował z dwiema innymi kobietami. Zofia znalazła więc sobie kochanka, dziarskiego szwedzkiego najem-nika Philipa Christopha, hrabiego Königsmarck, lecz ich romans nie zakończył się szczęśliwie dla żadnej ze stron.

Seks bywa groźną i skuteczną bronią. Potiomkin, Lola Mon-tez, czarująca (podobno dosłownie) Françoise Athénaïs de Montespan, madame de Pompadour czy madame du Barry mie-li tak wielki wpływ na monarchów, z którymi sypiali, że faktycz-nie sprawowali władzę nad ich królestwami. Wściekłość, smu-tek, zawstydzenie i oburzenie czuło wówczas całe społeczeństwo, nie tylko małżonka władcy. Głosy protestu i oskarżenia o ruj-nowanie państwa płynęły z ust ministrów, dworzan, krewnych władców, poddanych oraz duchownych.

Zdarza się i tak, że władca znajduje w romansie wsparcie i zrozumienie. „Nie martw się, kochanie. Nigdy cię nie zawio-dę” – takie słowa potrzebne są każdemu, nawet najpotężniejsze-mu monarsze. Henryk II Walezjusz, który nigdy nie zaznał mi-łości matki, szaleńczo zakochał się w kobiecie niemal dwadzieścia lat starszej od siebie, Dianie de Poitiers. Markiza de Maintenon była tylko parę lat starsza od Króla Słońce, Ludwika XIV, ale wywierała na niego dobry wpływ. Elżbieta Bowes-Lyon, mimo że urodziła się pięć lat po księciu Yorku, przyszłym Jerzym VI Windsorze, dzięki swojej dojrzałości pomagała małżonkowi uporać się z wątpliwościami i zachować równowagę psychiczną, kiedy wzdragał się przed objęciem tronu.


Historycznym wydarzeniem był ślub Katarzyny Elżbiety Middle ton z księciem Williamem dwudziestego dziewiątego kwietnia 2011 roku. Kate jest pierwszą kobietą niepochodzącą z wyższych sfer i niemogącą się poszczycić arystokratycznymi korzeniami, która poślubiła następcę angielskiego tronu od cza-su potajemnego małżeństwa Anne Hyde z księciem Yorku w 1660 roku. Historia Williama i Kate to przykład prawdziwe-go królewskiego romansu XXI wieku, współczesnej wolnej od cynizmu, niosącej nadzieję na lepsze jutro baśni, w której dziew-czę zdobywa księcia i staje się dla niego godną najwyższego sza-cunku partnerką. Kate sama kupuje sobie ubrania, biega po skle-pach ze zniżkowymi kuponami w ręku, a nawet wkłada swoje sukienki częściej niż jeden raz – tak samo jak wszystkie kobiety.

Jeśli zaś chodzi o lśniące klejnoty… Cóż, pewnego dnia księż-na uzyska dostęp do olśniewającej kolekcji przechowywanej w Tower of London. Pompa i zwyczaje wywodzące się z wielu-setletniej tradycji bez wątpienia mają swoje niezaprzeczalne zalety.


19

KAROL VII WALEZJUSZ

1403–1461

KRÓL FRANCJI W LATACH 1422–1461

Byli tacy, którzy uważali, że to cud pchnął Karola VII ku jego przeznaczeniu. Być może jednak większą rolę niż Joanna d’Arc, niepiśmienna dziewica słysząca głosy niebiańskie, odegra-ła tu równie urodziwa, jak pragmatyczna ukochana króla.

Karol był piątym synem cierpiącego na chorobę psychiczną króla Karola VI z dynastii Walezjuszów oraz jego żony, skorej do flirtów królowej Izabeli Bawarskiej. Gdy pobrali się w 1385 ro-ku, jego ojciec miał lat siedemnaście, matka zaś liczyła sobie czternaście wiosen. Czterej starsi bracia Karola zmarli młodo, jemu więc przypadł tytuł delfina. Jednakże otrzymanie korony francuskiej po śmierci ojca wcale nie było tak oczywiste.

