Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej

grzbiet

Małopolska Szkoła Administracji PublicznejUniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie ul. Rakowicka 16, 31-510 Kraków

Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (MSAP UEK) prowadzi działalność badawczo-edukacyjną, doradczą oraz wydawniczą. We współpracy z krajowymii zagranicznymi partnerami realizuje projekty służące doskonaleniu działalności administracji samorządowej i rządowej. Do najważniejszych z nich należą te dotyczące opracowywania i wdrażania programów doskonalenia zarządzania publicznego, rozwoju lokalnego i regionalnego, analizy i ewaluacji polityk publicznych oraz komunikowania i partycypacji społecznej. Istotną sferą aktywności MSAP UEK są działania na rzecz rozwoju ekonomii i przedsiębiorczości społecznej. Szkoła oferuje szeroką gamę studiów podyplomowych dla pracowników sektora publicznego i pozarządowego m.in. na następujących kierunkach: Zarządzanie w administracji publicznej, Master of Public Administration, Zarządzanie projektami nansowanymi ze środków UE, Narzędzia analizy polityk publicznych, Zarządzanie w organizacjach pozarządowych.

www.msap.uek.krakow.pl

Kraj

owe

i wsp

ólno

tow

e po

lityk

i pub

liczn

e w

obec

mni

ejsz

ości

rom

skie

j

Krajowei wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej– mapa aktywności społeczno-gospodarczej Romów

pod redakcjąStanisława Mazura

Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w KrakowieKraków 2010

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej– mapa aktywności społeczno-gospodarczej Romów


1

Spis treści

Wprowadzenie .................................................................................................................. 5

Rozdział I. Romowie w Polsce – historia, tradycja, współczesność (A. Paszko) .......................................................... 9Wprowadzenie ................................................................................................................ 111.1. Romowie i ich korzenie ........................................................................................ 121.2. Szczepy romskie .................................................................................................... 151.3. Obyczajowość romska .......................................................................................... 17

Rozdział II. Rozmieszczenie terytorialne społeczności romskiej w Polsce (R. Chrabąszcz, A. Gałecki) .................................................... 23Wprowadzenie ................................................................................................................ 252.1. Romowie a procesy socjodemograficzne .......................................................... 262.2. Problemy i uwarunkowania metodologiczne

szacowania wielkości populacji romskiej ......................................................... 272.3. Społeczność romska w Polsce w aspekcie danych demograficznych ........... 31

Rozdział III. Aktywność ekonomiczna Romów (A. Paszko, R. Czynsz) ............. 49Wprowadzenie ................................................................................................................ 513.1. Aktywność ekonomiczna Romów w świetle badań socjologicznych ......... 513.2. Aktywność ekonomiczna Romów – perspektywa instytucji

wspierających Romów ........................................................................................... 59

Rozdział IV. Aktywność społeczna Romów w Polsce (R. Chrabąszcz, A. Gałecki, M. Żabiński) ................................................................... 77Wprowadzenie ................................................................................................................ 794.1. Stowarzyszenia Romów w Polsce – analiza ilościowa i problemowa .......... 814.2. Aktywność projektowa romskich organizacji pozarządowych ................... 894.3. Nowe wyzwanie – romskie organizacje społeczne

a europejskie fundusze pomocowe ................................................................... 110

Rozdział V. Polityka państwa wobec społeczności romskiej w Polsce w latach 2000-2009 (M. Zawicki) .............................................................. 115Wprowadzenie .............................................................................................................. 1175.1. Status prawny i reprezentacja interesów Romów w Polsce .......................... 1175.2. Program na rzecz społeczności romskiej – instrument polityki państwa

wobec Romów ...................................................................................................... 121

2

5.3. PIW EQUAL, PO KL oraz inne narzędzia wsparcia polityki na rzecz Romów w Polsce .................................................................................................. 125

5.4. Polityka na rzecz Romów w Polsce – ocena i wnioski ................................ 129

Rozdział VI. Polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów (S. Mazur) ........................................................................................... 135Wprowadzenie .............................................................................................................. 1376.1. Romowie w Europie ............................................................................................ 1376.2. Status prawny Romów w Europie ..................................................................... 1426.3. Status społeczno-ekonomiczny Romów .......................................................... 1436.4. Polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów ..... 147

Podsumowanie ............................................................................................................. 159

Literatura ....................................................................................................................... 169Załącznik 1 – Kwestionariusz do badań .................................................................. 177Załącznik 2 – Wykaz aktywnych stowarzyszeń romskich ................................... 181

Wprowadzenie

5

Wprowadzenie

Publikacja „Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości rom-skiej – mapa aktywności społeczno-gospodarczej Romów” powstała w ramach projektu „Edukacja-Przedsiębiorczość-Wzorce postaw. Trzy filary awansu eko-nomicznego i społecznego Romów w Polsce”. Celem tego projektu było zwięk-szenie poziomu aktywności zawodowej Romów poprzez integrację działań w zakresie promocji rozwoju zawodowego i edukacji ekonomicznej osób doro-słych oraz kształcenia dzieci i młodzieży. Podstawowe założenie tego projektu polegało na: „(…) wykorzystaniu potencjału młodych i wykształconych Romów w celu promocji edukacji, w tym ekonomicznej”1. Asystenci przedsiębiorczo-ści romskiej prowadzili warsztaty szkoleniowe dla Romów dotyczące różnych aspektów działalności gospodarczej. W ramach projektu były także prowadzo-ne zajęcia edukacyjne dla dzieci romskich. Projekt ten był realizowany przez Małopolską Szkołę Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (partner wiodący), Uniwersytet Łódzki, Centrum Kultury Romów w Polsce oraz Stowarzyszenie Romów w Krakowie w oparciu o środki finanso-we pochodzące z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL).U podstaw przygotowania tej publikacji legło przekonanie o potrzebie pogłębio-nej refleksji badawczej nad aktywnością Romów w trzech kluczowych sferach, tj. przestrzennej, ekonomicznej i społecznej. Jej wyniki mają posłużyć rewizji zasad organizujących politykę państwa wobec społeczności romskiej w Polsce i ich ewentualnej redefinicji celem podniesienia jej trafności, ekonomiczności i sku-teczności. Zgodnie z intencją autorów prezentowana publikacja powinna stać się częścią namysłu publicznego nad tym jak budować mądre i użyteczne roz-wiązania. Rozwiązania, które z jednej strony chroniłyby tożsamość i autonomię kulturową mniejszości etnicznych i narodowych, z drugiej zaś umożliwiałyby ich aktywny i pełnoprawny udział w życiu społeczno-ekonomicznym i kulturowych.Według zespołu autorskiego publikacja „Krajowe i wspólnotowe polityki pu-bliczne wobec mniejszości romskiej – mapa aktywności społeczno-gospodarczej Romów” umożliwi osiągnięcie następujących celów:• identyfikację i scharakteryzowaniewiodącychrodzajówaktywnościekono-

micznej Romów w Polsce,• dokonanieprzestrzennejanalizyrodzajówaktywnościekonomicznejRomów,• określenie zależności między rodzajami aktywności ekonomicznej Romów

a cechami społeczno-kulturowymi kształtującymi postawy tej grupy etnicznej,

1 www.3filary.cazr.pl

6

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne...

• opisanieaktywnościspołecznejRomówprzezpryzmatdziałalnościstowarzy-szeń romskich,

• dokonanieprzestrzennejanalizyrodzajówaktywnościspołecznejorganizacjiromskich,

• przeprowadzenieanalizyrodzajówaktywnościekonomicznejRomówprzezpryzmat kategorii aktywności ekonomicznej ludności, wyodrębnianych w modelach teoretycznych.

Cele te powinny umożliwić osiągnięcie celu podstawowego, jakim jest zgroma-dzenie danych dotyczących kluczowych wymiarów aktywności Romów w Polsce i ich interpretacja w celu doskonalenia polityk publicznych podejmowanych na rzecz tej społeczności.Spektrum potencjalnych czytelników tej publikacji zostało szeroko zakreślone i tworzą go trzy podstawowe kategorie odbiorców. Pierwsza z nich to Romowie oraz ich autonomiczne organizacje pełniące rolę struktur artykulacji problemów i rzecznictwa interesów. W skład kategorii drugiej wchodzą decydenci publiczny-mi działający zarówno na poziomie rządu centralnego, jak i na poziomie władz regionalnych i lokalnych. Media, organizacje obywatelskie, badacze zajmujący się problematyka romską, a nade wszystko obywatele konstytuują trzecią kategorię odbiorców tej publikacji.Publikacja „Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej – mapa aktywności społeczno-gospodarczej Romów” składa się z wprowadzenia, pięciu rozdziałów, podsumowania. Intencje i cele, które postawił przed sobą zespół autorski determinują strukturę tej publikacji i zamieszczone w niej treści.W rozdziale pierwszym zatytułowanym „Romowie w Polsce – historia, tradycja, współczesność” opisano cechy dystynktywne społeczności romskiej odnosząc je do charakterystyk innych mniejszości narodowych i etnicznych zamieszkujących nasz kraj. W tym rozdziale ważne miejsce zajmują rozważania nad niedopowie-dzianą, urzekającą i jednocześnie dramatyczną historią Romów oraz narracja o kolejach ich osiedlania się w Polsce. Pomocne w rozumieniu tożsamości i od-rębności kulturowej tych współczesnych nomadów jest zapoznanie się z głębo-kimi zróżnicowaniami, podziałami i antagonizmami istniejącymi w ich świecie. Bardzo ważne jest zrozumienie autonomicznego świata aksjologii Romów zor-ganizowanego wokół reguł w równej mierze frapujących, co niezrozumiałych dla protagonistów świata zracjonalizowanego i instrumentalnie pojmowanego. W rozdziale tym opisano również położenie społeczno-ekonomiczne Romów oraz dokonano ogólnej oceny rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, stawiając pytanie o regułę, która będzie organizować i determinować strukturalne przemiany tożsamości i kultury Romów – czy będzie to asymilacja, integracja czy też „przebudzenie narodowe”.Przedmiotem rozważań zawartych w rozdziale drugim – „Rozmieszczenie te-rytorialne społeczności romskiej w Polsce” – uczyniono zagadnienie lokalizacji społeczności romskiej w Polsce. Analizę tę poprzedzono opisami dotyczącymi metodologii wyodrębniania mniejszości narodowych i etnicznych – w opar-ciu o nią wyodrębniono trzy zasadnicze kategorie mniejszości występujących w Polsce (grupy będące częścią innych narodów-państw, zbiorowości etniczne o autochtonicznym i autotelicznym charakterze, mniejszości imigracyjno-napły-wowe), koncentrując się na opisaniu społeczności romskiej i jej wewnętrznego zróżnicowania. Autorzy tego rozdziału wiele uwagi poświęcają problemowi

7

nieprzystawalności tradycyjnie pojmowanego instrumentarium badań społecz-nych do pomiaru wielkości i zróżnicowania populacji romskiej. Wskazują oni na szereg negatywnych konsekwencji z tego wynikających. Na końcu tego rozdziału zamieszczono syntetycznie ujęte dane statystyczne na temat rozmieszczenia i cech demograficznych społeczności romskiej w Polsce (w oparciu o wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku). Analiza tych danych umożliwiła dokonanie dekompozycji terytorialnego rozmieszenia Romów według województw i powiatów w ujęciu różnych przekrojów.W rozdziale trzecim zatytułowanym „Aktywność ekonomiczna Romów w Polsce” opisano aktywność ekonomiczną Romów dokonując jej analizy w przekrojach zatrudnienia i bezrobocia, źródeł dochodów, form podejmowanej aktywności go-spodarczej oraz zlokalizowania przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych przez społeczność romską. W tym rozdziale analizie poddano także zagad-nienie korzystania przez z Romów z instrumentów służących wsparciu przedsię-biorczości oraz aktywnych form wsparcia na rynku pracy. Rozważania o aktyw-ności ekonomicznej Romów zostały umiejscowione w kontekście terytorialnym oraz poddane dekompozycji polegającej na ocenie sytuacji ekonomicznej czterech grup składających się na społeczność romską w Polsce (Bergitka Roma, Kelderasze, Lowarzy, Polska Roma). Opisom tym towarzyszą rozbudowane zestawienia tabela-ryczne oraz mapy ilustrujące zagadnienia poddane analizie. Podstawą do przygo-towania tego rozdziału były wyniki badań przeprowadzonych przez jego autorów.W kolejnym rozdziale zatytułowanym „Aktywność społeczna Romów” przedsta-wiono formy, zakres i intensywność aktywności społecznej Romów. Poprzedzone to zostało rozważaniami typologicznymi odnoszącymi się do sposobów defi-niowania organizacji romskich. Ta aktywność społeczności romskiej została zaprezentowana w trzech wymiarach terytorialnych (krajowym, ponadlokalnym i lokalnym) oraz kluczowych wymiarach wyróżnionych w oparciu o kryterium typu aktywności prowadzonych przez organizacje romskie (działalność kultural-na, działalność na rzecz poprawy stanu zdrowia, działalność w zakresie edukacji i organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży, działalność na rzecz rozwoju aktywizacji zawodowej i rozwoju przedsiębiorczości, inne rodzaje aktywności). Ponadto w rozdziale tym opisano efekty przedsięwzięć realizowanych przez |organizacje romskie na rzecz społeczności romskiej – w oparciu o zewnętrzne źródła finansowania, w tym m.in. środki pochodzące z rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, PO KL, Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, regionalnych programów operacyjnych, Equal, środków Know-How Fund, Fundacji Batorego, Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie. W części końcowej zarysowano podstawowe problemy, z którymi borykają się organizacje romskie w Polsce realizując swoje statutowe działania.Przedmiotem analizy w rozdziale piątym – „Polityka państwa wobec społeczno-ści romskiej w Polsce w latach 2000-2009” – uczyniono zagadnienie efektywności i skuteczności polityki państwa wobec społeczności romskiej w Polsce. Na wstę-pie omówiono status prawny Romów w Polsce oraz zaprezentowano kluczowe elementy porządku prawnego służące ochronie ich praw obywatelskich, w tym praw społecznych i ekonomicznych. W dalszej części przedstawiono historię po-lityki państwa wobec mniejszości romskiej w Polsce w ostatnim dziesięcioleciu. Zasadnicza część rozdziału zawiera syntetyczny opis działań podejmowanych na rzecz społeczności romskiej (odwołujący się do rządowego Programu na rzecz

Wprowadzenie

8


społeczności romskiej, projektów realizowanych w ramach programu Equal oraz PO KL). Ważnym elementem tego rozdziału jest ocena efektów działań dotych-czas podejmowanych na rzecz społeczności romskiej oraz spostrzeżenia odno-szące się do możliwości ich rewizji i modyfikacji.W rozdziale zatytułowanym „Polityka Unii Europejskiej i jej państw członkow-skich wobec Romów” poruszono kwestie dotyczące polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich względem tej społeczności – opisano ich kulturowe zróżnicowanie i terytorialne rozmieszczenie oraz przedstawiono status prawny w różnych krajach Wspólnoty Europejskiej. Centralne miejsce w tym rozdziale zajmuje analiza statusu społeczno-ekonomicznego Romów w Europie w sferze edukacji, rynku pracy, ochrony zdrowia i świadczeń społecznych. Dopełnieniem tych rozważań jest prezentacja polityki kluczowych instytucji Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów.W podsumowaniu przywołano podstawowe ustalenia i kluczowe spostrzeżenia o charakterze diagnostycznym poczynione przez zespół autorski oraz opatrzono je dodatkowym komentarzem. Komentarz ten, w przeważającej mierze, ma cha-rakter postulatywny i projekcyjny.Integralnym elementem publikacji jest zestaw załączników, które przedstawiają narzędzia badawcze wykorzystane do zgromadzenia stosownych informacji i danych.

Rozdział I

Romowie w Polsce – historia, tradycja, współczesność

11

ROZDZIAŁ I

A. PaszkoRozdział I. Romowie w Polsce – historia, tradycja, współczesność

Wprowadzenie

Romowie wrośli w polski pejzaż etniczny. Nie tylko dlatego, że na kartach hi-storii naszego kraju występują już od początków XV wieku, ale także, a może przede wszystkim, ze względu na fakt, że zawsze ich obecność rozpalała umy-sły i wyobraźnię. Wyobcowani, tajemniczy wędrowcy imający się niechcianych przez innych lub uważanych za magiczne zajęć (kowalstwo, wróżbiarstwo), w powszechnym mniemaniu stali się bądź to romantycznymi wolnymi ptaka-mi, bądź też synonimem wszystkiego co niebezpieczne, wrogie lub podejrzane2. Obraz Roma utrwalony w kulturze wysokiej i kulturze popularnej przez wieki pozostawał niezmienny3. Dopiero ostatnimi laty, zarówno wskutek świadomej polityki państwa polskiego4, jak i ze względu na obserwowane punktowo et-niczne i polityczne przebudzenie tej grupy5, zaczyna wykraczać poza literackie

2 Za ilustrację tego zjawiska może posłużyć taki oto fragment „Kroniki” Marcina Bielskiego z 1564 roku: „[Cyganie to – przyp. A.P.] lud próżnujący, chytry, tajemny, plugawy, dziki, czarny, wiary ani postanowienia nie mający, gdzie się przywloką tam wiarę trzymają, aby im dawano. Mowę sobie zmyślili, ku kradzieży godną, aby ich nikt nie rozumiał, jeno sami siebie. Stąd są misterni złodzieje, zwłaszcza żony ich, z których kradzieży mężowie żyją” [M. Bielski, Kronika tho iesth Historya Świata, Kraków 1564 (reprint: Warszawa 1976), k. 291]. Zob. też: M. Leśniak, Romowie. Bliscy czy dalecy? Realizacja zadań w ramach rządowego Programu na rzecz społecz-ności romskiej w Polsce, AFM, Kraków 2009, s. 76-93.

3 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach, Wydawnictwo Literackie Kraków-Wrocław 1985, s. 338-357; R. Dźwigoł, Stereotyp Cygana w języku polskim, [w:] Romowie w Polsce i w Europie. Historia, prawo, kultura, pod red. P. Borka, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007 s. 8-23; A. Gurbiel, Cyganie w kręgu Puław, [w:] Romowie w Polsce i w Europie..., dz. cyt., s. 24-31.

4 Jej świadectwem jest zarówno Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003, jak i – będący jego kontynuacją – rządowy Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce.

5 Zob.: A. Mirga, N. Gheorghe, The Roma in the Twenty-First Century: A Policy Paper, [w:] Project on Ethnic Relations, Princeton 1997. Por. też: S. Kapralski, Rytuał pamięci i konstruowanie nowoczesnej tożsamości wschodnioeuropejskich Romów, [w:] Romowie w Polsce i w Europie..., dz. cyt., s. 158-174; Ł. Krzyżowski, Romowie jako społeczność transnarodowa w perspektywie teoretycznej, [w:] Romowie w Polsce i w Europie..., dz. cyt., s. 175-187.

12


czy popularne stereotypy6. Nie oznacza to, że o Romach – jako o społeczności – już coś wiemy. Ale przynajmniej co raz częściej wiedzieć chcemy7. A wola ta sprawia, że wprawdzie powoli, ale jednak maleje dystans pomiędzy tą owianą legendami mniejszością, a spętaną przed nią lekiem większością8.

1.1. Romowie i ich korzenie

Romowie – obok Tatarów, Karaimów i Łemków – są jedną z czterech prawnie uznawanych w Polsce mniejszości etnicznych9. Nie wiemy ilu ich stale przebywa na terytorium kraju. Wprawdzie podczas Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku ustalono liczbę członków tej społeczności na 12 73110 osób, ale czy Romów w rzeczy samej można policzyć? Wydaje się, że nie. Dlatego pewniejsze od wyników spisu wydają się być szacunki sporządzane w oparciu o dane jednostek pomocy społecznej. Te ostatnie podwajają liczbę ustaloną oficjalnie11.Romów policzyć nie sposób z wielu powodów. Jednym z nich jest ich nieufność wobec przedstawicieli nieromskich władz, a kimś takim jest dla nich właśnie rachmistrz spisowy. Innym powodem jest ich współczesny nomadyzm. Chociaż nie spotka się już kolorowych wozów na polskich drogach, to nie oznacza to, że Romowie przestali wędrować. Dzisiaj – korzystając z otwartych granic – migrują najczęściej do Wielkiej Brytanii, by tam szukać lepszego życia. Część z nich po jakimś czasie wraca, roztaczając wizję kraju, w którym Romom żyje się lepiej. W ich ślady idą więc kolejni. Migracje te w większości mają charakter okresowy. Przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej ich rytm wyznaczało tempo pracy zachodnich służb imigracyjnych. Dzisiaj rolę tę pełnią mechanizmy rynkowe.Kwestia wielkości populacji polskich Romów to w rzeczy samej jednak kwe-stia drugorzędna. Sprawą zasadniczą jest ich kulturowa odmienność oraz

6 Por. np. E. Nowicka, Romowie i świat współczesny, [w:] Romowie w Polsce i w Europie..., dz. cyt., s. 130-133; K. Krakowiak, Nie tylko kolorowe chusty i długie spódnice, www.romowie.info/index.php?option=com_content&task=view&id=30&Itemid=49) (18.01.2010).

7 Potwierdzeniem tej tezy może być rosnąca z roku na rok liczba słuchaczy podyplomowego studium Sytuacja Romów w Polsce – historia, prawo, kultura, stereotypy etniczne, prowadzonego przez Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie.

8 Por. np.: The Social Situation of the Roma and Their Improved Access to the Labour Market in the EU, European Parliament Study, Policy Department Economic and Scientific Policy, October 2008, s. 24.

9 Art. 2 ust. 4 Ustawy z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r., Nr 17, poz. 141 z późn. zm.).

10 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 w zakresie deklarowanej narodowości oraz języka używanego w domu, www.stat.gov.pl/gus/5840_4520_PLK_HTML.htm (18.01.2010).

11 Aneks nr 1 – Liczebność i rozmieszczenie. Szacunkowe dane dotyczące liczebności i rozmiesz-czenia Romów w Polsce przygotowane przez urzędy wojewódzkie na podstawie informacji nadesłanych przez jednostki samorządu terytorialnego, www.mswia.gov.pl/portal/pl/185/2982/Tresc_Programu.html (18.01.2010).

ROZDZIAŁ I

13

Romowie w Polsce – historia, tradycja, współczesnośćROZDZIAŁ I

specyficzne problemy12. Niewątpliwie na tle innych mniejszości narodowych13 i etnicznych w Polsce jest to grupa najbardziej negatywnie doświadczona przez procesy transformacji, jakie zachodzą w naszym kraju od 1989 roku. Zapewne dlatego tylko tej grupie dedykowano specjalny, kompleksowy program rzą-dowy14. Polskie przemiany polityczne i ekonomiczne to nie jedyne w historii zdarzenie, które odcisnęło poważne piętno na tej społeczności. W zasadzie każdy poważny zwrot historyczny kończył się dla niej większą lub mniejszą tra-gedią – jest to bowiem społeczność tradycyjna (obecnie na etapie dezintegracji struktury tradycyjnej), niechętnie poddająca się modernizacji, co przy ciągłej tendencji do jej marginalizacji musi prowadzić bądź to w kierunku etnicznego getta, bądź też powolnej asymilacji. Pojawienie się w XI-wiecznej Europie nowego ludu stanowiło pewne novum, ale zapewne nie było wydarzeniem sensacyjnym15. Średniowieczna Europa była przecież kontynentem pielgrzymów. Przybywający tu z Bizancjum Romowie doskonale wczuli się w ten klimat podając się za książąt Małego Egiptu odby-wających pokutną podróż po całym świecie – peregrynację, której ostatecznym celem miał być Rzym i oczyszczenie z ciążącej na ludzie tym winy16. Jakaż to wina? Nie zachowały się świadectwa, które mogłyby pomóc nam w rozwikłaniu tej zagadki. Warto jednak pamiętać o pojawiającym się tu i ówdzie przeświad-czeniu, że Romowie są potomkami biblijnego Kaina17. A wspomnieć należy również i o tym, że sami bohaterowie tych ludowych powiastek nie zapomnieli o swoich „egipskich korzeniach”. Uważny czytelnik poczytnych wśród nich periodyków dostrzeże raz po raz pojawiające się teksty, których autorzy starają się podważyć hipotezę o indyjskich korzeniach tego ludu, wskazując raczej na powinowactwo, jeśli nie z faraonami, to przynajmniej z egipskimi kapłanami18.Również wśród romologów nie ma pełnej zgody skąd pochodzi lud stanowią-cy przedmiot ich badań. Na dzień dzisiejszy nie pojawiła się jednak żadna, lepiej udokumentowana teoria niż ta, która mówi, że Romowie są potomkami 50 000 indyjskich niewolników uprowadzonych przez króla Mahmuda z Ghazi na początku X wieku19. W nieznanych okolicznościach opuścili oni jego kraj i roz-poczęli swoją wędrówkę na zachód, aby przez dzisiejszy Pakistan, Afganistan, Iran i Armenię dotrzeć w końcu do Bizancjum, stamtąd na Bałkany i dalej w głąb Europy, aż po najdalsze jej krańce20. Dowodem na indyjskie pochodzenie Romów oraz świadectwem ich wielowiekowej wędrówki jest zarówno rdzeń ich dialektów,

12 To właśnie ta specyfika zadecydowała o ustanowieniu w ramach PO KL, poddziałania 1.3.1 – Projekty na rzecz społeczności romskiej – www.efs.gov.pl/Dokumenty/Lists/Dokumenty%20programowe/Attachments/89/Szop_nowelizacja_1_6_2009_POKL.pdf www.mswia.gov.pl/portal/pl/185/2982/Tresc_Programu.html (18.01.2010).

13 Art. 2. ust. 2 Ustawy z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r., Nr 17, poz. 141 z późn. zm.).

14 Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce – www.mswia.gov.pl/portal/pl/185/2982/Tresc_Programu.html (18.01.2010).

15 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 10.16 A. Bartosz, Nie bój się Cygana, Fundacja Pogranicze, Sejny 2004, s. 32 i nast.17 Tamże, s. 21, 38.18 Por. np. tamże, s. 21; J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 248-250.19 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 23-24; J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach...,

dz. cyt., s. 13 i nast.20 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., s. 11.

14


jak i różne elementy kultury, począwszy od tradycyjnego stroju, poprzez uprawia-ne profesje, na typie religijności skończywszy21.O ile niewiele wiemy o historii Romów w okresie sprzed ich pojawienia się na kontynencie europejskim, o tyle czasy późniejsze wydają się być udoku-mentowane znacznie solidniej. Nie jest to jednak historia dla Europejczyków szczególnie chlubna – już bowiem u schyłku średniowiecza uznają oni Romów, podobnie jak i innych wędrowców, za element niebezpieczny, godzien pogardy. Kończy się więc dla Romów okres „pielgrzymi”, a zaczyna „tułaczy”, przy czym tułaczka ta często jest zwykłą ucieczką22. W ślad za zmianą sposobu postrzega-nia przychodzą prześladowania, niewolnictwo, a nawet eksterminacja23, której ostatnim akordem stał się romski holocaust podczas II wojny światowej24. Pozbawieni wszelkich praw, a nawet możliwości legalnego zarobkowania wę-drowcy, eksterminowani za samą przynależność do określonej grupy etnicznej, coraz bardziej usuwali się na margines głównego nurtu życia społecznego, co-raz bardziej zamykali się w obrębie swojej grupy i coraz częściej – aby przeżyć – podejmowali działania, które do dzisiaj tkwią w świadomości Europejczyków w postaci stereotypu Roma jako przestępcy25.Na ziemiach polskich Romowie pojawili się mniej więcej w tym samym cza-sie, jak w innych regionach Europy. Pierwsze pisemne świadectwo ich pobytu w okolicach Krakowa datowane jest na rok 140126. Dokumenty to zresztą jedyny ślad po tej pierwszej fali migracji. Romowie ci nie dotrwali bowiem do dnia dzisiejszego jako osobna grupa (być może zresztą nie należeli do jednego szczepu). Prawdopodobnie asymilowali się w sprzyjających ku temu warunkach. Być może część z nich powędrowała dalej27. Z czasem na ziemie polskie zaczęły przybywać kolejne grupy romskie – im bardziej nasilały się prześladowania et-niczne w Europie, tym częściej Rzeczpospolita okazywała się azylem także dla nich. Jednak i tutaj nie obyło się bez antycygańskich edyktów. Inaczej jednak niż w innych europejskich państwach, nie traktowano ich w Polsce ze szczególną powagą28. Z całą pewnością można więc stwierdzić, że przynajmniej do czasu roz-biorów29 Romowie cieszyli się w Rzeczypospolitej względną swobodą, a państwo próbowało ułożyć relacje pomiędzy Romami i niewędrowną częścią społeczeń-stwa30. Często uciekało się przy tym do tworzenia instytucji. Niektóre z nich, jak funkcja Cygańskiego Króla, z czasem przybrały postać swego rodzaju farsy31.

21 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 19-30; A. Staniszewski, Dzieje, obyczaje i obrzędy religijne Romów, „Przegląd Religioznawczy” nr 4 (206), 2002, s. 117-130.

22 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 21 i nast.23 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 41-53.24 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 108-151; tamże, s. 54-65; W. Chrostowski,

Zapomniany Holocaust. Rzecz o zagładzie Cyganów, „Przegląd Powszechny” nr 4, 1993, s. 74-87.25 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 41-42.26 L. Mróz, Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej XV-XVIII w., Warszawa 2001, s. 19, 23-24.27 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 17.28 Tamże, s. 31.29 J. Ficowski pisze wprost: „Na terenach byłej Rzeczypospolitej, które znalazły się poza granicami

Królestwa Polskiego, Cyganie byli traktowani zgodnie z ówczesnymi przepisami prawnymi państw zaborczych. Władze stosowały w owych czasach szczególnie terrorystyczne metody wobec Cyganów” – tamże, s. 75. Sytuacja Romów w Królestwie Polskim nie była zresztą lepsza – por. tamże, s. 60-75.

30 Tamże, s. 21 i nast.31 Tamże, s. 32-59 i 88-107; A. Bartosz, Nie bój sie Cygana..., dz. cyt., s. 208.

ROZDZIAŁ IROZDZIAŁ I

15

1.2. Szczepy romskie

Tereny dzisiejszej Polski zamieszkuje kilka szczepów romskich. Największy z nich to Romowie Karpaccy, zwani także Wyżynnymi. Coraz częściej w lite-raturze przedmiotu używa się także terminu stosowanego przez Polska Roma, a mianowicie Bergitka Roma, a nawet Bergare. Romowie z tej grupy, na określenie samych siebie, używają terminu Roma (amare Roma – nasi Cyganie), a ostatnio także Bergitka lub Bergitka Roma32.Nie potrafimy dokładnie określić czasu ich przybycia w polskie Karpaty. Zapewne jednak nie nastąpiło to w ramach pojedynczej fali, ale na przestrzeni kilku stuleci – od XV do XVII wieku, w czasie tzw. migracji wołoskich. Od zawsze stanowili oni grupę usługową wobec ludności wiejskiej33. Koczując w pobliżu wsi utrzymy-wali się z kowalstwa, muzykanctwa i innych profesji. Z czasem, w końcu XVIII wieku, zaczęli osiedlać się na stałe. Natomiast dalsze ich migracje powodowane były brakiem pracy, przy czym migrowało zazwyczaj młodsze pokolenie, aby móc zarobkować w miejscach, gdzie były ku temu sprzyjające warunki34.Bergitka Roma, spośród wszystkich polskich grup romskich, zachowali najwięcej pierwotnych cech antropologicznych. Podobnie ich dialekt jest najbliższy pierwot-nemu językowi Romów. Jednak osiadły tryb życia spowodował, że zatracili oni wie-le tradycyjnych cech, w tym zaś przede wszystkim zdolność rozumienia zwyczajów, które odnajdujemy wśród Romów wędrownych. Wszystko to sprawia, że grupy koczownicze traktują Romów Karpackich z wyższością, często nazywając ich po prostu labanca (co oznacza nieczysty, ten z którym nie należy się kontaktować)35.Osady Romów Wyżynnych znajdziemy dzisiaj przede wszystkim w województwie małopolskim, w pasie od Beskidu Sądeckiego, przez Spisz i Podhale, po Orawę. Pojedyncze rodziny zamieszkują też Beskid Niski i Bieszczady. Jednak największe ich skupiska odnajdziemy w miastach, świadkach wielkich budów socjalizmu: w Krakowie – Nowej Hucie i na Śląsku. Powojenne migracje zaprowadziły ich też na Dolny Śląsk – do Kłodzka, Bystrzycy, czy Kowar. Migrowali bądź to ze swoimi przesiedlanymi, rusińskimi i ukraińskimi sąsiadami, bądź też do pracy w budujących się kombinatach metalurgicznych lub w ich otoczeniu.Begitka Roma to najbiedniejsza i najbardziej dotknięta skutkami przemian XX wieku grupa polskich Romów. Rozwój przemysłu metalurgicznego i mechaniza-cja z czasem pozbawiały zajęcia romskich kowali. Jeszcze do lat 60. XX wieku można ich było spotkać kruszących kamienie na drogach i przy innych ciężkich pracach ziemnych. Z czasem i tych zajęć dla Romów zabrakło. Po 1989 roku stali się pierwszymi ofiarami reform gospodarczych. Ci z nich bowiem, którzy byli zatrudnieni w socjalistycznych molochach, podczas ich restrukturyzacji zazwy-czaj pierwsi tracili pracę36. Dzisiaj, w znacznej części (a na terenach wiejskich

32 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 94-95.33 A. Bartosz, Cyganie – Roma – Gypsies: przewodnik po wystawie, Muzeum Etnograficzne,

Tarnów 1998, s. 18.34 A. Bartosz, Nie bój sie Cygana..., dz. cyt., s. 94; J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz.

cyt., s. 159-160.35 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 94.36 Por. A. Paszko, Romowie i polskie doświadczenie wolnego rynku, [w:] Romowie w Polsce

i w Europie..., dz. cyt., s. 204-216.

Romowie w Polsce – historia, tradycja, współczesnośćROZDZIAŁ IROZDZIAŁ I

16


w zdecydowanej większości) utrzymują się z zasiłków pomocy społecznej. Jedynie niektórzy podejmują się organizowanych przez gminy prac interwencyjnych lub innych prac dorywczych.Drugą grupą Romów zamieszkujących współczesną Polskę są, wspomniani już wyżej, Polska Roma37, nazywani czasem w literaturze przedmiotu Romami/Cyganami Nizinnymi. Przybyli oni na ziemie polskie w XVI wieku – uciekając zapewne z zachodu Europy przed rozszerzającymi się tam prześladowaniami. Widocznym świadectwem ich wędrówki są liczne słowa niemieckie w używa-nym przez ten szczep dialekcie38. Możemy ich spotkać na terenie całego kraju. Ich cechą charakterystyczną były wędrówki wewnątrz granic Polski po stałych trasach, co odzwierciedlają nazwy niektórych mniejszych grup – Warmijaki, Kaliszaki, Łomżyniaki, Galicjaki, Wołyniaki, czy Samboraki39. Z Polska Roma bardzo blisko związani są też Xaladytka Roma, czyli Romowie Rosyjscy (miesz-kają głównie w pasie od Suwałk do Kielc) oraz Sasytka Roma, czyli Romowie Niemieccy (zamieszkują Pomorze i tereny dawnych Prus Wschodnich)40.Pozostałe dwie grupy polskich Romów są określane, zarówno przez Polska Roma, jak i Bergitka Roma, wspólnym mianem Ostryjaki (Austriacy). Są to Kelderasze i Lowarzy, którzy przybyli na tereny współczesnej Polski w latach 60. XIX wieku z terenu obecnej Rumunii. Pierwotnie Lowarzy (od węgierskiego słowa lơ – koń) handlowali końmi w Siedmiogrodzie, a Kelderasze (od rumuńskiego słowa cal-dare – kocioł) trudnili się wyrobem naczyń miedzianych na terenie Banatu. Po zniesieniu niewolnictwa Romów szczepy te ruszyły na północ, zachód i do Rosji. Część z nich związała się z ziemiami polskimi, choć – w odróżnieniu od Polska Roma – nigdy nie ograniczali swoich migracji do terytorium jednego państwa, uznając kosmopolityzm swoich wędrówek za cechę świadczącą o wyższości ich grup względem innych41.Kelderasze i Lowarzy to niewątpliwie romska elita. Nie tylko zresztą w Polsce. Mieszkają zazwyczaj w dużych miastach i zajmują się handlem. Ułatwia im to sieć transgranicznych powiązań rodzinnych. Powszechnie dostrzegalny jest ich wystawny styl życia42. W istotny sposób różnią się od innej grupy romskiej, która również przybyła do Polski z terenu Rumunii. Pojawiła się ona późną jesienią 1990 roku. W przeważającej większości są to Kelderasze. Ich status materialny, a także żebractwo jako podstawowa profesja spowodowały, że nie znaleźli wspar-cia w żadnej polskiej grupie romskiej. Jak bowiem stwierdza Adam Bartosz: „Ustabilizowane i bardzo nieliczne społeczeństwo cygańskie w Polsce dostrzegło w masach żebrzących na ulicach rumuńskich pobratymców zagrożenie dla opinii swego środowiska, a tym samym – interesów”43.Powyższe stwierdzenie mogłoby sugerować swego rodzaju solidarność polskich Romów. Nic bardziej mylnego. Podobnie jak ma to miejsce na całym świecie,

37 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 152-156. Obszerną monografię nt. tego szczepu opublikowała niedawno A. J. Kowarska. Zob. A. J. Kowarska, Polska Roma. Tradycja i współczesność, Wydawnicto DiG, Warszawa 2005.

38 A. Bartosz, Nie bój sie Cygana..., dz. cyt., s. 96.39 Tamże, s. 96.40 Tamże, s. 96-97.41 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 79-87, 156-159.42 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 100.43 Tamże, s. 102.


17

szczepy romskie żyją w stanie permanentnego antagonizmu. Co ciekawe, anta-gonizm ten nie wyklucza jednak małżeństw pomiędzy poszczególnymi grupa-mi. Animozje międzyromskie sprowadzają się do próby udowodnienia, kto jest lepszym Romem – czyj język jest czystszy i kto w bardziej ortodoksyjny sposób przestrzega tradycyjnych zasad44. Zasad, których kwintesencją jest Romanipen. Kategoria ta oznacza „cygańskość”, bycie Romem, przestrzeganie kodeksu Megaripen/Mahrimos w przeciwieństwie do zasady bycia nie-Romem, czyli w ję-zyku romani – gadźem45. U grup Polska Roma, Kelderaszy i Lowarów Romanipen jest kategorią prawno-moralną, za jej nieprzestrzeganie grozi wykluczenie ze społeczności46. U Romów Karpackich jest to kategoria moralno-etyczna. Za wy-kroczenia grożą tu jedynie sankcje moralne, odmowa szacunku, pogarda47.Zasada Romanipen nakłada obowiązek manifestowania swojej cygańskości, między innymi poprzez posługiwanie się językiem romani, solidarność i pomoc członkom społeczności romskiej, przestrzeganie obrzędów i rytuałów uświęco-nych tradycją. Zasada ta obowiązuje wyłącznie wewnątrz społeczności romskich i służy także oddzieleniu Romów „prawdziwych” od tych gorszych, którzy zasady Romanipen nie przestrzegają w ten sam sposób48.

1.3. Obyczajowość romska

Obyczajowość romska ma swoje korzenie w zasadach określanych mianem ko-deksów. Mają one zasadnicze znaczenie i stanowią pewną całość mimo znacz-nych różnic międzygrupowych. Kodeksy te to nic innego, jak niepisane, trady-cyjne, oparte na wielowiekowym doświadczeniu zbiory zakazów i czynności oraz przedmiotów kalających49.Kodeks obowiązujący w grupie Polska Roma określany jest mianem Megaripen. Zawiera on w sobie najistotniejsze wzorce postępowania, normy i zasady współ-życia, co przyczynia się do zachowania społecznej spoistości i tożsamości, dozwa-la i nakazuje samorządność i samowystarczalność prawno-obyczajową50. Odnosi się on jedynie do wykroczeń dokonanych w obrębie cygańszczyzny, stanowią-cych – jak sądzą Romowie – jej sprawę wewnętrzną, nie dotyczy zaś konfliktów z nie-Romami, ani też nie reguluje wykroczeń przeciwko nim. Zakazy zawarte w kodeksie dzielą się na Małe i Wielkie Skalania, które rozstrzyga jedynie do tego kompetentna instytucja, czyli Baro-Śero (Wielka Głowa) inaczej określana mianem Śero-Rom (Wielki Rom), tj. najwyższy sędzia51. Urząd ten znany jest od niepamiętnych czasów, a charakteryzuje go dziedziczność i dożywotność, choć formalnie sędzia ów był wybierany na zjeździe elekcyjnym – Romano Celo52.

44 Tamże, s. 102; J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 161 i in.45 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 171.46 Tamże, s. 170.47 Tamże.48 Tamże.49 Tamże, s. 177 i nast.50 Tamże.51 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 175-198.52 Tamże, s. 188; A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 184 i nast.


18


Zgodnie z Megaripen najcięższymi występkami, które powodują dożywotnie i całkowite wykluczenie ze społeczności Romów, są: doniesienie na Roma do niecygańskich władz oraz przestępstwa przeciwko zasadzie solidarności społecznej, czyli okradzenie, oszustwo lub zabójstwo innego Roma. Decyzję o Wielkim Skalaniu, a także o jego zdjęciu z winowajcy, podejmuje wyłącznie Śero-Rom. W przypadku Małych Skalań wystarczy obecność Jonkary, który jest pomocnikiem Wielkiej Głowy, a zarazem rodzajem wicesędziego (obda-rzonego mniejszymi uprawnieniami). Do Wielkich Skalań należy skalanie ko-biece i pochodne od niego skalania: spódnicowe, trzewikowe i porodowe. Nie kalają dziewczęta przed pierwszą menstruacją oraz kobiety starsze, w okresie przekwitania. Wielkim Skalaniem w społeczności Polska Roma jest zjedzenie mięsa końskiego lub psiego, co wiąże się między innymi z towarzystwem tych zwierząt w życiu koczowników. Wśród Małych Skalań istnieje zakaz zadawania się Romów z prostytutkami, a także z kobietami prowadzącymi zbyt swobodny tryb życia. Skalany staje się ten, kto uwodzi żonę siedzącego w więzieniu, a tak-że niewierna żona53. Choć nie-Romowie nie mogą swoim zachowaniem kalać Romów, zakazany jest kontakt z niektórymi profesjami wykonywanymi przez nich. Romowie nie mogą wykonywać takich zawodów, jak: policjant, prawnik, hycel, rzeźnik, le-karz, akuszerka, zamiatacz ulic, śmieciarz i wszystkich tych, które wiążą się ze stycznością z chorymi, zwłokami czy nieczystościami pochodzącymi z wnętrza ludzkiego ciała54.W romskim kodeksie skalań istnieje także instytucja przysiąg rytualnych, któ-ra weryfikuje zarzuty wobec skalanego, a ma formę obrzędowego odwołania się do Boga i boskiej sprawiedliwości, wobec czego istnieje silne przekonanie, że krzywoprzysięstwo musi się skończyć karą boską. Baro-Śero zarządza złożenie przysięgi, jeśli nie ma dowodów winy, a obwiniony zapewnia o swej niewinno-ści i zarzuca oskarżycielowi oszczerstwo. W takich okolicznościach przysięga ma znaczenie rozstrzygające. Przysięga może być: kościelna, z trupiej głowy, z grobu i ze świecy55.Rom, który zostanie skalany zostaje wydalony ze wspólnoty, odizolowany na-wet od najbliższej rodziny, nie wolno mu „jeść ani pić z Cyganami”. W ten spo-sób pozbawia się go prawa do uczestnictwa w rodzimej zbiorowości, co wobec obcości otoczenia izoluje go społecznie. Dla Roma nawykłego żyć w gromadzie jest to kara szczególnie dotkliwa – aby wyzwolić się ze skalania, musi udać się do Wielkiej Głowy albo Jonkary, którzy wyznaczają warunki „oczyszczenia” i termin uroczystości pozwalającej na nowo znaleźć się we wspólnocie. Jest to obrzęd pełen symbolicznych słów i gestów 56.Podobne zasady obowiązują Kelderaszy i Lowarów (w tym przypadku kodeks określa się mianem Mahrimos). Nie mają oni instytucji Baro-Śero, a sprawami skalań zajmuje się starszyzna rodu. Nie uznają oni zakazu używania noża w bój-ce, mniej rygorystyczne pod względem skalania jest zjedzenie końskiego mięsa, z kolei bardziej surowe wymagania odnoszą się do kwestii czystości i liczby misek, w których wykonuje się poszczególne czynności. Głównym źródłem

53 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 179 i nast.54 Tamże, s. 182-183.55 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 185-187.56 Tamże, s. 187 i nast.