Dwudziestego piątego października 1415 roku, w dniu świę-tego Kryspina, król Anglii Henryk V Lancaster odniósł wielkie zwycięstwo pod Azincourt, nakłoniwszy swe oddziały, by przy-puściły jeszcze jeden atak na wyłom w szeregach wroga. Na polu bitwy poległ kwiat francuskiego rycerstwa, a Henryk V ogłosił się królem Francji. Aby potwierdzić swoje prawa do tronu, po-ślubił później Katarzynę de Valois, córkę Karola VI Szalonego.

Brat Katarzyny, przyszły Karol VII, zmagał się z licznymi pro-blemami wewnętrznymi kraju. W maju 1418 roku, wkrótce po


20

przyjęciu przez niego tytułu delfina Francji, musiał uciekać z Pa-ryża, gdy jego kuzyn Jan bez Trwogi, książę Burgundii, z pry-watną armią najechał miasto. Dziesiątego września 1419 roku na moście w Montereau doszło do spotkania Karola z księciem, które miało doprowadzić do pogodzenia zwaśnionych stron, lecz ludzie Karola zamordowali księcia. Nie wiadomo, czy Karol miał z tym coś wspólnego, ale i tak musiał salwować się uciecz-ką, tym razem do Bourges.

Sukcesja tronu Francji nadal pozostawała sprawą otwartą. Podpisany w 1420 roku przez Izabelę Bawarską w imieniu włas-nym i króla traktat w Troyes stanowił, że do chwili śmierci ojca delfina, Karola VI Szalonego, królem Francji będzie Henryk VI Lancaster, syn Henryka V. Faktyczne rządy jako regent miał sprawować wuj chłopca, książę Bedford.

Było to skutkiem ogłoszenia przez królową, że delfin nie jest synem króla, tylko owocem jednego spośród jej licznych roman-sów. Karol w obawie o własne życie udał się na południe, schro-nienia udzieliła mu Jolanta Aragońska, żona jego zmarłego ku-zyna Ludwika II Andegaweńskiego. W kwietniu 1422 roku dziewiętnastoletni wówczas Karol poślubił ich córkę Marię.

Ciemnowłosa Maria była uważana za piękność. Na podstawie portretów Karola trudno wyrokować, czy cieszył się opinią przystojnego mężczyzny. Wysokie czoło traktowano wówczas jako cechę wyjątkowo atrakcyjną, jednak uwagę przykuwa nos, godny Jimmy’ego Durante’a*. Na portre cie sporządzonym przez nadwornego malarza Jeana Fouqueta w latach 1445––1450, a więc w czasie, gdy Karol miał ponad czterdzieści lat, widzimy zmęczonego życiem człowieka o ponurym obliczu.

* Jimmy Durante – amerykański piosenkarz i aktor o charakterystycznym, po-kaźnych rozmiarów nosie (wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza).


21

Tymczasem w Paryżu w 1422 roku regent sprawujący władzę w imieniu malutkiego Henryka VI przeniósł się na królewskie pokoje i cieszył się szacunkiem Francuzów, a delfin Karol, któ-rego Anglicy oraz ich sojusznicy z południa Francji, Burgundo-wie, szyderczo przezwali le Roitelet de Bourges (królewiątkiem z Bourges), chcąc odzyskać to, co mu się prawnie należało, przy-stąpił do organizowania armii.

Gdy dwudziestego pierwszego października 1422 roku zmarł Karol VI Szalony, delfin zaczął tytułować się Karolem VII, kró-lem Francji, mimo że zgodnie z dokumentami zatwierdzonymi dziewiętnastego listopada przez parlament paryski, wówczas organ wymiaru sprawiedliwości obejmujący swą jurysdykcją całe królestwo*, miano władcy przysługiwało młodziutkiemu królowi angielskiemu Henrykowi VI. Karol pozostawał bez korony i aby zasiąść na tronie Walezjuszów, musiał walczyć.