19

skalania pozostaje kobieta, ale dopiero w momencie zamążpójścia. Wielką wagę przywiązują Kelderasze do nieczystości odchodów, zwłaszcza ludzkich. Ponadto istnieje zasada, że skalany Rom kala wszystko, czego dotknie57.Rada starszyzny – Kris, podobnie jak i Wielka Głowa58, zajmuje się, poza roz-strzyganiem spraw objętych kodeksem, także innymi sprawami spornymi mię-dzy Romami, np. oszczerstwami, obrazami, plotkami, pobiciami59.U Romów Karpackich tabu jest przestrzegane tylko szczątkowo. Niektórych okre-śleń oznaczających Wielką Głowę, czy nazw skalań Romowie ci w ogóle nie znają. Wykroczenia przeciwko zakazom obowiązującym wśród Romów Wyżynnych nie skutkują aż tak ostrymi sankcjami, głównie z powodu braku odpowiednika Baro-Śero czy rady starszyzny60.Romskie kodeksy wyznaczają poniekąd także grupę tradycyjnych zasad społecz-ności romskiej. Jedną z najistotniejszych z nich jest zasada manuśipen. Oznacza ona człowieczeństwo. W przeciwieństwie do romanipen może ona objąć także niektórych nie-Romów – uczynnych, pomocnych, zyskujących sympatię i apro-batę Romów61. Dzięki romanipen i manuśipen wiadomo, z jakimi ludźmi kontakt jest dopuszczalny, co u Romów wyraża się możliwością wspólnego zasiadania do stołu. Inną ważną zasadą jest gościnność (patyw), czyli rodzaj czci oddawanej gościom poprzez organizowanie przyjęcia, biesiady czy zwykłego poczęstunku, nawet wśród najuboższych, dla każdego, kto odwiedza romski dom62. Romowie dużym szacunkiem obdarzają dziewice i matrony. W przypadku tych ostatnich ów szacunek ma związek z zasadą starości, starszeństwa – phuripen. Bardzo dużym i powszechnym szacunkiem darzy się starszych: kobiety i mężczyzn. Starszych mężczyzn młodzi całują w rękę, proszą również o możność zabrania głosu najstarszego z obecnych, nie zachowują się hałaśliwie, nie wyrażają nie-przyzwoicie i nie poruszają nieprzyzwoitych tematów63.Nie sposób odpowiedzieć na pytanie, jak wielu Romów przestrzega obecnie zasad i kodeksów. Jest to bowiem zbiorowość w fazie dezintegracji społeczności typu tradycyjnego, czego najlepszym świadectwem jest rosnące znaczenie stowarzy-szeń romskich. Na tradycyjne struktury rodowe i rodzinne nakładane są nowe, zaczerpnięte z palety instrumentów społeczeństwa obywatelskiego, odpowiednio przez Romów przetworzone. W ten sposób rodzi się nowy typ przywództwa, który nie jest oparty na tradycji. Prezes stowarzyszenia staje się ponadlokalnym liderem (w zależności od zasięgu terytorialnego działania stowarzyszenia). Dodajmy, zazwyczaj liderem niekwestionowanym, takim który nie musi liczyć się z demokratycznymi procedurami weryfikacji przywództwa.Zmiana z jaką mamy do czynienia w przypadku społeczności romskiej to także po części wynik wieloletniej pracy elit tej mniejszości – pracy której efektem jest

57 Tamże, s. 193 i nast.; A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 172.58 Kilka interesujących tekstów nt. romskich sądów (zob. M. Courrthiade, O rromskim sądzie

obyczajowym, s. 13-32; E. Marushiakova, V. Popov, Sąd cygański w Europie Wschodniej, s. 33-78; A. J. Kowarska, O sądach cygańskich. Znaczenie starszyzny w rozstrzyganiu sporów w kontekście prawa zwyczajowego, s. 79-122) znajdziemy w nr 1/2008 pierwszego w Polsce naukowego pisma romologicznego „Studia Romologica”.

59 J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 194.60 Tamże, s. 197-198.61 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 170-171.62 Tamże, s. 172-175.63 Tamże, s. 176-177.


20


swoiste przebudzenie etniczne Romów. Pierwszym jaskrawym przejawem tego procesu stał się Światowy Kongres Romów, który odbył się w 1971 roku pod Londynem. Zaprezentowano wówczas po raz pierwszy flagę romską64 i hymn, który – na motywach tradycyjnej pieśni – opracował jugosłowiański kompozytor Jarko Jovanović. Wtedy też powołano Światowy Związek Romów – International Romani Unia (IRU). Zalecono używanie w językach narodowych określenia cy-gańskiego Rom, w miejsce terminu Cygan, który z czasem nabrał cech określenia pejoratywnego65. Znaczącym osiągnięciem tego ruchu stało się również przyjęcie, podczas tzw. Kongresu Warszawskiego w 1990 roku, jednolitego dla wszystkich dialektów alfabetu romskiego. Nie wzoruje się on na żadnym innym języku, ale wywodzi się z samej struktury fonologii języka romani i opiera się na całym sys-temie dialektów romskich66.Niewątpliwie jednym z efektów etnicznego i politycznego przebudzenia Romów stała się umiejętność dochodzenia swych praw od dominującej większości. Na gruncie polskim pierwszym tego przejawem było objęcie akcją odszkodowawczą Romów – ofiar holocaustu oraz ich rodzin. Dzisiaj świadectwem skuteczności organizacji romskich jest przede wszystkim rządowy Program na rzecz społecz-ności romskiej w Polsce. Genezy tego Programu należy ponadto upatrywać w od-słaniających poważne zaniedbania raportach poprzedzających akcesję Polski do Unii Europejskiej67. I choć o zawartych w nich ustaleniach można zapewne długo dyskutować, jedna kwestia wydaje się niezaprzeczalna – polskich Romów od reszty społeczeństwa odgradza coś na kształt niewidocznej szyby. Przekroczenie tej granicy oznacza asymilację. Natomiast trwanie za nią skazuje dużą część spo-łeczności romskiej na wegetację.Kwestii obecnego położenia społeczności romskiej w Polsce nie można rozpa-trywać w oderwaniu od problemu stosunku nieromskiej większości do tej grupy etnicznej. Stosunku, dodajmy – pomimo znaczącej w tym względzie poprawy w ciągu ostatnich kilku lat – nieprzyjaznego68. Potężny dystans społeczny od-dzielający te dwie grupy prowadzi z jednej strony do marginalizacji mniejszości romskiej, z drugiej zaś – tam, gdzie procesy te zaszły szczególnie daleko – konser-wowania powstałych relacji.Skutkiem takiego stanu rzeczy jest m.in. powszechne wśród Romów bezrobocie. Przyczyny tego zjawiska są oczywiście złożone, ale bez większej trudności można wskazać na grupę najważniejszych, a mianowicie: niski poziom wykształcenia (lub zupełny jego brak), co stanowi – w sytuacji coraz bardziej wymagającego rynku pracy – czynnik eliminujący przedstawicieli tej mniejszości etnicznej; niezrozumiały dla nieromskiej większości katalog profesji, zachowań i sytuacji

64 Barwy flagi romskiej odwołują się do barw nieba (niebieski) i ziemi (zielona). Stylizowane czerwone koło pośrodku nawiązuje do symbolu słońca, nieskończoności, wiecznej wędrówki – jaki widnieje na fladze Indii. Współcześnie Romowie posługują się również politycznym hasłem Upre Roma! – Powstańcie Cyganie/Romowie!

65 A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., s. 200.66 Tamże, s. 202.67 Warto przywołać tutaj raporty, jakie powstały w wyniku, realizowanego od 2000 roku przez

Instytut Społeczeństwa Otwartego, Programu Monitoringu Akcesji do Unii Europejskiej. Interesujące z punktu widzenia tematyki niniejszego artykułu są zwłaszcza raporty dotyczące Polski pt.: Ochrona mniejszości za rok 2001 i 2002.

68 Por. A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki (red.), Romowie na rynku pracy, MSAP UEK, Kraków 2007, s. 55-67.

ROZDZIAŁ I

21

kalających uniemożliwiający Romom podejmowanie szeregu zajęć, np. tych oferowanych im najczęściej w ramach prac interwencyjnych; zamknięty katalog profesji tradycyjnych69 i towarzysząca mu – właściwa społecznościom tradycyj-nym – nieumiejętność przebranżowienia; a w końcu stereotypowe postrzeganie Romów przez pracodawców70.Interesującym w tym kontekście zjawiskiem jest podejmowanie przez część Romów działalności w tzw. „szarej strefie”. Powszechność stosowania tej strategii gospodarczej sprzyja utrwalaniu się stereotypu Roma jako osoby skłonnej do zachowań aspołecznych. Tymczasem rzeczywistych przyczyn należałoby w tym przypadku poszukiwać raczej w przestrzeniach, takich jak: tradycyjna niechęć Romów do wszelkich instytucji państwa oraz brak umiejętności poruszania się w meandrach – rządzącego sferą gospodarczą – prawa.Naturalną konsekwencją braku stałych źródeł dochodu jest dotykające Romów ubóstwo. Błędem byłoby sądzić, że jest to problem wyłącznie Bergitka Roma. Dotyka on bowiem także przedstawicieli pozostałych, bardziej zaradnych, szcze-pów. Tym niemniej jednak, obraz wiejskich osiedli Romów Wyżynnych stanowi najlepszą ilustrację cygańskiej biedy we współczesnej Polsce. Walące się ciasne chatynki, pozbawione bieżącej wody, kanalizacji i gazu, a czasami także energii elektrycznej, to ciągle raczej norma, niż wyjątek od reguły71.Ubóstwu Romów towarzyszy szereg patologii. Najlepszą ich ilustracją jest stan zdrowia tej populacji. Na fatalną sytuację w tym względzie ma bowiem wpływ nie tylko – wynikająca z wżeniania się w ramach stosunkowo małej grupy – po-wszechność wszelkiego rodzaju chorób dziedzicznych, ale także katastrofalny stan higieniczny części siedlisk romskich, brak podstawowej edukacji zdrowotnej oraz tradycyjna niechęć (tabu) do współczesnej medycyny72.Powyższy opis to fragment klasycznego opisu społeczności zmarginalizowanej. Opis, którego dopełnieniem musi być stwierdzenie o towarzyszącym tej społecz-ności lęku przed nieprzyjazną jej większością. Lęk ten, dodajmy, nie do końca jest nieuzasadniony. Postrzegani przez większość jako aspołeczni, Romowie są bowiem częściej ofiarami niż sprawcami przestępstw. Niestety niezwykle trudno uchwycić skalę tego zjawiska – z jednej strony ze względu na tradycyjną niechęć Romów do jakiejkolwiek współpracy z Policją oraz niski wśród nich poziom świadomości prawnej, z drugiej zaś częste bagatelizowanie przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości przestępstw „z nienawiści”73.Czy konsekwentna realizacja rządowego Programu na rzecz społeczności rom-skiej w Polsce jest w stanie zmienić położenie Romów? Nie sposób odpowiedzieć na to pytanie nie tylko dlatego, że dokument ten pozbawiony jest jakichkolwiek wskaźników umożliwiajacych jego rzetelne monitorowanie74. Zagadnienie

69 Por. J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach..., dz. cyt., s. 199-230.70 Por. A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki (red.), Romowie na rynku ..., dz. cyt., s. 49-51.71 Tamże, s. 51-52.72 Tamże, s. 51.73 Tamże, s. 53; A. Bartosz, Nie bój się Cygana..., dz. cyt., s. 74-76; Granice solidarności. Romowie

w Polsce po roku 1989 (Raport przygotowany przez European Roma Right Center), Warszawa 2003, s. 6-154; M. Leśniak, Romowie. Bliscy czy ..., dz. cyt., s. 42-75.

74 Por. A. Paszko, Romowie w małopolskich szkołach. Uwagi na marginesie Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003, [w:] „Studia Romologica” nr 2/2009 (w druku).

Romowie w Polsce – historia, tradycja, współczesnośćROZDZIAŁ I

22

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne...MAPA AKTYWNOŚCI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ ROMÓW ROZDZIAŁ I

to odnosi się bowiem nie tylko do kwestii „poprawy położenia społeczności rom-skiej w Polsce”75. De facto jest to pytanie o to, jak tego typu instrumenty, a także toczące się niezależnie od interwencji państwa procesy modernizacyjne, wpłyną na tradycyjną kulturę tej mniejszości etnicznej. Możliwa gama odpowiedzi na to pytanie rozciąga się od stwierdzenia o zagrożeniu asymilacją, poprzez po-stulowaną przez autorów Programu integrację, do powszechnego przebudzenia etnicznego Romów. Pomimo braku umiejętności odpowiedzi na tak postawioną kwestię, jesteśmy w stanie wskazać na perspektywę kreśloną przez romską elitę intelektualną. Znajdujemy ją w jednym ze stanowisk Międzynarodowej Unii Romów (MUR), gdzie czytamy: „Romowie są prawomocną częścią kultury i społeczeństwa europejskiego, a z powodu swej szczególnej historii i problemów, z jakimi się stykają, zasługują oni na specjalne traktowanie w ramach struktur europejskich. Międzynarodowa Unia Romów postuluje uznanie Romów za naród i dokłada starań na rzecz budowania jedności wokół jego symbolu, ujed-noliconego języka romskiego. MUR domaga się stworzenia specjalnego statusu dla Romów i Sinti jako nieterytorialnej (wielopaństwowej lub ponadnarodowej) mniejszości w Europie, aby chronić lud, który doświadczył holokaustu w czasie II wojny światowej, a w czasach współczesnych doświadcza przemocy, pogromów i ludobójstwa”76.

75 Tymi słowami określa się cel strategiczny rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce.

76 A. Mirga, N. Gheorghe, The Roma in ..., dz. cyt., s. 22. Zob. też: S. Kapralski, Romowie i holocaust. Rola doświadczenia zagłady w budowaniu współczesnej tożsamości romskiej, „Studia Romologica” nr 1/2008, s. 143-170.

Rozmieszczenie terytorialne społeczności romskiej w Polsce

Rozdział II

25

R. Chrabąszcz, A. GałeckiRozdział II. Rozmieszczenie terytorialne społeczności romskiej w Polsce

ROZDZIAŁ II

Wprowadzenie

Wyróżniając mniejszości narodowe i etniczne, można posłużyć się zarówno kryteriami obiektywnymi: historycznej trwałości więzi grupowej oraz pocho-dzenia narodowego, jak i subiektywnymi: ideologią grupową oraz tożsamością ich członków. W oparciu o powyżej przywołane kryteria można wyróżnić trzy rodzaje mniejszości występujących w Polsce:1. Grupy będące częścią innych narodów-państw. Są to z zasady grupy o roz-

winiętej w pełni świadomości ideologicznej oraz identyfikacji narodowej. Wywodzą one swój mniejszościowy status z faktu przynależności do histo-rycznej, posiadającej własne państwo wspólnoty narodowej, znajdując się zarazem w granicach terytorialnych państwa polskiego. Są to zbiorowości o genezie terytorialnej i imigranckiej.

2. Zbiorowości etniczne o autochtonicznym, autotelicznym charakterze, które nie osiągnęły statusu narodu. Są to grupy odrębne pod względem charakte-rystyk kulturowych, w tym językowych. W terytorialnym typie takiej grupy, z wyraźnie wyodrębnioną symboliczną sferą identyfikacyjną z „ojczyzną pry-watną”, regionem, nakładającą się na szerszą tożsamość ideologiczną z naro-dem-państwem znaleźć można Łemków, Mazurów, Warmiaków i Kaszubów.

3. W typie mniejszości imigracyjno-napływowym, cechującym się silną więzią ideologiczną, nie tworzącym jednak odrębnych narodów lub nie wchodzą-cych w ich skład, zidentyfikować można Romów, Karaimów, starowierców i Tatarów. Grupy etniczne o rodowodzie imigracyjno-napływowym przybyły na teren Polski w różnych okresach. Są nimi grupy w sensie socjologicznym, historycznie obecne w Polsce co najmniej od trzech pokoleń, cechujące się kompletnością instytucjonalną, więzią ideologiczną oraz wspólnotą intere-sów. W tym właśnie typie, oprócz mniejszości żydowskiej, ormiańskiej, staro-wierców i karaimskiej, znajduje się grupa romska.

Ludność romska zamieszkuje Polskę od kilku stuleci. Jak wspomniano w rozdz. I, grupa ta dzieli się w Polsce zasadniczo na cztery odłamy (szczepy). Najliczniejszym

26

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne... ROZDZIAŁ II

z nich jest grupa Romów Wyżynnych – Bergitka Roma. Stanowi ona ponad poło-wę społeczności romskiej, a jej członkowie mieszkają głównie w województwach małopolskim, podkarpackim i śląskim. Pozostałe odłamy społeczności romskiej zamieszkującej nasz kraj to następujące szczepy: Kelderasze, Lowarzy i Romowie Nizinni. Należy w tym miejscu wspomnieć o migracjach Romów, które doko-nują się po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, a które bardzo utrudniają szacowanie wielkości tej populacji. Oprócz ogólnie znanych problemów, jakich doświadczają państwa wysoko rozwinięte a dotyczących azylantów romskich, należy jeszcze wziąć pod uwagę napływ ludności romskiej do Polski z terytoriów państw byłego bloku sowieckiego, będących obecnie pełnoprawnymi członkami UE. Nie ma wystarczających danych pozwalających na stwierdzenie, że migrujący Romowie z Rumunii lub Bułgarii, Słowacji lub Węgier, traktują Polskę jako tzw. kraj przesiadkowy czy zamierzają tu osiąść na dłużej. Na to wszystko nakłada się również migracja Romów z terenu byłego Związku Radzieckiego. Niektórzy uznają nawet, że trwa proces formowania nowych grup romskich (oprócz wymie-nionych czterech historycznie osadzonych w rzeczywistości polskiej). W ostat-nich latach pojawiły się zbiorowości imigracyjne, których przedstawiciele obecni byli w Polsce wcześniej, jak np. Rosjanie i mniejszość grecko-macedońska, lecz posiadali status cudzoziemców, obcokrajowców, czasowych rezydentów. Bardzo wysoka i niełatwa do zanalizowania dynamika zmian jest na pewno jed-nym z kluczowych elementów utrudniających badania statystyczne prowadzone w zbiorowości romskiej.

2.1. Romowie a procesy socjodemograficzne

W strukturze złożonego społeczeństwa obywatelskiego, w którym coraz większą uwagę przywiązuje się do ochrony i wspierania mniejszości, zachodzą trzy wiel-kie, komplementarne względem siebie i wzajemnie się przenikające procesy:1. Homogenizacja/pluralizacja. Homogenizacja, czyli wzrost jednorodności

społecznej, przebiega głównie w sferze więzi obywatelskiej, związanej z ist-nieniem instytucji państwa. Homogenizacja oznacza stopniowy, w coraz mniejszym stopniu konfliktowy mechanizm znoszenia barier klasowych skorelowanych z przynależnością do zbiorowości narodowych i etnicznych. Homogenizacja nie oznacza zniesienia kulturowej odrębności wielu lokal-nych, autochtonicznych i imigracyjnych grup ludności, lecz raczej nakładanie się na identyfikację etniczną tożsamości narodowej. Homogenizacja, nie zno-sząc różnorodności kulturowej, prowadzi do wyłaniania się nowego fenomenu kultury narodowej, ponadetnicznej, znajdującej oparcie nie tylko w państwie i wspólnym języku, ale także w prywatnej, indywidualnej wartości, jaka wiąże się z tego typu identyfikacją. Proces kształtowania się tożsamości mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce wciąż trwa. Świadczą o tym zjawiska z jed-nej strony utrzymywania i wzmacniania ideologii i identyfikacji grupowych istniejących od dawna, wpisanych w strukturę społeczną mniejszości, z dru-giej – tworzenia się oraz rewitalizacji nowych rodzajów tożsamości.

2. Globalizacja/lokalność. Globalizacja więzi i tożsamości polega na wykra-czaniu przy określaniu własnych przynależności oraz tożsamości grupowej

27

poza granice mniejszości narodowych, etnicznych i wyznaniowych w kie-runku tworzenia wspólnot narodowych i ponadnarodowych. O ile zjawiska globalizacji narodowej, ogólnopaństwowej są w Polsce czymś normalnym i powszechnym, o tyle wyłanianie się ponadnarodowych układów tożsamości na charakter wyjątkowy i niezwykły. Do wyłaniania się tożsamości konty-nentalnej, europejskiej, przyczynia się w ostatnich latach fakt przyjęcia Polski do Unii Europejskiej. Globalizacja tożsamości współwystępuje z jej regiona-lizacją oraz wzrostem poczucia wśród mniejszości ich lokalności, np. typy tożsamości właściwe rejonowi Śląska Cieszyńskiego, Opolskiego czy Górnego Śląska. W odniesieniu do podmiotu więzi społecznej i tożsamości grupowej tego typu stosuje się zamiennie pojęcia ludności: autochtonicznej, etnicznej lub rodzimej. Utrwalanie się różnych typów lokalnych skupisk etnicznych nie powstrzymuje procesów wzrostu solidarności szerszego typu.

3. Asymilacja/wielokulturowość. Asymilacja powinna prowadzić do homoge-nizacji kulturowej i zlewania się grup etnicznych w jeden naród. Częściowo zjawisko takie ma miejsce w Polsce, jednak nie jest to proces ani jednokierun-kowy, ani bezwyjątkowy. Stałymi elementami struktury społecznej w Polsce są zbiorowości wyłonione w porządku narodowo-etnicznym, cechujące się odrębnością kulturową i ideologiczną. Przebyły one wstępne fazy asymilacji strukturalnej prowadzącej do integracji społecznej oraz częściowej akultura-cji polegającej na istnieniu podwójnej, podzielanej tożsamości narodowej oraz dwujęzyczności. Romowie, Żydzi, Niemcy, Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Łemkowie – zbiorowości te, pomimo wielopokoleniowej obecności na zie-miach polskich, nigdy nie przeszły wszystkich faz asymilacji. Większość członków mniejszości narodowych i etnicznych akceptuje lub popiera ist-nienie dwujęzyczności i dwukulturowości, przy utrzymującej się odrębności kulturowej i tożsamościowej własnej zbiorowości.

W przypadku Romów możemy mówić o kilku poziomach organizacyjnych – począwszy od sfery rodzinnej, sąsiedzkiej, lokalnej, konkretyzującej się czasem w postaci getta etnicznego i dzielnicy etnicznej, a skończywszy na organizacjach o zasięgu ponadlokalnym, regionalnym lub nawet międzynarodowym. Są to jednak przypadki jednostkowe, postrzegane zazwyczaj przez pryzmat poziomu podstawowego, i nie wpływają na ogólny, kompleksowy obraz społeczności rom-skiej w Polsce.

2.2. Problemy i uwarunkowania metodologiczne szacowania wielkości populacji romskiej

Romowie stanowią w Europie Środkowej, a zwłaszcza w takich państwach, jak Węgry, Słowacja, Czechy czy Rumunia, najliczniejszą mniejszość etniczną – choć w przypadku niektórych miejscowości nie możemy chyba mówić o mniejszości, bowiem stanowią oni połowę lub większość populacji. Statystyki często milczą o prawdziwej liczbie Romów w tych krajach, nie wiadomo więc, ilu ich napraw-dę jest. Na przykład w Czechach dokumenty mówią o ok. 250-300 tys. Romów. Wiadomo jednak, że część z nich podaje często narodowość słowacką lub węgierską w różnych spisach. W Bułgarii mówi się o 600 tys. do 1 mln, na Słowacji o ok. 500

Rozmieszczenie terytorialne społeczności romskiej w PolsceROZDZIAŁ II

28


tys. a w Rumunii o ok. 2 mln Romów. W sumie szacuje się, że w całej Europie miesz-ka 8-9 mln Cyganów, a ich liczba ciągle rośnie (szerzej o tym mowa w rozdziale VI).Jest rzeczą powszechnie znaną, a potwierdziły to m.in. wyniki ostatniego spisu powszechnego w Polsce z 2002 roku, że nie istnieją precyzyjne dane na temat rzeczywistego rozmiaru populacji romskiej, nie wspominając o bardziej szcze-gółowych informacjach dotyczących rozkładu demograficznego, zdrowia, cech socjoekonomicznych i innych kwestii związanych z tą mniejszością. Główny problem polega na tym, że dane uzyskane w spisie ludności nie odzwierciedlają rzeczywistości społecznej, w jakiej znajdują się etniczne i kulturowe populacje za-mieszkujące państwa współczesnej Europy. Dane te są stronnicze, zwłaszcza, jeśli chodzi o rozmiar populacji romskiej. Różnica między danymi ze spisów ludności a szacunkami z innych źródeł jest niezwykle duża i dotyczy właściwie wszyst-kich krajów, w szczególności państw postkomunistycznych Europy Środkowej i Wschodniej, w tym Bałkanów. Brak rzetelnych danych niepokoi nie tylko orę-downików praw człowieka, ale także coraz większą liczbę osób zajmujących się planowaniem systemów opieki zdrowotnej i społecznej.Za przykład może posłużyć Słowacja, gdzie według ostatniego spisu ludności (2001) populacja romska liczy 89 920 osób, podczas gdy inne obliczenia sugeru-ją, że jej liczebność wynosi 392 480. W Rumunii, według spisu ludności z 2002 roku, za Romów uważa się 535 250 ludzi (około 2,5% całkowitej populacji). Niezależne badania socjologiczne wskazują na znacznie większą liczbę – ponad milion (co stanowiłoby około 4-6% całej populacji kraju). Instytucje między-narodowe szacują, z kolei, że liczba Romów w Rumunii waha się między 1 i 1,5 mln, podczas gdy liderzy społeczności romskiej twierdzą, że liczba ta wynosi od 2,5 do 3 mln. Podobne rozbieżności zaobserwowano na Węgrzech, gdzie ostatni spis ludności z 2000 roku odnotował 190 tys. ludzi uznających się za „Romów” pod względem etnicznym/kulturowym. Bardziej prawdopodobne wydają się dane zgromadzone przez działaczy organizacji romskich, mówiące o liczbie wahającej się między 400 i 600 tys.Zaniżone dane dotyczące przynależności do społeczności romskiej można wy-jaśniać na wiele sposobów, w tym niechęcią identyfikacji siebie jako Romów. Należy zauważyć, że takie samo zjawisko obserwuje się wśród wielu innych mniejszości etnicznych. Zaniżenie liczby Romów ze względu na ich samoidenty-fikację wyniosło w Polsce podczas ostatniego spisu około 68%, podczas gdy ten sam wskaźnik dla innych grup mniejszościowych był nawet wyższy. Wskaźniki niedoszacowania faktu przynależności do mniejszości kulturowej są zaskakująco wysokie – średnia dla wszystkich grup wynosi 57%.Trafne wydaje się spostrzeżenie, że główny problem wynikający z formy kwestio-nariusza spisu ludności polega na tym, iż osobom, które nie wywodzą się z do-minującej kultury nie stworzono szans na udzielenie wyczerpujących informacji na temat ich tożsamości etnicznej/kulturowej, z jaką identyfikują się na co dzień. Do dziś jest to nierozwiązana kwestia w tradycyjnych (etnocentrycznych) spisach ludności przeprowadzanych przez władze poszczególnych krajów od XIX wieku. Coraz większa liczba krytyków społecznych i demografów podziela pogląd, że te spisy przekazują bardzo mylne dane na temat coraz bardziej wymieszanych, wielokulturowych społeczeństw współczesnych.Ustalenie wiarygodnych i miarodajnych danych dotyczących grup etnicznych, religijnych i językowych odgrywa istotną rolę w działaniach na rzecz zwalczania

29

dyskryminacji i umacniania praw jednostki, jak również praw grup mniejszo-ściowych. Niemniej jednak wśród statystyków, demografów i socjologów nie ma jednomyślności na temat standardów przetwarzania i analizowania wygenero-wanych danych.Tradycyjnie, spisy populacji dostarczają rozległych i regularnych danych odno-szących się do wielkości, wzrostu i struktury grup etnicznych, religijnych i ję-zykowych. Pod koniec XIX wieku wiele europejskich krajów zaczęło włączać do swoich spisów pytania o religię, przynależność etniczną i/lub narodową. Mimo że spisy te stanowią najważniejsze źródło informacji, należy wziąć pod uwagę znaczne ograniczenia ich zakresu i zastosowania. Najistotniejsze są ograniczenia natury politycznej. Tam, gdzie mniejszości nie cieszą się oficjalnym uznaniem, na-rodowe instytucje statystyczne zazwyczaj nie prowadzą badań im poświęconych. Na przykład we Francji Narodowy Instytut Statystyki i Badań Ekonomicznych nie gromadzi danych na temat grup etnicznych, religijnych i językowych z powo-du leżącej u podstaw państwowości zasady świeckości i jedności kraju. Podobne, chociaż nie tak wyraźne ograniczenia dotyczą pomijania w spisach pewnych typów pytań o dużym znaczeniu dla mniejszości. Na przykład w latach 50. i 60. w większości krajów socjalistycznych i komunistycznych pomijano pytania do-tyczące religii i obywatelstwa, sugerując się modelem sowieckim. Pod rządami generała Franco narzucono zasadę jednego języka, dlatego do 1989 roku spisy ludności nie uwzględniały pluralizmu językowego Hiszpanii.Innym, subtelniejszym, a zarazem przewrotnym sposobem odmowy uznania mniejszości jest sposób konstruowania kwestionariusza (np. wydrukowane od-powiedzi dla oficjalnie uznawanych mniejszości) oraz stosowana klasyfikacja. W historii badań statystycznych dotyczących mniejszości nie brakuje przykła-dów zmian definiowania motywowanego względami politycznymi oraz działań, aby wyeliminować albo podzielić grupy językowe, religijne lub etniczne. Grupy nieliczne, a przede wszystkim nie posiadające własnego terytorium, takie jak Romowie, często były całkowicie pomijane bądź przyporządkowywane do ano-nimowych kategorii „pozostałe”. Trudna jest do oszacowania rzeczywista liczba obywateli polskich pochodzenia romskiego. Brak jest wiarygodnych danych na temat liczby Romów w Polsce. Według przeprowadzonego w 2002 roku Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań pochodzenie romskie zadeklarowało 12 731 osób. Można zatem uznać, że przeprowadzony przez Główny Urząd Statystyczny spis ludności jeszcze bardziej zaciemnił ten obraz. Według innych źródeł na terenie Polski zamieszkuje około 20 tys. Romów. Z kolei według danych Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji z 2003 roku (rok po przeprowadzeniu spisu powszech-nego) na obszarze Polski zamieszkuje aż 42 tys. Romów. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji szacuje populację ludności romskiej w Polsce na 20 715 osób, z kolei według Joint Inclusion Memorandum liczy ona 20-30 tys. osób. Pewne jest jedynie to, że istnieją bardzo duże rozbieżności dotyczące liczby Romów zamieszkujących terytorium Rzeczpospolitej PolskiejBłędne lub źle sformułowane wyniki spisu powszechnego są powodowane wieloma czynnikami. Za przykład może posłużyć kategoria „edukacja”. Częste migracje rodzin romskich utrudniają objęcie ewidencją dzieci romskich podle-gających obowiązkowi szkolnemu. Poza tym w badaniach statystycznych doty-czących spełniania obowiązku szkolnego nie stosuje się kryterium wskazującego


30


pochodzenie narodowe lub etniczne ucznia. Wyróżnik taki pojawia się w danych statystycznych jedynie w przypadku konieczności oszacowania dodatkowych kosztów finansowych ponoszonych przez organy prowadzące szkoły z tytułu organizowania nauki języka mniejszości narodowej lub etnicznej oraz podejmo-wania dodatkowych zadań edukacyjnych na rzecz uczniów romskich. Znana jest szacunkowa liczba uczniów romskich uczęszczających do szkół, które podejmują dodatkowe zadania edukacyjne na ich rzecz (np. organizowanie zajęć wyrównaw-czych, zatrudnianie asystentów edukacji romskiej i nauczycieli wspomagających). W 2005 roku było tych uczniów 966, w 2006 roku – 1 925, w 2007 roku – 2 047. Na podstawie tych danych nie można jednak oszacować liczby uczniów pochodzenia romskiego, podlegających obowiązkowi szkolnemu na terenie całego kraju, ani wskaźnika uczniów, którzy nie spełniają tego obowiązku.Gdzie jeszcze leżą przyczyny powstawania takich błędów w opracowaniach staty-stycznych? Wydają się one immanentnie powiązane z samym pojęciem i definicją mniejszości i uczestnictwa w niej dynamicznie zmieniającej się liczby członków. Należy wyróżnić kilka kryteriów, które definiują mniejszość i określić ich wpływ na dane uzyskiwane przez rachmistrzów.Do najczęściej stosowanych kryteriów członkostwa w mniejszościach narodo-wych i etnicznych, które są uwzględnione w różnym stopniu w kwestionariu-szach spisu powszechnego, zalicza się oprócz pochodzenia: język, wyznanie oraz tożsamość, polegającą zwykle na pozytywnej autoidentyfikacji z własną grupą. Właściwie tylko kryterium pochodzenia można zaliczyć do obiektywnych w tym sensie, że jest zewnętrznym, niezależnym od woli jednostek faktem społecznym, sprawiającym, iż należą one do wyróżnionej grupy w sposób przypisany. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że w komplikującej się rzeczywistości społecz-nej, przy rosnącej złożoności związków międzykulturowych, postępujące procesy amalgamacji sprawiają, że coraz częstsze są przypadki mieszanego, dwukrotnego lub wielokrotnego pochodzenia etnicznego. W takich przypadkach pochodzenie narodowe czy etniczne staje się kwestią nie tylko przypisania, lecz także wyboru. Języka uczymy się w domu rodzinnym poprzez tradycyjne, naturalne mecha-nizmy przekazywania dziedzictwa grupowego, ale także w sposób „wtórny” – w procesie edukacji szkolnej czy samokształceniowej. Język, podobnie jak wy-znanie, staje się w coraz mniejszym stopniu kryterium „zewnętrznym”, stanowią-cym rezultat konieczności, a nie wyboru. Czynnikiem, który w coraz większym stopniu decyduje o przynależności do grupy narodowej i etnicznej jest tożsamość. Zmieniająca się natura współczesnych społeczeństw obywatelskich polega na wzroście różnorodności, wielości oraz wielopoziomowości ich struktur.Kwestia wyboru tożsamości grupowej, w rzeczywistości cechującej się wielością krzyżujących się ze sobą kryteriów obiektywnych i subiektywnych, przesuwa się coraz bardziej w kierunku dominacji identyfikacji i subiektywnych deklaracji. Żyjemy w świecie zwielokrotnionej tożsamości, podlegającej coraz szybszym przemianom i transformacjom. To także ważny element utrudniający tradycyjnie traktowanemu spisowi powszechnemu uchwycenie danego zjawiska i skwanty-fikowanie go. Tym bardziej, że być może w bardzo krótkim czasie badana osoba nabierze zupełnie odmiennych cech socjoekonomicznych i kulturowych, co w epoce nieustannej zmiany jest już normą.Na koniec warto dodać, że procesy scalania i integracji różnorodnych pod względem składu narodowo-etnicznego społeczeństw pozostają w sprzeczności

31

z dążeniami do utrzymania własnych tradycji rodzinnych, plemiennych, etnicz-nych, językowych czy religijnych. Przebieg procesów integracyjnych w świecie, w tym w Polsce, wskazuje na słabość instytucji państwowych i społecznych w procesie przezwyciężania ideologicznej i teoretycznej sprzeczności pomiędzy asymilacją a pluralizmem społeczeństw obywatelsko-narodowych. Tym trudniej jest opisać te sprzeczności za pomocą twardych wskaźników, czyli liczb, co jest podstawą prowadzonych spisów powszechnych.

2.3. Społeczność romska w Polsce w aspekcie danych demograficznych

Przedstawiając syntetycznie ujęte dane statystyczne na temat rozmieszczenia i cech demograficznych społeczności romskiej w Polsce odwołujemy się w tym miejscu do wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku. Oczywiście należy być w pełni świadomym wszelkich słabości przedstawionych poniżej zestawień, wynikających z opisanych na wstępie pro-blemów metodologicznych związanych z opracowaniem oraz przeprowadzeniem tego przedsięwzięcia. Tym niemniej, nie istnieje żadne inne opracowanie traktu-jące w tak szczegółowy sposób mniejszości w Polsce.Przytoczone uprzednio dane alternatywne mogą być jednak pomocne w analizie cech demograficznych zbiorowości Romów, choć zdajemy sobie sprawę, że nad-użyciem byłoby integrowanie danych statystycznych pochodzących z instytucji niezależnych z tymi, którymi dysponuje Główny Urząd Statystyczny (GUS). Można na przykład uznać, że grupa określająca siebie jako Romów jest próbą reprezenta-tywną dla tej społeczności i dokonać prostego zwielokrotnienia podanych wyni-ków (dwu lub trzykrotnego). Jednak równie prawdopodobne jest to, że z różnych względów tylko jedna grupa romska podała wiarygodne dane lub tylko Romowie z danego obszaru Polski zdecydowali się w pełni ujawnić informacje o swoim po-chodzeniu i wynikających z niego konsekwencjach. W takim przypadku – istnienia wiarygodnych danych fragmentarycznych – ich agregacja jest wysoce ryzykownym posunięciem. Można także uznać, że rozbieżności w liczbach podanych przez Główny Urząd Statystyczny oraz szacunkach ośrodków niezależnych całkowicie dyskredytują demograficzną analizę dokonaną na podstawie danych dostarczo-nych przez rachmistrzów. Nie jesteśmy w tym momencie w stanie uznać za pew-nik którejkolwiek z przedstawionych powyżej hipotez. Możemy być pewni tylko jednego: liczby uzyskane w wyniku Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku są istotnie zaniżone. Należy to mieć na uwadze zapoznając się z wynikami przedstawionymi w dalszej części rozdziału. I można mieć nadzieję, że planowany na 2011 rok kolejny Narodowy Spis Powszechny wolny będzie od błędów poprzedniego, popełnianych zarówno na etapie konstruowania ankiety, jej przeprowadzenia, jak i metodologii agregacji danych. Oczywiście konieczna jest także zmiana nastawienia samych Romów do instytucji spisu powszechnego, idąca w ślad za większym zaufaniem do państwa polskiego.Konsekwencją powyższego wprowadzenia jest stosowany w komentarzach do tabel zabieg, polegający na porównaniu danych, z niemal zupełnym pominięciem konkretnych liczb podanych przez GUS (te znajdują się w tabelach i mapach).


32


Bardziej szczegółowa analiza rozmieszczenia ludności romskiej zwraca uwagę na dwa istotne wnioski. Pierwszy z nich to fakt, że Romowie mieszkają przede wszystkim w miastach na prawach powiatu – przoduje tu Wrocław i Bytom. Drugi pozwala wskazać na koncentrację ludności romskiej na poziomie dwóch powiatów – nowotarskiego i mieleckiego. Wydaje się, że najmniej wiarygodne dane statystyczne dotyczą Romów zamieszkujących obszary wiejskie, wśród któ-rych panuje największa nieufność wobec instytucji publicznych. Stąd też należy poprzestać na danych zilustrowanych wykresem II.3 – danych mówiących o nie-wielkiej przewadze liczbowej Romów mieszkających w miastach nad tymi ze wsi. Stosunkowo trudno jest wskazać powiaty, w którym nie zidentyfikowano osób o narodowości romskiej, najmniej jest ich w powiecie jędrzejowskim.

Tabela II.1. Mniejszość romska według województw i powiatów

Mniejszość romska

WOJEWÓDZTWO /powiat

Liczba miesz-kańców ogółem

(bez względu na posiadane obywatelstwo)

Liczba osób

należą-cych do mniej-szości

narodo-wej lub etnicznej (obywa-teli pol-skich)

Procentowy udział osób

należących do mniejszości narodowej

lub etnicznej wśród ogółu mieszkańców

Liczba obywateli polskich,

którzy zadekla-rowali

używanie w kon-taktach domo-wych języka mniej-szości

Procentowy udział

obywateli polskich, posługu-jących się

w kontaktach domowych językiem

mniejszości wśród ogółu mieszkańców

DOLNOŚLĄSKIE 2 907 212 1 319 0,04537 1 499 0,05156

Powiat dzierżoniowski 106 961 10 0,00935 7 0,00654

Powiat jeleniogórski 63 931 60 0,09385 68 0,10636

Powiat kamiennogórski 47 194 47 0,09959 21 0,04450

Powiat kłodzki 170 641 209 0,12248 261 0,15295

Powiat lubański 57 848 65 0,11236 77 0,13311

Powiat strzeliński 44 666 14 0,03134 34 0,07612

Powiat świdnicki 161 974 74 0,04569 97 0,05989

Powiat ząbkowicki 70 607 64 0,09064 45 0,06373

Powiat zgorzelecki 96 129 35 0,03641 38 0,03953

Powiat m. Wałbrzych 130 268 43 0,03301 60 0,04606

Powiat głogowski 88 098 21 0,02384 67 0,07605

Powiat lubiński 106 353 37 0,03479 34 0,03197

Powiat polkowicki 61 167 26 0,04251 16 0,02616

33

Powiat m. Legnica 107 100 114 0,10644 97 0,09057

Powiat średzki 48 509 13 0,02680 4 0,00825

Powiat m. Wrocław 640 367 467 0,07293 553 0,08636

KUJAWSKO-POMORSKIE 2 069 321 634 0,03064 826 0,03992

Powiat bydgoski 88 154 21 0,02382 27 0,03063

Powiat inowrocławski 166 364 56 0,03366 55 0,03306

Powiat świecki 97 151 40 0,04117 49 0,05044

Powiat tucholski 47 080 35 0,07434 118 0,25064

Powiat m. Bydgoszcz 373 804 171 0,04575 240 0,06420

Powiat aleksandrowski 55 218 63 0,11409 88 0,15937

Powiat lipnowski 66 591 29 0,04355 42 0,06307

Powiat rypiński 44 719 76 0,16995 67 0,14982

Powiat m. Grudziądz 100 376 16 0,01594 13 0,01295

Powiat m. Włocławek 121 229 108 0,08909 122 0,10064

LUBELSKIE 2 199 054 670 0,03047 813 0,03697

Powiat bialski 115 429 16 0,01386 17 0,01473

Powiat tomaszowski 90 530 12 0,01326 19 0,02099

Powiat m. Chełm 68 909 20 0,02902 41 0,05950

Powiat m. Zamość 67 160 50 0,07445 56 0,08338

Powiat kraśnicki 101 147 41 0,04054 66 0,06525

Powiat lubartowski 91 482 54 0,05903 62 0,06777

Powiat łukowski 109 383 36 0,03291 36 0,03291

Powiat opolski 64 055 28 0,04371 69 0,10772

Powiat puławski 118 202 225 0,19035 241 0,20389

Powiat rycki 61 043 45 0,07372 43 0,07044

Powiat świdnicki 72 382 28 0,03868 26 0,03592

Powiat m. Lublin 357 110 103 0,02884 126 0,03528

LUBUSKIE 1 008 954 272 0,02696 381 0,03776

Powiat gorzowski 62 881 35 0,05566 45 0,07156

Powiat m. Gorzów Wielkopolski 125 914 94 0,07465 125 0,09927

Rozmieszczenie terytorialne społeczności romskiej w Polsce ROZDZIAŁ II

34


Powiat nowosolski 86 999 103 0,11839 133 0,15288

Powiat świebodziński 56 204 10 0,01779 14 0,02491

Powiat m. Zielona Góra 118 293 13 0,01099 21 0,01775

ŁÓDZKIE 2 612 890 1018 0,03896 1203 0,04604

Powiat kutnowski 107 488 15 0,01396 12 0,01116

Powiat łaski 51 487 15 0,02913 15 0,02913

Powiat pabianicki 120 272 200 0,16629 219 0,18209

Powiat zgierski 159 639 126 0,07893 169 0,10586

Powiat brzeziński 30 891 23 0,07446 36 0,11654

Powiat bełchatowski 111 964 12 0,01072 13 0,01161

Powiat opoczyński 79 633 19 0,02386 18 0,02260

Powiat radomszczański 120 464 40 0,03320 58 0,04815

Powiat tomaszowski 122 209 109 0,08919 128 0,10474

Powiat m. Piotrków Trybunalski 80 979 47 0,05804 46 0,05680

Powiat m. Skierniewice 48 537 75 0,15452 77 0,15864

Powiat m. Łódź 789 318 330 0,04181 409 0,05182

MAŁOPOLSKIE 3 232 408 1678 0,05191 2176 0,06732

Powiat bocheński 97 699 22 0,02252 47 0,04811

Powiat chrzanowski 129 066 71 0,05501 80 0,06198

Powiat krakowski 238 257 10 0,00420 39 0,01637

Powiat oświęcimski 153 338 67 0,04369 91 0,05935

Powiat m. Tarnów 119 913 54 0,04503 59 0,04920

Powiat limanowski 118 818 112 0,09426 155 0,13045

Powiat nowosądecki 192 751 128 0,06641 145 0,07523

Powiat nowotarski 178 782 343 0,19185 600 0,33560

Powiat tatrzański 65 317 164 0,25108 173 0,26486

Powiat wadowicki 152 711 123 0,08054 127 0,08316

Powiat m. Nowy Sącz 84 477 306 0,36223 327 0,38709

Powiat m. Kraków 758 544 264 0,03480 323 0,04258

MAZOWIECKIE 5 124 018 1291 0,02520 1552 0,03029

Powiat gostyniński 47 846 19 0,03971 27 0,05643

35

Powiat mławski 73 762 149 0,20200 176 0,23861

Powiat płoński 88 400 17 0,01923 32 0,03620

Powiat żuromiński 40 987 23 0,05612 17 0,04148

Powiat m. Płock 128 361 129 0,10050 136 0,10595

Powiat makowski 47 374 22 0,04644 20 0,04222

Powiat pułtuski 51 155 64 0,12511 69 0,13488

Powiat sokołowski 58 453 42 0,07185 41 0,07014

Powiat m. Ostrołęka 54 238 22 0,04056 32 0,05900

Powiat grodziski 74 282 15 0,02019 23 0,03096

Powiat legionowski 91 472 70 0,07653 84 0,09183

Powiat miński 120 024 57 0,04749 68 0,05666

Powiat nowodworski 75 222 54 0,07179 66 0,08774

Powiat otwocki 113 704 12 0,01055 22 0,01935

Powiat piaseczyński 122 127 17 0,01392 22 0,01801

Powiat sochaczewski 83 370 10 0,01199 10 0,01199

Powiat wołomiński 194 113 60 0,03091 75 0,03864

Powiat żyrardowski 74 817 14 0,01871 19 0,02540

Powiat garwoliński 106 410 44 0,04135 56 0,05263

Powiat szydłowiecki 41 119 25 0,06080 68 0,16537

Powiat m. Radom 229 699 171 0,07445 193 0,08402

Powiat warszawski 1 707 425 224 0,01312 268 0,01570

OPOLSKIE 1 065 043 847 0,07953 1011 0,09493

Powiat brzeski 92 857 146 0,15723 119 0,12815

Powiat głubczycki 51 795 64 0,12356 61 0,11777

Powiat kędzierzyńsko-kozielski 104 728 169 0,16137 217 0,20720

Powiat nyski 148 059 109 0,07362 116 0,07835

Powiat oleski 69 981 30 0,04287 50 0,07145

Powiat prudnicki 61 897 115 0,18579 114 0,18418

Powiat strzelecki 83 182 33 0,03967 51 0,06131

Powiat m. Opole 129 946 170 0,13082 268 0,20624

PODKARPACKIE 2 103 837 712 0,03384 910 0,04325


36


Powiat dębicki 131 775 51 0,03870 58 0,04401

Powiat mielecki 132 935 349 0,26253 353 0,26554

Powiat stalowowolski 110 405 110 0,09963 204 0,18477

Powiat tarnobrzeski 54 078 16 0,02959 17 0,03144

Powiat m. Tarnobrzeg 50 287 14 0,02784 18 0,03579

Powiat jasielski 123 567 24 0,01942 21 0,01699

Powiat krośnieński 108 880 61 0,05602 66 0,06062

Powiat m. Krosno 48 372 32 0,06615 81 0,16745

Powiat m. Przemyśl 68 095 39 0,05727 53 0,07783

PODLASKIE 1 208 606 365 0,03020 392 0,03243

Powiat augustowski 59 190 41 0,06927 39 0,06589

Powiat bielski 61 613 14 0,02272 4 0,00649

Powiat hajnowski 50 222 14 0,02788 15 0,02987

Powiat siemiatycki 50 546 45 0,08903 45 0,08903

Powiat sokólski 74 973 13 0,01734 14 0,01867

Powiat m. Białystok 291 383 75 0,02574 90 0,03089

Powiat m. Suwałki 68 923 102 0,14799 115 0,16685

Powiat m. Łomża 63 936 51 0,07977 63 0,09854

POMORSKIE 2 179 900 187 0,00858 262 0,01202

Powiat chojnicki 89 982 31 0,03445 75 0,08335

Powiat m. Słupsk 99 943 43 0,04302 49 0,04903

Powiat starogardzki 120 552 16 0,01327 48 0,03982

Powiat wejherowski 173 514 45 0,02593 43 0,02478

Powiat m. Gdańsk 461 334 42 0,00910 43 0,00932

ŚLĄSKIE 4 742 874 1189 0,02507 1485 0,03131

Powiat m. Częstochowa 251 436 112 0,04454 186 0,07398

Powiat żywiecki 148 788 59 0,03965 44 0,02957

Powiat m. Bielsko-Biała 178 028 16 0,00899 19 0,01067

Powiat będziński 152 232 22 0,01445 24 0,01577

Powiat tarnogórski 139 676 25 0,01790 17 0,01217

37

Powiat zawierciański 126 091 77 0,06107 109 0,08645

Powiat m. Bytom 193 546 231 0,11935 294 0,15190

Powiat m. Chorzów 117 430 64 0,05450 109 0,09282

Powiat m. Gliwice 203 814 98 0,04808 111 0,05446

Powiat m. Katowice 327 222 164 0,05012 148 0,04523

Powiat m. Ruda Śląska 150 595 38 0,02523 39 0,02590

Powiat m. Siemianowice Śląskie 74 269 68 0,09156 88 0,11849

Powiat m. Sosnowiec 232 622 36 0,01548 30 0,01290

Powiat m. Zabrze 195 293 122 0,06247 207 0,10599

Powiat wodzisławski 155 315 29 0,01867 31 0,01996

Powiat m. Rybnik 142 731 11 0,00771 10 0,00701

ŚWIĘTOKRZYSKIE 1 297 477 338 0,02605 373 0,02875

Powiat jędrzejowski 90 707 11 0,01213 9 0,00992

Powiat opatowski 58 154 19 0,03267 14 0,02407

Powiat ostrowiecki 117 952 62 0,05256 61 0,05172

Powiat sandomierski 83 053 49 0,05900 48 0,05779

Powiat skarżyski 80 925 30 0,03707 37 0,04572

Powiat starachowicki 96 085 19 0,01977 18 0,01873

Powiat m. Kielce 212 429 136 0,06402 172 0,08097

WARMIŃSKO-MAZURSKIE 1 428 357 426 0,02982 610 0,04271

Powiat ostródzki 105 613 53 0,05018 64 0,06060

Powiat m. Elbląg 128 134 34 0,02653 46 0,03590

Powiat bartoszycki 62 492 27 0,04321 19 0,03040

Powiat m. Olsztyn 173 102 118 0,06817 173 0,09994

Powiat ełcki 83 766 168 0,20056 206 0,24592

WIELKOPOLSKIE 3 351 915 1086 0,03240 1396 0,04165

Powiat chodzieski 46 625 18 0,03861 32 0,06863

Powiat gnieźnieński 139 440 60 0,04303 77 0,05522

Powiat obornicki 55 606 21 0,03777 22 0,03956

Powiat poznański 266 429 146 0,05480 185 0,06944


38


Powiat wolsztyński 54 033 41 0,07588 70 0,12955

Powiat m. Leszno 63 660 126 0,19793 151 0,23720

Powiat jarociński 70 307 58 0,08250 57 0,08107

Powiat kępiński 54 997 17 0,03091 33 0,06000

Powiat ostrowski 158 396 114 0,07197 127 0,08018

Powiat pleszewski 61 745 92 0,14900 106 0,17167

Powiat rawicki 58 951 24 0,04071 33 0,05598

Powiat m. Kalisz 109 498 65 0,05936 110 0,10046

Powiat kolski 89 432 98 0,10958 120 0,13418

Powiat turecki 83 727 10 0,0114 22 0,02628

Powiat m. Konin 82 353 15 0,01821 26 0,03157

Powiat m. Poznań 578 886 155 0,02678 200 0,03455

ZACHODNIOPOMORSKIE 1 698 214 699 0,04116 768 0,04522

Powiat gryficki 61 140 45 0,07360 38 0,06215

Powiat kamieński 47 959 25 0,05213 21 0,04379

Powiat myśliborski 68 022 40 0,05880 46 0,06763

Powiat pyrzycki 40 243 17 0,04224 21 0,05218

Powiat stargardzki 119 861 23 0,01919 21 0,01752

Powiat m. Szczecin 415 399 196 0,04718 244 0,05874

Powiat m. Świnoujście 41 796 99 0,23686 65 0,15552

Powiat białogardzki 48 463 27 0,05571 48 0,09904

Powiat sławieński 57 860 26 0,04494 27 0,04666

Powiat szczecinecki 77 728 75 0,09649 105 0,13509

Powiat świdwiński 49 577 108 0,21784 114 0,22995

Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań, 2002.

39

Wśród niemal półmilionowej rzeszy obywateli polskich podających inną narodo-wość lub pochodzenie etniczne Romowie lokują się niemal na końcu listy – jest ich znacząco mniej niż Niemców lub Ślązaków i ponad dwukrotnie mniej niż Ukraińców i Białorusinów. Należy jednak zwrócić uwagę, że osobną kategorię – nieustalonej narodowości – stanowi prawie 800 tys. osób, co może prowadzić do istotnej korekty uzyskanych danych. Największa część z nich zamieszkuje woje-wództwo śląskie, co sugeruje raczej Ślązaków i Niemców oraz województwo ma-zowieckie, ale dość równomierny rozkład w pozostałych województwach może znacząco zawyżyć bardziej rozproszone mniejszości etniczne i narodowe, w tym mniejszość romską. Niezwykle trudno jest wymienić województwa, w których mniejszość romska stanowi znaczący odsetek na tle innych mniejszości (jednak można skłaniać się do stwierdzenia, że są to województwa: lubelskie, kujawsko--pomorskie i łódzkie). Świadczy to przede wszystkim o dużym rozproszeniu Romów na obszarze całego kraju. Rozkład ludność według deklarowanej narodo-wości oraz województw przedstawia tabela II.2 oraz rysunek II.1.

Rysunek II.1. Liczba Romów w poszczególnych województwach

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, 2002.


40


Tabe

la II

.2. L

udno

ść w

edłu

g de

klar

owan

ej n

arod

owoś

ci o

raz

woj

ewód

ztwLp.

Deklarowana narodowość

Ogółem

Dolnośląskie

Kujawsko- -pomorskie

Lubelskie

Lubuskie

Łódzkie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Podlaskie

Pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie

Warmińsko- -mazurskie

Wielkopolskie

Zachodnio- -pomorskie

1O

GÓ

ŁEM

38 2

30

080

2 90

7 21

22

069

321

2 19

9 05

41

008

954

2 61

2 89

03

232

408

5 12

4 01

81

065

043

2 10

3 83

71

208

606

2 17

9 90

04

742

874

1 29

7 47

71

428

357

3 35

1 91

51

698

214

2po

lska

36 9

83

720

2 84

9 62

72

043

240

2 17

1 41

598

5 91

42

562

281

3 19

1 02

64

947

397

869

258

2 07

9 20

81

135

347

2 12

3 75

34

362

979

1 27

8 01

11

387

297

3 32

8 18

91

668

778

3ni

epol

ska

471

475

12 2

192

738

2 91

03

377

3 99

78

332

13 3

9313

3 34

25

574

55

199

12

541

186

343

1 13

818

24

54

334

7 79

3

4bi

ałor

uska

48 7

3715

083

207

6810

062

761

2027

46

420

166

136

1327

491

159

5ni

emie

cka

152

897

2 15

871

711

265

132

526

157

410

6 85

511

685

2 31

931

88

270

4 53

51

013

1 22

4

6ro

msk

a12

855

1 33

163

567

727

71

029

1 67

81

310

861

717

369

196

1 20

933

943

51

090

702

7ro

syjsk

a6

103

647

213

177

192

350

319

1 34

212

812

864

737

454

412

421

929

240

7

8ślą

ska

173

153

9913

920

2274

6624

199

124

4514

8 54

43

521

17

9uk

raiń

ska

30 9

571

859

191

694

769

290

754

1 28

127

53

271

1 44

12

987

660

141

12

009

392

3 94

3

10ni

epol

ska

– ni

eusta

lona

4 22

710

011

233

1546

010

498

651

128

214

693

1 14

46

6130

45

11N

ieus

talo

na77

4 88

545

366

23 3

4324

729

19 6

6346

612

33 0

5016

3 22

862

443

19

055

18

060

43

606

193

552

18

328

22

815

19 3

9221

643

Źród

ło: G

łów

ny U

rząd

Sta

tysty

czny

, Nar

odow

y Sp

is Po

wsz

echn

y Lu

dnoś

ci i

Mie

szka

ń, 2

002.

41

W niniejszym rozdziale często odwołujemy się do danych z tabeli II.3 (zamiesz-czonej poniżej), zwracając oczywiście uwagę na niewspółmierną do wyników innych badań liczbę Romów i wynikający z niej drastycznie niski odsetek wśród ludności całego kraju. Zakładając jednak, że tendencja do zaniżania wyników w tym segmencie spisu była bardzo wyraźna dla wszystkich grup narodowych i etnicznych, można pokusić się o wniosek, że Romowie są największą mniej-szością etniczną i średniej wielkości mniejszością en masse. Słabością opisanej powyżej analizy, wynikającą z ówczesnych uwarunkowań prawnych, jest brak odniesień do mniejszości śląskiej. Mimo że nie stanowi to przedmiotu analizy, jest jednak istotnym czynnikiem zniekształcającym wyniki badań.

Tabela II.3. Społeczności mniejszościowe w rozumieniu ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych

Wyszczególnienie Liczba % ogółu ludności Polski

LUDNOŚĆ POLSKI – OGÓŁEM 38 230 080 100,000

MNIEJSZOŚCI – RAZEM 305 938 0,800

Mniejszości narodowe – osoby posiadające obywatelstwo polskie i deklarujące narodowość:

234 202 0,613

1 białoruską 47 640 0,125

2 czeską 386 0,001

3 litewską 5 639 0,015

4 niemiecką 147 094 0,385

5 ormiańską 262 0,001

6 rosyjską 3 244 0,008

7 słowacką 1 710 0,004

8 ukraińską 27 172 0,071

9 żydowską 1 055 0,003

Mniejszości etniczne – osoby posiadające obywatelstwo polskie i deklarujące narodowość:

19 071 0,050

10 karaimską 43 0,000

11 łemkowską 5 850 0,015

12 romską 12 731 0,033

13 tatarską 447 0,001

Społeczność posługująca się językiem regionalnym 52 665 0,138

14 osoby używające języka kaszubskiego 52 665 0,138



42


Tabela II.4 i wykres II.1 prezentują dane potwierdzające, że członkowie mniej-szości romskiej są w zdecydowanej większości obywatelami państwa polskiego, śladowa jest obecność Romów z innym obywatelstwem, a stosunkowo wielu jest Romów o nieustalonym obywatelstwie.

Tabela II.4. Ludność według deklaracji narodowościowej oraz posiadania obywatelstwa polskiego

Deklarowana narodowość Ogółem

Osoby posiadające obywatelstwo

polskie

Osoby nie posiadające obywatelstwa

polskiego

Osoby z nieustalonym obywatelstwem

OGÓŁEM 38 230 080 37 529 751 40 661 659 668

polska 36 983 720 36 895 241 13 150 75 329

niepolska 471 475 444 590 25 673 1 212

– śląska 173 153 172 682 252 219

– niemiecka 152 897 147 094 5 429 374

– białoruska 48 737 47 640 965 132

– ukraińska 30 957 27 172 3 749 36

– romska 12 855 12 731 14 110

– rosyjska 6 103 3 244 2 843 16

nieustalona 774 885 189 920 1 838 583 127


Wykres II.1. Ludność romska na tle najliczniejszych mniejszości narodowych posiadających obywatelstwo polskie


romska 12 731

rosyjska 3 244

ukraińska 27 172

białoruska 47 640

niemiecka 147 094 śląska

72 682

43

Tabela II.5. Ludność według narodowości, płci oraz miejsca zamieszkania

Deklarowana narodowość Ogółem

Płeć Charakter miejscowościmężczyźni kobiety miasta wieś

OGÓŁEM 38 230 080 18 516 403 19 713 677 23 610 365 14 619 715

polska 36 983 720 17 899 282 19 084 438 22 711 405 14 272 315

niepolska 471 475 234 420 237 055 246 218 225 257

romska 12 855 6 457 6 398 11 903 952

nieustalona 774 885 382 701 392 184 652 742 122 143


Wykres II.2. Struktura płci Polaków i Romów

0 %

20 %

40 %

60 %

80 %

100 %


Wykres II.3. Miejsce zamieszkania Romów w Polsce


Kolejne prezentowane tabele (od tabeli II.6 do tabeli II.11) odnoszą się do kwestii języka używanego przez mniejszości narodowe i etniczne. Najbardziej zwraca uwagę fakt, że ponad 3 tys. obywateli polskich, którzy nie deklarują swojej przynależności do romskiej


miasto 11 903

wieś 952

Polacy Romowie

mężczyźni 51,60%

mężczyźni 50,23%

kobiety 51,60%

kobiety 49,77%

44


mniejszości etnicznej używa języka romskiego w kontaktach domowych, co jest infor-macją dość nietypową i dotyczącą również innych mniejszości – w tym niemieckiej i rosyjskiej (tabela II.6). Fakt ten wydaje się być wart dogłębnej analizy. Świadczy on o niedoskonałości stosowanych metod badawczych. Można z całą pewnością stwierdzić, że język romski jest podstawowym narzędziem komunikowania się wśród członków zbiorowości romskiej i stawia ją na równi z mniejszościami narodowymi Białorusinów, Niemców, Litwinów i Ukraińców. Śladowy jest wynik dotyczący używania języka romskiego przez inne mniejszości (tabela II.7). Języka romskiego używa także niemal identyczna liczba Romów o nieustalonym obywatelstwie (tabela II.8). Wszystko to świadczy o odrębności kulturowej Romów i bardzo silnym przywiązaniu do tradycji i obyczajów swoich przodków. Niemal niezauważalna jest liczba osób, które nie potrafią podać swojej narodowości, lecz posługują się językiem romskim w kontaktach domo-wych (tabela II.9 i II.10). Tabela II.11 oraz rysunek II.2 zawierają dane ilustrujące podział ludności według używanego języka w przekroju wojewódzkim. Zwraca uwagę fakt, że w porównaniu z rysunkiem II.1, największą różnicę w liczbie Romów i Polaków posłu-gujących się w domu językiem romskim (tych drugich jest zawsze więcej) można zaob-serwować w Małopolsce (która jest liderem w tym rankingu) i w Wielkopolsce. Poprzez ten pryzmat można dokonać ciekawej analizy weryfikującej identyfikację etniczną tej mniejszości. Okazuje się, że język stanowi istotny element decydujący o przynależności etnicznej i odgrywa ważną rolę (jako wskaźnik) w analizie demograficznej zamieszku-jących Polskę mniejszości narodowych i etnicznych.

Tabela II.6. Mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczność posługująca się językiem regionalnym w województwach

Lp. Mniejszości narodowe

i etniczne lub język regionalny *

Obywatele polscy deklarujący przynależność

do mniejszości narodowych i etnicznych

Obywatele polscy używający w domu języka mniejszości

narodowej lub etnicznej albo języka regionalnego

liczba % ogółu mieszkańców liczba % ogółu

mieszkańców1 białoruska 47 640 0,1246 40 226 0,10522 czeska 386 0,0010 1 226 0,00323 karaimska 43 0,0001 – –4 litewska 5 639 0,0148 5 696 0,01495 łemkowska 5 850 0,0153 5 605 0,01476 niemiecka 147 094 0,3848 196 841 0,51497 ormiańska 262 0,0007 321 0,00088 romska 12 731 0,0333 15 657 0,04109 rosyjska 3 244 0,0085 12 125 0,031710 słowacka 1 710 0,0045 794 0,002111 tatarska 447 0,0012 9 0,000012 ukraińska 27 172 0,0711 21 055 0,055113 żydowska 1 055 0,0028 243 0,000614 język kaszubski ** x x 52 665 0,1378


45

Tabe

la II

.7.

Ludn

ość

wed

ług

dekl

arow

anej

nar

odow

ości

i ję

zyka

uży

wan

ego

w k

onta

ktac

h do

mow

ych

Języ

k uż

ywan

y w

kont

akta

ch

dom

owyc

hO

gółe

m

Dek

laro

wana

nar

odow

ość

polska

niep

olsk

a

nieustalony

razem

śląska

niemiecka

białoruska

ukraińska

romska

rosyjska

łemkowska

litewska

kaszubska

pozostałe

OG

ÓŁE

M*

38 2

30 0

8036

983

720

471

475

173

153

152

897

48 7

3730

957

12 8

556

103

5 86

35

846

5 06

230

002

774

885

polsk

i37

405

335

36 9

65 9

4143

4 02

116

6 46

914

4 10

141

5 02

27 5

3511

626

5 86

04

544

2 21

54

868

25 3

015

373

wyłą

czni

e po

lski

36 8

94 3

5836

656

303

235

126

134

546

54 1

1315

069

10 2

401

359

3 55

81

017

690

2 32

212

212

2 92

9

niep

olsk

i, w

tym:

563

499

327

201

233

697

38 0

9398

317

33 6

5820

687

11 4

662

538

4 84

65

151

2 73

116

210

2 60

1

rom

ski

15 7

884

357

11 4

254

13

–11

365

1–

––

516

pozo

stałe

539

356

314

798

222

090

38 6

0099

758

33 9

3421

033

752

627

4 86

45

179

2 76

013

260

2 46

8

nieu

stalo

ny77

2 22

321

62

652

514

467

1030

307

–5

9

* Uw

aga.

Lic

zby

doty

cząc

e osó

b uż

ywaj

ącyc

h ję

zyka

pol

skie

go i

niep

olsk

iego

ora

z lic

zba

przy

padk

ów o

nie

usta

lony

m ję

zyku

nie

sum

ują

się d

o lic

zby

ludn

ości

ogó

łem

, pon

iew

aż k

ażda

os

oba

mog

ła w

ymie

nić w

ięce

j niż

jede

n ję

zyk

(np.

pol

ski i

nie

polsk

i).

Źród

ło: G

łów

ny U

rząd

Sta

tysty

czny

, Nar

odow

y Sp

is Po

wsz

echn

y Lu

dnoś

ci i

Mie

szka

ń, 2

002.


46


Tabela II.8. Ludność według języka używanego w kontaktach domowych i posiadania obywatelstwa polskiego

Język używany w domu Ogółem

Osoby posiadające

polskie obywatelstwo

Osoby nie posiadające obywatelstwa

polskiego

Osoby z nieustalonym obywatelstwem

OGÓŁEM* 38 230 080 37 529 751 40 661 659 668

polski 37 405 335 37 294 690 34 074 76 571

używany wyłącznie 36 894 358 36 802 514 18 188 73 656

używany z niepolskim(i) 510 977 492 176 15 886 2 915

niepolski 563 499 539 662 20 613 3 224

romski 15 788 15 657 17 114

nieustalony 772 223 187 575 1 860 582 788


Tabela II.9. Ludność według języka używanego w kontaktach domowych i deklaracji narodowościowej

Język używany w domu OgółemDeklarowana narodowość

polska niepolska nieustalona

OGÓŁEM* 38 230 080 36 983 720 471 475 774 885

polski 37 405 335 36 965 941 434 021 5 373

używany wyłącznie 36 894 358 36 656 303 235 126 2 929

używany z niepolskim(i) 510 977 309 638 198 895 2 444

niepolski 563 499 327 201 233 697 2 601

niemiecki 204 573 100 767 102 007 1 799

angielski 89 874 84 487 5 081 306

śląski 56 643 19 991 36 606 46

kaszubski 52 665 49 855 2 744 66

białoruski 40 650 7 572 33 061 17

ukraiński 22 698 2 643 20 048 7

romski 15 788 4 357 11 425 6

nieustalony 772 223 216 2 652 769 355


47

Tabela II.10. Ludność używająca w domu języka niepolskiego według wymienianych języków

Język używany w domu

Ogółem

Używany z polskim Używany bez polskiego

razemw tym

z drugim niepolskim

razemw tym

z drugim niepolskim

OGÓŁEM 563 499 510 977 16 282 52 522 1 202

romski 15 788 14 376 77 1 412 6


Rysunek II.2. Liczba Romów posługujących się językiem romskim w poszczególnych województwach

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Miesz-kań, 2002.


48

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne... ROZDZIAŁ 1

Tabe

la II

.11.

Lud

ność

wed

ług

języ

ka u

żyw

aneg

o w

dom

u or

az w

ojew

ództw

Języ

k uż

ywan

y w

dom

u

Ogółem

Dolnośląskie

Kujawsko- -pomorskie

Lubelskie

Lubuskie

Łódzkie

Małopolskie

Mazowieckie

Opolskie

Podkarpackie

Podlaskie

Pomorskie

Śląskie

Świętokrzyskie

Warmińsko- -mazurskie

Wielkopolskie

Zachodnio- -pomorskie

OG

ÓŁE

M38

230

080

2 90

7 21

22

069

321

2 19

9 05

41

008

954

2 61

2 89

03

232

408

5 12

4 01

81

065

043

2 10

3 83

71

208

606

2 17

9 90

04

742

874

1 29

7 47

71

428

357

3 35

1 91

51

698

214

Wył

ączn

ie p

olsk

i36

894

358

2 83

1 82

82

033

196

2 16

3 75

198

0 34

52

554

014

3 17

3 48

74

920

036

894

749

2 06

7 15

41

134

431

2 05

9 88

54

446

028

1 27

3 71

91

384

293

3 31

6 73

41

660

708

polsk

i i n

iepo

lski(e

) –

raze

m51

0 97

728

212

11 5

859

632

8 08

010

827

24 2

3536

669

99 5

4816

776

44 2

5173

322

93 8

365

303

19 1

0915

073

14 5

19

polsk

i i je

den

niep

olsk

i49

4 69

526

803

10 9

479

204

7 69

910

114

23 2

1433

948

97 6

4616

220

43 6

8371

999

91 6

165

045

18 6

7814

109

13 7

70

polsk

i i d

wa

niep

olsk

ie16

282

1 40

963

842

838

171

31

021

2 72

11

902

556

568

1 32

32

220

258

431

964

749

Wył

ączn

ie

niep

olsk

i(e)

52 5

221

766

1 27

21

315

870

1 47

41

684

4 14

48

883

871

11 9

003

580

10 2

6620

62

226

716

1 34

9

jede

n ni

epol

ski

51 3

201

730

1 25

31

291

854

1 45

31

643

3 95

68

473

847

11 7

933

526

10 0

9319

92

201

684

1 32

4

dwa

niep

olsk

ie1

202

3619

2416

2141

188

410

2410

754

173

725

3225

nieu

stalo

ny77

2 22

345

406

23 2

6824

356

19 6

5946

575

33 0

0216

3 16

961

863

19 0

3618

024

43 1

1319

2 74

418

249

22 7

2919

392

21 6

38

polsk

i – ra

zem

37 4

05 3

352

860

040

2 04

4 78

12

173

383

988

425

2 56

4 84

13

197

722

4 95

6 70

599

4 29

72

083

930

1 17

8 68

22

133

207

4 53

9 86

41

279

022

1 40

3 40

23

331

807

1 67

5 22

7

niep

olsk

i – ra

zem

563

499

29 9

7812

857

10 9

478

950

12 3

0125

919

40 8

1310

8 43

117

647

56 1

5176

902

104

102

5 50

921

335

15 7

8915

868

w ty

m:

rom

ski

15 7

881

511

832

822

391

1 21

22

177

1 57

21

016

918

402

272

1 50

037

461

81

401

770

Źród

ło: G

łów

ny U

rząd

Sta

tysty

czny

, Nar

odow

y Sp

is Po

wsz

echn

y Lu

dnoś

ci i

Mie

szka

ń, 2

002.

ROZDZIAŁ II

Aktywność ekonomiczna Romów

Rozdział III

51

ROZDZIAŁ III

A. Paszko, R. Czynsz Rozdział III. Aktywność ekonomiczna Romów

Wprowadzenie

Badania dotyczące aktywności ekonomicznej Romów przeprowadzono w Polsce po raz pierwszy w 1999 roku, a więc 10 lat od zainicjowania przemian wolnoryn-kowych w naszym kraju77. Na skalę ogólnopolską, do czasu Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku, było to działanie jednorazowe. Danymi z raportu pt. Romowie – bezrobocie. Elementy opisu położenia Romów w Polsce w 1999 roku78 badacze i przedstawiciele władzy publicznej podejmujący działania na rzecz Romów posługują się po dziś dzień. Ustalenia tego dokumen-tu stanowią m.in. jedno ze źródeł, na jakim oparty został zarówno Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-200379, jak i jego ogólnopolski następca – rządowy Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce, który jest realizowany w perspektywie lat 2004-201380.

3.1. Aktywność ekonomiczna Romów w świetle badań socjologicznych

Autorzy raportu Romowie – bezrobocie. Elementy opisu położenia Romów w Polsce w 1999 roku. swoje wnioski oparli w pierwszym rzędzie na analizie wy-ników wywiadów. W ramach badania przeprowadzono wywiady z 927 Romami w wieku produkcyjnym i zdolnymi do pracy. Następnie przeprowadzono badanie

77 W okresie PRL-u nie prowadzono tego typu badań.78 Romowie – bezrobocie. Elementy opisu położenia Romów w Polsce w 1999 roku. Raport

przygotowany przez Stowarzyszenie Romów w Polsce na zlecenie Krajowego Urzędu Pracy (maszynopis w zbiorach autora).

79 www.mswia.gov.pl/portal/pl/192/285/Tresc_pilotazowego_programu_rzadowego_na_rzecz_spolecznosci_romskiej_w_wojewodzt.html (04.11.2009).

80 www.mswia.gov.pl/portal/pl/185/2982/Tresc_Programu.html (04.11.2009).

52

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne... ROZDZIAŁ III

na grupie 725 Romów w ich miejscach zamieszkania (dotyczyło przede wszystkim warunków socjalnych i relacji społecznych) oraz wywiady z 294 reprezentantami władzy publicznej szczebla lokalnego, a także 323 wywiady z pracodawcami. W końcowej fazie badania zapytano o opinie 174 osoby uznane przez Romów za „godne zaufania”. Łącznie, w trakcie całej procedury badawczej, przeprowadzono prawie dwa i pół tysiąca wywiadów na terenie całego kraju81.Badania dotyczące aktywności zawodowej przeprowadzono zarówno na te-renach wiejskich (22,6% respondentów zamieszkiwało Podhale), jak i w róż-nej wielkości ośrodkach miejskich82. Aż 66,5% badanych reprezentowała Polska Roma, zaś 25,5% Bergitka Roma. Kelderasze i Lowarzy stanowili od-powiednio 0,6% oraz 0,4% grupy respondentów83. Zbiorowość ta składała się w 42,2% z kobiet oraz w 53,8% z mężczyzn84. W przypadku poddanych badaniu Romów 18,6% z nich nie posiadało żadnego wykształcenia, 11% podstawowe niepełne, 27,9% podstawowe, 29,9% zawodowe, 8,2% średnie i zaledwie 0,8% wykształcenie wyższe. 1,5% badanych zadeklarowało się jako uczniowie szkoły podstawowej, 0,1% jako studenci, zaś 2% nie udzieliło w tym zakresie żadnej odpowiedzi85. Nieco inne wyniki dotyczące poziomu wykształcenia Romów przynosi badanie przeprowadzone przez Małgorzatę Leśniak i Stefana Czarneckiego w 2003 roku na obszarze objętym Pilotażowym programem rządowym na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003. Autorzy ci wykorzystali ankietę, w któ-rej udział wzięło 879 Romów w wieku powyżej 16 lat. Wynika z niej m.in., że żadnym wykształceniem nie może wylegitymować się 15,8% Romów, 24,2% posiada niepełne wykształcenie podstawowe, 31,4% podstawowe, 17,4% zasad-nicze zawodowe, 2,6% niepełne średnie, 4,2% średnie, 0,3% wyższe. 4% respon-dentów nie udzieliło żadnej odpowiedzi na pytanie o wykształcenie86. W ana-logicznym okresie wykształceniem niepełnym podstawowym i podstawowym legitymowało się 33,1% obywateli RP, zasadniczym zawodowym – 24,1%, śred-nim i policealnym 32,6%, zaś wykształceniem wyższym – 10,2%87.Badanie wykonane na zlecenie nieistniejącego już Krajowego Urzędu Pracy wykazało, że 57,3% Romów nie posiadało w 1999 roku żadnego przygotowania zawodowego, 6,1% pozostawało na zasiłku dla bezrobotnych, 7,7% zadeklarowało się jako bezrobotni (należy się domyślać, że bezrobotni bez prawa do zasiłku), 17,5% pozostawało na emeryturze lub rencie, zaś 1,2% uczyło się88.Spośród wykonywanych przez Romów zawodów autorzy badania zidentyfikowali te wymienione w tabeli III.1.89

81 Romowie – bezrobocie. Elementy ..., dz. cyt., s. 10-11.82 Tamże, s. 12.83 Tamże.84 Tamże, s. 13.85 Tamże, s. 14.86 M. Leśniak, Romowie. Bliscy czy..., dz. cyt., s. 46.87 Raport z wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 – www.stat.gov.

pl/gus/6647_754_PLK_HTML.htm (04.11.2009).88 Romowie – bezrobocie. Elementy ..., dz. cyt., s. 14.89 Tamże, s. 14-16. Ponadto w raporcie (s. 16) znajdujemy stwierdzenie, że zawody wykonywane

pokrywają się z zawodami wyuczonymi.

53

Tabela III.1. Zawody wykonywane przez Romów

Zawód Procent wskazańAgent ubezpieczeniowy 0,1Akwizytor 0,3Bibliotekarz 0,2Blacharz-dekarz 0,3Brukarz 0,2Ceramik 0,1Cukiernik 0,5Drwal 0,1Dziennikarz 0,1Ekonomista 0,5Elektronik 0,2Elektryk 1,1Fotograf 0,3Fryzjer, kosmetyczka 1,2Górnik 0,3Grabarz 0,1Handlowiec 0,3Hotelarz 0,1Hydraulik 0,5Kamieniarz 0,2Kasjer 0,1Kelner, barman 0,3Kierowca 1,7Kierownik sklepu 0,3Kolejarz 0,4Kotlarz 0,4Krawiec 2,2Kreślarz 0,1Kucharz 0,8Kuśnierz/kaletnik 0,3Laborant 0,3Lakiernik 0,5Leśnik/leśniczy 0,2Magazynier 0,1Malarz 0,4Masarz/rzeźnik 0,2Masażysta 0,1Mechanik samochodowy 0,9

Aktywność ekonomiczna RomówROZDZIAŁ III

54


Monter 0,2Murarz-tynkarz 1Muzyk 0,8Nauczyciel 0,5Ochroniarz 0,1Odlewnik/formierz 0,1Ogrodnik 0,5Operator 0,1Optyk 0,2Palacz 0,8Piekarz 0,6Pielęgniarka 1,5Pomoc domowa 0,9Pomoc młynarza 0,1Portier 0,2Pracownik działu zieleni 0,1Pracownik fizyczny 1,9Robotnik budowlany 0,4Robotnik drogowy 0,2Rolnik 0,4Rybak 0,1Salowa 0,9Sekretarka 0,2Sprzątacz/sprzątaczka 2,9Sprzedawca 1,6Stolarz 0,9Stróż 0,1Sztukator 0,2Ślusarz-spawacz 1,1Tapeciarz 0,2Tapicer 0,2Technik budowlany 0,1Telefonistka 0,1Tkacz/prządka 1,2Tokarz 0,1Urzędnik 0,9Wtryskiwacz 0,2Zbrojarz 0,3Zdun 0,1Złotnik 0,1

Źródło: Romowie – bezrobocie..., dz. cyt.

55

Typy zakładów, w których osoby te pracowały przedstawiono w tabeli III.2.90

Tabela III.2. Typy zakładów

Typ zakładu pracy Procent wskazań

Brak danych 60

Firma prywatna 14,8

Szpital 2,7

Zakład komunalny (Miejskie Przedsiębiorstwo Oczyszczania, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej) 1,8

Szkoła 1,4

Przychodnia zdrowia 1,3

Zakład bawełniany/lniarski 1,3

Lokal gastronomiczny 1,1

Sklep 1,1


Analizując powyższe dane należy zwrócić uwagę na stosunkowo wysoki odsetek wskazań odnoszących się do zawodów uznawanych przez szczepy romskie za nieczyste (pielęgniarka – 1,5%; sprzątacz/sprzątaczka – 2,9%; salowa – 0,9%) i za-sadniczy brak w zestawieniu zawodów tradycyjnie romskich. Kotlarze stanowią bowiem w badanej grupie zaledwie 0,4%, zaś muzycy 0,8%. Jeśli kategorię „sprze-dawca” należy rozumieć jako „handlarz”, to liczbę tę można podnieść dodatkowo o grupę 1,6% wskazań. Być może jest to spowodowane stosunkowo dużym od-setkiem Romów Wyżynnych w badanej populacji. Inną przyczyną takiego stanu rzeczy może być postępujący proces asymilacji tej mniejszości etnicznej.Na uwagę zasługuje też fakt braku odpowiedzi na pytanie o typ zakładu pracy w jakim są zatrudnieni aż w 60% przypadków Romów aktywnych zawodowo. Można domniemywać, że osoby te odmówiły odpowiedzi ze względu na fakt pracy „na czarno” (w „szarej strefie”). Ale to tylko przypuszczenie.Analizowany raport przynosi też odpowiedzi na temat źródeł utrzymania Romów. Przedstawiono je w tabeli III.3.91

Tabela III.3. Źródła utrzymania Romów

Źródło utrzymania Procent wskazań

Brak odpowiedzi 4

90 Tamże, s. 16.91 Tamże, s. 20.


56


Praca zawodowa 43,4

Emerytura 12,4

Renta 12,2

Zasiłek dla bezrobotnych 10,4

Pomoc społeczna (brak sprecyzowania świadczenia) 3,5

Zasiłki stałe 3,8

Zasiłki okresowe 12,3

Pomoc bliskich 9,4

Inne 5


Dane te należy zestawić z odpowiedziami na pytanie, kto w rodzinie respondenta pracuje zawodowo. Autorzy raportu otrzymali odpowiedzi, które przedstawiono w tabeli III.492.

Tabela III.4. Osoby w rodzinie aktywne zawodowo

Osoba pracująca Procent wskazańBrak danych 17,5Nikt 42,9Mąż 11,1Żona 8,6Córka 7,8Syn 6,3Respondent 6,1Ojciec 4,2Matka 3,7Brat 2,7Siostra 2,4Zięć 1,1Dziecko 0,2Teściowa 0,1

Babcia 0,1


92 Tamże.

57

Obydwa te zestawienia pokazują wyraźnie, że pod koniec XX wieku w ponad 40% rodzin romskich w Polsce nie było żadnej osoby aktywnej zawodowo. Sytuacji w tym zakresie nie poprawiła też realizacja Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003, o czym świadczą wyniki badań zaprezentowanych przez Małgorzatę Leśniak. Ustaliła ona bowiem, że w badanej przez nią populacji aż 78,7% Romów to oso-by nieaktywne zawodowo. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowili bezrobotni (48,6% badanych), następnie emeryci i renciści (18,8%), a dalej osoby uczące się (4,3%). Aż 7,1% badanych nie udzieliło odpowiedzi na pytanie o pozycję na rynku pracy93. Wśród osób zawodowo czynnych (19,8% wszystkich badanych) niemal 87% to pracownicy fizyczni. Pozostałe 10% stanowią pracownicy umysłowi. 3% aktyw-nych zawodowo respondentów nie sprecyzowało swojej pozycji na rynku pracy94.W badaniu sygnowanym przez Stowarzyszenie Romów w Polsce (z 1999 roku) zadano respondentom także pytanie o chęć podjęcia pracy zarobkowej. Co cie-kawe, aż 57% badanych uchyliło się od odpowiedzi na to pytanie. Jedynie 32,5% respondentów odpowiedziała pozytywnie. Deklarację o braku zainteresowania podjęciem pracy zawodowej złożyło 10,8% respondentów95. W tej ostatniej kate-gorii najliczniej reprezentowani byli Romowie Wyżynni (93,5% ogółu spośród tej grupy) oraz przedstawiciele szczepu Polska Roma (odpowiednio 61%). Wskazania poniżej 50% dotyczyły Kelderaszy (40,7%) oraz Lowarów (38,5%)96. Wyniki te pokrywają się w zasadzie z odpowiedziami na pytanie dotyczące podejmowania prób znalezienia pracy. Ponad połowa poddanych badaniu Romów nie udzieliła żadnej odpowiedzi w tym względzie, 39,6% twierdziło, że poszukiwała pracy, zaś 9,8% dała odpowiedź przeciwną97. Należy przy tym zaznaczyć, że jedynie ok. 30% badanych miała jakiekolwiek kontakty z urzędami pracy i tylko 25% wyrażało zainteresowanie uczestnictwem w kursach przygotowania zawodowego. Spośród Romów deklarujących chęć poszukiwania pracy sukces w tym względzie osiągnę-ła co piąta osoba (19,6%)98.Badanie przeprowadzone na zlecenie Krajowego Urzędu Pracy, podobnie jak badania zaprezentowane w pracy Małgorzaty Leśniak, znajdują swoje potwier-dzenie w wynikach Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku. Analiza pozyskanych wówczas danych wskazuje, że stopa bezro-bocia w przypadku wszystkich mniejszości, z wyjątkiem mniejszości romskiej, jest niższa od średniej krajowej. Jako bezrobotni zadeklarowało się wówczas 11,37% mieszkańców Polski. Wśród populacji deklarującej swoją przynależność do mniejszości narodowych i etnicznych współczynnik ten wahał się od 2,86% w przypadku Karaimów do 11,34% w przypadku Tatarów, a w pozostałych gru-pach generalnie nie przekraczał 8% populacji. Na niekorzyść odbiega wyłącznie sytuacja mniejszości romskiej, gdzie odsetek osób bezrobotnych wynosi 30,98% badanej populacji. W rzeczywistości sytuacja tej społeczności jest jeszcze trud-niejsza, bowiem dokonując analizy statusu mniejszości narodowych i etnicznych na rynku pracy należy zwrócić uwagę, że w przypadku Romów tylko 8,29%

93 M. Leśniak, Romowie. Bliscy czy ..., dz. cyt., s. 47.94 Tamże, s. 47-48.95 Romowie – bezrobocie. Elementy ..., dz. cyt., s. 21.96 Tamże.97 Tamże, s. 22.98 Tamże, s. 22-23.