Gdy w 1428 roku Anglicy oblegli Orlean, przyszłość Karola rysowała się w ponurych barwach. Ale wczesną wiosną 1429 ro-ku do Chinon przybyła na wychudzonym koniu dziewczyna pochodząca ze wsi Domrémy w Lotaryngii. Miała na imię Jo-anna, była córką Jacques’a d’Arc, czyli Łucznika. Uparcie twier-dziła, że ukazały jej się Święta Dziewica oraz święte Katarzyna i Małgorzata i kazały jej wypełnić swoje przeznaczenie: miała uratować Orlean i poprowadzić Karola pod jego własnymi sztandarami do katedry w Reims, tradycyjnego miejsca koro-nacji królów Francji.

Dziewczyna, która zagrzewała do boju przesądnych żołnierzy Karola, znana jest światu jako Joanna d’Arc. Dzięki niej oraz wstawiennictwu świętych wojna przekształciła się w krucjatę,

* W tym samym 1422 roku zaczęto dopiero tworzyć nowe parlamenty, przejmu-jące jurysdykcję na obszarze kolejnych lenn.


22

a Francuzi sprawili baty połączonym siłom Anglików i Burgund-czyków. Dziewica Orleańska zaś (po francusku – la Pucelle d’Orle-ans) poprowadziła Karola do Reims, gdzie został koronowany. W 1430 roku została ranna w bitwie i trafiła w ręce Anglików. Ci, przekonani, że zwycięstwo Francuzów musiało być sprawką diabła, osądzili ją, skazali i spalili jako wiedźmę. Tak oto ośmiomiesięczny okres wpływu Joanny na Karola VII zakończył się w kłębach dymu.

Wówczas przypomniała o swych twardych rządach kostucha. Najpierw zmarła matka Karola, która się go wyrzekła i przeszła na stronę wrogich mu Burgundczyków. Na mocy sporządzonego w 1435 roku traktatu z Arras książę Burgundii Filip III Dobry (syn księcia, którego ludzie Karola zamordowali szesnaście lat wcześniej) ogłosił Karola VII królem Francji. Jako że na tydzień przed ukończeniem obrad w Arras zmarł książę Bedford, okaza-ło się, że Anglicy nie mają regenta, który mógłby rządzić Francją w imieniu młodego Henryka. Francuzi wykorzystali szansę i zwrócili się do swojego ziomka Karola VII, gotowi zaakcepto-wać jego powrót do władzy.

Dwunastego listopada 1437 roku Karol spędził noc w opac-twie Saint-Denis, a nazajutrz oficjalnie powitano go w kaplicy jako króla Francji.

Po trwających kilkanaście lat zmaganiach o tron z angielskim regentem Karol VII nareszcie zdobył koronę i mógł skupić się na rządzeniu. Nie zalicza się jednak do grona najznakomitszych władców francuskich. Zasłynął z tego, że stworzył pierwszą sta-łą armię oraz utrzymywał od 1432 roku uniwersytet w Poitiers. Późniejszy okres swych rządów Karol spędził na waśniach z naj-starszym synem Ludwikiem. Ludwik spiskował przeciw własne-mu ojcu i nie cierpiał jego kochanki Agnès Sorel. Ostatecznie w 1446 roku Karol wygnał Ludwika na teren Delfinatu; obaj mężczyźni nigdy już nie zamienili ze sobą ani słowa.


23

W 1458 roku król ciężko zachorował, nogi miał opuchnięte i pokryte ropniami, wystąpiła wysoka gorączka. Choroba Karo-la trwała niemal trzydzieści miesięcy – była to jedna z najdłuż-szych agonii w historii. W ostatnich dniach przed śmiercią ropień w ustach uniemożliwił królowi przyjmowanie pokarmów i wody. Karol VII zmarł dwudziestego drugiego lipca 1461 roku w wieku pięćdziesięciu ośmiu lat. Pochowano go w opactwie Saint-Denis, tradycyjnym miejscu spoczynku francuskich monarchów.