58


badanych zadeklarowało, iż pracuje zawodowo (3,64% to pracownicy najemni, 4,41% – to pracodawcy, pracujący na własny rachunek oraz pomagający członko-wie rodzin)99.Dane Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań również pozwalają na określenie kilku innych interesujących parametrów. Przyjrzyjmy się im w spo-sób całościowy100:

Tabela III.5. Wybrane charakterystyki Romów

ParametrOgół

mieszkańców Polski (%)

Romowie (%)

PłećMężczyźni 48,34 50,25Kobiety 51,57 49,75

Miejsce zamieszkaniaMiasto 61,76 92,55

Wieś 38,24 7,45

Ekonomiczne grupy wiekowe

Wiek przedprodukcyjny (0-17) 23,15 36,31

Wiek produkcyjny (18-59/64) 61,80 59,14

Wiek poprodukcyjny (60/65 lat i więcej) 15,04 4,50

Poziom wykształcenia (dla osób w wieku 13 i więcej lat)

Wyższe 9,88 0,14

Średnie 28,32 2,62

Zasadnicze zawodowe 23,25 4,93

Podstawowe ukończone 29,76 39,80Podstawowe nieukończone

i bez wykształcenia 3,64 50,76

Stan cywilny (dla osób w wieku 15 i więcej lat)

Kawaler, panna 28,55 52,16

Żonaty, zamężna 57,59 37,62

Aktywność ekonomiczna (dla osób w wieku 15 i więcej lat)

Pracujący 42,25 8,29

Bezrobotni 11,37 30,98

99 Zob. II Raport dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, Warszawa 2007, s. 14 (www.mswia.gov.pl/portal/pl/118/5208/II_Raport_dla_Sekretarza_Generalnego_Rady_Europy_z_realizacji_przez_Rzeczpospoli.html (04.11.2009).

100 Opracowanie własne na podstawie Załącznika nr 2 do II Raportu dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, Warszawa 2007 (www.mswia.gov.pl/portal/pl/118/5208/II_Raport_dla_Sekretarza_Generalnego_Rady_Europy_z_realizacji_przez_Rzeczpospoli.html (04.11.2009).

59

Status na rynku pracy (dla osób w wieku 15 i więcej lat)

Pracownicy najemni 30,80 3,64

Pracodawcy 1,65 0,37Pracujący na własny rachunek

łącznie z pomagającymi członkami rodzin

10,91 4,41

Niepracujący lub o nieustalonym statusie na

rynku pracy57,75 91,71

Główne źródła utrzymania

Praca najemna 25,15 4,16Praca na rachunek własny 7,11 4,53

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Załącznika nr 2 do II Raportu dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji ramowej o ochronie mniej-szości narodowych, Warszawa.

3.2. Aktywność ekonomiczna Romów – perspektywa instytucji wspierających Romów

Zarówno Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2002 roku, jak i pre-zentowane powyżej badania zespołu Stowarzyszenia Romów w Polsce z 1999 roku oraz Małgorzaty Leśniak i Stefana Czarneckiego z 2003 roku w zasadniczej swej części zakładały konieczność dotarcia do samych Romów i pozyskania od nich (metodą wywiadu) interesujących informacji. Uzyskane w ten sposób dane, choć nie są ze sobą w pełni zbieżne, można uznać za porównywalne. Co więcej, na ich podstawie można stwierdzić, że na przestrzeni kilku lat, w jakich realizowany był Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003 i w okresie bezpośrednio go poprzedzającym, sy-tuacja w zakresie aktywności ekonomicznej Romów w zasadzie nie ulegała zmia-nie. Po 2004 roku rozpoczęła się jednak realizacja ogólnokrajowego, rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, a także zrealizowano kilka projektów w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Można więc przypusz-czać, że obecnie możliwe będzie obserwowanie efektów tych działań. To właśnie ocenie aktualnej aktywności ekonomicznej Romów służyły przeprowadzone pod koniec 2009 roku badania zespołu, w skład którego weszli pracownicy naukowi Uniwersytetu Warszawskiego: Łukasz Czynsz oraz Michał Bonin. Jednak bada-cze Ci – inaczej niż w przypadku powyżej zaprezentowanych projektów – posta-nowili uzyskać informacje nie tyle od beneficjentów działań pomocowych, co od instytucji władzy publicznej tę pomoc niosących101.W I połowie grudnia 2009 roku zespół wysłał drogą elektroniczną ankietę do wszystkich 339 funkcjonujących w Polsce Powiatowych Urzędów Pracy, a także do 112 filii lokalnych PUP. W związku z niezadowalającą skalą odpowiedzi, po miesiącu ponownie wysłano ankietę do placówek, które albo w ogóle nie odpo-wiedziały na ankietę albo odpowiedziały, że nie podadzą danych ze względu na fakt, iż nie posiadają oficjalnych danych statystycznych dotyczących Romów. Fakt braku odrębnej statystki dla Romów był uprzednio znany wysyłającym

101 Wyniki badań w zbiorach autorów. W tekście wykorzystano szerokie fragmenty maszynopisu i wykresy autorstwa R. Czynsza i M. Bonina.


60


ankietę, wyraźnie więc poproszono (podobnie zresztą jak podczas I tury wysyłki) o dane oparte na estymacji pracowników PUP i wynikające z ich doświadczenia. Właśnie dlatego należy podkreślić, że uzyskane w wyniku badania dane są dany-mi nieoficjalnymi i de facto jest to zestawienie opinii. Warto także zwrócić uwagę na dodatkowy aspekt związany z brakiem obowiązu-jących, ogólnodostępnych statystyk dotyczących partycypacji Romów w działa-niach organizowanych przez PUP. Zdając sobie sprawę z barku oficjalnych spisów romskich odbiorców pomocy, przeprowadzający badanie wyraźnie poprosili, w piśmie przewodnim towarzyszącym ankiecie, o oszacowanie liczby Romów. Tym niemniej, część przedstawicieli PUP w telefonach lub mailach zadeklarowa-ła, iż podawanie w imieniu urzędu danych na podstawie szacunków jego pracow-ników nie jest możliwa ze względu na wytyczne kierownictwa.Należy nadmienić, że w dodatkowej rundzie wysyłki ankiet pominięto już filie PUP, głównie dlatego, że skala odpowiedzi była wśród nich bardzo niska. Zdarzało się również, że filie te automatycznie przekazywały ankietę do nadzoru-jącej placówki, a więc ankieta dwukrotnie trafiała do tej samej jednostki. Często dochodziło również do sytuacji, w której mailowa wiadomość wraz ankietą nie dochodziła do filii PUP, co było zapewne spowodowane brakiem aktualnych danych kontaktowych. W związku z powyższym oparto się ściśle na samych Powiatowych Urzędach Pracy.Na 339 Powiatowych Urzędów Pracy otrzymano 73 wypełnione ankiety dotyczą-ce korzystania przez Romów z usług urzędów pracy. Należy jednak wspomnieć, że oprócz ww. ankiet zwrotnie wpłynęły także 52 deklaracje informujące, że Romowie na pewno nie korzystają z usług danego PUP. Ponadto otrzymano 21 informacji z PUP, które zawierały oświadczenie, że Romowie korzystają wpraw-dzie z usług urzędu, lecz pracownicy nie podejmują się oszacowania ich liczby, bo może to być obciążone zbyt dużym błędem. Czasami też odpowiedzi opartych na szacunkach nie akceptowali ich przełożeni. Takie odpowiedzi zwykle napływały z większych miast, gdzie stosunkowo duża liczba osób pracujących z bezrobotny-mi powodowała, że pracownicy nie mieli całościowego oglądu sytuacji odnośnie poszczególnych grup korzystających ze wsparcia. Rozkład terytorialny odpowiedzi (wypełnionych ankiet) wyglądał następująco: dolnośląskie (8 ankiet), kujawsko-pomorskie (3 ankiety), lubelskie (6 ankiet), lubuskie (2 ankiety), łódzkie (5 ankiet), małopolskie (4 ankiety), mazowieckie (13 ankiet), opolskie (3 ankiety), podkarpackie (3 ankiety), podlaskie (2 ankiety), pomorskie (2 ankiety), śląskie (8 ankiet), świętokrzyskie (2 ankiety), warmińsko--mazurskie (3 ankiety), wielkopolskie (8 ankiet), zachodniopomorskie (5 ankiet).W ramach ankiety zawarto szereg pytań odnoszących się zarówno do partycypacji Romów w różnych formach wsparcia, jak i o ogólnej sytuacji zawodowej Romów według pracowników PUP w danym powiecie. Na wstępie ankiety zadano pytanie dotyczące tego, czy według przedstawicieli publicznych służb zatrudnienia odsetek bezrobotnych wśród Romów w powiecie jest wyższy czy niższy niż wśród pozostałej społeczności. Wyniki mogą być dość zaskakujące bowiem w przypadku zaledwie 25 odpowiedzi stwierdzono, że wskaźnik bezrobocia jest wyższy wśród Romów. W 13 przypadkach zaznaczono odpowiedź, że wskaźnik bezrobocia w przypadku społeczności romskiej nie różni się od analogicznego wskaźnika dla reszty miesz-kańców, natomiast 32 odpowiedzi sugerowały, że jest on niższy od pozostałych.

61

Wykres III.1. Procentowy rozkład odpowiedzi dotyczących odsetka osób bezrobotnych wśród Romów i pozostałych mieszkańców powiatu

Źródło: Opracowanie własne.

Ten sposób wnioskowania staje się bardziej czytelny, kiedy przyjrzymy się danym dotyczącym liczby Romów korzystających z oferty PUP. Jak bowiem ustalili autorzy raportu Stowarzyszenia Romów w Polsce jedynie 30% Romów miało jakąkolwiek styczność z tymi jednostkami102. Rafał Czynsz i Michał Bonin zadali podobnie sfor-mułowane pytanie pracownikom Powiatowych Urzędów Pracy i otrzymali dane potwierdzające trwałość tego zjawiska. Otóż, wśród odpowiedzi panowała bardzo duża rozpiętość – od pojedynczych przypadków do ponad stu korzystających z pomocy PUP Romów w ramach jednego z dużych powiatów grodzkich. Ogółem, sumując zgłoszone liczby, otrzymujemy wynik w postaci niemal 1400 Romów ko-rzystających z pomocy 70 PUP (3 PUP nie odpowiedziały na to pytanie). Należy jednak nadmienić, że jest to wielkość oparta na estymacjach, a więc wyliczanie np. średniej liczby romskich klientów PUP zdecydowanie mija się z celem.W dalszej części ankiety zapytano pracowników PUP, w jakim przedziale wieko-wym plasują się romscy odbiorcy pomocy. Zdecydowanie najwięcej odpowiedzi (prawie 57%) wskazywało na przedział od 36 do 50 lat. Należy jednak podkreślić, że w ankietach pojawiały się często przypisy, iż wprawdzie wspominana grupa wiekowa dominuje nad innymi, ale bynajmniej nie znacząco. Szczególnie zwra-cano uwagę na fakt, że wśród klientów PUP pojawiają się ludzie młodzi – poniżej 35 roku życia. Natomiast ogromną rzadkością – według pracowników PUP – są Romowie, którzy korzystają z usług urzędu i mają jednocześnie ukończone 50 lat.

102 Romowie – bezrobocie..., dz. cyt., s. 22-23.


odsetek bezrobotnych

wśród Romów jest wyższy niż w reszcie populacji

36%

19%

45%

odsetek bezrobotnych wśród Romów jest niższy niż w reszcie populacji

odsetek bezrobotnych w populacji romskiej i wśród

reszty społeczności jest zbliżony

62


Wykres III.2. Struktura wiekowa romskich odbiorców wsparcia

0

10 %

20 %

30 %

40 %

50 %

60 %


Z kolei na pytanie odnośnie wahań liczby romskich odbiorców pomocy na prze-strzeni ostatnich lat, znacząca większość odpowiedzi (47 na 72) potwierdza fakt, że liczba Romów jest w zasadzie niezmienna. Ponadto pracownicy PUP zwrócili uwagę, że Romowie korzystają z usług urzędu w sposób krótkotrwały – 63,2% z poprawnych odpowiedzi określało ten okres na mniej niż 1 rok. Należy przy tym wspomnieć, że zgodnie z deklaracjami z innego pytania, Romowie bardzo często (36,6% z ogółu odpowiedzi) lub prawie zawsze (35,2% z ogółu odpowiedzi) wracają po jakimś czasie do rejestru w PUP. Tylko nieco ponad 10% odpowiedzi opiera się na poglądzie, że Romowie rzadko lub bardzo rzadko rejestrują się ponownie w PUP.

Wykres III.3. Okres uczestnictwa osób ze społeczności romskiej w formach wsparcia oferowanych przez PUP

0

10 %

20 %

30 %

40 %

50 %

60 %

70 %

80 %


mniej niż 24 lata

od 24 do 35 lat

od 1 roku do 2 lat

mniej niż rok

63,2

14,7 13,28,8

od 51 do 65 lat

więcej niż 5 lat

od 36 do 50 lat

od ponad 2 lat do 5 lat

63

Jeżeli chodzi o najbardziej „popularne” wśród Romów usługi PUP, zdecydowanie przeważają usługi pośrednictwa pracy – 54 wskazania (pracownicy PUP mogli wskazywać kilka odpowiedzi, zatem nie będą się one sumować do 73). Następne w kolejności jest poradnictwo zawodowe – 47 wskazań. Ponadto, według pra-cowników PUP, stosunkowo często Romowie uczestniczą w płatnych pracach użytecznych społecznie (16 wskazań) oraz robotach publicznych (13 wskazań). Należy jednak odnotować, że w części ankiet (zwłaszcza w pytaniach otwartych) pracownicy PUP wyraźnie podkreślali, iż dla Romów tak naprawdę najważniej-sze jest ubezpieczenie społeczne i możliwość korzystania z „oferty” ośrodków pomocy społecznej. Co ciekawe, w pytaniu o to czy efekty aktywizacji różnią się w zależności od klientów – Romów czy pozostałych obywateli – zaledwie 55,2% odpowiedzi sugeruje, że aktywizacja przynosi gorsze rezultaty wśród Romów niż wśród przedstawicieli grupy większościowej. Można zatem wnioskować, że w PUP w ogóle bardzo nisko ocenia się skuteczność aktywizacji.

Wykres III.4. Odsetek Romów korzystajacych z danego rodzaju wsparcia oferowanego przez Powiatowe Urzędy Pracy według wskazań pracowników PUP

0 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 %


Na pytanie otwarte o przyczyny rezygnacji Romów z uczestnictwa w działaniach zmierzających do aktywizacji zawodowej, pracownicy PUP podawali najczęściej brak odpowiednich kwalifikacji do podjęcia zatrudnienia oraz ogólny brak chęci do podjęcia pracy. Ponadto często wymieniano również brak systematyczności w poszukiwaniu zatrudnienia oraz rezygnację z uczestnictwa we wsparciu PUP. Jedna z odpowiedzi brzmiała: „Romowie zaś nie są zainteresowani podejmowa-niem zatrudnienia, najczęściej rejestrują się w celach osłonowych (ubezpieczenie zdrowotne, zaświadczenia do opieki społecznej)”.


74,0

24,7

21,9

17,8

13,7

13,7

9,6

64,4

pośrednictwo pracy

pośrednictwo zawodowe

inne rodzaje pomocy

prace społecznie użyteczne

roboty publiczne

szkolenia zawodowe

szkolenia z poszukiwania zatrudnienia

staże

64


Wykres III.5. Skala występowania zjawiska rezygnacji Romów z udziału w formach wsparcia oferowanych przez PUP w porównaniu do reszty korzystajacych z ww. wsparcia


W ankietach poruszono również temat roszczeniowej postawy Romów. Dobitnie opisuje to cytat z odpowiedzi zawartej w jednej z ankiet: „Starsi wiekiem klienci Urzędu podchodzą do wszelkich prób aktywizacji niejednokrotnie z oporami (w skrajnych przypadkach zachowując postawę bardzo roszczeniową i zachowu-jąc się pretensjonalnie)”. Oprócz tego w ankietach pojawiają się odpowiedzi, że Romowie odrzucają wiele propozycji różnych rodzajów pracy, która według nich zabierze im zbyt dużo czasu niezbędnego dla życia rodzinnego lub nie licuje z ich zainteresowaniami. Osoby odpowiadające na pytania zawarte w ankiecie podkreślały, że przeszkodą dla Romów w wejściu na rynek pracy jest, jak to wyrażono w jednej z ankiet, „romska kultura i tradycja, styl ubierania się, które pogłębiają ich problemy na rynku pracy”. Pracownicy PUP zaznaczyli, że oferty pracy skierowane do Romów czasami nie są akceptowane przez przedstawicieli tej grupy ze względu na uwa-runkowania kulturowe. Kolejnym, stosunkowo często wymienianym powodem rezygnacji Romów z uczestnictwa w nadzorowanych przez PUP działaniach dla bezrobotnych, jest brak umiejętności związanych z czytaniem i pisaniem, a więc brak podstawowych kwalifikacji nie tylko do podjęcia jakiejkolwiek pracy, ale w ogóle funkcjonowa-nia we współczesnym społeczeństwie. Posiadanie tych podstawowych umiejętno-ści warunkuje w ogóle możliwość uczestnictwa w działaniach aktywizacyjnych – przede wszystkim w szkoleniach i stażach.W ankietach wymieniono także przeszkody pochodzące ze strony pracodaw-ców. Przedsiębiorcy częściej bowiem, według przedstawicieli PUP, decydują się na zatrudnienie osoby nie należącej do społeczności romskiej niż bezrobotnego Roma. Warte podkreślenia jest jednak to, że – zdaniem pracowników PUP – ta niechęć pracodawców może wynikać ze słabych wyników w pracy osiąganych przez Romów i złych doświadczeń wynikających ze współpracy. Jak to określono

32,3%

10,8%

56,9%

Romowie przerywają udział tak samo często jak pozostali beneficjenci pomocy

Romowie przerywają częściej udział niż pozostali

beneficjenci pomocy

Romowie przerywają rzadziej udział niż pozostali

beneficjenci pomocy

65

w jednej z ankiet: „Udzielenie wsparcia w postaci prac subsydiowanych nie gwa-rantuje najczęściej dalszego zatrudnienia dla skierowanej osoby”.Oprócz analizy dotyczącej korzystania przez Romów ze wsparcia oferowanego przez Powiatowe Urzędy Pracy, przeprowadzono również badanie stopnia, w jakim Romowie są klientami systemu opieki społecznej. Na początku grudnia 2009 do wszystkich dysponujących adresem internetowym Ośrodków Pomocy Społecznej wysłano ankietę dotyczącą rodzajów wsparcia, z których ewentualnie korzystają Romowie. Ogółem wysłano ponad 1900 wiadomości do Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej, Gminno-Miejskich Ośrodków Pomocy Społecznej oraz Miejskich Ośrodków Pomocy Społecznej (niekiedy funkcjonujących pod nazwą Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie). Warto odnotować, że poszczególne OPS zasadniczo różnią się od siebie zasięgiem i formą funkcjonowania. Zupełnie inaczej wygląda funkcjonowanie Ośrodka Pomocy Społecznej w dużym mieście, gdzie jest to „pełnoprawny” urząd z oddziałami w po-szczególnych dzielnicach, a inaczej na wsi, gdzie Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej to często jedna lub dwie osoby przebywające nieustannie w terenie. W konsekwencji pojawił się problem – do wielu OPS, głównie na terenie gmin wiejskich, nie było w ogóle kontaktu mailowego. Co więcej, brak jest zintegrowanego portalu służb po-mocy społecznej, co uniemożliwia skuteczne poszukiwanie danych teleadresowych. Na funkcjonujących stronach dotyczących pomocy społecznej w części teleadresowej umieszczono adresy mailowe tylko do wybranych placówek. Opisując skalę odpowiedzi na ankietę, należy uznać ją za zdecydowanie rozczaro-wującą. Do badających dotarło zaledwie 65 wypełnionych ankiet. Trzeba jednak zaznaczyć, że oprócz nich otrzymano również 130 deklaracji z OPS, iż Romowie nie korzystają ze wsparcia lub nie zamieszkują terenu danej gminy. Wśród na-desłanych ankiet zdecydowaną większość stanowią te pochodzące z większych miast, gdzie MOPS deklarowały niekiedy bardzo dużą – jak na polskie realia – liczbę Romów korzystających ze wsparcia. Niestety, otrzymano zaledwie kilka ankiet z ośrodków wiejskich. Ponadto w większości zawierały one jedynie stwier-dzenia, że dany GOPS obecnie nie udziela wsparcia Romom.Tym niemniej analiza danych zawartych w wypełnionych ankietach dostarcza wartościowych informacji na temat tego, w jakim zakresie Romowie korzystają z systemu opieki społecznej. Pytania zawarte w ankiecie odnosiły się m.in. do rodzajów pomocy, z której korzystają Romowie, okresu jej trwania oraz źródeł dochodu, które wykazują przy ubieganiu się o pomoc z OPS.Jeżeli chodzi o liczbę Romów korzystających z pomocy w poszczególnych ośrod-kach, to przesłane dane zdecydowanie różniły się w zależności od rodzaju da-nego OPS. Dla dużych miast (za które przyjmijmy te posiadające ponad 100 tys. mieszkańców), wielkości te kształtowały się w przedziale od 150 do 500 osób. Z kolei w mniejszych miastach, które w zdecydowanej większości były siedzibami powiatów, deklarowano liczbę Romów na poziomie od kilkunastu do kilkudzie-sięciu osób. Natomiast w przypadku OPS działających w gminach wiejskich, dana jednostka zwykle wspiera np. jedną czteroosobową rodzinę romską. Odnośnie zmian w liczbie romskich beneficjentów pomocy w przeciągu ostatnich lat, na podstawie uzyskanych odpowiedzi można stwierdzić, że liczba ta pozo-staje na zbliżonym poziomie. Niewielka jest przewaga odpowiedzi, że liczba ta zwiększyła się (23%), nad tą, iż liczba ta uległa zmniejszeniu (17%). Większość odpowiadających (60%) uznała, że ta liczba jest raczej na jednakowym poziomie.


66


W przypadku kategorii określającej czas trwania pomocy ankietowani byli zgodni, że jest to pomoc długotrwała – 44,6% odpowiedzi określiło ten okres na 10 lat i więcej, a 46,2% odpowiedzi wyznaczało ww. okres w przedziale od 5 do 9 lat. Jedynie 7,7% odpowiedzi sugerowało, że Romowie korzystają ze wsparcia najwyżej od 1 roku. W przypadku wskaźnika dotyczącego grup wiekowych, zde-cydowana większość odpowiedzi podkreślała fakt, że korzystający z usług OPS Romowie znajdują się w wieku produkcyjnym, czyli pochodzą z grupy wiekowej, z której wywodzi się większość romskich odbiorców pomocy. Prawie 70% odpo-wiedzi wybierało zaproponowany w kafeterii badania przedział od 24 do 50 lat jako najbliższy stanowi faktycznemu. Przechodząc do rodzajów form wsparcia udzielanych Romom, należy wymienić (w nawiasie odsetek odpowiedzi potwierdzający, że Romowie korzystają z danej formy wsparcia): zasiłek celowy (89,2%), zasiłek stały (86,2%), zasiłek okresowy (81,5%), pomoc niematerialną (np. praca socjalna, poradnictwo, interwen- cja kryzysowa) (73,8%), zasiłek na żywność (69,2%), dodatek mieszkaniowy (56,9%), pomoc rzeczową (55,4%).

Wykres III.6. Odsetek Romów korzystających z danego rodzaju wsparcia oferowanego przez Osrodki Pomocy Społecznej według wskazań pracowników OPS


Wśród innych rodzajów pomocy, nie ujętych w katalogu proponowanych odpo-wiedzi, wymieniano zwłaszcza: opłacanie obiadów dla dzieci w szkołach i dofi-nansowanie ich wypoczynku letniego, zakup materiałów edukacyjnych, a także pomoc dla dzieci romskich w nauce (przy czym niekiedy deklarowano, że często są to działania OPS realizowane przez wolontariuszy). Ponadto, przedstawiciele OPS, jako jedną z form wsparcia, wymieniali również remonty romskich lokali mieszkalnych. Warte odnotowania jest także to, że prawie 20% respondentów zadeklarowało, iż Romowie z ich gminy są beneficjentami w projekcie współfi-nansowanym z Europejskiego Funduszu Społecznego.

zasiłek celowy

zasiłek stały

zasiłek okresowy

pomoc niematerialna

zasiłek na żywność

dodatek mieszkaniowy

bieżaca pomoc rzeczowa

inny niewymieniony rodzaj pomocy

pomoc podstawowa

89,2

86,2

81,5

73,8

69,2

56,9

55,4

35,4

30,8

0 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

67

W odpowiedzi na pytanie odnoszące się do skierowań, jakie wystawiają OPS odbiorcom pomocy pochodzącym z grupy romskiej, aż 66,2% wskazań dotyczyło tego, iż pracownicy OPS kierują Romów do urzędów pracy. 36,9% odpowiedzi potwierdzało skierowania Romów na różnego rodzaju szkolenia i kursy, 35,4% zaś do prac użytecznych społecznie. Analiza odpowiedzi potwierdza, że wśród Romów dość powszechnie występują problemy społeczno-zdrowotne. Ponad 21,5% odpowiedzi wskazywało, że przedstawiciele tej mniejszości etnicznej są kierowani do poradni rozwiązywania problemów alkoholowych. Wśród od-powiedzi pojawiły się także adnotacje dotyczące skierowań na terapię psycho-logiczną bądź leczenie psychiatryczne – nieco ponad 15% odpowiedzi. Ponadto w przypadku kilku odpowiedzi na pytanie dotyczące tego, gdzie jeszcze poza miejscami wymienionymi przez autorów ankiety są kierowani Romowie, wymie-niano MONAR oraz Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności.

Wykres III.7. Rodzaje wydanych skierowań przez OPS w odniesieniu do romskich odbiorców pomocy

0 %

10 %

20 %

30 %

40 %

50 %

60 %

70 %

80 %


Kluczowe znaczenie dla omawianego badania miało również pytanie o źródło do-chodów Romów ubiegających się o wsparcie z OPS. Jedynie 15,4% respondentów wskazało na stałą pracę jako deklarowane źródło dochodów Romów, a 13,8% na zasiłki dla bezrobotnych (a więc prawidłową i systematyczną współpracę z PUP). Z kolei aż 73,8% odpowiadających wyszczegolniła utrzymywanie się z transferów socjalnych, zaś 61,5% odpowiedzi dotyczyło kategorii „dochody inne”, które OPS opisywały w miażdżącej większości jako pracę dorywczą, pracę w szarej strefie, pomoc rodziny (głównie z zagranicy).


skierowanie do urzędu pracy (do

zatrudnienia)

skierowanie na szkolenie

skierowanie na prace uzyteczne społecznie

skierowanie do poradni

rozwią-zywania

przoblemów alkoholowych

skierowanie w inne

niewymienio-ne miejsca

np. MONAR, lekarzy

skierowanie na terapię psycholo-

giczną

skierowanie do Klubu Integracji

Społeczniej

66,2

36,9 35,4

21,5 20,0

12,3 12,3

68


Wykres III.8. Główne deklarowane przez Romów dochody podczas starania się o uzyskanie pomocy z OPS

0

10 %

20 %

30 %

40 %

50 %

60 %

70 %

80 %


Uzupełnieniem danych uzyskanych z Powiatowych Urzędów Pracy oraz jedno-stek pomocy społecznej są wyniki ankiety rozesłanej w lutym 2010 roku do 26 osób odpowiedzialnych za politykę wobec mniejszości narodowych i etnicznych w urzędach wojewódzkich. Otrzymano 6 wypełnionych ankiet dotyczących aktywności gospodarczej Romów. Należy dodatkowo wspomnieć, że oprócz ww. ankiet do zespołu badawczego wpłynęło 6 deklaracji, iż respondenci nie dysponują danymi nt. Romów. Istotnym faktem jest również to, że odpowiedzi napłynęły z województw o stosunkowo dużej koncentracji tej mniejszości etnicz-nej (dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie, małopolskie, świętokrzyskie i wielkopolskie). Uzyskane w badaniu dane prezentuje tabela III.11.

Tabela III.6. Aktywność gospodarcza Romów

Zagadnienie Najczęstsze wskazania

Przypadki marginalne Uwagi

Główne źródła dochodów Romów

– Renty socjalne– Zasiłki pomocy

społecznej– Dodatki

mieszkaniowe– Zasiłki na

przysposobione dzieci

– Szara strefa– Wyjazdy

zagraniczne

– Emerytury– Praca dorywcza– Praca zarobko-

wa– Własna działal-

ność gospodar-cza

– Część respondentów wskazywała też na Romów zatrudnianych w szkołach jako asystenci edukacji romskiej lub w wyniku projektów realizowanych w ramach rządowego Pro-gramu na rzecz społecz-ności romskiej w Polsce albo przy wsparciu Europejskiego Funduszu Społecznego.

transfer socjalny

prace dorywcze /szara strefa

stała legalna praca

zasiłek dla bezrobotnych

73,8

61,5

15,4 13,8

69

Zakłady pracy zatrudniające Romów

– Szkoły (asystenci edukacji romskiej)

– Spółdzielnie mieszkaniowe (sprzątaczki)

– Placówki handlowe

– Firmy należące do Romów

– Kopalnie

Dominujący charakter pracy

– Zatrudnienie dorywcze

– Wskazuje się też na pracę w szarej strefie, co pozwala Romom na dalsze korzystanie ze wsparcia systemu pomocy społecznej. Jest to o tyle istotne, że – zdaniem jednego z respondentów – uzyskiwane przez Romów dochody z pracy są na bardzo niskim poziomie.

Romowie jako właściciele zakładów pracy

– Województwo dolnośląskie – 3 (branże: handel, budownictwo, obrót surowcami wtórnymi – złom)

– Województwo wielkopolskie – ok. 10 (branże: handel, usługi)

– Zdaniem respondentów kondycja finansowa tych firm nie różni się od podobnych firm w branży.

– Mniejsze niż w firmach nieromskich sformalizowa-nie działalności gospo-darczej (tzw. „dawanie słowa”).

Podstawowe bariery w rozwoju przedsiębiorczości romskiej

– Brak środków finansowych

– Brak niezbędnego wykształcenia i doświadczenia

– Dziedziczone bezrobocie i wyuczona bezradność

– Skomplikowane procedury związane z założeniem i prowadzeniem działalności gospodarczej

– Wysokie koszty prowadzenia działalności gospodarczej

– Brak pomysłów na działalność gospodarczą

Formy pomocy społecznej, z jakiej korzystają Romowie

– Renty socjalne– Zasiłki celowe– Zasiłki stałe– Zasiłki okresowe– Dodatki

mieszkaniowe– Zasiłki na

przysposobione dzieci

– Pomoc rzeczowa– Pomoc żywnościowa

– Zasiłki rodzinne


70


Działania na rzecz aktywizacji zawodowej Romów

– Kursy zawodowe finansowane w ramach rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce (prawo jazdy kat. B i C, operator wózków widłowych, spawacz, krawiec, stylistka paznokci, kosmetyczka) oraz zatrudnienie w ramach projektów (np. „Praca za zadłużenie czynszowe”).

– Projekty finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego (PO KL).

– Respondenci podkreślają wagę podejmowanych działań, ale zarazem uważają, że na ich efekty przyjdzie jeszcze poczekać.

– Respondenci podkreślają, że udział Romów w pro-jektach szkoleniowych w dużej mierze warunko-wany jest wizją uzyskania pracy lub bardziej doraź-nych korzyści.

Podstawowe umiejętności zawodowe Romów

– Brak

– Ukończone kursy zawodowe

– Przygotowanie do pełnienia funkcji asystenta edukacji romskiej

– Malarstwo pokojowe

– Ogólnobudowlane– Handlowe– Artystyczne

– Respondenci podkre-ślają, że podstawowym problemem jest brak wykształcenia.


Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2002 roku, badania ilościowe na różnych próbach społeczności romskiej w Polsce, czy też badania, w których respondentami stają się przedstawiciele instytucji władzy publicznej odpowie-dzialnych za działania na rynku pracy lub działania państwa skierowane do mniejszości narodowych, choć przynoszą nieco odmienne wyniki, potwierdzają zasadniczo stawianą przez romologów tezę o ekonomicznej bierności polskich Romów103. Zarazem badacze Ci wskazują jednak na duże wewnątrzgrupowe zróżnicowanie tej mniejszości etnicznej i wynikające z tego faktu, a znajdujące oparcie także w romskiej tradycji, różnice w podejściu do zagadnień, takich jak praca czy aktywność gospodarcza.Wśród tradycyjnych zawodów i profesji wykonywanych przez Romów104, Jerzy Ficowski na pierwszym miejscu wymienia muzykanctwo, które być może stało

103 Zob. A. Paszko, Romowie i polskie ..., dz. cyt., s. 204-216.104 Zob. J. Ficowski, Cyganie na polskich drogach ..., dz. cyt., s. 199 i nast.

71

się przyczyną początku ich wędrówki z indyjskiej ojczyzny. Również w polskich przekazach historycznych znajdują się wzmianki o muzykantach – Romach na dworze królewskim Zygmunta Starego czy Władysława IV, a także na dworach możnych i magnatów. W okresie rozbiorów brak mecenasów spowodował, że większość Romów – muzyków opuściła ziemie polskie. Ci, którzy obecnie w większości tworzą w Polsce zespoły muzyczno-taneczne to Lowarzy, którzy przybyli tutaj pod koniec XIX wieku, ale nie tylko, bowiem rodzinne zespoły mają także Kelderasze, Polska Roma i Bergitka Roma. Romskie grupy muzycz-ne i taneczne można zobaczyć m.in. na różnego rodzaju festiwalach, krajowych i międzynarodowych. Kolejne zajęcie, które przez wieki wykonywali Romowie przebywający w Polsce, to kowalstwo. Kowale na Podhalu byli w stosunku do tamtejszych mieszkańców ludnością służebną. Współcześnie to zajęcie już zanikło – podobnie jak wyrób łyżek, wrzecion, misek z drewna, sitarstwo, grzebieniarstwo – przede wszystkim z powodu rozwoju przemysłu i technologii, a więc zaniku popytu na tego typu produkty i usługi. Kowale na przykład wyrabiali w przenośnych i stosunkowo prymitywnych kuźniach siekiery, noże, gwoździe, a także metalowe ozdoby.Ficowski pisze, że muzykanctwo, kowalstwo i handel końmi przynieśli Romowie z Indii lub z Azji Mniejszej. W każdym razie są to najstarsze ich profesje – obok wróżby i „czarowania”. Zanik wyżej wymienionych profesji i opór Romów wo-bec jakichkolwiek nowych zajęć spowodował przerzucenie się na inne cygańskie zawody, których wykonywanie okazało się przez dłuższy czas opłacalne – jak po-bielanie naczyń miedzianych czy muzykowanie w zespołach, wróżenie, ale także kradzież. Tak powstały grupy przestępcze, które nie uprawiają oprócz sztuki złodziejskiej czy kabalarskiej żadnych zawodów. Należy jednak mieć na uwadze okoliczności, które doprowadziły Romów do tego typu działalności105.Kotlarstwo należało do tradycyjnych profesji wykonywanych przez Kelderaszy, a potem także Lowarów. Początkowo był to wyrób miedzianych garnków, kocioł-ków, patelni, a także naprawa dziurawych naczyń – specjalność, której szczegóły pozostawały tajemnicą. Z czasem, gdy nastała konkurencja w postaci produkcji fabrycznej, Kelderasze ograniczyli się tylko do pobielania miedzianych haków rzeźniczych, kotłów i innych naczyń wymagających bielenia cyną. Sposób po-bielania, szczególnie skład proszku służącego do tej czynności, był zawsze ścisłą tajemnicą i Romowie nie mieli sobie równych w tym fachu. W PRL istniały rom-skie spółdzielnie kotlarskie, ale pomysł ten nie sprawdził się w połączeniu z ideą pełnego zatrudnienia i odgórnie ustalanych płac.Należy jeszcze wspomnieć o wykonywanej do dzisiejszego dnia profesji, bardzo charakterystycznej i bezpośrednio kojarzonej z Romami, zwłaszcza romskimi ko-bietami, a mianowicie wróżbiarstwie. Przypuszcza się, że wróżbiarstwo Romowie wywiedli z Grecji, w której długo przebywali przed przybyciem do pozostałych krajów europejskich, a w której w średniowieczu działała sekta Athinganów – czarowników i wróżbitów, od której być może pochodzi słowo „Cygan”. Dawniej kobiety romskie zajmowały się także pewnym rodzajem magii – tak były przy-najmniej postrzegane te, które w czasie wędrówek taborów „odczyniały” choroby miejscowej ludności. Obecnie najczęściej spotyka się Romki wróżące z kart, rzadziej z ręki.

105 Szerzej na ten temat zob.: A. Bartosz, Nie bój się ..., dz. cyt., s. 41-42 i nast.


72


Współcześnie, z tradycyjnych profesji Romów pozostało tylko muzykowanie i wróżenie, wielu zajmuje się także handlem samochodami. W poprzednim ustroju był to także handel skórami, złotem i walutami, który niektórym rom-skim rodzinom przyniósł duże fortuny. Z tego czasu pochodzi także wiele więzi z zagranicą zawiązanych poprzez rodziny, które wyjechały do Europy Zachodniej. Stąd liczni Romowie podróżują do swoich rodzin i utrzymują się z pracy dorywczej za granicą. Istnieją także romskie restauracje. Wiele zespołów to nie tylko artyści estradowi, ale także kapele grające na weselach i przyjęciach. Poza tym Romowie pracują w bardzo różnych zawodach, jeśli pozwala im na to kodeks skalań106.Najtrudniejszą sytuację ma w Polsce grupa Romów Karpackich stanowiąca około ¼ całej populacji Romów. Większość z nich jest bezrobotna. Jeśli już pracują to najczęściej dorywczo. Wiele rodzin utrzymuje się z rent i emerytur tych osób, które pracowały w PRL lub też z różnego rodzaju zasiłków. To właśnie ta grupa jest najczęściej opisywana i przedstawiana w mediach, co może być przyczyną „urabiania” w opinii publicznej obrazu Romów odnoszącego się do całej tej spo-łeczności, powodować dalsze utrwalanie się negatywnego stereotypu i hamować jej awans w świadomości społeczności większościowej107.Władze PRL próbowały nakłonić Romów do pracy w zawodach, z którymi nigdy wcześniej nie mieli do czynienia108. Niepowodzeniem zakończyły się eksperymen-ty w romskich PGR-ach. Brak tradycji rolniczych powodował, że w większości przypadków Romowie bądź porzucali uprawę i hodowlę, bądź też doprowadzali je do upadku. Wielu Romów Karpackich znalazło zatrudnienie na wielkich bu-dowach socjalizmu. Stąd dzisiaj skupiska Romów w Krakowie – Nowej Hucie, Zabrzu, Bytomiu, Katowicach i innych miastach.Po przełomie 1989 roku, w procesie restrukturyzacji przemysłu oraz likwidacji państwowych przedsiębiorstw, niewykwalifikowani Romowie byli pierwszymi, którzy tracili pracę. Współcześnie najpowszechniejszym zajęciem wśród Romów jest handel. Dzięki rodzinnym powiązaniom z zagranicą, zarabiają na sprowadzaniu używanych samochodów, handlu tekstyliami, wełną, dywanami oraz – od wielu już lat – sta-rociami i antykami. Niektórzy inwestują w sklepy, restauracje, nieruchomości, stacje benzynowe (w zasadzie nie dotyczy to jedynie wiejskich skupisk Romów Karpackich)109.Ich podstawy ekonomiczne budowane były w warunkach reglamentacji i ogra-niczeń obrotu handlowego. Duży zysk przynosił czarnorynkowy handel walu-tami zagranicznymi i złotem. Przeważnie byli to Romowie z grup Polska Roma, Kelderaszy i Lowarów, którzy przyzwyczajeni do samowystarczalności „odna-leźli” się w nowej rzeczywistości ekonomicznej. Na tle całej populacji Romów polskich ci najbardziej przedsiębiorczy nie są jednak grupą dominującą. Wielu Romów żyje z dnia na dzień, bez stałego zatrudnienia, utrzymując się z zajęć dorywczych, zazwyczaj pracując „na czarno” lub na tzw. „kartki”, żebrząc, czę-sto przy pomocy dzieci. Do tej grupy zalicza się duża część Romów Karpackich.

106 A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki (red.), Romowie na rynku pracy, Kraków 2007, s. 39.107 Tamże.108 Por. np. A. Mirga, Romowie w historii najnowszej Polski, [w:] Z. Kurcz (red.) Mniejszości

narodowe w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997, s. 159 i nast.109 A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki (red.), Romowie na rynku ..., dz. cyt., s. 49.

73

Wraz z uprzemysłowieniem epoki socjalizmu oraz przemianami rynkowymi po 1989 roku, stracili możliwość zarobkowania w zawodach tradycyjnie upra-wianych od dziesiątków lat. W obliczu upadku zapotrzebowania na cygańską wytwórczość rzemieślniczą i na niewykwalifikowaną siłę roboczą (np. tłuczenie kamieni na szosy), Romowie Karpaccy zdani są w swojej większości na pomoc społeczną110.Jedną z głównych przyczyn bezrobocia Romów – co potwierdzają wyniki wszyst-kich omówionych powyżej badań – jest słabe wykształcenie (często analfabetyzm oraz niedostateczna znajomość języka polskiego), brak kwalifikacji, ale również niechęć pracodawców do zatrudniania Romów. Nie bez znaczenia jest również bierność samych Romów w poszukiwaniu pracy oraz czasami niechęć do po-dejmowania przez nich pracy ciężkiej i mało płatnej. W środowisku romskim częste jest przekonanie, że Rom pracuje kiedy musi. Przekonanie to wzmacnia negatywnie nacechowane określenie – gadźikani bući (gadźiowska praca) – jako synonim pracy powtarzalnej, nudnej, przede wszystkim niezyskownej. Na dru-gim biegunie znajduje się praca romska – zyskowna, oparta raczej na zręczności i jednorazowości wysiłku, wykonana szybko i pomysłowo111.Stereotyp Roma leniwego, nieodpowiedzialnego i źle pracującego jest niezwykle silny. Ulegają mu również sami Romowie. Popadają w bierność (nie szukają pracy, nie podnoszą kwalifikacji) oraz w uzależnienie od pomocy społecznej. Powoduje to trudną sytuację patologicznego i dziedziczonego w rodzinie bezrobocia. Środowisko romskie można uznać za szczególnie zagrożone długotrwałym bez-robociem i stosunkowo słabo przygotowane do korzystania z powszechnie do-stępnych instrumentów wspierania przedsiębiorczości. Spośród wszystkich grup romskich w największym stopniu dotknięci zostali tym problemem Romowie Karpaccy. Niemal cała tamtejsza populacja romska jest bezrobotna i utrzymuje się dzięki pomocy społecznej.Analizując położenie Romów na rynku pracy należy rozgraniczać rozważania dotyczące Kelderaszy, Lowarów i Polska Roma od tych dotyczących Romów Karpackich. Jedynie bowiem w przypadku Bergitka Roma możemy mówić o masowości zjawisk, takich jak bezrobocie, utrata pozytywnych wzorców pra-cy, wyuczona bezradność itp. W przypadku pozostałych grup możemy mówić o poważnym rozwarstwieniu. Jest to sytuacja analogiczna do obserwowanej w grupie większościowej. Bezrobocie nie stanowi tu problemu strukturalnego. Jest zjawiskiem częstym, ale nie dominującym, co nie wyklucza istnienia całych obszarów biedy112.W przypadku Bergitka Roma najistotniejszymi przyczynami niepowodzenia na rynku pracy jest nieumiejętność przystosowania się do nowych, panujących na nim warunków oraz niemożność sprostania jego wymogom związana z dominu-jącym w tej grupie brakiem wykształcenia, a nawet pogłębionej znajomości języka polskiego. W przypadku pozostałych szczepów możemy mówić nie tyle o nie-umiejętności, co o niechęci do modernizacji (porzucenia tradycyjnych sposobów zarobkowania) postrzeganej jako zagrożenie romskiej tożsamości113.