KAROL VII ORAZ AGNÈS SOREL (1409–1450)

Zawarty w 1422 roku ślub Karola z siedemnastoletnią wów-czas Marią Andegaweńską przysporzył mu więcej, niż się pier-wotnie spodziewał, zwolenników w ubieganiu się o koronę ojca. Rodzina dziewczyny miała znaczące koneksje. Popierali go teraz mieszkańcy Bretanii, Turenii, Lotaryngii i południowej Francji. Gdy w październiku tego samego roku, po śmierci ojca, zaczął tytułować się królem, bystra młoda królowa – zdając sobie spra-wę, że istotniejsze teraz będzie utrzymanie dotychczasowych sojuszników niż pozyskanie nowych – osobiście zakrzątnęła się wokół swych krewnych; gdyby żyła dzisiaj, zapewne przestudio-wałaby dokładnie notes ze spisem znajomych.

Maria była idealną żoną dla Karola. Urodziła mu delfina, przyszłego Ludwika XI (ponadto jeszcze dwanaścioro dzieci, spośród których siedmioro dożyło wieku dorosłego), była mu szczerze oddana i namiętnie w nim zakochana. A najważniejsze, że, jak wszystkie dobre żony w średniowieczu, była zawsze


24

uległa jego woli i nigdy nie protestowała (niewątpliwie cecha ta przydała się, gdy Karol poszukał sobie kochanki). Maria zapew-niała: „Jest moim panem; ma prawo rozporządzać mną, podczas gdy ja prawa do rozporządzania nim nie posiadam”.

Pechowo dla Marii, jej miłość, oddanie i pokora królowi nie wystarczały.

Na dworze Karola VII i Marii Andegaweńskiej obowiązywały rycerskie obyczaje, stosowne dla tamtych czasów – organizowa-no barwne widowiska i turnieje walki na kopie, w których udział brali waleczni rycerze na swych dzielnych rumakach, podziwia-ły ich nadobne damy w wysokich spiczastych czepcach z trzepo-czącymi na wietrze jedwabnymi woalkami, a w tle oczywiście przygrywali trubadurzy – brat królowej, René Andegaweński, był jednym z najzdolniejszych i najsławniejszych spośród nich. Do świty Izabeli Lotaryńskiej, żony René, należała dama dworu Agnès Sorel.

Pierwotnie nazwisko jej brzmiało Soreau. Agnès, która rozpo-częła służbę u Izabeli w stosunkowo młodym wieku, przyszła na świat w 1409 roku jako córka Jeana Soreau, pana na Codun, giermka hrabiego Clermont. Jej matka, Catherine de Maigne-lais, pochodziła z arystokratycznego rodu tureńskiego.

Trudno osądzać wizerunki Agnès na piętnastowiecznych por-tretach podług współczesnych standardów piękna, lecz Olivier de la Marche, przebywający na burgundzkim dworze około 1444 roku, uznał Agnès Sorel za „jedną z najpiękniejszych ko-biet, jakie kiedykolwiek dane mu było ujrzeć; za sprawą swego piękna wywierała wielki wpływ na królestwo Francji”.

I rzeczywiście – według wszystkich przekazów Agnès Sorel uchodziła za kobietę fantastycznej urody. Miała niezwykle wy-sokie czoło, odsunięta daleko linia włosów sprawiała wrażenie, że jest niemal łysa, co w tamtej epoce uważano za oznakę


25

piękna. Błękitne oczy, długie rzęsy i ciężkie, zmysłowe powieki to zarówno wówczas, jak obecnie niezaprzeczalne atuty. Drob-ne usta dodawały twarzy wdzięku. Jej nos uważano za dosko-nały, co pozwala sądzić, że miał orli kształt. Szyja i ramiona były idealnie symetryczne i blade zgodnie z obowiązującą modą. Ma-lowidło Jeana Fouqueta zatytułowane Dziewica z dzieciątkiem (około 1450 roku), do którego zapewne pozowała kochanka kró-la, ukazuje kobietę z odsłoniętą, doskonale krągłą śnieżnobiałą piersią. Aż chce się jej dotknąć. Portret to raczej obraz o charak-terze erotycznym, a w przedstawionej na nim postaci widzimy królewską metresę z jej pociechą o rudych włoskach; zdecydo-wanie nie kojarzy się ona z Madonną spoglądającą na Dzieciąt-ko. Czy dziecko symbolizujące na obrazie Dzieciątko Jezus to faktycznie jedna z nieślubnych córek, jakie Agnès Sorel dała królowi?

Karol VII poznał Agnès w 1424 roku, w jednym z najtrudniej-szych momentów w swym życiu. Po śmierci ojca, mimo że w nie-których regionach Francji był uznawany za króla, Anglicy (a wraz z nimi znaczna część Francuzów) nadal traktowali jak władcę Henryka VI. Karol prowadził tymczasem walkę o odzy-skanie całego królestwa. Kilka przeprowadzonych przez niego kampanii wojennych zakończyło się druzgoczącą porażką. Sie-demnastego sierpnia szkockie oddziały w jego służbie rozpro-szone umykały z pola bitwy pod Verneuil w Normandii.

Karol i Agnès zostali kochankami, ale ich relacje nie miały by-najmniej tylko charakteru miłosnego. Agnès stała się kimś na po-dobieństwo trenera rozwoju osobistego i szefowej cheer leaderek w jednej osobie, czuła się osobiście odpowiedzialna za pchanie go do zwycięstwa. Zdaniem dworzanina Oliviera de la Marche, „zgromadziła wokół króla młodych zbrojnych mężów i wysoko urodzonych towarzyszy broni, którzy odtąd wiernie mu służyli”.


26

Zarówno spisywane na bieżąco kroniki, jak i teksty szesna-stowieczne przywołują interesujący incydent, który wydarzył się ponoć na dworze w Bourges. Pewien astrolog zapowie-dział zgromadzonym szlachetnym panom i damom, że panią z Fromenteau, Agnès Sorel, pokocha wielki król. Agnès zło-żyła wtedy głęboki ukłon przed Karolem: „Poprosiła o po-zwolenie, by mogła udać się na dwór angielski, gdyż prze-powiednia dotyczyła zapewne angielskiego króla, jako że król Francji straci swą koronę i spocznie ona na skroniach króla Anglii”.

Jeśli wierzyć tej historii (co prawda Victor Duruy w dziele A Short History of France wkłada ją między bajki), Karola tak zaskoczyła odpowiedź Agnès, że w jednej chwili wyzbył się swo-jej bojaźliwości. Jego kronikarz Brantôme pisze, że król „zaszlo-chał, a potem znalazł w sobie odwagę, by porzucić polowania i swoje ogrody i […] całego swego męstwa użyć do wypędzenia Anglików z królestwa”.

Niektórzy historycy utrzymują, że wpływ Agnès na Karola VII nie był aż tak wielki, jednak na pewno udało jej się sprawić, iż przestał otaczać się ludźmi bez polotu, skłonnymi do intryg, pogrążonymi w marazmie. To ich rady prowadziły monarchę do kolejnych porażek. Mając wsparcie Agnès – czy to dzięki pew-ności siebie, jaka płynie z kochania i bycia kochanym, czy też na skutek właściwych wojskowych i finansowych aliansów, jakie pomogła mu zawrzeć, czy może dzięki obu tym czynnikom – Karol nareszcie zaczął wygrywać.