110 Tamże, s. 50.111 Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce..., dz. cyt.112 A. Paszko, Romowie i polskie ..., dz. cyt., s. 209-210.113 Tamże, s. 210.


74


Ważną, jednak trudną do ujęcia, przyczyną niepowodzeń Romów na rynku pracy – pomimo istnienia szeregu raportów na ten temat114 – jest ich dyskryminacja w tym zakresie115.Horyzontalne działania zmierzające do poprawy położenia Romów na rynku pracy w Polsce podjęto dopiero na początku XXI wieku. Wymusiły je niejako sta-rania o włączenie naszego kraju w struktury Unii Europejskiej116. Nie oznacza to, że wcześniej przedstawiciele tej grupy nie podejmowali działań zmierzających do poprawy swojego położenia ekonomicznego. Dla przykładu, na początku lat 90. XX wieku znaczna, bo kilkunastoosobowa grupa Romów z terenu obecnego wo-jewództwa małopolskiego, w tym zwłaszcza z Krakowa, podjęła się prowadzenia własnej działalności gospodarczej117. U podstaw tych decyzji leżały różne względy. Jedną z ważnych przyczyn była utrata dotychczasowego źródła utrzymania, jaką była praca w przedsiębiorstwach państwowych. Innym ważnym czynnikiem była chęć szybkiego wzbogacenia, co w dobie rodzącej się gospodarki wolnorynkowej wydawało się być w zasięgu ręki118.Podstawowym obszarem zainteresowania przedsiębiorców romskich z grupy Bergitka Roma był drobny handel bazarowy i handel obwoźny oraz wyrób odzieży skórzanej. Do dnia dzisiejszego kilka rodzin romskich z terenu Krakowa utrzy-muje się właśnie z wyrobu oraz sprzedaży tego typu odzieży. Większość z rodzin, które w początkach lat 90. XX wieku zajmowały się tą profesją zrezygnowała, gdy konkurencja w tej branży spowodowała poważne obniżenie jej rentowności.W połowie lat 90. XX wieku kilkunastu krakowskich Romów zdecydowało się skorzystać z oferty Urzędu Pracy i zaciągnęło preferencyjne pożyczki dla osób bezrobotnych pragnących podjąć działalność gospodarczą na własną rękę119. Również w tym przypadku większość z nich wskazywała handel obwoźny jako przedmiot planowanej działalności. Kilka osób próbowało swoich sił w usługach, w tym zaś przede wszystkim w branży remontowo-budowlanej.Wielu Romów, którzy skorzystali z pożyczek na rozwinięcie własnej działalności gospodarczej, w dniu dzisiejszym jest ponownie oficjalnie bezrobotnych. Część z nich pozyskane środki od razu przeznaczyła na bieżącą konsumpcję, traktując możliwość uzyskania preferencyjnej pożyczki jako okazję do zdobycia dodatko-wych środków na utrzymanie. Inni prowadzili przez jakiś czas legalną działal-ność gospodarczą. Jednak po 2-3 latach doszli do wniosku, że jest to działalność na granicy opłacalności ekonomicznej. Efektem takiej konstatacji było przejście do szarej strefy. Większość jednak z pożyczkobiorców po prostu zbankrutowała.

114 Szczególne emocje wywołał raport Europejskiego Centrum Praw Romów z 2002 roku – zob.: Granice solidarności. Romowie w Polsce po roku 1989, Warszawa 2003.

115 Por. np.: S. Łodziński, Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce (polityka państwa, regulacje prawne i nastawienia społeczne), Warszawa 2003, s. 20-21.

116 Por. Program monitoringu akcesji do Unii Europejskiej (UE). Ochrona mniejszości. 2001, Warszawa 2001; Program monitoringu akcesji do Unii Europejskiej (UE). Ochrona mniejszości. 2002, Warszawa 2002.

117 Szerzej na ten temat zob.: S. Alwasiak, J. Bereza, A. Leszkiewicz, S. Mazur (red.), A. Mituś, A. Pacut, A. Paszko, M. Piątkowska, Instytucje, zasady i mechanizmy wspierania przedsiębiorczości, Kraków 2006, s. 192.

118 A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki (red.), Romowie na rynku ..., dz. cyt., s. 107.119 Tamże.

75

Były to bowiem osoby zupełnie nieprzygotowane do prowadzenia legalnej dzia-łalności gospodarczej w realiach gospodarki wolnorynkowej. Dla wielu rodzin, które zdecydowały się wówczas na zaciągnięcie pożyczek, stały się one począt-kiem poważnych problemów – nie mając możliwości ich spłaty ani uzyskania umorzenia weszły w bezpośredni konflikt z prawem.Czynników, które zadecydowały o niepowodzeniu zastosowania ww. instrumentu do społeczności romskiej i de facto niewielkiego zainteresowania nim wśród Romów jest oczywiście więcej. Część z nich występuje łącznie, część jest specyficzna tylko dla określonych grup Romów. A są nimi: wyuczona bezradność, która paraliżuje wszelkie inicjatywy zmierzające do wzięcia na siebie pełnej odpowiedzialności za własne losy; roszczeniowość, która sprowadza się do permanentnego wyczekiwania na pomoc z zewnątrz oraz uznania, że pomoc ta Romom z różnych względów się należy, a jej brak jest przejawem dyskryminacji tej społeczności lub konkretnych osób; brak wewnątrz grupy pozytywnych wzorców pracy i przedsiębiorczości, co jest efektem długotrwałego bezrobocia oraz ubocznym skutkiem zastosowania w stosunku do tej społeczności instrumentów systemu pomocy społecznej; spe-cyficzne, romskie podejście do pracy i wykonywania zawodu, które sprowadza się do braku systematyczności oraz obstrukcji wobec aparatu fiskalnego i administra-cyjnego państwa; jednostronne podejście do wszelkich form wsparcia, które spro-wadza się do uznania, iż środki, jakie się pozyskuje stają się automatycznie pełną własnością, zaś ich wykorzystanie zależy od samego Roma, bez względu na zapisy umowy, jakie stoją za uzyskaną pomocą120.Niewielkie rezultaty w zakresie aktywizacji zawodowej i biznesowej Romów przyniosła też realizacja Pilotażowego programu rządowego na rzecz społecz-ności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003 oraz rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce. W programach tych zasadni-czą rolę w interesującym nas aspekcie przypisano Powiatowym Urzędom Pracy. Zgodnie z założeniami mają one realizować zadania, takie jak: segmentacja bez-robotnych Romów pod kątem zaplanowania form pomocy, organizowanie miejsc pracy subsydiowanej, szkolenia podnoszące i zmieniające kwalifikacje zawodowe, czy też organizowanie poradnictwa zawodowego. Celem ich realizacji powinno być z jednej strony przygotowanie Romów do podjęcia pracy zarobkowej, a z dru-giej zaś (co wydaje się być preferowane) umożliwienie im podejmowania działal-ności gospodarczej na własny rachunek.

120 Tamże, s. 107-108.


Aktywność społeczna Romów w Polsce

Rozdział IV

79

ROZDZIAŁ IV

R. Chrabąszcz, A. Gałecki, M. Żabiński Rozdział IV. Aktywność społeczna Romów w Polsce

Wprowadzenie

W celu metodologicznego uporządkowania zagadnienia romskich organizacji spo-łecznych w Polsce konieczne jest odwołanie się do podstawowych znaczeń, jakie terminowi „organizacja społeczna” przypisuje współczesna socjologia. O organiza-cji możemy mówić wtedy, gdy opisywany desygnat jest wielością części, z których każda dąży do osiągnięcia szczególnego celu i które utrzymują się dzięki wzajem-nym powiązaniom, jednocześnie przystosowując się do środowiska zewnętrznego i przez to otrzymują stan wzajemnego powiązania części. O organizacji możemy mówić też w perspektywie funkcjonalnej, określając tym mianem zwiększenie siły oddziaływania ludzkich wysiłków poprzez planowe zestrojenie ludzi i urządzeń. Z kolei strukturalny aspekt organizacji zwraca uwagę na to, że jest ona przedmio-tem złożonym z elementów powiązanych ze sobą tak, że tworzą całość zależną od każdego z elementów ją tworzących. Innymi słowy, organizacja to całość składająca się z części, które przyczyniają się do jej powodzenia.Organizację społeczną definiujemy jako względnie trwały system zróżnicowanych i skoordynowanych działań ludzkich, wykorzystujących, przekształcających i ze-spalających celowo ustrukturalizowany zbiór zasobów ludzkich, kapitałowych, ideowych i naturalnych, pozostających we wzajemnym oddziaływaniu z innymi systemami działalności ludzkiej i zasobami otoczenia. Tym samym jest to grupa ludzi, którzy współpracują ze sobą w sposób uporządkowany i skoordynowany, aby osiągnąć pewien zestaw celów.Za konstytutywne cechy organizacji społecznych można uznać to, że są to sys-temy względnie otwarte – to oznacza, że stale prowadzą z otoczeniem wymianę kapitałów, materii i informacji, surowców oraz idei. Organizacje społeczne są ustrukturyzowane, czyli można traktować je jako uporządkowane w pewien określony sposób systemy społeczno-techniczne.W niniejszym rozdziale istotne jest przede wszystkim to, że takie systemy są celowe – są tworzone przez ludzi do realizacji określonych celów. Mogą być one projektowane podobnie jak zjawiska stricte techniczne, jednak metodologia ich projektowania i restrukturyzacji musi uwzględniać swoistość społecznej materii, z której organizacja jest zbudowana.

80

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne... ROZDZIAŁ IV

Konstruując definicję romskiej organizacji społecznej należy zatem odwołać się do powyższych cech organizacji i organizacji społecznej, uzupełniając je o strukturalny i funkcjonalny aspekt, zawężający ich desygnaty. W perspektywie funkcjonalnej niezbędne jest przyjęcie celów, które dotyczą interesów, idei i prze-konań społeczności romskiej w Polsce – osób, które samodzielnie i dobrowolnie definiują swoją etnię jako romską, co z kolei kreuje odrębność i specyfikę tej grupy w porównaniu z innymi zbiorowościami i społeczeństwem masowym. Ze względu na opisaną powyżej cechę przyjęto, że w strukturalnym aspekcie, orga-nizację romską tworzą osoby określające się mianem Romów. W badaniach nie uwzględniono zatem organizacji, które działając na rzecz społeczności romskiej, nie zostały stworzone przez Romów, a także organizacji romskich, których celem nie jest działanie na rzecz społeczności Romów w Polsce.Dla celów bardziej szczegółowego scharakteryzowania przedmiotu, zakresu działania i poziomu aktywności romskich organizacji społecznych w Polsce skonstruowano narzędzie będące swoistym kwestionariuszem analizującym konkretne stowarzyszenie121. Identyfikacja aktywnych organizacji romskich zo-stała dokonana w oparciu o istniejącą bazę stowarzyszeń Romów, która powstała w ramach projektu „Kxetanes-Razem” oraz ogólnodostępną listę organizacji tego typu opracowaną w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. Weryfikacja listy nastąpiła w trakcie rozmów z wojewódzkimi pełnomocnika-mi ds. mniejszości narodowych i etnicznych, co umożliwiło stworzenie bazy teleadresowej (załącznik nr 2), stanowiącej zaktualizowane źródło danych dla prowadzonych badań kwestionariuszowych.Kwestionariusz badania był złożony z trzech części. Część pierwsza zawierała treści stricte statystyczne i formalne, mówiące o statusie, liczbie członków i danych kontaktowych organizacji. Znalazło się w niej także miejsce na opinie o najistotniejszych problemach, z którymi boryka się stowarzyszenie, w tym kwestie ograniczonych środków finansowych, przeszkód ze strony administracji publicznej, niechęci ludności nieromskiej oraz braku odpowiednich przepisów prawnych. Pytanie to miało charakter otwarty – lista problemów mogła ulec roz-szerzeniu w przypadku zgłaszania nowych spraw/zagadnień.Kolejna część kwestionariusza dotyczyła kwestii zasięgu działania organizacji romskich, a także przedmiotu ich działania. Pytanie o zasięg umożliwiło badanym ocenę na ile ich stowarzyszenie można określić mianem lokalnego, regionalnego czy ogólnopolskiego. Trzeba jednak w tym miejscu zwrócić uwagę, że jest to identy-fikacja subiektywna, która nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w realnym funk-cjonowaniu stowarzyszenia. Problematyka przedmiotu działania stowarzyszeń stanowi dość precyzyjnie określoną kafeterię zagadnień typowych dla większości organizacji społecznych w Polsce. Dotyczy spraw ochrony zdrowia, edukacji dzieci i dorosłych, ochrony dziedzictwa kulturowego oraz kwestii socjalnych. Ze względu na specyfikę projektu zdecydowano się na rozszerzenie zagadnienia o kwestie ak-tywności ekonomicznej i prowadzenia działalności gospodarczej przez podmioty tego typu. Podjęto także próbę rozpoznania poziomu wzmocnienia instytucjonal-nego stowarzyszeń romskich – ich jednoczenia bądź federalizacji.

121 Badanie przeprowadzili autorzy rozdziału. Kwestionariusz był przez nich wypełniany na podstawie rozmów (w większości telefonicznych) z przedstawicielem organizacji romskich wy-mienionych w załączniku. Rozmowy przeprowadzono w okresie od października 2009 roku do lutego 2010 roku.

81

Trzecia i ostatnia część kwestionariusza odnosiła się bezpośrednio do przed-sięwzięć o charakterze projektowym wdrażanych przez romskie organizacje społeczne. Starano się uwzględnić wszystkie możliwe dla Romów formy wsparcia projektów, stąd dość szczegółowa kafeteria odpowiedzi. W przypadku tej części posłużono się także bazami danych o projektach przygotowywanych przez dys-ponentów środków finansowych – głównie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Lista projektów spo-rządzona w oparciu o publicznie dostępne dane stanowi ważną część niniejszego rozdziału. Należy w tym miejscu zastrzec, że podane w zestawieniach informacje o liczbie organizacji romskich w danym województwie różnią się – czasem znacz-nie – od bieżącej informacji o aktywnych stowarzyszeniach romskich. Wynika to z bardzo niestabilnej sytuacji i środowiska, w którym funkcjonują organizacje romskie – wiele organizacji to swoiste efemerydy, które znikają z krajobrazu Polski „obywatelskiej” równie szybko jak się w nim pojawiły. Nawet kilka miesię-cy może radykalnie przeobrazić scenę romskich organizacji społecznych. Stąd też wypada podkreślić, że informacje o liczbie organizacji romskich zamieszczone na mapie Polski (zob. rys. IV.1) charakteryzuje największy stopień rzetelności i aktualności, i to one stanowią punkt odniesienia do dalszych analiz.

4.1. Stowarzyszenia Romów w Polsce – analiza ilościowa i problemowa

Informacje pozyskane w oparciu o wywiady przeprowadzone na podstawie kwestionariusza umożliwiają wielowymiarową analizę zjawiska aktywności romskich organizacji społecznych. Badanie przeprowadzono wśród aktywnych organizacji romskich. Aktywność ową zweryfikowano poprzez konsultacje na poziomie administracji wojewódzkiej, przede wszystkim w drodze wywiadów z pełnomocnikami wojewodów ds. mniejszości narodowych i etnicznych lub ds. romskich.Badanie w sposób oczywisty ma ona przede wszystkim charakter ilościowy, poczynając od podstawowych zagadnień dotyczących liczby tych organizacji w przekroju wojewódzkim, poprzez stosowanie bardziej precyzyjnych wskaź-ników aktywności stowarzyszeń i ich przełożenia na rolę organizacji romskich w całym sektorze organizacji pozarządowych w Polsce. Jakościowy aspekt rezultatów badania kwestionariuszowego dotyczył w dużej mierze opinii re-spondentów na temat problemów i wyzwań, przed którymi stoją stowarzyszenia, postrzegania zasięgu i przedmiotu działalności organizacji oraz formułowania opinii o środowisku, w którym funkcjonują. Pytania o subiektywne opinie rów-nież zostały zagregowane i ukazane ilościowo, wraz z autorskim komentarzem będącym próbą wyjaśnienia przedstawionych wykresów.

Aktywność społeczna Romów w PolsceROZDZIAŁ IV

82


Rysunek IV.1. Mapa obrazująca liczbę aktywnych organizacji romskich uczestniczących w badaniach ankietowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Dane liczbowe przedstawione na rysunku IV.1. wyraźnie wskazują wojewódz-twa, w których licznie występują organizacje romskie, a mianowicie: opolskie, małopolskie, zachodniopomorskie i śląskie. W tym przypadku można dostrzec współzależność z liczebnością populacji romskiej, co zostało zaprezentowane na Rysunku II.1 (s. 39). Występuje odstępstwo od tego stwierdzenia w przypadku takich województw, jak: dolnośląskie, mazowieckie, łódzkie oraz wielkopolskie, gdzie w każdym z nich działalność prowadzą po 2 organizacje. Charakterystyka występującej relacji „liczba organizacji romskich, a populacja Romów” umożliwia opracowanie wskaźnika, który będzie obrazować liczbę Romów przypadającą na jedną organizację romską. Wskaźnik ten jest przedstawiony w poniższej.

83

Tabela IV.1. Wskaźnik liczby Romów przypadających na 1 organizację w podziale na województwa

DaneWojewództwa

Liczebność populacji

Liczba organizacji Wskaźnik (os./org.)

dolnośląskie 1331 2 665,5

kujawsko-pomorskie 635 3 211,7

lubelskie 677 3 225,7

lubuskie 277 5 55,4

łódzkie 1029 2 514,5

małopolskie 1678 7 239,7

mazowieckie 1310 2 655,0

opolskie 861 8 107,6

podkarpackie 717 3 239,0

podlaskie 369 1 369,0

pomorskie 196 0 –

śląskie 1209 5 241,8

warmińsko-mazurskie 435 3 145,0

wielkopolskie 1090 2 545,0

zachodniopomorskie 702 6 117,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych pozyskanych w ramach badań ankietowych.

Organizacje społeczne Romów, które prowadzą aktywną działalność są stosun-kowo nieliczne i rozproszone na terenie całej Polski. Bardzo trudno jest mówić o ich wspólnym lub sfederalizowanym działaniu, co dodatkowo przyczynia się do ich słabości instytucjonalnej. W zdecydowanej większości województw (10 regio-nów) funkcjonuje do trzech aktywnych organizacji romskich. W województwie pomorskim, które zamieszkuje najmniej osób deklarujących narodowość romską nie udało się zidentyfikować żadnej takiej organizacji. Opisana powyżej sytuacja jest spowodowana wewnętrznym zróżnicowaniem i rozwarstwieniem społeczno-ści romskiej. Poszczególne grupy romskie niechętnie współpracują między sobą, a na to nakładają się liczne konflikty pomiędzy rodami i rodzinami. Analogicznie wygląda sytuacja w obszarze działalności obywatelskiej podejmowanej przez Romów. Do tej problematyki powrócimy jeszcze w dalszej części rozdziału.Opracowany wskaźnik liczby Romów przypadającej na jedną organizację romską jest bardziej korzystny im jest on niższy. Oznacza to bowiem, że na terenie danego regionu znacznie większa staje się dostępność pomocy świadczonej przez organi-zację dla Romów. Bardzo słaby poziom zorganizowania się społeczności romskiej możemy zaobserwować w województwie dolnośląskim, w którym mieszka sto-sunkowo wysoki odsetek Romów. Podobnie wygląda sytuacja w województwie


84


mazowieckim. Uwagę zwraca województwo lubuskie, w którym przy średnim odsetku ludności romskiej występuje najwięcej aktywnych stowarzyszeń. W wo-jewództwie opolskim również można zauważyć taką prawidłowość. Podobną sytuację obserwujemy w Małopolsce, w której ogólny poziom samoorganizacji ludności jest bardzo wysoki. Wysoki poziom stowarzyszania się występuje także w województwie zachodniopomorskim, w którym przy średnim odsetku ludno-ści romskiej można zidentyfikować aż 6 organizacji zrzeszających Romów.Podsumowując, należy odnotować, że województwami o najniższym wskaźniku, przyjętym na potrzeby badawcze, są: lubuskie (55,4 os./org.), opolskie (107,6 os./org.), zachodniopomorskie (117 os./org.) oraz warmińsko-mazurskie (145 os./org.). Najwyższe wartości wskaźnik ten przyjmuje w województwach dolnoślą-skim (655,5 os./org.), mazowieckim (655 os./org.), wielkopolskim (545 os./org.) i łódzkim (514,5 os./org.).

Wykres IV.1. Zasięg działania organizacji romskich

Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych.

Literalne, a zatem dosłowne i niejako bez „czytania między wierszami”, odczy-tanie wyników badań, które ilustruje wykres IV.1. prowadzi nas do sformuło-wania daleko idących wniosków. Pod względem zasięgu działania organizacje romskie cechują się dużym polem oddziaływania, gdyż 31,58% z nich obejmuje obszar kraju, a drugie tyle działa regionalnie. Świadczy to o znaczącej integracji społeczności romskiej zarówno tej zrzeszonej w organizacjach, jak i samych organizacji. Niski udział procentowy posiadają organizacje o zasięgu ponad-lokalnym (kilka powiatów) oraz lokalnym (kilka gmin, powiat), stanowiąc odpowiednio 10,53% i 26,32%. Należy jednak podkreślić, że zaprezentowane dane dotyczące zasięgu organizacji pochodzą bezpośrednio od respondentów ankiety. Opinie te są wysoce subiektywne i wynikają raczej z chęci podkreślenia roli i znaczenia danej organizacji (można je zatem określić mianem „pobożnych życzeń” a nie realnego osądu – jest to symptomatyczne nie tylko dla organizacji romskich, ale i pozostałych aktorów społeczeństwa obywatelskiego). Z do-świadczeń wynikających ze współpracy z organizacjami romskimi oraz rapor-tów o realizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce płyną raczej odmienne wnioski. Zdaniem autorów rozdziału, zdecydowaną

32,3%lokalne

(kilka gmin, powiat)

regionalne (województwo)

ponadlokalne (kilka powiatów)

ogólnopolskie31,58%

26,32%

31,58%

10,53%

85

większość organizacji romskich można określić jako działające na poziomie lokalnym lub bardzo rzadko regionalnym.Warto jednak w tym miejscu skonfrontować pozyskane dane z informacjami o charakterze konkretnej działalności podejmowanej przez organizacje romskie i podkreślić fakt, że informacja o charakterze stowarzyszenia ma dość subiektyw-ny charakter. W świetle tych faktów należy zauważyć, że aktywność organizacji romskich ma przede wszystkim wymiar lokalny i często jest prowadzona przy dużym wsparciu lokalnych władz samorządowych. Zatem regionalny i krajowy zasięg działania organizacji romskich, który charakteryzuje ponad 60% tych instytucji wydaje się być często zabiegiem formalnym, podnoszącym „wartość” konkretnego stowarzyszenia, a nie mającym pokrycia w rzeczywistości. Uwaga ta dotyczy zresztą większości stowarzyszeń działających na obszarze Polski; za-stosowanie jej do organizacji romskich jest więc czymś oczywistym. Niewielki odsetek organizacji określających się mianem ponadlokalnych może świadczyć też o niewielkim stopniu powiązania stowarzyszeń romskich z władzami samo-rządowymi tego szczebla i braku subregionalnego czynnika integrującego spo-łeczność romską danego powiatu.

Wykres IV.2. Przedmiot działania organizacji romskich


Spośród badanych organizacji najczęściej deklarowane były działania na rzecz edukacji dzieci, o której mówi 18,95% ankietowanych. Kolejno w równym za-kresie po 17,89% realizowane są: aktywizacja zawodowa i przedsiębiorczość oraz kultura, a także edukacja dorosłych (15,79%), poprawa warunków bytowych (14,74%) oraz poprawa stanu zdrowia (13,68%).Ogólnie można zaobserwować dość proporcjonalny rozkład działalności bada-nych stowarzyszeń, co prowadzi do konstatacji, że wyrażają one gotowość do podejmowania działań w możliwie wielu obszarach życia społecznego. Niewiele stowarzyszeń wykazuje swoistą specjalizację, koncentrując się na jakiejś sferze życia społecznego i profesjonalizując działania jej dotyczące. Stanowi to dodat-kowy asumpt do wniosku, że romskie organizacje społeczne są zrzeszeniami


17,89%17,89%

15,79%

18,95% 14,74%

13,68%

poprawa warunków bytowych

edukacja dzieci (świetlica, korepetycje...)

edukacja dorosłych

kultura aktywizacja zawodowa i przedsiębiorczość

inne (1,05%)

poprawa stanu zdrowia

86


lokalnymi, które z jednej strony starają się ogarnąć w sposób horyzontalny wiele problemów zbiorowości lokalnej, z drugiej zaś nie wykazują wertykalnych zależ-ności – węższe pole działania na większym obszarze geograficznym. Jedynym przejawem takiej tendencji jest umieszczone w ramach wyszczególnionej kate-gorii „inne” działanie na rzecz kobiet romskich ogólnopolskiego Stowarzyszenia Kobiet Romskich w Krakowie.

Wykres IV.3. Podstawowe problemy funkcjonowania – ograniczone środki finansowe


W przeprowadzonych badaniach ukierunkowanych na podstawowe problemy funkcjonowania organizacji romskich ankietowane podmioty uznały „ograni-czone środki finansowe” za bardzo ważny czynnik (90,91%). Jest to wniosek dość oczywisty i znów trzeba podkreślić, że charakteryzujący absolutną większość or-ganizacji społecznych w Polsce. Organizacje romskie wydają się akcentować ten problem najmocniej, co może świadczyć, że ich niedostateczny potencjał finan-sowy jest przyczyną wewnętrznej słabości organizacji trzeciego sektora w środo-wisku romskim. Równocześnie można wnioskować, że organizacje romskie mają spore problemy z pozyskaniem środków publicznych na swoją działalność, co petryfikuje ich niewydolność i słabość instytucjonalną.

bardzo ważne

90,91%

9,09%

ważne

87


Wykres IV.4. Podstawowe problemy funkcjonowania – przeszkody ze strony administracji publicznej


W prowadzonych badaniach jako ważny problem dotyczący funkcjonowania organizacji romskich ankietowane podmioty uznały „przeszkody ze strony ad-ministracji publicznej” (66,67%). Czynnik ten jest uznawany za bardzo ważny dla 33,33% organizacji.Problem przeszkód, na które napotykają organizacje romskie ze strony admi-nistracji publicznej nie jest akcentowany tak często jak problem ograniczonych środków finansowych, jednak może niepokoić fakt, że żadna organizacja nie wskazała tego czynnika jako mało istotnego. Pocieszające może być to, że dla dwóch trzecich organizacji romskich nie jest to zagadnienie kluczowe, choć istot-ne. Wydaje się, że rosnąca profesjonalizacja administracji publicznej i wzmoc-nienie instytucjonalne romskich organizacji społecznych umożliwi ograniczenie tego problemu, chociaż na pewno nie zniknie on całkowicie.

Wykres IV.5. Podstawowe problemy funkcjonowania – niechęć ze strony nie-Romów


mniej ważne

36,36%

54,55%

9,09%

ważne

bardzo ważne

bardzo ważne

66,67%

33,33%

ważne

88


W prezentowanych badaniach dotyczących problemów funkcjonowania organi-zacji romskich czynnik „niechęci” ze strony nie-Romów był bardzo ważny tylko dla 9,09% badanych podmiotów. Jako ważny uznało go 54,55% respondentów, a za mniej ważny – 36,36 %.Wydaje się, że rozkład odpowiedzi na to pytanie ujawnia znamienną zmianę w postrzeganiu swojego otoczenia przez Romów. Oczywiście ma to miejsce w przypadku reprezentantów stowarzyszeń, stanowiących swoistą elitę spo-łeczności romskiej. Zapewne w przypadku szeregowych członków społeczności romskiej problem niechęci nie-Romów byłby traktowany jako istotniejszy, jednak można w tym przypadku mówić o zaistnieniu nowego trendu we wzajemnych stosunkach narodowościowych.Naturalnie, ponad połowa badanych określająca tę kwestię jako ważną, to nadal powód do wzmożenia wysiłków na rzecz wzajemnego poznania, zrozumienia i tolerowania odmiennych obyczajów i stylu życia. W tym obszarze w dalszym ciągu pozostaje bardzo dużo do zrobienia, bo jest to niewątpliwie praprzyczyna wszelkich innych aspektów determinujących pozycję społeczną Romów w Polsce.Nadal ważne pozostają zatem postulaty wobec romskich organizacji społecznych dotyczące bardziej aktywnego działania na rzecz zmiany stereotypowego myślenia o Romach oraz walki z uprzedzeniami wobec nich; monitorowania sytuacji mniej-szości etnicznych celem lepszej identyfikacji problemów, z którymi się borykają oraz włączenia się do europejskich organizacji pozarządowych oraz sieci zaangażo-wanych w zwalczanie dyskryminacji i promowanie podstawowych praw.

Wykres IV.6. Podstawowe problemy funkcjonowania – brak znajomości przepisów prawnych


W ramach badanej grupy organizacji romskich problemem funkcjonowania w mniejszym stopniu jest „brak znajomości przepisów prawnych”, gdyż 66,67% uznało go za mniej ważny. Taki wynik badań skłania do refleksji. Znów warto zadać pytanie, czy to subiektywne odczucie badanych jest wyrazem doskonałej znajomości przepisów, wsparcia prawnego o charakterze doradczym lub przej-rzystości regulacji? A może dzieje się tak, ponieważ stowarzyszenia romskie

mniej ważne

25,00%

66,67%

8,33%

ważne bardzo ważne

89

funkcjonują w pewnego rodzaju próżni, formalnie obwarowanej mnóstwem szczegółowych przepisów, lecz w praktyce w niewielkim stopniu znanych i wyko-rzystywanych. Ponownie można uznać, że pewnego rodzaju beztroska w trakto-waniu formalnych regulacji prawnych wynika z niskiego stopnia instytucjonali-zacji środowiska romskich organizacji pozarządowych i z ogólnej niestabilności, będącej immanentną cechą obecnej sytuacji romskiego trzeciego sektora.

4.2. Aktywność projektowa romskich organizacji pozarządowych

Aktywność organizacji romskich w sferze realizacji projektów o charakterze spo-łecznym z każdym rokiem zwiększa się, chociaż nadal wydaje się ona niewspół-miernie niska w porównaniu do środków finansowych możliwych do pozyska-nia. Przygotowywane przedsięwzięcia nabierają w większym stopniu charakteru ponadregionalnego, krajowego i międzynarodowego.Wśród wielu przyczyn składających się na taki stan rzeczy za jedną z najważniej-szych należy uznać słabość instytucjonalną romskich organizacji społecznych. Stowarzyszenia zakładane i prowadzone przez Romów cechuje niski poziom trwałości i spójności. Ich aktywność jest fragmentaryczna i rozproszona. Często mamy do czynienia z organizacjami efemerydami, które po roku lub kilku za-przestają działalności i znajdują się w swego rodzaju hibernacji. Naturalnie nie jest to stan rzeczy charakterystyczny jedynie dla wspólnoty romskiej. Wiele organizacji trzeciego sektora w Polsce wykazuje podobne symptomy słabości instytucjonalnej. Dla organizacji romskich jest to jednak szczególne utrudnie-nie – uniemożliwiające wykreowanie spójnej wizji i strategii działania w pełni uwzględniającej potrzeby społeczne tej grupy etnicznej w Polsce.W kontekście słabości romskich organizacji społecznych można omawiać prze-słanki o charakterze zarówno makrostrukturalnym, jak i lokalnym, mikrostruk-turalnym. Usytuowanie organizacji romskich w przestrzeni społecznej ściśle wiąże się zarazem z kulturową charakterystyką grupy oraz normami i wartościa-mi respektowanymi przez Romów w Polsce, w większej mierze identyfikujących się ze swoimi rodzinami, wspólnotami rodowo-sąsiedzkimi, tradycją plemienną, niż z wyodrębnioną w ramach społeczeństwa obywatelskiego kategorią czy gru-pą etniczną. Położenie społeczne Romów i jego kulturowe podłoże sprawia, że w obszarze zinstytucjonalizowanej aktywności społecznej Romowie wyróżniają się ze względu na brak własnej, lokalnej infrastruktury społecznej w powiązaniu ekonomicznym aspektem braku bazy kapitałowej. Romowie nie są grupą teryto-rialną, nie posiadają własnej ziemi, nie są w większości zakorzenieni w lokal-nych czy regionalnych środowiskach, jak np. Kaszubi czy Ślązacy. Z tego powo-du Romowie nie posiadają podobnej motywacji do samoorganizacji na rzecz osiągania wspólnych celów. Wspomniane zakorzenienie jest im tym trudniej osiągnąć, że żyjąc w diasporze są raczej „gośćmi” w środowiskach lokalnych niż ich gospodarzami. Najczęściej mamy zatem do czynienia z sytuacją, w której pro-jekty na rzecz społeczności romskiej są realizowane przez instytucje publiczne, takie jak starostwa powiatowe, urzędy gmin, urzędy pracy lub ośrodki pomocy społecznej, czasami przy formalnym wsparciu romskich organizacji społecznych.


90


Także w polskich społecznościach lokalnych, sieci organizacji, instytucji, pod-miotów politycznych, społecznych i gospodarczych odczuwa się niedostatek skłonnych do budowy trwałej sieci współpracy z Romami, nie tylko w dziedzinie pomocy socjalnej lub tworzenia miejsc pracy, ale także tworzenia pomostów do głębszej integracji i wzajemnej asymilacji romskiej mniejszości i polskiej więk-szości. Sytuacja ta powoduje, że Romowie są traktowani przez nie z nieufnością, bardziej jako rywale, niż partnerzy. Konieczne dla rozwoju społeczeństwa oby-watelskiego budowanie lokalnych struktur wsparcia, sieci kooperujących ze sobą podmiotów, które w partnerski sposób podejdą do wspólnych problemów nadal znajduje niewystarczające odzwierciedlenie w zinstytucjonalizowanej rzeczywi-stości trzeciego sektora w Polsce.Słabość instytucjonalna romskich organizacji społecznych jest uwarunkowana kulturową charakterystyką grupy i jej członków. Pomimo tego, że jej członko-wie reprezentują orientację bardziej kolektywistyczną, niż indywidualistyczną, mamy nadal do czynienia z lokalnymi wspólnotami, nastawionymi jedynie na zachowanie tradycji, ochronę własnego stylu życia, obyczajów oraz dziedzictwa grupowego. Wśród Romów duże znaczenie odgrywają więzi pokrewieństwa pro-wadzące do funkcjonowania zamkniętych, ekskluzywnych lokalnych społeczno-ści. Romowie tworzą środowiska tradycyjne, zamknięte, konserwatywne w sensie obyczajowym, zorientowane kolektywistycznie, lecz jedynie do wewnątrz. Są zatem wyjątkowo trudnym partnerem w działaniach o wymiarze ogólnospo-łecznym, budujących społeczeństwo obywatelskie bez barier narodowościowych, etnicznych czy religijnych, a właśnie taka aktywność preferowana jest w systemie wsparcia organizacji pozarządowych każdego szczebla.Istotną trudność w realizacji wspólnych z innymi organizacjami (nieromski-mi) przedsięwzięć jest duża niechęć do podporządkowania się władzy osób spoza własnej grupy. Struktura hierarchii rodowo-plemiennej sprawia, że dla wielu Romów praca koordynowana przez kogoś z innej grupy kulturowej jest nie do przyjęcia, jako obniżająca prestiż, a nawet naruszająca godność oraz pozycję we wspólnocie. Taki brak predyspozycji do pracy zespołowej z ludźmi należącymi do innych grup kulturowych istnieje pomimo kolek-tywistycznego nastawienia Romów. Praca zespołowa jest możliwa i dopusz-czalna w obrębie własnej grupy kulturowej, w zespole złożonym z Romów, w którym istnieją wyraźne wzory zależności i struktury hierarchii. Praca z członkami innej grupy narusza normy wspólnotowe. Pozornie idealna sy-tuacja to taka, w której w strukturze przedsięwzięcia projektowego istnieją jednorodne grupy Romów, mogących tworzyć zespół zadaniowy lub grupę specjalistów. Najczęściej mamy do czynienia z sytuacją, w której Romowie re-alizują projekty na rzecz własnej społeczności. Wydaje się jednak, że w dłuż-szej perspektywie podejście to będzie skutkować pogłębieniem tendencji izolacyjnych, zamiast integrujących i wzmacniających sektor społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Może to prowadzić do sytuacji, w której wsparcie instytucji europejskich, z jednej strony, i uwarunkowania wspólnoty rodo-wo-plemiennej, z drugiej, będą jedynymi wyznacznikami funkcjonowania społeczności Romów – w oderwaniu od problemów i wyzwań, przed którymi stają wspólnoty lokalne.Mając na uwadze powyższe uwarunkowania oraz tendencje rozwoju trzeciego sektora można dokładniej przyjrzeć się konkretnym przejawom aktywności

91

projektowej romskich organizacji społecznych i ocenić, jakie są perspektywy jej rozwoju. Środki z rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, który nadzoruje Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji są jedną z łatwiej-szych dróg pozyskania wsparcia finansowego dla stowarzyszeń romskich. Tylko znikoma cześć projektów zgłaszanych do programu jest realizowana bezpośred-nio przez stowarzyszenia romskie. Mała aktywność stowarzyszeń w tym zakresie jest powiązana z brakami kadrowymi w stowarzyszeniach, niskim poziomem wykształcenia i świadomości społecznej oraz nieufnością wobec państwa i bra-kiem zrozumienia dla procedur prawno-administracyjnych. Nie bez znaczenia jest też duża różnorodność społeczności romskiej, wewnętrzne rozwarstwienie oraz konflikty wewnątrz społeczności romskich. Z tych też powodów głównymi realizatorami projektów na rzecz społeczności romskiej są: starostwa powiatowe, urzędy miejskie i urzędy gmin oraz ośrodki pomocy społecznej. Instytucje te re-alizują projekty na rzecz społeczności romskich w ich imieniu lub w zastępstwie lokalnych liderów.W 2009 roku w rządowym Programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce żaden projekt ogólnopolski zgłoszony przez stowarzyszenia romskie nie został zaakceptowany do realizacji (realizowane dwa są kontynuacją projektów zaak-ceptowanych w latach ubiegłych). Zgłoszone projekty nie otrzymały też środków bezpośrednio w województwach: mazowieckim (tylko 1 projekt zgłoszony), pod-karpackim (tylko 1 projekt zgłoszony), pomorskim (brak zgłoszeń), co świadczy o bardzo nikłej aktywności stowarzyszeń romskich na terenie tych województw (w województwie pomorskim brak jest aktywnych romskich organizacji społecz-nych). W porównaniu z innymi województwami, duża liczba projektów regional-nych została przedłożona (i zakwalifikowana do realizacji) przez stowarzyszenia romskie z terenów województwa małopolskiego. Dominującą część projektów finansowanych z Programu charakteryzował lokal-ny wymiar oddziaływania. W raporcie za 2009 rok, w którym MSWiA wymienia realizatorów projektów w podziale na województwa, tylko cztery projekty zostały wymienione w oddzielnej kategorii jako ogólnopolskie, w tym dwa realizowane przez stowarzyszenia romskie.Z pewnością w tym miejscu zwraca uwagę fakt istnienia rozbieżności między pre-zentowanymi poniżej danymi liczbowymi, a danymi zamieszczonymi w tabeli IV.1. Różnice te wynikają z różnej perspektywy czasowej. Organizacje romskie aplikują o dofinansowanie z Programu MSWiA z rocznym wyprzedzeniem, przy czym częste są sytuacje, kiedy konkretna organizacja, nawet po pozyskaniu środków na realizację projektu, przestaje działać. Dane dotyczące aktywności organizacji romskich pochodzące z raportów MSWiA muszą być zatem traktowane z pewną rezerwą. Informacje pozyskane przez autorów rozdziału w trakcie badania ankie-towego pochodzą z końca 2009 roku i zostały poddane weryfikacji. Można więc powiedzieć, że są one w pełni wiarygodne, natomiast zestawienia MSWiA, zwłasz-cza w układzie przekrojowym, są przydatne do obserwowania pewnych tendencji. Poniżej przedstawiono zestawienie projektów przyjętych do realizacji w ra-mach rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w 2009 roku na terenie poszczególnych województw, zgłoszonych przez stowarzyszenia romskie. Przyporządkowano im typ i rodzaj działania wg klasyfikacji przyjętej przez MSWiA:


92


1. Edukacja. 2. Romowie a społeczeństwo obywatelskie. 3. Przeciwdziałanie bezrobociu.4. Zdrowie. 5. Sytuacja bytowa.6. Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle

etnicznym.7. Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej.8. Wiedza o społeczności romskiej.W województwie kujawsko-pomorskim jedno stowarzyszenie – Romano Dzipen – jest beneficjentem Programu, realizując sześć projektów dotyczących eduka-cji oraz kultury romskiej – tego typu inicjatywy okazują się być zdecydowanie najpopularniejszym tematem przedsięwzięć podejmowanych przez stowarzysze-nia Romów w Polsce. Stowarzyszenie pełni poza tym rolę koordynatora zadań Programu na rzecz społeczności romskiej.

Podmiot realizujący Projekt Działanie

Stowarzyszenie Romów w Bydgoszczy „Romano Dzipen”

ul. Gdańska 148/3,85-674 Bydgoszcz.adres do korespondencji: ul. Tucholska 6/5,85-165 Bydgoszcz.

„Roma–net” II 7„Usłyszcie nas” II 7

„Lepszy start” – kontynuacja 1„Kuźnia talentów” – kontynuacja 7

„Szczęśliwy uczeń” 1„Świetlica integracyjnaspołeczności romskiej” 1

Koordynacja działań związanych z realizacją zadań przewidzianych w Programie na rzecz społeczności

romskiej w Polsce2

Źródło: www.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=8869

Na obszarze Dolnego Śląska sytuacja jest odmienna – stosunkowo dużo, bo aż pięć stowarzyszeń jest realizatorem aż 26 projektów. Realizowane są prawie wszystkie typy zadań Programu, poza działaniem 6 Bezpieczeństwo, przeciw-działanie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym, które ogólnie nie cieszy się popularnością wśród romskich organizacji społecznych. Największe zainte-resowanie dotyczy projektów edukacyjnych oraz tych z zakresu społeczeństwa obywatelskiego i wiedzy o społeczności romskiej. Mniejsze znaczenie jest przy-wiązywane do projektów związanych ze zdrowiem i rynkiem pracy, choć należy odnotować, że są one realizowane.