Agnès pośredniczyła w negocjacjach mających naprawić sto-sunki między królem a dynastią burgundzką, której zaufanie mocno nadszarpnęło kilka lat wcześniej zamordowanie przez ludzi Karola księcia Burgundii. Pomogła również ocieplić relacje z wasalami w Andegawenii i Bretanii. Co ciekawe, głównym


27

dyplomatą była tu inna kobieta – pracodawczyni Agnès, szwa-gierka Karola, Izabela Lotaryńska.

Słynącą z łagodnego usposobienia Agnès wyróżniała „elo-kwencja […] o tyle znakomitsza w porównaniu z innymi kobie-tami, że patrzono na nią z podziwem, doceniając jej wyjątkowe talenty”. Podobno to właśnie ona przekonała Burgundczyków, by zdjęli z Karola odpowiedzialność za śmierć księcia. Zgodnie z prawdą czy też nie, całą winę przypisała jego złym doradcom. Obecnemu księciu Burgundii Filipowi, niezadowolonemu ze współpracy z Anglikami, którzy nie dotrzymywali warunków traktatowych, poradzono, by porzucił stare sojusze i poparł Ka-rola. Choć to Agnès niestrudzenie przekonywała Karola do „idei odbudowy Francji”, zdaniem piętnastowiecznego zakonnego kronikarza Jeana Chartiera, bez pomocy księcia Burgundii król nie zdołałby odbić Paryża z rąk Anglików.

Karol potrzebował funduszy, dzięki którym mógłby prowa-dzić wojnę. A każda królewska kochanka ceni luksus, to oczy-wiste – Agnès nie była tu wyjątkiem. Swoją pozycję królewskiej faworyty wykorzystała do wprowadzenia na dwór nowej mody. Nawet gdy królowa była w żałobie (sześcioro spośród trzyna-ściorga jej dzieci zmarło, nie doczekawszy dorosłości), Agnès zarządziła, aby wszystkie dworki nosiły głębokie dekolty odsła-niające sutki. Karolowi ów obyczaj bardzo przypadł do gustu, drwił z tych, którzy czuli się zgorszeni.

Kolejna pasja Agnès – zamiłowanie do biżuterii – mocno przy-służyła się władcy. Królewskim skarbnikiem został jej przyjaciel, złotnik Jean Coeur, który dorobił się na obrocie towarami luk-susowymi – sprowadzał wyszukane tkaniny – i obróbce kamieni szlachetnych (pierwszy w Europie Zachodniej zajmował się szlifowaniem klejnotów; wcześniej zadowalano się nieobrobio-nymi i niewyszlifowanymi kamieniami). Jean Coeur osobiście


28

sfinansował kampanię wojenną Karola przeciw Anglikom. Cie-szył się poparciem Agnès, która chroniła go przed licznymi kry-tykami niemogącymi pogodzić się z tym, że ktoś spoza arysto-kracji zgromadził tak wielką fortunę.

W listopadzie 1437 roku, gdy w opactwie Saint-Denis obwołano Karola królem Francji, paryżanie nie mogli nie zauważyć pięknie odzianej kobiety w futrach, złocie i klejnotach, która towarzyszyła królowej podczas wjazdu do miasta. Czaprak jej rumaka był równie bogaty jak ten zdobiący konia Jej Wysokości. Przez tłum przeszedł szept – ta przystrojona w diamenty i perły kobieta to towarzyszka króla, Agnès Sorel. Jak można się było spodziewać, najbardziej za-gorzale krytykowało ją duchowieństwo. Biskup Thérouine grzmiał, że jest ona nową Herodiadą, apokaliptyczną bestią.

Obelgi zaniepokoiły Agnès. Swemu kochankowi wyznała: „Paryżanie to zwyczajne łotry; gdybym wiedziała, że nie będą traktować mnie z szacunkiem, moja stopa nigdy nie postałaby w ich mieście”. Agnès pamiętała zapewne, że oprawcy Joanny d’Arc pochodzili z Paryża. Czyżby miała podzielić los la Pucelle?

Jednakże głosy protestu przeciw przepychowi, z jakim nosiła się Agnès, były w pewnej mierze uzasadnione. Paryżanie przeży-li niedawno wyjątkowo surową zimę, Sekwana zamarzła, co uniemożliwiło wszelki handel, w mieście szerzyła się bieda, lu-dzie głodowali. Głód spowodował rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych. Według prawa obchody przyjazdu króla winny być huczne, ale ludzi kłuł w oczy kontrast między bogaczami, któ-rych uosobieniem była faworyta Karola, a ubogimi widzami.

Wystawne obchody towarzyszące temu wielkiemu wydarze-niu stanowiły ciekawe połączenie widowisk i przedstawień ma-skowych o treści religijnej z imprezami całkowicie świeckimi, takimi jak maskarady i bale. Wszystkim zabawom przewodziła Agnès, której król nadał przydomek Królowej Piękności.


29

Karol ubóstwiał Agnès, uważał, że powab jej ciała dorównuje pięknu duszy. Zdaniem ówczesnego kronikarza Jeana Chartiera: „Miłość, jaką Król darzył Madame Agnès, źródło swe miała, co każdy potwierdzi, w jej wesołości, beztrosce i zamiłowaniu do śmiechu, w czystości i elegancji wysłowienia oraz w tym, że pośród dam modnych i pięknych była najmłodszą i najpiękniej-szą, jaką kiedykolwiek oglądano. Powiadano także, iż była wy-jątkowo hojna i z własnej kiesy rozdawała znaczne sumy w for-mie datków dla ubogich, którymi zajmował się Kościół”.

Koniec końców król szczodrze odpłacił się Agnès – w latach czterdziestych XV wieku podarował swej Królowej Piękności wzniesiony przez Karola V Manoir de Beauté-sur-Marne (Pałac Piękna) oraz parę innych zamków. Ofiarował jej również kolej-ne posiadłości z okazji urodzin trzech nieślubnych córek będą-cych owocem ich związku – Marii, Charlotty oraz Jeanne. Lu-dwik de Brézé, syn Charlotty, poślubił Dianę de Poitiers, najsłynniejszą królewską faworytę XVI wieku, która sławę swą zawdzięczała romansowi z królem Henrykiem II Walezjuszem.

W pierwszych miesiącach 1440 roku siedemnastoletni syn i spadkobierca Karola, delfin Ludwik, wziął udział w nieudanym powstaniu przeciw ojcu. Wydarzenia te przeszły do historii pod nazwą pragerii (praguerie), nawiązującą do wojny domowej w Czechach wywołanej przez zwolenników Jana Husa. W tych trudnych chwilach nie kto inny jak właśnie Agnès Sorel przyczy-niła się do uzbrojenia wojsk królewskich i zgromadziła u boku Karola najbliższych stronników. Ludwik nigdy jej tego nie wy-baczył – ani pomocy udzielonej kochankowi, ani przyjaźni, jaką zawarła z jego własną żoną Małgorzatą Szkocką.

Karol nie spieszył się, by nawiązać kontakt z pokonanym Lu-dwikiem, lecz ostatecznie go ułaskawił. Zajmowały go ważniej-sze sprawy, w których znowu wsparciem moralnym służyła mu


30

Agnès. Choć pod jego kontrolą znajdował się Paryż, Anglicy uparcie trzymali się w innych regionach, w Normandii na pół-nocy oraz Gaskonii i Gujennie na południu kraju. By pokonać wroga raz na zawsze, Karol musiał przejąć jego kwaterę główną znajdującą się w Pontoise. W 1441 roku Agnès podążyła ze swym kochankiem na linię frontu i towarzyszyła mu w życiu obozowym. Ostatecznie oblężenie Pontoise przyniosło zwycię-stwo Francuzom.