93


Stowarzyszenie Romów we Wrocławiu „Romani Bacht”

ul. 3 Maja 11/11, 52-119 Wrocław.e-mail: [email protected]

Działania sportowe na Brochowie, drużyna hokeja, Uczniowski Klub

Sportowy 1

Turniej hokeja na hali im. Jana Pilarskiego 1

Wakacje sportowe dla dzieci romskich i polskich z Brochowa 1

Festiwal Kultury Romskiej we Wrocławiu 8

Centrum Kultury Romskiej we Wrocławiu 1


Fundacja Integracji Społecznej „Prom”

ul. Szczepińska 2/16,biuro: ul. Ruska 47/48a 53-655 Wrocław.e-mail: [email protected]

Polsko-czesko-słowacko-węgierskie spotkanie instytucji i organizacji

zajmujących się mniejszością romską na Węgrzech

2

Świetlica dla dzieci polskich i romskich na Starym Mieście we Wrocławiu 1

Wydawnictwo promujące realizację Programu Romskiego, połączone

z monografią „Romowie na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej”

8

Wakacje dla dzieci romskich 1Poradnictwo prawne dla mniejszości

romskiej we Wrocławiu 2

Strona internetowa Programu Romskiego www.romowie.info 2

Wystawa prac Tomasza Tomaszewskiego „Cyganie” 8

Wsparcie duchowe dla Romów na Dolnym Śląsku – program autorski

księdza Wojciecha Kubisiaka2

Biblioteka informacji o Romach w Polsce 8

Roma Rising – wystawa Chada Wyatta Evansa we Wrocławiu 8

Konkurs „Cyganie moi sąsiedzi” – V edycja 8



94



Stowarzyszenie Romów w Przemkowie

ul. Kolejowa 4/4, 59-170 Przemków.e-mail: [email protected]

Wzmocnienie tożsamości kulturowej romskiego zespołu wokalno-tanecznego

Łaci-Bach jako zadanie realizowane wspólnie z przedstawicielami samorządu

Przemkowa

7

Zorganizowanie zatrudnienia zawodowego dla członków Stowarzyszenia Romów

w Przemkowie jako długofalowa strategia poprawy sytuacji społeczności romskiej

3

Zaopatrzenie rodzin romskich i podopiecznych Ośrodka Pomocy

Społecznej w Przemkowie w artykuły żywnościowe – niezbędne dla zachowania

tożsamości etnicznej oraz właściwego funkcjonowania w społeczeństwie

5

Wzmocnienie instytucjonalne Stowarzyszenia Romów w Przemkowie jako długofalowa strategia poprawy sytuacji społeczności

romskiej w gminie 2


Stowarzyszenie Przyjaznych Romów w Lubinie

ul. Kopernika 4/1, 59-300 Lubin.e-mail: [email protected]

Prowadzenie świetlicy środowiskowej dla dzieci i młodzieży romskiej 1

II Festyn Kultury Romów w Lubinie 8

Remonty lokali mieszkaniowych wśród społeczności romskiej 5



Stowarzyszenie Romów w Kowarach

ul. Waryńskiego 13/4,58-530 Kowary.

Wyposażenie Romów kowarskiej społeczności w okulary i glukometry 4

Wzmocnienie instytucjonalne stowarzyszenia 2

Biuro Porad Obywatelskich 2


W województwie łódzkim sytuacja jest bardzo podobna do tej, która występuje w wo-jewództwie kujawsko-pomorskim. Jedno stowarzyszenie – Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce – realizuje wszystkie projekty w obszarze edukacji oraz społeczeństwa obywatelskiego. Inne działania Programu nie są wdrażane.

95


Stowarzyszenie Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce

ul. Kopernika 7, 95-200 Pabianice. e-mail: [email protected]

Działalność świetlicy integracyjnej w Skierniewicach 1

Rodzinne zajęcia w Miejskim Ośrodku Kultury 1

Działalność świetlicy integracyjnej w Łodzi 1

Pomoc administracyjna dla Romów – działalność kancelarii 2

Koordynacja projektów 1Pomoc dla uczniów romskich z Konstantynowa Łódzkiego,

Zgierza, Łodzi i Pabianic1


W województwie lubelskim zaledwie dwa projekty realizują dwa stowarzysze-nia – w tym jedno będące oddziałem okręgowym. Działania są podejmowane w obszarach kultury i wiedzy o Romach. Projekty te można określić jako zdecy-dowanie zadaniowe, wynikające wprost ze statutowych założeń organizacji lub związane z upamiętnieniem wydarzeń historycznych.


Stowarzyszenie „Nova Roma”

ul. Krańcowa 112/22, 20-320 Lublin.

Warsztaty muzyczne dla utalentowanej młodzieży 7



Stowarzyszenie Romów w Polsce – Oddział Okręgowy w Dęblinie

ul. Grunwaldzka 5,08-530 Dęblin.

Obelisk w Nowodworze poświęcony pamięci Romów pomordowanych przez

Niemców w 1944 roku8


W województwie lubuskim sytuacja jest z kolei dość podobna do tej na Dolnym Śląsku. Trzy stowarzyszenia romskie podjęły się wdrożenia 20 projektów. Wyraźne jest jednak ukierunkowanie na realizację projektów z obszaru edukacji – aż 16 przedsięwzięć dotyczy tego właśnie zagadnienia, w tym wszystkie są reali-zowane przez Stowarzyszenie Romów z Nowej Soli i Niezależne Stowarzyszenie Romów w Polsce, także z oddziałem w Nowej Soli. Dalece większe zróżnico-wanie występuje w przypadku projektów Związku Romów Polskich z Gorzowa


96


Wielkopolskiego. Oprócz edukacji stowarzyszenie podjęło się realizacji zadań dotyczących społeczeństwa obywatelskiego, kultury i sytuacji bytowej Romów.


Stowarzyszenie Romów w Nowej Soli

ul. Wrocławska 19, 67-100 Nowa Sól.

Asystent romski – łącznik na linii społeczność romska i polska 1

Integracja społeczna Romów w Nowej Soli – utrzymanie świetlicy środowiskowej 1

Edukacja inwestycją w przyszłość – wyprawka szkolna 1

Wyrównanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży romskiej w Nowej Soli –

wypoczynek letni1

Wyrównanie szans edukacyjnych dzieci i młodzieży romskiej w Nowej Soli –

wypoczynek letni1



Związek Romów Polskich Oddział w Gorzowie Wielkopolskim

ul. Dąbrowskiego 29/2,66-400 Gorzów Wielkopolski.

Asystent romski ds. świetlicowych (etat) 1Kontynuacja projektu działalności świetlicy

środowiskowej „ĆHAVORYTKO” 1

Świetlica „ĆHAVORYTKO” – zajęcia plastyczne 1

Romska pielgrzymka autokarowa do Rywałdu 7

Wypoczynek letni dla dzieci i młodzieży romskiej wraz z opiekunami – Sopot

20091

Działalność zespołu tanecznego „ROMANI CIERHEŃ” 7

„Romowie równi wobec prawa” – Biuro porad obywatelskich 2

Poprawa warunków mieszkaniowych 5



Niezależne Stowarzyszenie Romów w Polsce Oddział w Nowej Soli

os. 1-go Maja 9B/25, 67-100 Nowa Sól.

„Ziemia Obiecana” – krok bliżej – zajęcia świetlicowe dla dzieci romskich

– przedszkole1

„Ziemia Obiecana” – krok bliżej – zajęcia świetlicowe dla dzieci romskich – grupa

szkolna1

„Ziemia Obiecana” – krok bliżej środki dydaktyczne 1

„Bliżej ziemi obiecanej” – wyposażenie świetlicy romskiej 1

„Kamaf pe te Siklakireł” – chcę się uczyć – zakup podręczników 1

„Ziemia Obiecana” – krok bliżej wzajemnej akceptacji – wycieczki szlakiem

polskiej kultury1

„Ziemia Obiecana” – krok bliżej – medialna społeczność romska 1

97


Stosunkowo duża liczba projektów romskich w ramach realizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce występuje w Małopolsce, gdzie dziewięć organizacji romskich realizuje aż 35 projektów. Ich zdecydo-wana większość, bo prawie dwie trzecie, koncentruje się w obszarze edukacji. Przedsięwzięcia z zakresu kultury są realizowane w ramach sześciu projektów. Pozostałe projekty są realizowane w mniejszej liczbie. Warto zwrócić uwagę na projekty w obszarze rynku pracy oraz małą popularność zadań dotyczących społeczeństwa obywatelskiego. Podobnie jak w innych częściach Polski brak jest zainteresowania projektami związanymi z bezpieczeństwem i przeciwdziałaniem przestępstwom na tle etnicznym.


Stowarzyszenie Romów w Krakowie

os. Złotej Jesieni 6/33, 31-831 Kraków.

Świetlica terapeutyczna dla dzieci i młodzieży romskiej 1

Remonty mieszkań romskich 5Kultywowanie tradycji romskiej 7Kolonia integracyjna dla dzieci

i młodzieży romskiej 1

Pracownia komputerowa dla dzieci i młodzieży romskiej 1



Towarzystwo Krzewienia Kultury i Tradycji Romskiej KAŁE JAKHA

os. Centrum A 13/47, 31-925 Kraków.

Działalność siłowni dla dzieci i młodzieży 1Edukacja dzieci i młodzieży romskiej

(świetlica) 1

Letni wypoczynek dzieci i młodzieży 1

Działalność pracowni komputerowej 1



Stowarzyszenie Kobiet Romskich KCHER w Tarnowie

ul. Szenwalda 6/33, 33-100 Tarnów.

Kursy językowe 1Świetlica Środowiskowa Nadzieja 1Zespół Dziecięcy NEVO DROM 7

Wycieczki edukacyjne 1



98



Stowarzyszenie na Rzecz Romów NEWO DZIWIPEN

ul. Brogi 16A/12, 31-431 Kraków.

Przedszkolny i wczesnoszkolny Klub dla dzieci romskich 1



Stowarzyszenie Romów Podhalańskich

ul. Kamieniec 15, 34-532 Czarna Góra.

65 rocznica wyzwolenia obozu romskiego „Zigeunerlager” – wyjazd młodzieży

do Państwowego Muzeum Auschwitz- -Birkenau

7



Romskie Stowarzyszenie Oświatowe „Harangos”

os. Teatralne 25/29,31-947 Kraków.

Warsztaty plastyczne dla dzieci romskich i polskich 7

Warsztaty edukacyjne nt. kultury romskiej dla nauczycieli 8

Warsztaty edukacyjne dla dzieci romskich. Zdrowe zęby 4

VI wakacyjna romska szkoła letnia w Suchej Beskidzkiej 1

Wszystko o Romach w sieci – ROMANET 8Słownik polsko-romski, romsko-polski 7

Romski Pstryk 7


99



Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne Romów „Centrum Kultury Romów w Polsce”ul. Żydowska 13, 33-100 Tarnów.

Sprzedawca-Magazynier-wózki widłowe 3Organizacja wypoczynku letniego dla dzieci i młodzieży z Tarnowa i powiatu

tarnowskiego1

Wypoczynek letni dzieci i młodzieży romskiej z rejonu Nowosądecczyzny 1

Krzewienie kultury fizycznej wśród dzieci i młodzieży romskiej 1

Angielski i komputer moją szansą na rynku pracy 1

Pozyskanie środków na wyposażenie sali komputerowej w Centrum Aktywizacji

Zawodowej Romów w Tarnowie1

Świetlica środowiskowa dla społeczności romskiej z osiedla romskiego

w Maszkowicach, w gminie Łącko1

Podniesienie kwalifikacji zawodowych poprzez kursy zawodowe dla Romów 3

Poznajmy siebie i kraj w którym żyjemy. Wycieczki integracyjne dla dzieci i młodzieży z Nowosądecczyzny

1



Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce

os. Urocze 5/18, 31-952 Kraków.

Kolonia letnia 1

Świetlica Romska integracyjna na terenie Nowej Huty – kontynuacja 1



Stowarzyszenie Romów w Polsce

ul. Berka Joselewicza 5,32-600 Oświęcim.

Centrum Porad Obywatelskich dla Romów w Polsce 2

Romowie – historia i współczesność – cykl spotkań 8


W województwie opolskim aktywność organizacji romskich wydaje się być zde-cydowanie najwyższa, jako że realizują one ponad 60 projektów (projektodawcami jest sześć organizacji). Jednak nawet pobieżna analiza zbiorczej informacji w spra-wie podziału środków przeznaczonych na realizację w 2009 roku zadań Programu ukazuje, że taka wysoka liczba wynika głównie ze specyfiki zapisu poszczególnych przedsięwzięć, które w rozbiciu na działania składają się na ten niewspółmiernie wysoki wynik. Przykładowo, zadanie „To jest nasza siedziba” realizowane przez

100


Brzeskie Stowarzyszenie Romów i Miłośników Kultury Romskiej Parni Ciercheń – Biała Gwiazda, to według wykazu MSWiA aż cztery projekty. Pozostałe mają zdecy-dowanie bardziej operacyjny niż projektowy charakter. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Romów w RP w Kędzierzynie-Koźlu, które formalnie realizuje aż dziesięć projektów, będących raczej etapami przy-gotowania i funkcjonowania świetlicy integracyjnej. Mniejsza jest też różnorodność zadań realizowanych przez opolskie organizacje romskie – ich projekty dotyczą jedynie trzech obszarów, tj. edukacji, kultury i społeczeństwa obywatelskiego.


Brzeskie Stowarzyszenie Romów i Miłośników Kultury Romskiej Parni Ciercheń – Biała Gwiazda

ul. Monte Cassino 6/11, 49-300 Brzeg.

Śpiew i Taniec – to nasze życie, to nasza tradycja – (stroje dla zespołu) 7

To jest nasza siedziba 1 – przygotowanie sali 2

To jest nasza siedziba 2 – wyposażenie sali 2

To jest nasza siedziba 3 2Działalność świetlicy integracyjnej

dla młodzieży romskiej 1

To jest nasza siedziba – materiały biurowe 2

Nasze święta choinkowe – pokaz 1Wizyta Św. Mikołaja 1

Kurs muzykowania 1

Integracyjny wyjazd na Mazury 1

Obsługa księgowa Stowarzyszenia społeczności romskiej 2

Obsługa prawna społeczności romskiej 2Nauka języków obcych 1

Dzień Dziecka 1Śpiew i Taniec – zatrudnienie

instruktorów 7



Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Romów w Głubczycach

ul. Sosnowiecka 6/1, 48-100 Głubczyce.

Profesjonalna Siedziba Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Romów

w Głubczycach 2

Wycieczka do Chorzowa 1Zachować pamięć 7

Sport promuje Romów 1Młode gwiazdy wyruszają w świat 7

Młode gwiazdy wyruszają w świat – 2 (zakup organ) 7

Każde dziecko 6 grudnia czeka na Św. Mikołaja 1


101


Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Romów w RP w Kędzierzynie-Koźlu

ul. Grunwaldzka 27/4, 47-220 Kędzierzyn-Koźle.

Funkcjonowanie świetlicy integracyjnej „Romani” – 1 1









Edukacja droga do integracji – 1 – wycieczka do miejsc pamięci zagłady Romów –

Motkowice7

Edukacja droga do integracji – 2 – wycieczka do miejsc pamięci zagłady Romów – Gaik 7

Troska o talenty 7Kultywowanie zwyczajów – Mikołaj 7

Budowa pomnika martyrologii 7Pielęgnowanie tradycji – 1 7

Biesiada integracyjna 1Pielęgnowanie tradycji – 2 7

Wyposażenie świetlicy integracyjnej „Romani” 1Źródło: www.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=8869


Stowarzyszenie Romów i Innych Narodowości w Nysie

ul. Ks. Ściegiennego 21/3, 48-300 Nysa.

Kurs języka angielskiego 1My też możemy mieć Św. Mikołaja 1

Działalność świetlicowa 1Nauka gry na instrumentach, nauka wokalu 7

Zatrudnienie księgowej dla potrzeb Stowarzyszenia oraz społeczności romskiej

powiatu2

Integracyjna kolonia letnia 1Działalność Świetlicowa – zakup komputerów 1Działalność Świetlicowa – zakup materiałów

dydaktycznych 1

Zakup materiałów biurowych i papierniczych dla potrzeb Stowarzyszenia i świetlicy 1



102



Międzynarodowe Stowarzyszenie Romów w Opolu

ul. Sądowa 1/4, 45-033 Opole.

Zakup podręczników dla dzieci romskich ze szkół podstawowych i gimnazjalnych 1



Stowarzyszenie Romów w Prudniku

ul. Klasztorna 7,48-200 Prudnik.

To jest nasza siedziba – doposażenie biura – zakup komputerów 1

To jest nasza siedziba – zakup telewizora 1To jest nasza siedziba – zakup

materiałów do zajęć 1

To jest nasza siedziba – doposażenie biura (zakup lodówki) 2

Taniec i śpiew to nasz żywioł 7Taniec i śpiew to nasz żywioł – zakup strojów dla zespołu 7

Idę do szkoły 1Nasze okno na świat 2

Romski mikołaj 7Romski Dzień Dziecka 7

Nadzór księgowy nad finansami Stowarzyszenia Romów 2

Tego jeszcze nie potrafię (zajęcia wyrównawcze) 1


Na terenie województwa śląskiego aktywność w obszarze pozyskiwania i wy-korzystywania środków z rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej wykazują jedynie dwa stowarzyszenia, realizując osiem projektów. W przypadku stowarzyszenia „Terne Roma” w Tarnowskich Górach koncentrują się one na pro-blematyce edukacyjnej, a Stowarzyszenie Romów w Gliwicach łączy działalność w sferze kultury romskiej z propagowaniem tematyki dotyczącej społeczeństwa obywatelskiego.

103


Stowarzyszenie Romów w Gliwicach

ul. Skowrończa 10,44-100 Gliwice.

Romowie na Śląsku – między tradycją i nowoczesnością 7

Poradnictwo obywatelskie dla Romów 2



Stowarzyszenie „Terne Roma”w Tarnowskich Górach

ul. Legionów 21/3,42-600 Tarnowskie Góry.

Zatrudnienie nauczyciela wspomagającego (dla dzieci w Świetlicy

Romskiej) – kontynuacja zadania1

Nauka pływania dla dzieci romskich – kontynuacja zadania 1

Zatrudnienie nauczyciela wspomagającego – informatyk

– kontynuacja zadania1

Zatrudnienie nauczyciela języków obcych 1Zakup sprzętu i wyposażenia

dla Stowarzyszenia „Terne Roma” 1

Utrzymanie świetlicy przy Stowarzyszeniu „Terne Roma” – kontynuacja zadania 1


Nieco odmienna sytuacja ma miejsce w województwie warmińsko-mazurskim, w którym brak jest projektów dotyczących obszaru edukacji. Zwraca tam także uwagę proporcjonalnie wysoka liczba projektów z obszaru rynku pracy – trzy na dziewięć realizowanych. Zainteresowanie wzbudzały także zadania z zakresu kultury oraz wiedzy o społeczeństwie romskim. Aktywność w pozyskiwaniu środków na wykonanie przedsięwzięć przejawiają tam w stosunkowo równych proporcjach trzy stowarzyszenia.


Ełckie Stowarzyszenie Dźi Romano przy Szkole Podstawowej Nr 2 w Ełku

ul. Małeckich 1, 19-300 Ełk.

Pasje Roma 2

I Dziecięcy Festiwal Romski na Mazurach 8



Stowarzyszenie Kultury Romskiej „Hitano”

ul. Dąbrowszczaków 7/9, 10-538 Olsztyn.

Tabor Cygański 7Młode Hitano 7Prawo jazdy 3

Kurs krawiecki 3



104



Warmińsko-Mazurskie Stowarzyszenie Romów

ul. Gołdapska 29, 10-830 Olsztyn.

Organizacja międzynarodowego festiwalu pieśni, muzyki i tańca Romów w Olsztynku 8

Rozwijaj talent 3

Muzyka romska z zespołem „Baro Drom” 7


W województwie wielkopolskim dwie organizacje romskie realizują aż dzie-sięć projektów o dość zróżnicowanej problematyce. Również w tym przypadku zwraca uwagę obecność działań ukierunkowanych na potrzeby Romów na rynku pracy – dwa projekty – chociaż ponownie największe zainteresowanie wzbudza problematyka edukacji (widoczna w czterech projektach).


Wielkopolskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe Romów Polskich Swarzędz

ul. Wrzesińska 31, 62-020 Swarzędz.

Propagowanie kultury romskiej poprzez udział romskich zespołów artystycznych

w obchodach „Dni Swarzędza”8

Integracja społeczna dzieci pochodzenia romskiego poprzez działania oświatowo-

-integracyjne1

„Białe soboty” dla osób pochodzenia romskiego znajdujących się w trudnej

sytuacji4



Fundacja BAHTAŁE ROMA – Szczęśliwi Cyganie

os. Zwycięstwa 8/102, Poznań 61-645.

Kontynuacja zatrudnienia dwóch asystentów edukacji romskiej 1

Przeprowadzenie kursu przedsiębiorczości 3Prowadzenie pracowni zawodowej 3

Kontynuowanie prowadzenia Biura Porad 2

Zakup materiałów w celu uszycia strojów scenicznych na potrzeby

Dziecięcej Pracowni7

Edukacja dzieci i młodzieży w szkołach muzycznych 1

Kontynuacja zatrudnienia nauczyciela wspomagającego 1


Bardzo duża liczba projektów rządowego Programu na rzecz społeczności rom-skiej jest realizowana w województwie zachodniopomorskim, w którym sześć stowarzyszeń romskich wdraża 33 projekty. Oprócz tradycyjnie popularnych obszarów: edukacji (12 projektów) oraz społeczeństwa obywatelskiego i kultury

105

– po sześć przedsięwzięć, zwracają uwagę aż cztery projekty z dziedziny ochrony zdrowia. Pozostałe priorytety określone przez Ministerstwo Spraw wewnętrznych i Administracji są reprezentowane sporadycznie, jednocześnie przy całkowitym braku zadań związanych bezpieczeństwem i przeciwdziałaniem przestępczości na tle etnicznym. Również w tym przypadku należy podkreślić bardzo zadaniowy charakter niektórych przedsięwzięć, traktowanych w zestawieniu jako projekty, a którymi są np. „zatrudnienie księgowej” lub „zakup materiałów biurowych”.


Stowarzyszenie Romów w Pyrzycach „Patra”

ul. Ks. Bogusława X 26/6,74-200 Pyrzyce.

Badania profilaktyczne i pomoc zdrowotna 4

Siłownia i fitness – profilaktyczne zajęcia dla kobiet i mężczyzn 4

Plenerowe letnie warsztaty muzyczno-plastyczne 7



Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Roma w Polsce „Jankesci”

ul. Portowa 13, 70-833 Szczecin.

Centrum Edukacyjno-Kulturalno-Socjalne dla społeczności romskiej w Szczecinie

– kontynuacja zadania1

Utrzymanie Centrum Edukacyjno-Kulturalno-Socjalnego dla społeczności

romskiej1

Zakończenie remontu Centrum Edukacyjno-Kulturalno-Socjalnego

dla społeczności romskiej1

Dni kultury romskiej 8Edukacja muzyczna dzieci

– pomoc w rozwoju talentów 7

Wycieczka dla dzieci romskich w celach edukacji – zwiedzanie zoo, muzea,

teatr, kino1

Zatrudnienie księgowej 2Zakup materiałów biurowych dla potrzeb

stowarzyszenia 2

Zorganizowanie pracowni 3Prowadzenie biura 2



Stowarzyszenie Romów Zachodniopomorskich „Terne Cierchenia”

ul. Monte Cassino 19/1A, 72-600 Świnoujście.

Profilaktyka i edukacja zdrowotna środowiska Romów 4

Świetlica środowiskowa jako środek realizacji celów z zakresu pomocy

edukacyjnej oraz zorganizowania czasu wolnego dla dzieci i młodzieży

1



106



Stowarzyszenie Związek Romów Polskich w Świdwinie

ul. Podgórna 24/2, 78-300 Świdwin.

Remont mieszkań romskich w Świdwinie 5

Wycieczka edukacyjna – „Powrót do korzeni rodzinnych” 1

Funkcjonowanie romskiego zespołu muzycznego 7



Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku

Plac Wolności 12, 78-400 Szczecinek.

Publikacja „Ilustrowanej encyklopedii małego Roma” 1

Publikacja książki edukacyjnej dla dzieci romskich – „Piszę, czytam i rysuję” 1

Wyrównywanie braków edukacyjnych u dzieci romskich – zatrudnienie korepetytora 1

Zakup podręczników i wyprawek dla dzieci romskich 1

Opieka psychosocjalna i medyczna dla Romów 4

Wiedza o społeczności romskiej. „Tworzenie systemów informacyjnych w internecie” 8

Romowie a społeczeństwo obywatelskie „Prawo bez tajemnic” 2



Stowarzyszenie Romów Polskich „PARNO FORO”

ul. Sikorskiego 29/1, 78-200 Białogard.

Zatrudnienie księgowej 2Zespół Wokalno-Taneczny 7

Kursy językowe 1Edukacja muzyczna 7

Świetlica integracyjno-edukacyjna 1Wypoczynek dzieci i młodzieży 1Zespół teatralno-recytatorski 7

Podwyższenie kwalifikacji zawodowych – kursy prawa jazdy 3


Wspomniane wcześniej dwa projekty o charakterze ogólnopolskim były konty-nuacją działań wcześniejszych i dotyczyły wsparcia materialnego dla uzdolnionej młodzieży romskiej. Realizowały je dwie organizacje z Pabianic i Szczecinka, które są również bardzo aktywne w regionalnym aspekcie realizacji Programu (Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce w Pabianicach jest jedy-nym w województwie łódzkim beneficjentem pomocy z rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, a Związek Romów Polskich w Szczecinku realizuje siedem projektów w Zachodniopomorskiem).

107


Związek Romów Polskich

Plac Wolności 12, 78-400 Szczecinek.

Program stypendialny dla studentów romskich 1



Stowarzyszenie Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce

ul. Kopernika 7,95-200 Pabianice.e-mail: [email protected]

Stypendia dla uczniów romskich szczególnie uzdolnionych 1


Biorąc pod uwagę wyłącznie działania podejmowane przez organizacje romskie w ra-mach rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, został skonstru-owany wskaźnik mówiący o aktywności w zakresie realizowanych projektów.

Tabela IV.2. Dane dotyczące projektowej aktywności organizacji romskich w poszczególnych województwach

Wojewódzwo Liczebność populacji

Liczba projektów

Wskaźnik: liczba projektów/liczba

populacji romskiej (*100)

dolnośląskie 1 331 26 1,95kujawsko-pomorskie 635 7 1,10

lubelskie 677 2 0,30

lubuskie 277 16 5,78

łódzkie 1 029 6 0,58

małopolskie 1 678 35 2,09

mazowieckie 1 310 0 0,00

opolskie 861 62 7,20

podkarpackie 717 0 0,00

podlaskie 369 0 0,00

pomorskie 196 0 0,00

śląskie 1 209 8 0,66

świętokrzyskie 339 0 0,00

warmińsko-mazurskie 435 9 2,07

wielkopolskie 1 090 10 0,92

zachodniopomorskie 702 33 4,70

Źródło: Opracowanie własne


108


Proponowany wskaźnik obrazuje stopień nasycenia projektami w poszczegól-nych województwach, uwzględniając liczebność populacji oraz liczbę projektów, które otrzymały dofinansowanie z rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Dokonana w ten sposób analiza listy projektów MSWiA przedstawia, w perspektywie nieco odmiennej niż opisana powyżej, aktywność projektową w przekroju wojewódzkim. Najwyższą wartość wskaźnik przyjmuje w województwie opolskim, lubuskim i zachodniopomorskim.Aktywność stowarzyszeń romskich w osiąganiu celów rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej najlepiej obrazuje porównawcze zestawienie liczby pro-jektów realizowanych przez stowarzyszenia romskie w latach 2007-2009. Zwraca uwagę wiodąca i w miarę stabilna sytuacja w województwach opolskim, małopol-skim i dolnośląskim (olbrzymia przewaga województwa opolskiego w roku ubie-głym wynika z opisanego uprzednio specyficznego traktowania w zestawieniach MSWiA zadań o charakterze projektowym). W przeciągu dwóch lat znacznie zwiększyła się – choć w roku ubiegłym nieznacznie spadła – aktywność organizacji romskich w województwie zachodniopomorskim, przy równie widocznym spadku aktywności stowarzyszeń ze Śląska. Wysoką liczbę projektów można odnotować województwie lubuskim. Pozostałe regiony Polski charakteryzuje dość niski po-ziom zaangażowania w realizację rządowego Programu na rzecz społeczności rom-skiej. Liczba stowarzyszeń romskich aktywnie uczestniczących w Programie jest największa w województwie małopolskim (10 organizacji) i wydaje się ustabilizo-wana. W pozostałych regionach także można mówić o stabilności liczbowej, jednak utrzymanej na dużo niższym poziomie. Duży spadek liczby aktywnych organizacji romskich można zauważyć na obszarze Dolnego Śląska – spadek o połowę w po-równaniu z 2008 rokiem (z dziesięciu do pięciu podmiotów).

Wykres IV.7. Liczba projektów realizowanych przez organizacje romskie w latach 2007, 2008 i 2009

zachodniopomorskiewielkopolskie

warmińsko-mazurskieświętokrzyskie

śląskiepomorskiepodlaskie

podkarpackieopolskie

mazowieckiemałopolskie

łódzkielubuskielubelskie

kujawsko-pomorskiedolnośląskie

224

122

42

21

173

00

11

21

439

72

439

71

111

00

73

318

liczba projektów w 2007 liczba stowarzyszeń w 2007

109

Źródło: Opracowanie własne na podstawie „Zestawień wniosków zgłoszonych przez podmioty uczest-niczące w rządowym Programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce” w latach 2007, 2008 i 2009, MSWiA, Warszawa.


















376

102

41

0

0

0

0

133

72

00

425

11

5212

71

173

00

93

3710

336

102

93

0

0

0

626

3810

61

163

22

71

265

0

0

0

0

0

0

0

82

110


4.3. Nowe wyzwanie – romskie organizacje społeczne a europejskie fundusze pomocowe

Ostatnim elementem charakteryzującym społeczną aktywność organizacji rom-skich jest ich udział w wykorzystaniu europejskich funduszy strukturalnych. W Polsce po 2007 roku zaprogramowano możliwość wsparcia etnicznych grup mniejszościowych z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (PO KL), finanso-wanego z Europejskiego Funduszu Społecznego. Co prawda specyfika progra-mowania i wydatkowania środków z PO KL uniemożliwia przeprowadzenie pogłębionej analizy jego wpływu na społeczność romską – wdrażanie pierwszych zaakceptowanych projektów rozpoczęto dopiero wiosną 2009 roku – można jednak pokusić się o kilka refleksji dotyczących obecnego i przyszłego modelu wsparcia Romów oraz mechanizmów jego realizacji.Zaprogramowane w ramach PO KL Poddziałanie 1.3.1 Projekty na rzecz społecz-ności romskiej w ramach Priorytetu I Zatrudnienie i integracja społeczna PO KL ma przyczynić się do osiągnięcia podstawowego celu PO KL, którym jest umoż-liwienie pełnego wykorzystania potencjału zasobów ludzkich poprzez wzrost poziomu zatrudnienia i spójności społecznej m.in. poprzez aktywizację zawodo-wą, podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa i zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego. Poddziałanie 1.3.1, zwane potocznie „komponentem romskim”, służy wspieraniu aktywności w następujących dziedzinach: zatrud-nienia, edukacji, integracji społecznej, zdrowia i aktywizacji społeczno-zawodo-wej społeczności romskiej. W dokumentacji programowej PO KL podkreślono, że główne problemy społeczności romskiej wiążą się z bardzo niskim poziomem edukacji, złą sytuacją materialną, wysokim wskaźnikiem bezrobocia, niską ak-tywnością obywatelską i integracją społeczną, problemami zdrowotnymi oraz niewielką i obarczoną stereotypami wiedzą Polaków o społeczności romskiej.Do najistotniejszych kwestii wymagających pilnego traktowania zaliczono przede wszystkim bardzo niski wskaźnik wykształcenia Romów. Dlatego za ważny cel uznano zaspokojenie potrzeb społeczności romskiej w zakresie edukacji po-przez zwiększenie współczynnika ukończenia szkoły i podwyższenie frekwencji uczniów na zajęciach szkolnych oraz poprawę wyników nauczania dzieci i mło-dzieży romskiej. W dokumentacji programowej położono duży nacisk na ułatwie-nie młodzieży romskiej kontynuowania nauki w szkołach ponadpodstawowych i wyższych. Działania w dziedzinie edukacji mają także zapobiegać zwiększeniu liczby bezrobotnych i osób pochodzenia romskiego nie posiadających żadnych kwalifikacji zawodowych, wstrzymując tym samym proces dziedziczenia biedy. W celu poprawy sytuacji zdrowotnej Romów konieczne wydaje się organizowa-nie działań edukacyjnych z zakresu pierwszej pomocy, a potem organizowanie na bazie przeszkolonych osób systemu pomocy oraz przeprowadzenie analiz środowiska romskiego w aspekcie panującej tam sytuacji zdrowotnej.Za kolejny ważki problem uznano niekorzystną sytuację Romów na rynku pracy. Projekty finansowane z PO KL mogą zatem priorytetowo traktować organizację poradnictwa zawodowego i szkoleń podwyższających konkurencyjność na rynku pracy oraz tych nakierowanych na aktywizację zawodową Romów. Wymienić tu należy przede wszystkim samozatrudnienie, inspirowanie do czynnego

111

poszukiwania pracy, zwiększenie motywacji do podniesienia poziomu wiedzy ogólnej, przygotowanie do pracy w zawodzie poszukiwanym na rynku pracy oraz wspieranie przedsiębiorstw i inicjatyw romskich.Ze względu na fakt, że nadal niewspółmiernie niski w stosunku do oczekiwań jest poziom wiedzy obywateli polskich na temat społeczności romskiej, Poddziałanie 1.3.1 daje projektodawcom możliwość propagowania wiedzy o Romach, promo-cji wydawnictw o społeczności romskiej, emisji cyklicznych audycji o Romach w mediach lokalnych i ogólnopolskich. Ważnym elementem poprawy sytuacji w tym obszarze jest według dokumentacji programowej PO KL prowadzenie badań naukowych dotyczących społeczności romskiej.Zapisy komponentu romskiego w PO KL wyraźnie określają że projekty w ra-mach Poddziałania 1.3.1 powinny stać się uzupełnieniem rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, a także przyczyniać się do zmniejsze-nia wykluczenia społecznego, jak również zmienić wizerunek Roma w oczach społeczności polskiej. Nawet pobieżna analiza dokumentacji tego Poddziałania pozwala stwierdzić, że nie odchodzi ona zbyt daleko od założeń Programu MSWiA. Trudno zatem mówić o uzupełniającym charakterze PO KL, a raczej o pogłębieniu lub zintensyfikowaniu zadań określonych w rządowym Programie na rzecz społeczności romskiej. Konieczne jest jednak podkreślenie, że od strony formalnej, ale również merytorycznej, projekty wypracowywane zgodnie z za-pisami PO KL bardzo odbiegają charakterem i formą od opisanych uprzednio przedsięwzięć finansowanych z budżetu państwa. W większości miały one bo-wiem charakter konkretnych zadań, czynności lub co najwyżej operacjonalizacji celów zidentyfikowanych w rządowym Programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Przygotowanie i wdrożenie projektu zgodnego z definicją typowego europejskiego projektu społecznego wymaga wykorzystania niewspółmiernie większych zasobów kadrowych, logistycznych, materialnych, a także nowego stylu myślenia o działalności na rzecz poprawy sytuacji Romów w Polsce.Opisane powyżej czynniki – w zestawieniu ze wspomnianymi uprzednio specy-ficznymi cechami romskich organizacji społecznych, a także nadal odczuwalną słabością całego sektora organizacji obywatelskich w Polsce – praktycznie unie-możliwiają pełne korzystanie z możliwości stworzonych przez europejskie fun-dusze strukturalne, rodząc frustracje, rozczarowania i niespełnione oczekiwania.W pierwszym ogłoszonym konkursie na projekty w ramach Poddziałania 1.3.1 na ponad sześćdziesiąt złożonych wniosków jedynie pięć przedłożyły romskie organizacje społeczne. Należy jednak podkreślić, że w niemal każdym przed-sięwzięciu finansowanym z Poddziałania 1.3.1 organizacje romskie zaistniały w charakterze partnera, a niekiedy lidera projektu – przykładem może być pro-jekt „Innowacyjni Romowie na rynku pracy” realizowany przez Związek Romów Polskich w Szczecinku, będący także partnerem w projekcie „Romska szkoła umiejętności”. Aktywnym partnerem tej edycji konkursu PO KL było także tar-nowskie stowarzyszenie Centrum Kultury Romów w Polsce.Jak już wspomniano, w chwili obecnej niezwykle trudno jest ocenić skuteczność, racjonalność i efektywność pomocy udzielanej społeczności romskiej w ramach Poddziałania 1.3.1. Na pewno można zaobserwować tendencję do zwiększania liczby projektów kierowanych do realizacji, co ilustruje tabela poniżej. O ile w pierwszym konkursie dofinansowano zaledwie siedem projektów, to w re-zultacie drugiego naboru przyznano dofinansowanie siedemnastu projektom.


112


Kwestią dyskusyjną jest czy wynika to z większej liczby złożonych wniosków, poprawy ich jakości czy prozaicznej i pilnej konieczności zwiększenia poziomu wydatkowania środków w ramach tego poddziałania. Nadal jednak organizacje romskie nie są skłonne przewodniczyć inicjatywom projektowym – jedynie w trzech przedsięwzięciach liderami są stowarzyszenia Romów, w większości pozostałych pełnią rolę partnerów, a w kilku projektach nie zaplanowano uczestnictwa organizacji romskich, koncentrując się na współpracy z konkret-nymi beneficjentami ostatecznymi lub prowadząc badania naukowe dotyczące społeczności Romów w Polsce.

Alfabetyczny spis beneficjentów Poddziałania 1.3.1 PO KL według zawartych umów od marca 2009 roku do kwietnia 2010 roku

Beneficjent/Lider Tytuł Projektu Adres siedziby

Centrum Euroedukacji Sp. z o.o.

Romska Fiesta – warsztaty dla instytucji

ul. Dolna Panny Marii 5,20-010 Lublin.

Centrum Zespołów Analityczno-Strategicznych Sp. z o.o.

Nie jesteście sami – program integracji i edukacji zawodowej

sądeckich Romów

ul. Jana Pawła II 28, 33-300 Nowy Sącz.

Fundacja „Razem” Romowie w życiu społecznym i zawodowym

ul. Daszyńskiego 4a, 58-304 Wałbrzych.

Fundacja Rozwoju Nauki i Przedsiębiorczości

Romska szkoła umiejętności

ul. Strzelecka 20/8a, 61-846 Poznań.

Gmina Wrocław Romowie i Gadziowie na jednym podwórku

pl. Nowy Targ 1/8, 50-141 Wrocław.

Gmina Zawiercie/MOPS w Zawierciu

„Zawierciańscy Romowie wczoraj i dziś – promocja

integracji społeczności romskiej w Zawierciu”

ul. Piłsudskiego 47, 42-400 Zawiercie.

Miasto Białogard

Aktywni Romowie – kompleksowy program

aktywizacji zawodowej i integracji społecznej

Romów z terenu miasta Białogard

ul. 1-go Maja 18, 78-200 Białogard.

Miasto Nowy Sącz – Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowym Sączu

Nowosądeckie Romki zdobywają zawód

ul. Żywiecka 13, 33-300 Nowy Sącz.

Miasto Stołeczne Warszawa/Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Praga Południe m. st. Warszawy

Odnajdziemy wspólne drogi – południowopraski

program integracji społeczno-zawodowej

Romów

ul. Prochowa 49, 04-388 Warszawa.

Miejski Ośrodek Kultury w Kowarach

Zwykłe szanse dla niezwykłych ludzi

ul. Szkolna 2, 58-530 Kowary.

113

Polskie Radio – Regionalna Rozgłośnia w Warszawie „Radio dla Ciebie” S.A

Romowie – z nami czy obok nas

ul. Myśliwiecka 3/5/7, 00-459 Warszawa.

Polskie Towarzystwo Dysleksji Oddział Terenowy nr 49

Romano drom pe fedyr dzipen – Projekt na rzecz

integracji społecznej i aktywizacji zawodowej społeczności romskich w Wałbrzych, Kłodzku

i Wrocławiu

ul. Pułaskiego 19, 58-100 Świdnica.

Polskie Towarzystwo Dysleksji Oddział Terenowy nr 49

Romano drom pe fedyr dzipen. Projekt na rzecz

integracji społecznej i aktywizacji zawodowej społeczności romskich w Kamiennej Górze, Legnicy i Przemkowie

ul. Pułaskiego 19, 58-100 Świdnica.

Powiat Kłodzki/Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Kłodzku

Romowie – sąsiedzi ul. Kościuszki 2, 57-300 Kłodzko.

Radomskie Stowarzyszenie Romów „Romano Waśt” (Pomocna Dłoń)

Romowie wśród innych – popularyzowanie

pozytywnego wizerunku Romów w Radomiu

ul. Twarda 13, lok. 1,26-600 Radom.

Sądecka Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.

Wzajemna współpraca – szkolenia i warsztaty

dla pracowników instytucji publicznych realizujących

zadania na rzecz społeczności romskich

ul. Jagiellońska 14, 33-300 Nowy Sącz.

Stowarzyszenie Integracja Romowie – przyszłość bez uprzedzeń

ul. Kościuszki 32, 16-400 Suwałki.

Stowarzyszenie Romów we Wrocławiu „Romani Bacht”

Program kompleksowego wsparcia Romów

z Brochowa we Wrocławiuul. 3-go Maja 11, 52-119 Wrocław.

Towarzystwo Przyjaciół i Społecznego Liceum Ogólnokształcącego

Wiem, czytam, rozumiem – metoda nauki czytania

dzieci romskichul. Bednarska 2/4, 00-310 Warszawa.

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie działający przez Małopolską Szkołę Administracji Publicznej

Edukacja- -Przedsiębiorczość-

-Wzorce postaw. Trzy filary awansu ekonomicznego i społecznego Romów

w Polsce

ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków.

Uniwersytet ŁódzkiRomska droga do pracy – program aktywizacji zawodowej Romów

z Małopolski i Podkarpacia

ul. Narutowicza 65, 90-131 Łódź.

Urząd Miasta Lublin/ Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie

ROMA – aktywizacja społeczna i zawodowa

lubelskich Romówul. Grodzka 7, 20-112 Lublin.

Związek Romów Polskich Innowacyjni Romowie na rynku pracy

ul. Wyszyńskiego 32, 78-400 Szczecinek.


Polityka państwa wobec społeczności romskiej w Polsce w latach 2000-2009

Rozdział V

117

ROZDZIAŁ V

M. Zawicki Rozdział V. Polityka państwa wobec społeczności romskiej w Polsce w latach 2000-2009

Wprowadzenie

Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku w Polsce rozpoczęły się reformy państwa mające na celu budowę nowego ładu demokratycznego, wdrożenie mechanizmów gospodarki rynkowej oraz modernizację struktur i instytucji państwa, społeczeń-stwa i gospodarki. W pierwszych latach III RP, uwaga państwa i administracji publicznej koncentrowała się na sprawach o zasadniczym dla życia politycznego i społeczno-gospodarczego znaczeniu. Problemy zamieszkującej Polskę, ale re-latywnie niezbyt licznej społeczności romskiej nie były w owym czasie uważane za wystarczająco ważne, aby szerzej zaistnieć na forum publicznym oraz stać się przedmiotem odrębnej polityki publicznej. Ranga problematyki romskiej z roku na rok nabierała jednak na znaczeniu, a kolejne przeobrażenia prawno-politycz-ne torowały drogę do stopniowego krystalizowania się polityki wobec Romów. Celem tego rozdziału jest próba zarysowania procesu ewolucji polityki państwa wobec zamieszkującej Polskę społeczności romskiej oraz sformułowanie ogólnej oceny efektów tej polityki w latach 2000-2009.