Królowa Maria znosiła ostentacyjną niewierność męża z właś-ciwym sobie spokojem, lecz ślubne dzieci władcy nienawidziły kochanki ojca. Ludwik XI, pełen współczucia dla swej cierpiącej od dawna matki, nie był tu wyjątkiem. Pewnego dnia w 1444 ro-ku dwudziestojednoletni wówczas następca tronu, mijając się z ukochaną ojca, zawołał: „Na litość boską, winę za wszystkie nasze niepowodzenia ponosi właśnie ta kobieta”, po czym za-machnął się i uderzył Agnès w twarz.

Po tym incydencie Agnès opuściła dwór i schroniła się w Châ-teau de Loches w Turenii, skąd od czasu do czasu wyprawiała się do swojej głównej siedziby położonej nad Marną – Manoir de Beauté. Tam odwiedzał ją król, ale nie były to tylko miłosne schadz-ki – para omawiała przy ich okazji również sprawy państwowe.

Roztropniej było spotykać się w tajemnicy. Za dobrowolnym wygnaniem Agnès stało coś więcej niż tylko wybuch Ludwika. Poddani nie darzyli jej już sympatią, uważali, że jej wpływ na monarchę przybrał niepokojące rozmiary. Najzacieklejszymi krytykami Agnès byli ci, którzy pragnęli zająć jej miejsce u boku Karola i kontrolować poczynania króla: delfin Ludwik, wyracho-wana arystokracja szkocka oraz dowódcy, którzy przebywali w naj-bliższym otoczeniu króla, zanim jeszcze poznał Agnès.

Madame Sorel porzuciła dwór, lecz nie swego ukochanego. Na początku 1450 roku, spodziewając się ich czwartego dziecka,


mimo zimowych chłodów wyruszyła z miejscowości Chinon, by spotkać się z Karolem w obozie wojskowym w Jumièges. Pod-czas podróży kochanka króla zachorowała. Zmarła dziewiątego lutego 1449 roku o godzinie osiemnastej na farmie w Mesnil należącej do opactwa Jumièges. W dokumentach klasztornych czytamy: „Karol VII przebywał w Jumièges od sześciu tygodni, gdy Agnès Sorel legła złożona ostrym atakiem czerwonki”.

Wkrótce po jej śmierci pojawiły się pogłoski, że Agnès nie umar-ła z powodu choroby. Sugerowano, że do jej zgonu przyczyniło się zatrucie rtęcią, a kobieta padła ofiarą morderstwa. Z początku po-dejrzewano jej przyjaciela, jubilera finansistę Jeana Coeura, lecz nigdy nie postawiono mu zarzutów, a on sam, jak się wydawało, nie miał żadnych powodów, by nastawać na jej życie. Agnès zma-gała się z chorobą przez czterdzieści dni. Czy gdyby celowo podsu-nięto jej zabójczą dawkę rtęci, nie zmarłaby znacznie wcześniej?

W 2005 roku szczątki Agnès Sorel przebadał francuski specja-lista medycyny sądowej Philippe Charlier. Wyniki testów do-wiodły, że śmierć faktycznie nastąpiła w wyniku zatrucia rtęcią, jednak badacz nie potrafił jednoznacznie rozstrzygnąć, czy Agnès została zamordowana, ponieważ w owych czasach rtęć była popularnym składnikiem kosmetyków, stosowano ją także jako środek zwalczający pasożyty.

Karol dopiero pośmiertnie przyznał swojej ukochanej tytuł księżnej, co pozwoliło nadać pochówkowi Agnès Sorel oprawę godną jej faktycznej pozycji. Spoczęła w kościele Saint-Ours w miejscowości Loches.

Karol przeżył Agnès o jedenaście lat, zmarł w 1461 roku. Nie potrafił dochować wierności swej lekceważonej przez całe życie żonie. Związał się z kolejną lubą – Antoinette de Maignelais, kuzynką Agnès.

Królowa Maria Andegaweńska zmarła w 1463 roku.


Królewskie romanse

Documents

Transcript of Królewskie romanse