5.1. Status prawny i reprezentacja interesów Romów w Polsce

Respektowanie praw i wolności mniejszości narodowych i etnicznych stano-wi konstytutywną cechę współczesnych państw demokratycznych. Na straży gwarancji uprawnień społeczności mniejszościowych w Polsce stoi Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, która w art. 35 stanowi, że „Rzeczpospolita Polska za-pewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji

118

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne... ROZDZIAŁ V

oraz rozwoju własnej kultury122” oraz, że „mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej123”.Postanowienia Konstytucji RP znajdują rozwinięcie w przepisach ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym124. To w tej ustawie zostały uregulowane sprawy związane z zachowaniem i rozwojem tożsa-mości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych, sposób realizacji zasady równego traktowania osób bez względu na pochodzenie etniczne oraz dotyczące tych spraw zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego. Społeczność romska, z racji braku utożsamiania się jej z narodem zorganizowanym we własnym państwie, jest w Polsce – w świetle ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym – traktowana jako mniejszość etniczna.Z uwagi na nadal obecne w świadomości Europejczyków wspomnienia powojen-nej polityki inżynierii etnicznej oraz wynikających z niej przesiedleń, a w przy-padku Romów przymusowego osiedlania i tzw. produktywizacji, jedną z naj-ważniejszych regulacji zawartych w tej ustawie jest zakaz stosowania środków mających na celu asymilację osób należących do mniejszości wbrew ich woli. Dla społeczności romskiej równie ważny jest także ustawowy zakaz dyskryminacji wynikającej z przynależności do mniejszości oraz prawo należących do mniej-szości osób do swobodnej decyzji o traktowaniu jej jako osoby należącej bądź też nie należącej do mniejszości.Przed uchwaleniem ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o ję-zyku regionalnym Polska wielokrotnie potwierdziła gotowość do prowadzenia nowoczesnej polityki wobec mniejszości narodowych i etnicznych. Wyrazem tego była zarówno wola respektowania postanowień organów rządowych orga-nizacji międzynarodowych, zwłaszcza ONZ125 i Rady Europy126, jak i ratyfikacja najważniejszych dokumentów regulujących prawa mniejszości narodowych, na czele z Konwencją ramową Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych127.

122 Art. 35. ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

123 Tamże, art. 35 ust. 2.124 Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku

regionalnym (Dz.U. z 2005 r., Nr 17, poz. 141).125 Na przykład Rezolucja nr 65 Komisji Praw Człowieka ONZ z 4 marca 1992 roku o ochronie

Romów/Cyganów.126 Na przykład: Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1203 z lutego 1993

roku o Cyganach w Europie, Uchwała Stałej Konferencji Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy nr 243 z 16-18 marca 1993 roku o Cyganach w Europie: rola i odpowiedzialność władz lokalnych i regionalnych, Rekomendacja Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Europy nr 11 z 1995 roku Ku tolerancyjnej Europie: wkład Romów/Cyganów, Rekomendacja Europejskiej Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji Rady Europy nr 3 z 1997 roku. Walka z rasizmem i nietolerancją wobec Romów/Cyganów oraz, jedna z najważniejszych, Rekomendacja nr 17 Komitetu Ministrów Rady Europy z 27 listopada 2001 roku dotycząca poprawy sytuacji eko-nomicznej i zatrudnienia Romów i Nomadów w Europie. Na marginesie warto nadmienić, że według szacunków od 1984 roku Rada Europy przyjęła ponad 500 dokumentów dotyczących problematyki romskiej lub szerzej mniejszości narodowych i etnicznych.

127 Konwencja ta została ratyfikowana przez Polskę z końcem 2000 roku, a zaczęła obowiązywać w dniu 1 kwietnia 2001 roku.

119

Jednak wejście w życie ustawy regulującej problematykę mniejszości narodowych i etnicznych było czytelnym sygnałem na to, że państwo polskie zwiększa rangę problematyki mniejszości narodowych i etnicznych.Bezpośrednim następstwem uchwalenia nowego prawa było powołanie, na podstawie art. 23 ust 1 ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych jako organu opiniodawczo-doradczego Prezesa Rady Ministrów. Do zadań tej Komisji, w szczególności, należy:• wyrażanie opiniiw sprawach realizacji praw i potrzebmniejszości, w tym

ocena sposobu realizacji tych praw oraz formułowanie propozycji w zakresie działań zmierzających do zapewnienia realizacji praw i potrzeb mniejszości,

• opiniowanie programów służących tworzeniu warunków sprzyjających za-chowaniu i rozwojowi tożsamości kulturowej mniejszości oraz zachowaniu i rozwojowi języka regionalnego,

• opiniowanieprojektówaktówprawnychdotyczącychsprawmniejszości,• opiniowaniewysokościi zasadpodziałuśrodkówprzeznaczonychw budżecie

państwa na wspieranie działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej mniejszości oraz zachowania i rozwoju języ-ka regionalnego,

• podejmowaniedziałańnarzeczprzeciwdziałaniadyskryminacjiosóbnależą-cych do mniejszości128.

W skład Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych wchodzi łącznie 35 osób, wśród których znajduje się: 13 przedstawicieli organów administracji rządowej, 19 reprezentantów mniejszości narodowych i etnicznych, 2 przedstawicieli mniejszości posługującej się językiem regionalnym (kaszub-skim), a także sekretarz Komisji ze strony urzędu obsługującego ministra wła-ściwego ds. wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych. Każdą z 9 mniejszości narodowych129 oraz 3 mniejszości etnicznych130 reprezentuje w Komisji 1-2 jej przedstawicieli. Mniejszość romska ma prawo do obsadzenia dwóch miejsc w Komisji. Na początku listopada 2009 roku reprezentantami społeczności romskiej w Komisji byli Roman Chojnacki, Prezes Związku Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku oraz Robert Bladycz, Prezes Stowarzyszenia Asystentów Romskich w Polsce131.Podczas pierwszego posiedzenia Komisji Wspólnej, które odbyło się w dniu 21 września 2005 roku, jej członkowie uzgodnili powołanie trzech stałych ze-społów problemowych, wśród których, obok zespołu ds. edukacji i zespołu ds. kultury i mediów, znalazł się również zespół ds. romskich132.W skład Zespołu ds. Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych wchodzi 7 reprezentantów organów administracji

128 Art. 23 ust. 2 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r., Nr 17, poz. 141).

129 Za mniejszości narodowe uznawane są w Polsce społeczności: białoruska, czeska, litewska, niemiecka, ormiańska, rosyjska, słowacka, ukraińska i żydowska.

130 Zamieszkującymi Polskę mniejszościami etnicznymi są społeczności: karaimska, łemkowska, tatarska oraz romska.

131 w w w.mswia .gov.pl /por ta l /pl /313/4228/Komisja _Wspolna _R zadu _i _ Mniejszosci _Narodowych_i _Etnicznych.html (06.11.2009).

132 Tamże (06.11.2009).

Polityka państwa wobec społeczności romskiej w Polsce...ROZDZIAŁ V

120


rządowej w Komisji, 2 reprezentantów mniejszości romskiej w Komisji, 1 przed-stawiciel mniejszości i społeczności posługującej się językiem regionalnym, inni członkowie Komisji zainteresowani tematyką posiedzenia zespołu oraz 20 osób reprezentujących organizacje mniejszości romskiej, wskazane przez członków Komisji będących przedstawicielami tej mniejszości133.Pierwsze posiedzenie Zespołu ds. Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych odbyło się 6 czerwca 2008 roku. Do końca sierpnia 2009 roku zespół obradował łącznie siedmiokrotnie, organizując posiedzenia średnio co 2-3 miesiące. Pomimo stosunkowo niedługiego okresu działalności tego zespołu, jego aktywność należy uznać za wysoką. W trakcie posiedzeń zespół podejmował m.in. następującą tematykę: przypadki dyskrymi-nacji Romów w życiu publicznym, postęp we wdrażaniu, problemy z realizacją oraz efektywność działań podejmowanych w ramach rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce oraz „komponentu romskiego” Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, korzystanie ze zwiększonej części oświatowej sub-wencji ogólnej dla szkół w przypadku, gdy uczęszczają do nich dzieci, których rodzice deklarują ich przynależność do mniejszości narodowej lub etnicznej, działalność Warszawskiego Biura Programów Narodów Zjednoczonych ds. Osiedli Ludzkich (UN-HABITAT), sytuacja mniejszości romskiej oraz edukacja uczniów romskich na terenie województwa małopolskiego, kwestia wygaszania klas romskich, upowszechnianie edukacji wczesnoszkolnej wśród społeczności romskiej, status zawodowy asystenta edukacji romskiej, rozwój studium podyplo-mowego dotyczącego problematyki romskiej (prowadzonego na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie), opinia w sprawie projektu aktualizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce134.Poza członkami zespołu, w jego posiedzeniach biorą udział urzędnicy centralnej administracji rządowej, pełnomocnicy wojewodów ds. mniejszości narodowych i etnicznych, przedstawiciele różnych organizacji, eksperci i naukowcy.Pośredni, ale znaczący wpływ na sytuację Romów w Polsce wywiera polityka antydyskryminacyjna państwa. W ostatnich latach podjęto w Polsce wiele inicja-tyw ustawodawczych mających na celu zapewnienie mniejszościom narodowym i etnicznym równości w różnych obszarach życia społeczno-gospodarczego. Przejawem tych działań jest uchwalenie lub nowelizacja m.in. następujących aktów prawnych:1) Kodeksu pracy135, który w wersji obowiązującej od 1 stycznia 2004 roku zaka-

zuje jakiejkolwiek dyskryminacji, także ze względu na pochodzenie etniczne,2) Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy136, zawierającej

przepisy antydyskryminacyjne na rynku pracy,

133 §15 regulaminu pracy Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, załącznik do zarządzenia nr 74 Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 lipca 2007 roku (poz. 534).

134 Dane zaczerpnięte z protokołów z posiedzeń nr 1-7 Zespołu ds. Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

135 Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późn. zm.).136 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy

(Dz.U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.).

121

3) Ustawy o pomocy społecznej137, stanowiącej, że prawo do świadczeń z pomo-cy społecznej przysługuje m.in. osobom posiadającym obywatelstwo polskie, mającym miejsce zamieszkania i przebywającym na terytorium RP,

4) Ustawy Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej138, gwarantującej mniejszościom narodowym i et-nicznym szczególne prawa w zakresie uczestnictwa w życiu publicznym.

Przy rozwiązywaniu problemów Romów rząd polski współpracuje z wyspecjali-zowanymi agendami Rady Europy oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Wspólne działania były prowadzone także z finansowanym przez rząd Wielkiej Brytanii Funduszem Know-How.

5.2. Program na rzecz społeczności romskiej – instrument polityki państwa wobec Romów

Podstawowym instrumentem realizacji polityki wobec mniejszości romskiej w Polsce jest rządowy Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Program ten został przyjęty uchwałą Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 2003 roku oraz ma status programu wieloletniego. Realizacja Programu jest przewidziana do 2013 roku z możliwością jego przedłużenia na kolejne lata. Celem programu jest doprowadzenie do pełnego uczestnictwa Romów w życiu społeczeństwa obywatelskiego i zniwelowanie różnic dzielących tę grupę od reszty społeczeń-stwa. Odpowiedzialność za wykonanie programu spoczywa na Ministrze Spraw Wewnętrznych i Administracji.Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce powstał w następstwie realizacji Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w wojewódz-twie małopolskim na lata 2001-2003139. Program ten zakładał zmniejszenie różnic dzielących zamieszkujących wybrane małopolskie powiaty Romów od reszty spo-łeczeństwa. Szczególnie ważne było doprowadzenie do wyrównania poziomów w takich dziedzinach, jak: edukacja, zatrudnienie, zdrowie, higiena, warunki lokalowe oraz umiejętność funkcjonowania w społeczeństwie obywatelskim.Pilotażowy charakter małopolskiego programu polegał na tym, że zaproponowa-ne w nim rozwiązania nie były wcześniej stosowane w Polsce. Program zakładał konieczność jego rozszerzenia początkowo na obszary województwa małopol-skiego, które nie zostały nim pierwotnie objęte, a później także i na inne polskie województwa. Od początku realizacji programu było jasne, że osiągnięcie założo-nych w nim celów będzie możliwe w co najmniej kilkunastoletniej perspektywie.Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce rozszerzył działania realizo-wane w latach 2001-2003 w województwie małopolskim na obszar całego kraju. Program ten jest wdrażany w następujących ośmiu obszarach:1) Edukacja.2) Romowie a społeczeństwo obywatelskie.

137 Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z późn. zm.).

138 Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 roku Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2001 r., Nr 46, poz. 499 z późn. zm.).

139 Program został ustanowiony uchwałą Rady Ministrów z dnia 13 lutego 2001 roku.


122


3) Przeciwdziałanie bezrobociu.4) Zdrowie.5) Sytuacja bytowa.6) Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle

etnicznym.7) Kultura i zachowanie romskiej tożsamości etnicznej.8) Wiedza o społeczności romskiej.

Tabela V.1. Dane podstawowe z realizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w latach 2004-2008140.

2004 2005 2006 2007 2008

Łączne zaangażowanie środków z budżetu państwa (w zł), w tym:

6 000 000 7 982 606 9 274 647 13 995 168 14 615 759

– środki z rezerwy celowej budżetu państwa (w zł) 5 000 000 5 000 000 4 838 000 10 000 000 10 000 000

– środki z budżetu ministra właściwego ds. edukacji (część 30 budżetu państwa) (w zł)

1 000 000 700 000 699 229 499 185 700 000

– środki z budżetu ministra właściwego ds. administracji publicznej (część 43 budżetu państwa) (w zł)

– – 283 000 310 000 358 000

– inne środki z budżetu państwa (w zł) – 37 260 152 001 227 804 311 407

Środki z innych źródeł łącznie (w tym własne wykonawców zadań) (w zł)

453 946 2 245 346 3 302 417 2 958 179 3 246 352

Łączne wydatkowanie (w zł) 5 203 946 7 765 850 9 065 210 13 622 842 14 125 272

Środki niewykorzystane (w zł) 796 054 216 756 209 437 372 326 490 488

Liczba zrealizowanych zadań 302 426 434 539 638

Liczba podmiotów realizujących zadania 107 261 293 321 368

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sprawozdań z realizacji rządowego Programu na rzecz spo-łeczności romskiej w Polsce w latach 2004-2008.

Z przedstawionych w tabeli V.1 podstawowych danych dotyczących realizacji w latach 2004-2008 rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce

140 Z uwagi na zmianę w kolejnych latach wdrażania Programu metody opracowywania sprawoz-dań z jego realizacji oraz wynikającymi z tego tytułu nieścisłościami, przedstawione w tabeli dane mogą nieco odbiegać od stanu faktycznego.

123

wynika, że łączna wartość środków finansowych przeznaczonych na jego wdro-żenie wyniosła w tym okresie blisko 50 mln zł. Środki te zostały wydatkowane na realizację ponad 2300 zadań wdrażanych przez 1350 podmiotów.

Tabela V.2. Struktura wydatków rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w latach 2004-2008 w przekroju obszarów jego wdrażania

Obszar wdrażania Programu

2004* 2005 2006 2007 2008

w zł w % w zł w % w zł w % w zł w % w zł w %

1. Edukacja 2 193 000 46,0 4 425 753 57,0 5 146 624 56,8 5 851 009 42,9 6 459 540 45,8

2. Romowie a społe-czeństwo obywatel-skie

55 000 1,2 175 068 2,3 102 208 1,1 313 799 2,3 300 568 2,1

3. Przeciw-działanie bezrobociu

82000 1,7 627557 8,1 157 842 1,7 264 961 1,9 335 873 2,4

4. Zdrowie 145 000 3,0 238 821 3,1 293 018 3,2 300 201 2,2 377 870 2,7

5. Sytuacja bytowa

1 938 000 40,7 1 669 694 21,5 2 588 628 28,6 5 408 877 39,7 5 178 402 36,8

6. Bezpie-czeństwo, przeciw-działanie przestęp-stwom po-pełnianym na tle etnicznym

– – 30 201 0,4 36 471 0,4 28 600 0,2 28 000 0,2

7. Kultura i zachowa-nie romskiej tożsamości etnicznej

264 000 5,5 560 129 7,2 686 928 7,6 1 030 427 7,6 1 130 880 8,0

8. Wiedza o spo-łeczności romskiej

86 000 1,8 38 627 0,5 53 491 0,6 424 968 3,1 278 139 2,0

Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań z realizacji rządowego Programu na rzecz społecz-ności romskiej w Polsce za lata 2004-2008.

(*) – poziom wydatkowania w 2004 roku dotyczy rezerwy celowej z budżetu państwa.

W latach 2004-2008 główny strumień środków finansowych w ramach Programu był kierowany na realizację zadań z zakresu edukacji. Na zadania edukacyjne przeznaczano co roku od 43 do 57% wartości Programu. W tym obszarze finanso-wano realizację programów edukacyjnych dla rodziców i dzieci, na które składały się: zatrudnianie asystentów edukacji romskiej i nauczycieli wspomagających, poradnictwo psychologiczne i pedagogiczne, zajęcia pozalekcyjne i wyrównaw-cze, specjalistyczne zajęcia korekcyjno-kompensacyjne i logopedyczne. Środki


124


wydatkowano również na: zaopatrzenie uczniów szczególnie potrzebujących pomocy materialnej w podręczniki, przybory szkolne, pomoce dydaktyczne, a w mniejszym stopniu także na dofinansowanie dożywiania dzieci w szkole, dojazdów do i ze szkoły, ubezpieczenia uczniów od nieszczęśliwych wypadków, zakup strojów gimnastycznych i środków czystości dla uczniów pochodzenia romskiego, a także książek, w tym lektur dla bibliotek szkolnych. Na ostatnią grupę zadań realizowanych w obszarze edukacji składają się: wypoczynek letni (kolonie), rekreacja, dofinansowanie pobytu dzieci w przedszkolach, w klasach „0” i szkołach podstawowych oraz stypendia dla studentów romskich i uczniów romskich uzdolnionych artystycznie.Zadania realizowane w obszarze Romowie a społeczeństwo obywatelskie (średnio 1-2% wartości Programu) polegały na wspieraniu tworzenia no-wych oraz utrzymaniu powstałych w kilku województwach Centrów Porad Obywatelskich. Ponadto w ramach Programu były organizowane przez jednost-ki samorządu terytorialnego spotkania konsultacyjne z udziałem społeczności romskiej, lokalnych władz, straży gminnych i Policji oraz lokalnych organizacji pozarządowych.Na zadania z zakresu przeciwdziałania bezrobociu (2-8% rocznych kosztów Programu) składało się finansowanie pracy subsydiowanej (średnio dla kilku-dziesięciu osób rocznie), poradnictwo zawodowe oraz organizowanie szkoleń podnoszących i zmieniających kwalifikacje zawodowe (również dla około kil-kudziesięciu osób rocznie).Zadania w obszarze zdrowie stanowiły średnio ok. 3% wartości Programu w danym roku. Środki te były wydatkowane na szeroko rozumianą profilaktykę zdrowotną, a zwłaszcza zatrudnianie pielęgniarek środowiskowych prowadzą-cych poradnictwo medyczne oraz dystrybuujących zakupione z dotacji leki i środki higieny osobistej, a także badania profilaktyczne i szczepienia ochron-ne (np. w 2007 roku objęto nimi 1400 osób). Uzupełnieniem tych działań była organizacja tzw. „białych dni”, w trakcie których lekarze różnych specjalności udzielali bezpłatnych porad medycznych. W 2007 roku zorganizowano w czte-rech województwach łącznie 44 „białe dni”.Sytuacja bytowa jest drugim pod względem poziomu wydatkowania obszarem realizacji Programu (20-40% środków rocznie). Środki te były wydatkowane na poprawę sytuacji mieszkaniowej społeczności romskiej, tj. prace remontowe (w 2006 roku wyremontowano 434 mieszkań), budowę mieszkań socjalnych, zakupy mieszkań kontenerowych, podłączenie mieszkań do kanalizacji i wodo-ciągów oraz udostępnienie bieżącej wody i energii elektrycznej.Obszar bezpieczeństwo i przeciwdziałanie przestępstwom popełnianym na tle etnicznym stanowi marginalną część Programu. Corocznie na ten cel przezna-czano środki w wysokości ok. 30 tys. zł. Służyły one finansowaniu koordynato-rów ds. związanych z realizacją Programu w Komendzie Wojewódzkiej Policji w Krakowie oraz Komendach Powiatowych i Miejskich Policji z województwa małopolskiego141, organizacji akcji informacyjno-prewencyjnych oraz cyklu szkoleń dla policjantów pod nazwą „Bezpieczeństwo, przeciwdziałanie prze-stępstwom popełnianym na tle etnicznym”.

141 Od początku realizacji Programu województwo małopolskie jest jego głównym beneficjentem – korzystającym ze wsparcia na poziomie ponad 40% dotacji celowej na dany rok.

125

W obszarze kultury i zachowania romskiej tożsamości etnicznej (5-8% środków rocznie) wdrażano zróżnicowane pod względem formy zadania, wśród których znalazły się: organizacja dni kultury, koncertów, wystaw, plenerów, warsztatów, a także wspieranie istniejących i pomoc w powstawaniu nowych zespołów mu-zycznych działających przy ośrodkach, centrach kultury i świetlicach.Ostatnim obszarem wdrażania Programu jest wiedza o społeczności rom-skiej (corocznie 0,5-2% środków). Wydatkowane w tym obszarze środki finansowe były przeznaczone na: emisję przez TVP Oddział w Krakowie pro-gramu „Romski informator”, prowadzenie przez Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie studiów romologicznych pod nazwą „Sytuacja Romów w Polsce – historia, prawo, kultura, stereotypy etniczne”, stworzenie strony interneto-wej „Wszystko o Romach w sieci – Romanet”, a także wyprodukowanie przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie filmu krótkometrażowego pt. „Romowie – hi-storia i kultura” (w polskiej i angielskiej wersji językowej).Wśród wykonawców Programu dominują jednostki samorządu terytorial-nego, na obszarze których zamieszkuje społeczność romska. Drugą kategorię wykonawców stanowią podmioty spoza sektora finansów publicznych, wśród których przeważają stowarzyszenia romskie142. Do trzeciej kategorii zaangażo-wanych podmiotów zaliczają się inne niż jednostki samorządu terytorialnego podmioty sektora publicznego.Wymiernym skutkiem realizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej było powołanie przez wojewodów pełnomocników ds. mniejszości na-rodowych i etnicznych, odpowiedzialnych za wdrażanie Programu oraz realiza-cję na obszarze danego województwa polityki wobec mniejszości narodowych i etnicznych143. Z racji realizacji od 2001 roku programu pilotażowego, jedno z pierwszych stanowisk pełnomocnika zostało utworzone przez Wojewodę Małopolskiego144.

5.3. PIW EQUAL, PO KL oraz inne narzędzia wsparcia polityki na rzecz Romów w Polsce

Dogodną okazją do rozpropagowania problemów społeczności romskiej w Polsce była Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL, wdrażana w naszym kraju w latach 2005-2008. Podstawowym i bezpośrednim celem tego programu nie było rozwiązywa-nie problemów rynku pracy, często mylnie przywoływane, ale inicjowanie zmian

142 Stowarzyszenia romskie są głównym wykonawcą zadań w obszarze kultura, realizując projekty artystyczne i kulturalne kierowane do społeczności romskiej i grup większościowych, które rzadko stykają się z romską tradycją i kulturą.

143 Pełnomocnicy wojewodów ds. mniejszości narodowych i etnicznych zostali powołani na podstawie pisma Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 stycznia 2003 roku. Ich status formalny został dookreślony w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym.

144 Zob. A. Paszko, Zadania i działalność Pełnomocnika Wojewody Małopolskiego ds. Mniejszości Narodowych, [w:] L. Nijakowski (red.) Polityka państwa polskiego wobec mniejszości narodowych i etnicznych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005, s. 303-316. Warto zaznaczyć, że niezależnie od programu rządowego, stanowiska pełnomocników ds. romskich zostały utworzone również w wielu jednostkach samorządu gminnego i powiatowego.


126


sposobów udzielania pomocy grupom dyskryminowanym na rynku pracy145. Nadrzędny cel Programu EQUAL był osiągany m.in. poprzez zapoczątkowanie wymiany doświadczeń pomiędzy projektodawcami a decydentami politycz-nymi oraz kreowanie i wdrażanie innowacji społecznych, które z racji swego pilotażowego charakteru nie spełniały kryteriów najwyższej ekonomiczności i skuteczności.Wśród 107 Partnerstw na Rzecz Rozwoju utworzonych w ramach EQUAL w Polsce, 6 z nich zostało utworzonych w celu zajmowania się problemami spo-łeczności romskiej. Były to następujące projekty:1) Inicjatywa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów „Kxetanes-Razem”146,2) Romowie na rynku pracy147,3) Międzykulturowe Centrum Adaptacji Zawodowej148,4) Bank Zintegrowanych Działań149,

145 Podstawą prawną Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL był Komunikat Komisji Europejskiej nt. EQUAL, Rozporządzenie Rady nr 1260/99/WE oraz Rozporządzenie PE i Rady nr 1784/99/WE. W Polsce Program ten był wdrażany w oparciu o Ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 roku o Narodowym Planie Rozwoju (Dz.U. Nr 116, poz. 1206) oraz akty wykonawcze, tj. rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 11 sierpnia 2004 roku w sprawie przyjęcia programu operacyjnego – Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL dla Polski 2004-2006 (Dz.U. Nr 189, poz. 1948).

146 Projekt ten był realizowany w ramach tematu A: Ułatwianie wchodzenia i powrotu na rynek pracy osobom mającym trudności z integracją lub reintegracją, celem promowania rynku pracy otwartego dla wszystkich. W skład realizującego ten projekt Partnerstwa (działanie 2) wchodzi-li: Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Tarnowie (Instytucja zarządzająca), Centrum Kultury Romów w Polsce z siedzibą w Tarnowie, Izba Przemysłowo-Handlowa w Tarnowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Miasto Nowy Sącz, Międzynarodowe Centrum Partnerstwa – Partners Network w Krakowie, Powiat Nowosądecki, Powiat Tarnowski oraz Uniwersytet Łódzki. Na podstawie: M. Zawicki (red.) Romowie na rynku pracy – problemy i sposoby ich rozwiązywania, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007.

147 Projekt ten był realizowany w ramach tematu A. W skład realizującego ten projekt Partnerstwa (działanie 1) wchodzili: Stowarzyszenie Romów w Polsce (Instytucja zarządzająca), Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Warszawa, Stowarzyszenie Romów i Innych Narodowości w Nysie, Polski Czerwony Krzyż w Krakowie, Urząd Miejski w Nysie, Stowarzyszenie Romów Podhalańskich w Czarnej Górze. Na podstawie: 107 Partnerstw na rzecz Rozwoju w Polsce, Fundacja „Fundusz Współpracy”, Warszawa 2005.

148 Tamże. Projekt ten był realizowany w ramach tematu A. W skład realizującego ten projekt Partnerstwa wchodzili: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie (Instytucja zarządzająca), Fundacja Przeciwko Handlowi Kobietami La Strada w Warszawie, Ośrodek Kształcenia Kursowego w Centrum Kształcenia i Rehabilitacji Sp. z o.o. w Konstancinie-Jeziorna, Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej i Ustawicznej w Warszawie.

149 Tamże. Projekt ten był realizowany w ramach tematu A. W skład realizującego ten projekt Partnerstwa wchodzili: Stowarzyszenie na rzecz Promocji i Rozwoju Miasta Sulejówek (Instytucja zarządzająca), Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Sulejówku, Stowarzyszenie Forum Gospodarcze w Sulejówku, Centrum Rewitalizacji Społecznej B. Kościelak Spółka Jawna w Warszawie, Miejski Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Dziecka w Sulejówku, Fundacja „Otwartych Serc” w Sulejówku, Rejonowy Cech Rzemiosł Różnych i Przedsiębiorczości w Sulejówku, Powiatowy Urząd Pracy w Mińsku Mazowieckim, RTI Polska Sp. z o.o. z Warszawy.

127

5) Partnerstwo na rzecz aktywizacji zawodowej Romów poprzez narzędzia go-spodarki społecznej150,

6) Romskie Koło Życia151.Najważniejsze rezultaty projektów EQUAL zostały przedstawione w Katalogu Rezultatów Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL152. W przypadku projektu Inicjatywa na rzecz rozwoju przedsiębiorczości Romów „Kxetanes-Razem” rezultatem tym jest „Model instytucjonalnego wsparcia aktywności zawodowej i przedsiębiorczości Romów. Koncepcja Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów”. W toku realizacji projektu Centrum tego rodzaju zostało utworzone w Tarnowie. Cele tej instytucji zostały określone następująco: wspieranie rozwoju przedsiębiorczości romskiej, promowanie postaw przedsiębiorczych, tworzenie i realizacja programów służą-cych ograniczaniu bezrobocia oraz programów aktywizacji zawodowej Romów, podnoszenie kwalifikacji zawodowych i dostosowanie ich do potrzeb pracodawców, promocja zatrudnienia i pomoc w uruchomieniu oraz prowadzeniu samodzielnej działalności gospodarczej. Założyciele Centrum liczyli, że stanie się ono platformą służącą współpracy i wymianie doświadczeń między organizacjami pozarządowymi, organami administracji rządowej i samorządowej w zakresie wsparcia beneficjentów ze społeczności romskiej. Pracownikami Centrum stali się zasadniczo Romowie, co miało przyczynić się do sprawnego działania placówki oraz wysokiej efektywności działań tam podejmowanych na rzecz społeczności romskiej153.Podstawowy rezultat projektu Romowie na rynku pracy został określony jako „Modelowy system działań umożliwiających poprawę sytuacji zawodowej społecz-ności romskiej”. Modelem był sposób działania (know-how) oraz narzędzia umoż-liwiające efektywne wsparcie społeczności romskiej w funkcjonowaniu na rynku pracy. Elementami systemu były raporty, program edukacyjny, model współpracy organizacji romskich, instytucji samorządowych i instytucji wyspecjalizowanych w działalności edukacyjnej oraz poradnik dla poszukujących pracy. Istotą systemu było uczestnictwo w nim przedstawicieli beneficjentów ostatecznych – zgodnie z założeniami miało to gwarantować, że świadczona pomoc będzie adekwatna do potrzeb Romów154.

150 Tamże. Projekt ten był realizowany w ramach tematu D: Wzmocnienie krajowej gospodarki społecznej (trzeciego sektora), a w szczególności usług na rzecz społeczności lokalnych, z ak-centem na podnoszenie jakości miejsc pracy. W skład realizującego ten projekt Partnerstwa (działanie 1) wchodzili: Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji z Warszawy (Instytucja zarządzająca), Związek Romów Polskich w Szczecinku, Polski Czerwony Krzyż w Warszawie, Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce z siedzibą w Krakowie.

151 Tamże. Projekt ten był realizowany w ramach tematu G: Godzenie życia rodzinnego i zawodo-wego oraz ponowna integracja kobiet i mężczyzn, którzy opuścili rynek pracy, poprzez rozwój bardziej elastycznych i efektywnych form organizacji pracy oraz działań towarzyszących. W skład realizującego ten projekt Partnerstwa wchodzili: Fundacja Studiów Europejskich – Instytut Europejski w Łodzi (Instytucja zarządzająca), Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce z siedzibą w Krakowie, Towarzystwo Interwencji Kryzysowej w Krakowie.

152 Katalog Rezultatów Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, Krajowa Struktura Wsparcia PIW EQUAL, Warszawa 2007.

153 Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów w Tarnowie rozpoczęło działalność w 2007 roku, a po zakończeniu projektu „Kxetanes-Razem” kontynuuje swoją działalność, inicjując i uczestnicząc w realizacji wielu przedsięwzięć na rzecz społeczności romskiej. Koncepcja Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów została opisana w książce pod red. M. Zawickiego: Aktywizacja zawodowa Romów, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007.

154 Katalog Rezultatów Inicjatywy ..., dz. cyt., s. 58.


128


Najważniejszym rezultatem projektu Międzykulturowe Centrum Adaptacji Zawodowej był „Modułowy system integracji i zapobiegania wykluczeniu mi-grantów z rynku pracy”. Na system ten składał się kompleksowy zestaw narzędzi wspierania integracji na rynku pracy osób odrębnych kulturowo, tj. uchodźców, repatriantów, azylantów czy migrantów. Romowie stanowili jedną z wielu grup objętych działaniami realizowanymi w tym projekcie155.Projekt Bank Zintegrowanych Działań był realizowany na terenie powiatu miń-skiego. Jego zasadniczym celem było wypracowanie nowych metod i technik pracy z osobami dyskryminowanymi na rynku pracy. Tak pomyślany projekt nie był więc dedykowany wyłącznie społeczności romskiej. Działania podejmowa-ne w jego ramach zostały bowiem zaadresowane do grup zdefiniowanych jako szczególnie pasywne na rynku pracy, do których na obszarze powiatu mińskiego zostały zaliczone:• społecznośćwiejska,mieszkającaw dużymoddaleniuodszlakówkomunika-

cyjnych oraz nie korzystająca z żadnych form wsparcia,• osobyniepełnosprawnei ichopiekunowie,• Romowie,rodzinypasywne(częstowielopokoleniowegetta),wobecktórych

stosowanie standardowych mechanizmów nie jest skuteczne,• kobiety,wśródktórychnotowanejestwysokiebezrobocieutajone.W ramach tego projektu zaplanowano organizację szkoleń aktywizujących i za-wodowych, uruchomienie gminnych punktów internetowych, przygotowanie i wydanie publikacji oraz utworzenie Banku Zintegrowanych Działań, w którym miały być testowane nowe rozwiązania dotyczące przepływu informacji i metod szkoleniowych156.Wykonawcy projektu Partnerstwo na rzecz aktywizacji zawodowej Romów poprzez narzędzia gospodarki społecznej, za najważniejszy jego rezultat uznali „Model aktywizacji zawodowej Romów poprzez wspieranie tworzenia integracyjnych spół-dzielni socjalnych”. Model ten opiera się na działaniu integracyjnych spółdzielni socjalnych, które zapewniają miejsca pracy dostosowane do specyfiki kulturowej i umiejętności tej grupy beneficjentów. Model obejmuje również specjalny pro-gram szkoleń ułatwiających tworzenie spółdzielni. Istotą działania spółdzielni jest jej zakorzenienie w lokalnej społeczności, co miało pozwolić na lepszą integrację w danym środowisku i w określonej rzeczywistości gospodarczej157.Ostatni z realizowanych w Polsce w ramach IW Equal projektów oraz kierowa-nych do społeczności romskiej to Romskie Koło Życia. Jego celem było przygo-towanie i wdrożenie adekwatnej kulturowo formy godzenia życia zawodowego i rodzinnego – ogniska opiekuńczego mającego umożliwić aktywność zawodową i gospodarczą kobietom romskim, w ramach spółdzielni. Ostatecznym rezulta-tem projektu miał być model łączący ze sobą usługi opiekuńcze i zatrudnienie lub działalność gospodarczą. W ramach tego projektu podejmowano działania wobec kobiet romskich, grupy szczególnie narażonej na dyskryminację zawodo-wą. Działania tego projektu koncentrowały się na:• badaniachzachowańekonomicznychw społecznościromskiej,• badaniach wśród kobiet romskich dotyczących wykonywanej pracy

155 Tamże, s. 70.156 107 Partnerstw na rzecz Rozwoju ..., dz. cyt., s. 80-81.157 Tamże, s. 106.

129

i możliwych zajęć zarobkowych, form opieki nad dziećmi, potrzeb społeczno-ści i metod rozwiązania problemów,

• gromadzeniu opinii/świadectw kobiet romskich – obrazujących ich osobo-wość, umiejętności i kompetencje zawodowe,

• utworzeniu ogniska opiekuńczego dla dzieci i kobiet uczestniczącychw projekcie,

• szkoleniachw zakresieprzedsiębiorczościdlakobietromskich,• założeniuSpółdzielniKobietRomskich158.Program Equal został zakończony. W okresie programowania 2007-2013 w ra-mach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest realizowane poddziałanie 1.3.1. pt. Projekty na rzecz społeczności romskiej, nazywane również „kompo-nentem romskim PO KL”. W jego ramach są finansowane projekty obejmujące działania z zakresu zatrudnienia, edukacji, integracji społecznej i zdrowia, które przyczyniają się do aktywizacji społeczno-zawodowej społeczności romskiej. Na realizację tego poddziałania w latach 2007-2013 zostały przeznaczone środki w wysokości 22 mln zł159. Do początku października 2009 roku w ramach po-szczególnych rund konkursu nr 1 i 2, zostały zawarte umowy z beneficjentami na realizację 17 projektów. Według danych Władzy Wdrażającej Programy Europejskie – instytucji odpowiedzialnej za implementację poddziałania 1.3.1 PO KL – w połowie listopada 2009 roku pozostały do zakontraktowania środki w wysokości 12,2 mln zł160.Poza PO KL, stowarzyszenia romskie są również aktywnym uczestnikiem konkursów na dofinansowanie projektów ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, który od początku 2009 roku nosi nazwę Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2009-2013. Aplikują również, często z sukce-sem, do innych krajowych i zagranicznych programów grantowych.

5.4. Polityka na rzecz Romów w Polsce – ocena i wnioski

Polityka krajowa wobec społeczności romskiej, z racji jej silnego skorelowania z politykami pokrewnymi, wielością i rozproszeniem podmiotów ją realizują-cych, a co za tym idzie zróżnicowaniem instrumentów implementacyjnych, spra-wia wiele trudności w procesie jej oceny161. Trudno jednak zaprzeczyć tezie, że w ostatnich latach polityka państwa wobec Romów znacznie się zdynamizowała, a problemy tej społeczności wzbudzają coraz większe społeczne zainteresowanie, co z kolei sprawia, że ranga tych problemów wyraźnie wzrasta. U progu akcesji Polski do Unii Europejskiej oraz w związku z potrzebą harmo-nizacji prawa krajowego z prawem wspólnotowym, wielopodmiotowa polityka

158 107 Partnerstw na rzecz Rozwoju ..., dz. cyt., s. 217-218.159 Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, wersja

obowiązująca od 1 czerwca 2009 roku.160 www.wwpwp.gov.pl (14.11.2009).161 Próba koordynacji części tych działań została podjęta w wyniku realizacji Krajowego Programu

Przeciwdziałania Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Związanej z Nimi Nietolerancji 2004-2009.


130


antydyskryminacyjna była przedmiotem żywej debaty publicznej oraz celem wielu działań legislacyjnych. To w tamtych latach w Polsce uchwalono lub znowelizowano wiele aktów prawnych162, w których znalazły się nieodzowne dla implementacji polityki antydyskryminacyjnej przepisy akcentujące rów-ność szans. Wyrazem znaczenia polityki antydyskryminacyjnej dla państwa polskiego była także decyzja o wdrażaniu w Polsce w latach 2005-2008 dużego i innowacyjnego PIW EQUAL. Należy jednak mieć na uwadze, że zarówno prawo antydyskryminacyjne, jak i PIW EQUAL nie były wprost dedykowane społeczności romskiej. Romowie stanowili jedną z wielu równorzędnych grup interesariuszy tych polityk.Ocena prawa antydyskryminacyjnego wdrożonego w Polsce z perspektywy jego wpływu na poprawę sytuacji Romów wypada dość umiarkowanie. W ogłoszonym na przełomie 2008 i 2009 roku raporcie Parlamentu Europejskiego pt. „The Social Situation of the Roma and their Improved Access to the Labour Market in the EU”, Polska jest wymieniana – obok Czech, Estonii i Łotwy – jako jeden z nielicz-nych krajów, które nadal mają problemy z implementacją Dyrektywy o Równym Traktowaniu Niezależnie od Pochodzenia Rasowego lub Etnicznego163. Autorzy raportu stwierdzają jednocześnie, że problemy te dotyczą wdrożenia prawa anty-dyskryminacyjnego w obszarach innych niż zatrudnienie164. Obok zatrudnienia przywoływana dyrektywa antydyskryminacyjna ma zastosowanie również w in-nych obszarach. Są to: kształcenie ustawiczne, członkostwo w związkach zawo-dowych i organizacjach pracowniczych, zabezpieczenie społeczne, w tym opieka społeczna i ochrona zdrowia, edukacja oraz dostęp do dóbr i usług publicznych, w tym mieszkaniowych, a także postuluje utworzenie na poziomie rządu organu odpowiedzialnego za promowanie równego traktowania i praw mniejszości na-rodowych i etnicznych.Biorąc pod uwagę wymienione w tym rozdziale różne inicjatywy, przedstawiona w raporcie Parlamentu Europejskiego ocena stopnia wdrożenia dyrektywy anty-dyskryminacyjnej w Polsce nie znajduje potwierdzenia ze stanem faktycznym. Niemniej jednak z racji rangi wydawcy tego raportu ocena w nim zawarta wyma-ga co najmniej starannej analizy i refleksji.W minionych latach podejmowano stosunkowo dużo działań wprost dedykowa-nych społeczności romskiej oraz jej problemom. Uchwalenie ustawy o mniejszo-ściach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, utworzenie na mocy tej ustawy Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych oraz działającego przy tej komisji Zespołu ds. Romskich, realizacja wieloletniego, rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, powołanie pełno-mocników wojewodów ds. mniejszości narodowych i etnicznych oraz realizacja w ramach PO KL komponentu romskiego to niewątpliwie te najważniejsze spo-śród podjętych w ostatnich latach przedsięwzięć.Ważnym wydarzeniem było powołanie Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, która ulokowała społeczność romską na jednej, wspólnej dla wszystkich zamieszkujących Polskę mniejszości narodowych i etnicznych płaszczyźnie dialogu. Komisja ta stworzyła Romom szansę

162 Przykładowo, nowelizacja kodeksu pracy i ustawy o pomocy społecznej.163 Mowa o tzw. Racial Equality Directive (2000/43/EC).164 The Social Situation of the Roma ..., dz. cyt., s. 61.

131

prezentowania własnych problemów i potrzeb na forum administracji rządowej i innych mniejszości narodowych i etnicznych. Interesy społeczności romskiej zyskały również nową możliwość reprezentacji w związku z powołaniem przy Komisji Wspólnej stałego Zespołu ds. Romskich. Skutki funkcjonowania obydwu ciał w odniesieniu do rozwiązywania wielu bieżących i pojedynczych problemów są już widoczne. Ale wpływ działalności Komisji Wspólnej oraz Zespołu ds. Romskich na poprawę sytuacji społeczności romskiej w Polsce bę-dzie mógł zostać oceniony najwcześniej za kilka lat.Ważnym elementem tego rozdziału jest analiza realizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce. Jego ocena, wyrażona przez autora rozdziału, jest niejednoznaczna – wskazując na jego relatywną efektywność, do-strzega jednocześnie jego słabości. Dokonując ich specyfikacji podkreśla on jego inkrementalny charakter oraz słabość systemu jego ewaluacji. Zasadniczą miarą, która przykłada on do oceny efektów tego Programu jest jego wpływ na skalę i dynamikę inkluzji społeczno-ekonomicznej Romów. Posłużenie się tą miarą po-woduje, że efekty realizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce trudno ocenić w sposób nie budzący wątpliwości.Bilans realizowanego od 2004 roku na obszarze całego kraju rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce wypada umiarkowanie po-zytywnie. Program ten należy postrzegać jako główny instrument implementacji polityki państwa wobec Romów, za czym przemawia poziom jego finansowania (szacunkowo ok. 80 mln zł w latach 2004-2010, podczas gdy wartość „kompo-nentu romskiego” PO KL to 22 mln zł do 2013 roku oraz nieco wyższa wartość sześciu projektów romskich wdrożonych w ramach PIW EQUAL). Niewątpliwym osiągnięciem Programu jest to, że wraz z jego uchwaleniem zostały sformuło-wane cele polityki państwa wobec mniejszości romskiej. Pozytywnym efektem Programu jest również dekoncentracja na szczebel województw odpowiedzial-ności za regionalne rezultaty jego wdrażania, co jednocześnie przyczyniło się do upodmiotowienia na poziomie regionów polityki wobec mniejszości narodowych i etnicznych (pełnomocnicy wojewodów). Nie można przy tym pominąć równie ważnego kierunku, jakim jest wykreowanie lokalnych ośrodków i mechanizmów polityki wobec społeczności romskiej, czego przejawem są pełnomocnicy ds. romskich, powołani w wielu powiatach i gminach.Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce jest stosunkowo efektywny w sensie relacji poniesionych nakładów do produktów uzyskanych w toku jego realizacji oraz wysokości kosztów administrowania. Cechuje go również kom-pleksowość, co samo w sobie może stanowić wyraz zarówno dogłębnej znajo-mości problemów nurtujących środowisko romskie, jak i problemów z wyborem priorytetów, czyli potencjalnie najskuteczniejszych kierunków działania. Dobrą stroną Programu jest oparcie jego realizacji na samorządzie terytorialnym, będą-cym jego głównym projektodawcą.Jednocześnie jednak Program ten ma szereg słabości. Bez wątpienia jest on Programem inkrementalnym, w którym są uwidocznione wszelkie mankamenty tego zjawiska. Cechuje go żelazna konsekwencja, jeżeli chodzi o coroczny podział wydatków pomiędzy osiem stałych obszarów interwencji. Program jest regularnie monitorowany, jednakże dane o charakterze ewaluacyjnym stanowią margines treści zawartych w corocznych sprawozdaniach z jego realizacji. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy, chociaż z pewnością nie najważniejszą, jest konstrukcja


132


i jakość techniczna dokumentu Programu. Jest on pozbawiony wielu istotnych z perspektywy możliwości oceny programu treści, jak np. mierników realizacji czy też skwantyfikowanych ilościowo lub jakościowo bodaj orientacyjnych celów programu w przekroju poszczególnych obszarów jego interwencji. Ten sposób konstrukcji Programu determinuje rzeczowo-finansową, a nie rezultatową reto-rykę prezentacji efektów jego realizacji.Konsekwencją deficytów technicznych Programu jest trudność w dokonaniu, cho-ciażby na podstawie danych monitoringowych, oceny jego efektów. Porównując efekty Programu z jego celem, tj. niwelowaniem różnic między Romami a resztą społeczeństwa, ocena Programu wypada już mniej korzystnie. Dobitnie ilustruje to sytuacja Romów na rynku pracy wyrażana wielkością stopy bezrobocia. Po upływie kilku lat realizacji Programu stopa bezrobocia wśród członków społecz-ności romskiej w 2008 roku w województwach wynosiła od 70-71% (pomorskie i mazowieckie) do 98% (warmińsko-mazurskie, śląskie, podlaskie, lubelskie), a nawet 100% (kujawsko-pomorskie)165. Wprawdzie przed 2008 rokiem stopa bezrobocia wśród Romów była już niższa, to jednak zacieranie różnic między Romami a społecznością większościową w tak istotnym jak rynek pracy obszarze ewidentnie nie ma miejsca166. Sytuacji tej nie można wytłumaczyć tylko samym stosunkiem Romów do rejestrowanej pracy i rejestrowanego bezrobocia.Ocena efektów projektów romskich realizowanych w ramach PIW EQUAL rów-nież nie jest jednoznaczna. Realizacja opisywanych wcześniej projektów raczej nie wpłynęła na wyprofilowanie samej polityki wobec Romów w Polsce. Niska okazała się również trwałość wypracowanych wówczas rezultatów167. Wiele nato-miast przemawia za tym, że pozytywnym efektem programu EQUAL była zmia-na postaw samych Romów, wśród których nastąpił wzrost zainteresowania roz-wojem osobistym i zawodowym oraz wzrost wiary w celowość takich działań168.Do zauważalnych efektów programu EQUAL oraz rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, należy także dodać stopniowy wzrost kompetencji organizacji romskich, czego wyrazem jest ich czynne zainteresowanie realizacją projektów w ramach Funduszu Inicjatyw Obywatelskich oraz „komponentu rom-skiego” PO KL. Jednak relatywnie dość niska liczba umów zawartych bezpośrednio z organizacjami romskimi na realizację projektów w ramach poddziałania 1.3.1 PO KL wskazuje na to, że organizacje romskie wymagają dalszego rozwoju.Zasadniczy wniosek, jaki nasuwa się z przedstawionej oceny jest następujący: w Polsce podejmuje się wiele działań na rzecz rozwiązywania problemów spo-łeczności romskiej. Cechuje je jednak wzajemna niezależność, nieprzystawalność oraz nieciągłość. Zasadniczą przyczyną takiego stanu rzeczy wydaje się być nie tyle słabość mechanizmów koordynacji, co brak warunków do ich zaistnienia. Powodem tego jest brak wyrażonej explicite strategii państwa wobec Romów, która mogłaby stanowić oparcie dla wszystkich działań operacyjnych podejmowanych

165 Sprawozdanie z realizacji rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w 2008 roku.

166 Por. np. A. Paszko, Romowie i polskie..., dz. cyt., s. 204-216.167 Jak dotąd działalność prowadzi tarnowskie Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów, które

powstało w ramach projektu „Kxetanes-Razem”. 168 Podstawą takiej opinii są obserwacje prowadzone w ramach projektu „Edukacja-

przedsiębiorczość-wzorce postaw. Trzy filary awansu ekonomicznego i społecznego Romów w Polsce”, którego beneficjentami są również Romowie biorący wcześniej udział w projekcie „Kxetanes-Razem”.

133

na rzecz tej społeczności (roczny Program na rzecz społeczności romskiej, dzia-łanie 1.3.1, PO KL, FIO itd.). Strategia tego rodzaju stanowiłaby wówczas punkt referencyjny dla wszystkich polityk szczegółowych, których beneficjentem jest społeczność romska w Polsce.W podsumowaniu tej części warto sięgnąć po wyniki badania opinii publicznej Euroobarometru, które dotyczą postrzegania społeczności romskiej w krajach członkowskich Unii Europejskiej169. W badaniach tych Polska zajęła jedno z naj-niższych miejsc, jeżeli chodzi o pozytywną odpowiedź na pytanie o chęć posiada-nia przyjaciół wśród Romów. Pozytywnych odpowiedzi na tak postawione pytanie udzieliło mniej niż 7% respondentów z Polski (podobnie jak i w Austrii, Belgii, na Cyprze, w Estonii, Grecji i Włoszech), podczas gdy średnio w Europie było to 14% (42% w Rumunii i na Węgrzech). Zgoła odwrotnie ukształtowały się odpowiedzi ankietowanych obywateli naszego kraju udzielonych na pytanie o brak satysfakcji z powodu posiadania Roma za sąsiada, służące określeniu poziomu uprzedzeń. Dyskomfort z tego tytułu zadeklarowało zaledwie 12-14% obywateli Polski, co sytuuje nasz kraj (wraz z Francją, Hiszpanią, Luksemburgiem i Szwecją) wśród najmniej uprzedzonych wobec Romów państw członkowskich UE.Z tego wynika, że obywatele Polski z jednej strony akceptują Romów jako odrębną grupę etniczną, z drugiej zaś ta akceptacja nie oznacza przyzwolenia do nawiązywania bliskich, zażyłych kontaktów międzyludzkich z Romami. Być może, jak zauważa autor tego rozdziału, wokół przełamywania tej właśnie bariery należy orientować kolejne, zmodyfikowane cele polityki państwa wobec Romów w Polsce.

169 European Commission, Discrimination in the European Union: Perceptions, Experiences and Attitudes, Special Eurobarometer 296, July 2008 [za:] The Social Situation of the Roma ..., dz. cyt., s. 24.


Polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów

Rozdział VI

137

ROZDZIAŁ VI

S. Mazur Rozdział VI. Polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów

Wprowadzenie

Celem tego rozdziału jest opisanie polityk i programów Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów i ich konsekwencji dla poprawy szeroko pojmowanego statusu społeczno-ekonomicznego tej grupy etnicznej. Realizacja tak zakreślonego celu determinuje strukturę tego rozdziału. Początkowe jego partie poświęcono zarysowaniu terytorialnego rozmieszczenia społeczności romskich w Europie. W jego dalszej części, w sposób syntetyczny, opisano status prawny Romów, ich sytuację w sferze edukacji, na rynku pracy oraz w systemie ochrony zdrowia odnosząc się do wybranych państw Unii Europejskiej. Następnie przedstawiono podstawowe założenia polityk Unii Europejskiej i państw człon-kowskich wobec Romów. Dopełnieniem rozważań zawartych w tym rozdziale jest katalog formułowanych na poziomie Wspólnoty i jej państw członkowskich postulatów zmierzających do inkluzji społeczno-ekonomicznej Romów.

6.1. Romowie w Europie

Społeczność romska w Europie składa się z kilkunastu społeczności zróżnico-wanych co do sposobu osadnictwa, kultury, religii, statusu prawnego i okresu migracji: „Romowie nie są monolitem. Różnie siebie nazywają i definiują, mówią różnymi dialektami, często wzajemnie dla siebie niezrozumiałymi, mają różne poglądy na to, jak prowadzić romską politykę”170. Wewnętrzne zróżnicowanie społeczności romskich oddaje nawet terminologia stosowana dla opisania tej największej mniejszości etnicznej w Unii Europejskiej”171.

170 A. Szostkiewicz, Europejski problem z Romami. Romofobia. „Polityka” (24 lipca 2008).171 The Social Situation of the Roma..., dz. cyt., s. 1.

138

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne... ROZDZIAŁ VI

Chociaż pojęcie Romowie jest najczęściej stosowane, niektórzy wyróżniają Romów i Sinti lub Romów, Sinti i Wędrowców. Termin Romowie ma charakter inkluzyjny (termin ten stosują nie-Romowie) lub też Romowie, kiedy w ten sposób chcą zaznaczyć swoją odrębność od populacji nieromskiej (którą określają jako gadźe). Inne stosowane terminy na ich oznaczenie to Cyganie: Tsigane (Francja), Cigano, Tzigane, Zingari (Włochy), Gitano (Hiszpania), Zigeuner (Niemcy)172.Wśród społeczności romskiej można wyróżnić, w oparciu o różnice językowe, kulturowe i terytorialne, kilka podstawowych podgrup:• Sinti, zamieszkujący głównie regiony niemieckojęzyczne (Niemcy, Szwajcarię,

Austrię), północne Włochy (Piemont, Lombardia), Prowansję, kraje Beneluksu oraz państwa skandynawskie,

• grupami najbardziej spokrewnionymi z Sinti są: a) Manouche we Francjii Belgii, b) Polske [Polska Roma] w Polsce, c) Kàlo w Hiszpanii, południowej Francji, Portugali i Finlandii,

• w WielkiejBrytaniiRomowieokreślająsiebiejakoRomanichels lub Gypsies, z kolei pojęcie Travellers (wędrowcy) jest powszechnie stosowane w odniesie-niu do wędrujących Romów, Sinti, ale również używa się go do oznaczenia populacji nieromskiej,

• KalderashRoma[Kelderasze]jestnajliczniejszągrupązamieszkującąBałkany.Wiele jej członków migrowało do centralnej Europy. Kalderash (wraz z Lovara [Lowarzy], Gurbeti i Jambazi) są częścią Vlach-Roma,

• Erlides(znanitakżejakoYerliilubArlije)topopulacjaromskazamieszkującapołudniowo-wschodnią Europę, w tym Grecję i Turcję173.

Trudności w znalezieniu jednolitych terminów służących do opisania bogactwa i różnorodności wspólnot romskich wskazują na ich unikalność kulturową i et-niczną heterogeniczność. Jak trafnie zauważa S. Łodziński: „W tym przypadku nie mamy, jak zazwyczaj, do czynienia z odpowiedniością <jedna mniejszość – jedna spójna i własna kultura>, lecz raczej z wielością społeczności o różnej kulturze, dystansujących się wzajem od siebie i od otoczenia, o zróżnicowanym statusie prawnym. Ma to poważne skutki polityczne i praktyczne, co widać wyraźnie w dylematach towarzyszących uznaniu Romów z jednej strony za mniejszość narodową, a z drugiej – za mniejszość ponadnarodową”174. Różnice te silnie od-działują na status społeczno-ekonomiczny i jakość życia Romów, w szczególności zaś na poziom ich integracji ze społecznościami narodowymi. Pomimo wyraźnie zarysowanych wewnętrznych odmienności większość z wymienionych wspólnot boryka się z podobnymi strukturalnymi problemami, a nade wszystko z wyklu-czeniem w sferze edukacji, problemami na rynku pracy, ograniczonym dostępem do systemu ochrony zdrowia i złymi warunkami zamieszkania175.Romowie zamieszkują głównie państwa Europy Środkowej i Wschodniej oraz Bałkany. Duże skupiska ludności romskiej występują również w Grecji, Hiszpanii, Francji i Niemczech. Dane dotyczące wielkości tej mniejszości etnicznej i jej tery-torialnego ulokowania są nieprecyzyjne, a liczby podawane przez różne źródła są wysoce rozbieżne i oscylują od 7 do 12 mln. Tabela VI.I przedstawia szacunkowy, terytorialny rozkład mniejszości romskiej w Europie sporządzony w oparciu

172 Tamże, s. 1.173 Tamże, s. 2.174 S. Łodziński, Romowie – bliscy i dalecy, www.free.art.pl/podkowa.magazyn/nr3132/romowie.htm175 The Social Situation of the Roma..., dz. cyt., s. ii.

139

o wyniki spisów powszechnych oraz dane podmiotów zainteresowanych tą problematyką, czyli Open Society Institute, Rady Europy, Tscherenkow/Leader. W tabeli VI.2 przywołano dane zamieszczone w opracowaniu przygotowanym przez Międzynarodową Organizację ds. Migracji (IOM).

Tabela VI.1. Rozkład terytorialny populacji romskiej w Europie176177

PaństwoCom-

pendium (2007)

Open Society Institute (2006)

Rada Euro-py (2002)

Tscheren-kow/Leader

(2004)

Spis ludności

Austria 4 300 – od 20 000 do 50 000

od 35 000 do 50 000

6 000 (0,07% populacji)

Bułgaria –

OSCE176: od 800 000 do 850 000

MRG177: od 700 000 do 850 000

– od 700 000 do 900 000

370 908 (4,7%

populacji)

Belgia –od 25 000 do 30 000

(dane z 1999 roku)

od 10 000 do 15 000 –

Cypr – 500–1500 –

Czechy –

OSCE: od 350 000 do 450 000

MRG: od 250 000 do 300 000

32 905 (Spis ludności z 1999 roku)


od 300 000 do 400 000 –

Dania – – 1 750 od 1 000 do 1 500 –

Estonia 0,1% populacji – od 2 000

do 4 000 –

Finlandia13 000MRG:

od 7 000 do 9 000

– 10 000 od 7 000 do15 000 –

Francja –MRG:

od 280 000 do 340 000

od 100 000 do 500 000 –

Niemcy 70 000 – 700 000 od 100 000 do 500 000 –

Grecja 2,5% populacji –

80 000 -150 000

MRG: 100 000

-2 000 000

200 000 -300 000 –

176 Organization for Security and Co-operation in Europe – OSCE (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie).

177 Minority Rights Group – MRG (Grupa Ochrony Praw Mniejszości).

Polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich...ROZDZIAŁ VI

140


Węgry

190000 ok. 2% populacji (Spis ludności z 2001 roku).

Szacunki mówią o 4-8%

populacji

Oficjalne dane:

190 046OSCE:

od 500 000 do 600 000

MRG: od 550 000 do 600 000

Spis ludności 142 683od 400

000do 800 000

550 000- 600 000 do 1 mln


Irlandia – –

ERRCL: 10 891MRG:

od 20 000 do 28 000

–

Spis ludności:22 400 (0,53%)

(Travellers)2 000-2 500

Romowie

Włochy

160 000 (70 000

Romów i Sinti posiada

obywatelstwo)

– 120 000 od 90 000 do 110 000 –

Łotwa – – – od 9 900 do15 000

8 205 (0,36% populacji)

(Spis ludności z 2000 roku)

Litwa – –MRG:

od 3 000 do 4 000

od 5 000 do 6 000

2 570 (Spis ludności

z 2001 roku)Luksemburg – – 100-150 – –

Holandia – – 23 500 od 35 000 do 40 000

0,1% (oficjalne

dane)

Polska – –

od 25 000 do 30 000

MRG: od 50 000 do 60 000

Minimalne szacunki: 30 000

Maksymalne szacunki: 60 000

1 2731 (0,03%) (Spis

ludności z 2001 roku)

Portugalia – – od 40 000 do 50 000

0,21% dane oficjalne

Rumunia –

Oficjalne dane:

535 350OSCE:

od 2,3 mln do 3 mln

MRG: od 1,8 mln do 2,5 mln

Spis ludności: 409 000Szacunki:

od 1,5 mln do 2,0 mln

od 1,5 mln do 3 mln

535 250 (2,43%)

(Spis ludności z 2002 roku

Słowacja –

Dane oficjalne: 91 450OSCE:

od 500 000 do 550 000

MRG: od 480 000 do 520 000

Oficjalny dane z 1991 roku: 75 802

szacunki od 420 000 do 500 000

Minimalne szacunki 450 000


89 920 (1,67%) (Spis

ludności z 2002 roku)

141

Polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich... ROZDZIAŁ VI

Słowenia

Romowie (3 246) stanowią

0,17 populacji

–

Oficjalne dane:

od 2 293 do 2 847szacunki od 6 500 do 7 000

od 8 000 do 10 000

3 246 (0,16%)

(Spis ludności z 2002 roku)

Hiszpania – – od 600 000 do 1 mln –

Szwecja – –Szacunki:

od 40 000 do 50 000

Minimalne szacunki: 15 000


–

Wielka Brytania – –

Szacunki: 300 000 (Romowie

i Irish Travelleres)od 90 000 do 120 000

(1995)

– –

Źródło: The Social Situation of the Roma ..., dz. cyt., s. 16-18.

Tabela VI.2. Szacunki dotyczące wielkości populacji romskiej w Europie

PaństwoSzacowana wielkość populacji romskiej w krajach Europy

Środkowo-Wschodniej

Udział procentowy populacji Romów w populacji ogółem

(w %)

Białoruś 11 631 0,19

Bośnia i Hercegowina 45 000 0,72

Bułgaria 750 000 11,94

Chorwacja 35 000 0,56

Czechy 209 179 3,33

Estonia 896 0,01

Litwa 3 036 0,05

Łotwa 6 385 0,10

Macedonia 174 577 2,78

Mołdawia 17 036 0,27

Polska 41 975 0,67

Rosja 295 980 4,71

Rumunia 1 746 313 27,80

142


Serbia i Czarnogóra 331 173 5,27

Słowacja 392 480 6,25

Słowenia 9 083 0,14

Ukraina 52 639 0,84

Węgry 575 000 9,15

Ogółem 4 697 383 74,79

PaństwoSzacowana wielkość populacji romskiej w krajach Europy

Zachodniej

Udział procentowy populacji Romów w populacji ogółem (w %)

Austria 20 833 0,33

Finlandia 8 625 0,14

Francja 280 000 4,46

Grecja 172 500 2,75

Hiszpania 643 333 10,24

Niemcy 86 875 1,38

Portugalia 53 333 0,85

Szwajcaria 33 750 0,54

Szwecja 25 000 0,40

Wielka Brytania 146 250 2,33

Włochy 113 125 1,80

Ogółem 1 583 625 25,21

Ogółem dla Europy 6 281 008 100,00

Źródło: Na podstawie danych Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM), 2005178.

6.2. Status prawny Romów w Europie

Status prawny Romów jest istotnie zróżnicowany w zależności od kraju ich za-mieszkania, okresu ich przebywania na terytorium danego państwa oraz sposobu prawnego określenia ich pozycji – mniejszość ponadnarodowa lub narodowa. W przypadku społeczności romskich zamieszkujących terytorium danego pań-stwa od dawna, są one postrzegane jako mniejszości narodowe, a członkowie tych społeczności posiadają status jego obywateli. Równocześnie w przypad-ku tych państw, które postrzegają Romów jako swoich obywateli zdarza się,

178 Romowie w Europie: Przegląd, www.mighealth.net/pl/images/b/b4/Chapter1.pdf

143

że Romowie (szczególnie przebywający od niedawna na terytorium tego państwa) są traktowani jako uchodźcy lub jako osoby ubiegające się o azyl bez prawa sta-łego pobytu.Romowie zamieszkujący państwa, takie jak: Rumunia, Bułgaria, Czechy, Słowacja, Polska, jako obywatele państw członkowskich Unii Europejskiej posiadają prawo swobodnego przemieszania się w obrębie Wspólnoty. Nie oznacza to jednak, że posiadają oni prawa tożsame do tych, które posiadają obywatele innych państw członkowskich Wspólnoty (np. w zakresie praw socjalnych), na terytorium któ-rych przebywają.W wielu krajach Romowie są traktowani jako nielegalni imigranci – z powodu braku świadectw urodzenia lub dokumentów potwierdzających tożsamość. Duża część populacji romskiej w państwach członkowskich Wspólnoty nie posiada uregulowanego statusu prawnego. To problem o znaczeniu fundamentalnym, negatywnie wpływający zarówno na dostęp Romów do systemów zabezpieczenia społecznego, opieki zdrowotnej oraz edukacji, jak i na standard życia, a także możliwości ich aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym i politycznym179.

6.3. Status społeczno-ekonomiczny Romów

6.3.1. Ogólna charakterystyka sytuacji społeczno-ekonomicznej Romów

Wyniki szeregu badań wskazują, że Romowie narażeni są na zagrożenie wyklu-czeniem społecznym w stopniu niewspółmiernie wyższym niż ma to miejsce w przypadku innych wspólnot etnicznych. Wykluczenie to jest szczególnie wi-doczne w sferze edukacji, rynku pracy i ochrony zdrowia. Romowie mieszkają zazwyczaj w zdegradowanych dzielnicach (miejskich gettach), na obrzeżach miast (np. Włochy, Hiszpana), w ośrodkach dla azylantów oraz w przyczepach samochodowych (np. Włochy, Wielka Brytania, Belgia), a ich warunki życia znacznie odbiegają od powszechnie przyjętych standardów. Ich pozycja material-na jest zdecydowanie gorsza, jeśli odnieść ją do statusu materialnego obywateli państw, na terenie których przebywają.Rodziny romskie wyróżniają się specyficznymi cechami demograficznymi i społecznymi, tj. wysokim stopniem śmiertelności, wielodzietnością i niewielką liczbą osób w starszym wieku, niskim poziomem wykształcenia oraz wysokim poziomem analfabetyzmu. Romowie w niewielkim stopniu korzystają z usług zdrowotnych oraz w ograniczonym zakresie objęci są świadczeniami dostępnymi w ramach polityki społecznej.Powszechne jest postrzeganie ich poprzez pryzmat negatywnych stereotypów i głęboko społecznie zakorzenionych uprzedzeń180. W percepcji społecznej euro-pejczyków dominuje wobec nich atawistyczna niechęć pomieszana z niejasnymi

179 The Social Situation of the Roma..., dz. cyt., s. II.180 Tamże, s. II.


144


obawami i zagrożeniem. Często przybiera to postać działań, które w 2008 roku zapowiadał wobec Romów rząd premiera S. Berlusconiego (np. deportacji Romów, burzenia ich obozowisk i osiedli, pobierania odcisków palców itp.) lub zdarzeń, które miały miejsce w Irlandii Północnej w 2007 roku. Jak zauważa prominentny przedstawiciel społeczności romskiej Florin Cioaba181: „Żadne z państw euro-pejskich nie posiada dyskryminującego nas ustawodawstwa. Na co dzień jednak na płaszczyźnie polityki lokalnej jesteśmy dyskryminowani. Według ostatniego raportu UE stan ten wykazuje nawet tendencję wzrostową”182.

6.3.2. Romowie w systemie edukacji

Sytuacja Romów dotycząca ich uczestnictwa w systemie edukacji jest niekorzyst-na. Do zbioru podstawowych, negatywnych symptomów charakteryzujących tę sytuację należy zaliczyć m.in. następujące zjawiska:• liczba dzieci romskich objętych nauczaniem początkowym jest znacząco

mniejsza we wszystkich krajach europejskich w relacji do dzieci pochodzą-cych z rodzin nieromskich,

• tylkoniewielkaczęśćdzieciz rodzinromskichkorzystaz systemuedukacjipodstawowej,

• występujezjawiskosegregacjiw odniesieniudodzieciromskich,pomimojejformalnego zakazu,

• liczbadzieci romskichpobierającychnaukęw tzw. klasach specjalnych jestnieproporcjonalnie wysoka.

Niepokojące jest również zjawisko tworzenia gett szkolnych (szkół tylko dla Romów), brak odpowiednich kompetencji nauczycieli i pedagogów nauczają-cych w klasach, w których uczą się uczniowie pochodzenia romskiego oraz niski poziom motywacji Romów do kierowania swoich dzieci do szkół (np. z powodu dyskryminacji, na którą napotykają, a także brak rozwiązań umożliwiających dzieciom romskim nabywanie umiejętności językowych). Wskazane powyżej problemy są szczególnie widoczne w przypadku nowych państw członkowskich Wspólnoty183. Sytuacja ta dzięki działaniom podejmowanym od wielu lat przez władze tych państw ulega poprawie, jednak tempo tych zmian jest, tak w opinii Romów, jak i rządów tych państw, niezadowalająca.Zjawisko dyskryminacji Romów w systemie edukacji nie stanowi jednak wyróżni-ka charakteryzującego państwa Europy Środkowo-Wschodniej. Podobne problemy pojawiają się w pozostałych państwach członkowskich Wspólnoty. Wyniki badań nad zjawiskiem dyskryminacji Romów prowadzone w Niemczech pokazują, że tylko połowa dzieci romskich zamieszkujących na terenie tego państwa uczęszcza do szkoły, a te spośród nich, które uczęszczają do szkoły aż w 80% pobierają naukę w szkołach specjalnych184.

181 Florin Cioaba przez wiele środowisk romskich jest traktowany jako „król wszystkich Romów”. Stara się on od wielu lat zjednoczyć rozproszonych po świecie Romów i chce reprezentować ich politycznie.

182 Unia Europejska – nowa nadzieja Romów, wywiad B. Gabrin (tłumaczenie A. Makarewicz) (01.02.2007, zmieniany: 18.05.2008).

183 The Impact of Legislation and Policies on School Segregation of Romani Children, European Roma Rights Center, 2007.

184 The Situation of Roma in Germany, Monitoring the EU Accession Process: Minority Protection, Open Society Institute, 2002.

145

Szereg problemów dotyczących sytuacji Romów w sferze edukacji odnotowano również w Hiszpanii. Wiele szkół państwowych, szczególnie tych zlokalizowanych na obszarach zamieszkiwanych przez dużą liczbę Romów uległo w ostatnich latach „gettoizacji”. W ostatnich dziesięciu latach szkoły, w których liczba dzieci romskich kształtowała się na poziomie 30-40% odnotowują ich liczbę na poziomie 80%. Zjawisko tworzenia gett szkolnych oparte jest o swoistego rodzaju spiralę:a) kiedy w szkole pojawia się duża liczba dzieci romskich, rodzice pozostałych

uczniów podejmują decyzję o przeniesieniu swoich dzieci do innej szkoły,b) duża koncentracja uczniów o niskim statusie społeczno-ekonomicznym,

z niepiśmiennych rodzin powoduje obniżenie standardów nauczania, z tego też powodu rodziny nieromskie przenoszą swoje dzieci do innych szkół w tro-sce o poziom ich edukacji,

c) zjawisko to powoduje dalsze obniżanie standardów nauczania185.Skalę tego zjawiska obrazuje fakt, że w Madrycie działa około 150 szkół podsta-wowych, a tylko w pięciu z nich naukę pobiera więcej niż 50% uczniów romskich. Problem dyskryminacji Romów w sferze edukacji występuje również we Francji. Wyniki badań wskazują na bardzo wysoki odsetek dzieci romskich w szkołach specjalnych, jak również na nieformalne mechanizmy tworzenia tzw. „klas cy-gańskich”. Na podobne zjawiska zwracają także uwagę wyniki badań przeprowa-dzonych w Walii, Północnej Irlandii i Wielkiej Brytanii186.Wybiórczo przywołane powyżej dane uzmysławiają, że poprzez system edukacji następuje międzypokoleniowa reprodukcja zjawiska wykluczenia społecznego Romów. W Rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 roku w sprawie sytuacji społecznej Romów i ułatwienia im dostępu do rynku pracy w UE zwrócono uwagę, że „(…) systemy edukacji mają charakter wykluczający i chociaż państwa członkowskie podejmują wysiłki na rzecz walki z segrega-cją, wiele różnych systemów służących teoretycznie walce z segregacją często prowadzi do eksponowania różnic między grupami społecznymi i stawia ludzi biednych w niekorzystnej sytuacji, w szczególności Romów. Oznacza to koniecz-ność ukierunkowanej polityki edukacyjnej względem Romów, tak aby zachęcić rodziny romskie do aktywnego w niej udziału”187 .

6.3.3. Romowie na rynku pracy

Problem bezrobocia Romów jest zjawiskiem kompleksowym, wielowymia-rowym i międzygeneracyjnym, co powoduje, że jednowymiarowe i akcyjne działania na rzecz jego rozwiązania cechują się niską skutecznością. Trudności, na jakie napotykają Romowie na rynku pracy wynikają z ich niedookreślonego statusu prawnego, niskiego poziomu wykształcenia, niskich kwalifikacji zawo-dowych, uzależnienia od transferów socjalnych oraz uprzedzeń i dyskryminacji ze strony potencjalnych pracodawców.

185 The Situation of Roma in an Enlarged European Union, Employment & Social Affairs Fundamental Rights and Anti-Discrimination, European Commission, Directorate-General for Employment and Social Affairs, Unit D3, Manuscript completed in 2004, s. 19.

186 Tamże, s. 19.187 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 roku w sprawie sytuacji społecznej

Romów i ułatwienia im dostępu do rynku pracy w UE (2008/2137(INI)).


146


Ich sytuacja na rynku pracy jest szczególnie trudna w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Z badania przeprowadzonego w 2005 roku188 wynika m.in., że:• 64% respondentów doświadczyło dyskryminacji na rynku pracy z powodu

pochodzenia etnicznego,• wieleprzedsiębiorstwprowadzipolitykękadrowąopartąo założenie,żenie

zatrudnia Romów,• Romowie wykonujący pracę otrzymują mniejsze wynagrodzenie niż inni

pracownicy, którzy wykonują ten sam rodzaj pracy, ale nie są Romami,• pomimo istnienia regulacji prawnych służącychograniczaniu zjawiskawy-

kluczenia Romów z rynku pracy, brak jest skutecznych mechanizmów i dzia-łań, które umożliwiałyby realizację tego celu,

• kluczowiaktorzyrynkupracyniepostrzegajązjawiskadyskryminacjiRomówna rynku pracy jako podstawowej determinanty ich niezatrudnienia,

• masowe bezrobocie Romów w wieku produkcyjnym jest najczęściej po-strzegane jako zjawisko rynkowej nadwyżki siły roboczej, a wysoki poziom bezrobocia jest wiązany z niezdolnością Romów do znalezienia zatrudnie-nia z powodu ich niskiego poziomu wykształcenia lub niskich kwalifikacji zawodowych189.

Przywołane powyżej spostrzeżenia potwierdzają wyniki badań zamieszczone w raporcie The Situation of Roma in an Enlarged European Union. Wynika z nich m.in., że w trzecim kwartale 2003 roku około 87,5% Romów słowackich było bez-robotnych, a krajowa stopa bezrobocia wynosiła w tym okresie 14,2%. Dla Czech stopa bezrobocia (na początku 2004 roku) wynosiła 10,8%, podczas gdy oficjalna stopa bezrobocia dla Romów oscylowała pomiędzy 50% a 80%190.Według badania przeprowadzonego w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) pod koniec 2001 roku, dochody ponad 80% Romów kształtują się poniżej krajowego progu ubóstwa w Bułgarii, na Węgrzech, w Rumunii i na Słowacji191.W Rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 roku w sprawie sytuacji społecznej Romów i ułatwienia im dostępu do rynku pracy w UE zwró-cono uwagę, że pomimo wysiłków podejmowanych przez państwa członkowskie Wspólnoty nie udało się znaleźć sposobu rozwiązania problemu osób długotrwale bezrobotnych (w tym Romów), jak również dostrzega się, że zastosowane rozwią-zania, w tym publiczne programy zatrudnienia, nie tylko nie pomogły problemu tego rozwiązać, ale dodatkowo pogłębiły stygmatyzację Romów192.

188 Badania prowadzone były przez Europejskie Centrum Praw Romów w Bułgarii, Czechach, Rumunii, na Słowacji i Węgrzech.

189 Profiles of the Labour Market Actors Targetted in this Research, European Roma Rights Center – Research Papers (01/2007), www.ceeol.com

190 The Situation of Roma in an Enlarged European Union..., dz. cyt.191 The Roma in Central and Eastern Europe: Avoiding the Dependency Trap – A regional

Development Report, UNDP 2002.192 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 roku ...., dz. cyt.

147

6.3.4. Romowie w systemie ochrony zdrowia i opieki społecznej

Utrudniony dostęp Romów do usług socjalnych i zdrowotnych, co obrazują wy-niki wielu badań, przejawia się przede wszystkim poprzez:• ograniczanieichdostępudosystemuświadczeniausługsocjalnych,• istnienie barier językowych w porozumiewaniu się członków społeczności

romskiej z pracownikami ośrodków pomocy społecznej,• źleadresowanąinformacjęo możliwościachwsparciasocjalnegodlaRomów.Niski poziom aktywności zawodowej Romów powoduje, że nie mogą oni korzy-stać z zasiłków dla bezrobotnych lub innych zasiłków społecznych (np. na wy-chowanie dzieci), w szczególności w krajach, w których świadczenia socjalne są powiązane z zatrudnieniem, a ubezpieczenia społeczne są skojarzone z prawem pobytu. Dostęp Romów do usług socjalnych jest utrudniony także z powodu tery-torialnej lokalizacji ich skupisk, z których wiele znajduje się w znacznej odległości od ośrodków pomocy społecznej, szkół, szpitali czy też transportu publicznego193.

6.4. Polityki Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów

6.4.1. Założenia ogólne

Zjawisko wykluczenia Romów jest fenomenem wieloźródłowym, a co za tym idzie działania na rzecz jego ograniczenia powinny mieć charakter wielowymia-rowy i odnosić się do każdego ze źródeł tego zjawiska. Innymi słowy, systemowa poprawa sytuacji Romów wymaga podejścia zintegrowanego, uwzględniającego aspekty kulturowe, społeczne i ekonomiczne. Wyniki realizacji programów o charakterze jednowymiarowym, służących poprawie statusu społeczno-ekono-micznego Romów wskazują na ich ograniczoną skuteczność.Myślenie o potrzebie zintegrowanego podejścia wydaje się spotykać z coraz więk-szym zrozumieniem wśród decydentów Wspólnoty i jej państw członkowskich. W Rezolucji Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 roku dostrzega się, że: „(…) rozwiązanie problemów socjalnych i ekonomicznych Romów wymaga kom-pleksowego podejścia i długoterminowej, skoordynowanej odpowiedzi obejmują-cej politykę mieszkaniową, edukacyjną, zdrowotną i dotyczącą rynku pracy”194. Parlament Europejski, w przywołanej powyżej rezolucji, kieruje pod adresem Komisji i państw członkowskich Wspólnoty postulat, „(…) aby wszelkie działania mające na celu poprawę sytuacji Romów były rozpatrywane jako nieodłączna część działań na rzecz wspierania rozwoju regionalnego i integracji społecznej”195.Podstawową zasadą wsparcia mniejszości romskiej przez Unię Europejską jest orientowanie jej polityk i programów tak, aby cechowały się one podejściem

193 The Social Situation of the Roma..., dz. cyt., s. 22-23.194 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 roku ..., dz. cyt.195 Tamże.


148


konstruktywnym, pragmatycznym i antydyskryminacyjnym. Praktyczną tego implikacją jest postrzeganie zjawiska wykluczenia Romów w szerszym kontekście, na który składają się dwa wymiary. Pierwszy to zintegrowane wsparcie Romów, tj. w ramach podejmowanych na ich rzecz inicjatyw mieszczą się zarówno projekty służące na przykład poprawie ich statusu materialnego, jak i ochronie ich tradycji oraz tożsamości etnicznej. Wymiar drugi to ujmowanie problematyki romskiej w szerokim spektrum inicjatyw podejmowanych przez Unię Europejską na rzecz wzmacniania spójności społeczno-ekonomicznej i przestrzennej Wspólnoty.Tak zakreślona polityka wobec mniejszości romskiej lokuje się w sferze podejścia integracyjnego, polegającego z jednej strony na poszanowaniu odrębności kultu-rowej Romów, z drugiej zaś na postrzeganiu ich jako pełnoprawnych obywateli, a tym samym stosowaniu wobec nich tych instrumentów i form wsparcia, które są wykorzystywane wobec obywateli państw Wspólnoty, którzy borykają się z po-dobnymi problemami.Rozwinięciem tych ogólnych założeń jest tzw. 10 podstawowych zasad dotyczą-cych inkluzji Romów. Wskazane poniżej zasady nie mają mocy prawnie wiążącej, jednak stanowią ważne wytyczne dla instytucji Wspólnoty, jej państw członkow-skich oraz krajów ubiegających się o akcesję. Zasady te to:1. Konstruktywne, pragmatyczne i antydyskryminacyjne polityki,2. Bezpośrednia, ale nie wykluczająca orientacja,3. Podejście międzykulturowe,4. Zorientowanie na działania głównego nurtu,5. Świadomość znaczenia równości płci,6. Transfer pozytywnie zweryfikowanych rozwiązań,7. Wykorzystanie instrumentów Wspólnoty,8. Zaangażowanie władz regionalnych i lokalnych,9. Zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego,10. Aktywny udział Romów.

6.4.2. Projekty Unii Europejskiej na rzecz społeczności romskiej w okresie przedakcesyjnym

Unia Europejska wykazuje dużą aktywność w zakresie uruchamiania progra-mów na rzecz mniejszości romskiej. Aktywność ta stała się szczególnie widoczna w okresie poprzedzającym akcesję państw Europy Środkowo-Wschodniej do struktur UE.Już w 1993 roku, podczas szczytu Rady Europejskiej w Kopenhadze, przyjęto kry-teria kopenhaskie ustanawiające polityczne, ekonomiczne i prawne warunki dla państw kandydujących. Jednym z nich stała się ochrona mniejszości. W Agendzie 2000, przedstawionej w 1997 roku na szczycie Rady Europejskiej w Luksemburgu, dokonując oceny państw kandydujących wskazano na ich niezadowalające po-stępy w zakresie ochrony praw mniejszości w odniesieniu do sytuacji Romów w Bułgarii, w Czechach, w Polsce, w Rumunii, na Słowacji i na Węgrzech.W kolejnych dokumentach oceniających postępy państw tej części Europy w zakresie ochrony praw mniejszości wyrażano opinie o ich niewystarczającej

149

dynamice, jednak w raporcie z listopada 2001 roku dostrzeżono fakt, że w pań-stwach kandydujących wypracowano narodowe strategie przezwyciężenia dys-kryminacji Romów i poprawy ich statusu społeczno-ekonomicznego.Dla respektowania praw Romów w Unii Europejskiej i w krajach kandydujących centralne znaczenie ma dyrektywa Rady nr 2000/43/WE z 29 czerwca 2000 roku, wprowadzająca zasadę równego traktowania na gruncie pochodzenia rasowego lub etnicznego, na podstawie której kraje członkowskie Unii, a w ramach negocja-cji przedakcesyjnych także państwa kandydujące, były zobowiązane do włączenia do swoich porządków prawnych odpowiednich uregulowań odzwierciedlających wymagania tej dyrektywy. Ponadto ze środków Unii Europejskiej rozpoczęto wdrażanie programów na rzecz poprawy sytuacji Romów. Ogólnie rzecz ujmując, realizowano programy dotyczące:• zwalczaniadyskryminacji,• zatrudnienia i integracji społecznej (wspierane z Europejskiego Funduszu

Społecznego np. poprzez EQUAL),• politykiregionalnej(np.EuropejskiFunduszRozwojuRegionalnego),• edukacji, szkoleń (np. COMENIUS dotyczący edukacji szkolnej,

GRUNDTVIG–edukacjadorosłych,YOUTH–mobilnośći edukacjaniefor-malna, LEONARDO DA VINCI – szkolenia zawodowe),

• rozszerzenia i relacji zewnętrznych (np. PHAREw krajach kandydującychEuropy Środkowo-Wschodniej).

Skalę działań na rzecz mniejszości romskiej oddaje wielkość wsparcia finansowe-go Unii Europejskiej. W ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w okresie programowania 2000-2006 wyasygnowano kwotę 275 mln euro na programy de-dykowane społeczności romskiej. Ponadto należy wspomnieć o kwocie nieomal 1 mld euro przeznaczonej na wsparcie grup narażonych na wykluczenie, w tym Romów. Poniżej opisano wybrane programy.

Tabela VI.3. Wybrane programy na rzecz mniejszości romskiej

Nazwa programu Cele programu i wysokość środków finansowych

Narodowe Programy PHARE

– Bułgaria, Republika Czech, Węgry, Rumunia i Słowacja przeznaczyły część środków pochodzących z PHARE na realizację projektów na rzecz społeczności romskich. Każdego roku środki przeznaczane na te cele zwiększano – od 11,7 mln euro w 1999 roku poprzez 13,65 mln euro w 2000 roku i 31,35 mln euro w 2001 roku Przed 1998 rokiem podobne projekty były wspierane znacznie mniejszymi środkami przez Civil Society Development Foundation.

1998

– Program PHARE 1998 przeznaczył 450 000 euro na wspólny z rządami Słowacji i Danii projekt o ogólnej wartości 2,4 mln euro mający na celu poprawę warunków mieszkaniowych, rozwój edukacji i zwiększenie szans na zatrudnienie Romów ze Spiskiej Nowej Wsi na Słowacji.

– W Rumunii 2 mln euro przeznaczono na realizację strategii poprawy sytuacji Romów do 2000 roku.

– W Czechach w ramach programu (Żyć razem) wsparto 132 projekty o wartości 900 000 euro. Wiele z tych projektów bezpośrednio realizowały romskie organizacje pozarządowe.


150


1999

– Phare wspierało programy na rzecz Romów w Bułgarii, Czechach, na Węgrzech i na Słowacji. W Bułgarii przeznaczono 500 000 euro na poprawę warunków mieszkaniowych, edukację i zwiększanie udziału Romów w procesach decyzyjnych oraz promocję ochrony praw człowieka i tożsamości kulturowej.

– W Czechach przeznaczono 500 000 euro na edukację, szkolenie romskich asystentów, badania nad relacjami etnicznymi i medialną kampanię na rzecz walki z dyskryminacją Romów.

– Na Węgrzech PHARE wyasygnował 6,9 mln euro na współfinansowanie realizowanego przez rząd węgierski projektu o wartości 12,5 mln euro. Projekt miał na celu wzrost liczby dzieci romskich uczestniczących w zajęciach szkolnych, wsparcie szkół angażujących się w kształcenie dzieci i młodzieży z grup defaworyzowanych oraz promocję młodych utalentowanych Romów.

– Na Słowacji PHARE 1999 przeznaczyło 1,8 mln euro na program służący krzewieniu tolerancji (jako wkład do rządowego programu o ogólnej wartości 2,3 mln euro). Ponadto Civil Society Development Foundation założona w ramach programu PHARE zarządzała dotacjami na rzecz mniejszości – przede wszystkim romskiej – o wartości 2 mln euro.

2000

– W Bułgarii przeznaczono 3,5 mln euro na działania służące ograniczaniu zjawiska marginalizacji dzieci romskich.

– W Czechach 1 mln euro wykorzystano na poprawę kształcenia Romów, wprowadzając zmiany w szkolnictwie podstawowym poprzez włączenie treści wielokulturowych do programów nauczania. Na opracowanie antydyskryminacyjnych procedur i zwiększenie wrażliwości administracji publicznej na problemy Romów przeznaczono 500 000 euro.

– Z funduszy PHARE realizowano też program o wartości 1,35 mln euro mający na celu integrację Romów (szkolenia, doradztwo, rzecznictwo interesów, pomoc prawna itp.).

– Na Węgrzech 2,5 mln euro z programu PHARE przeznaczono na działania antydyskryminacyjne, rozwój umiejętności, wsparcie dla Biura ds. Mniejszości, a także rozwój infrastruktury technicznej na terenie osad zamieszkałych przez Romów.

– W Rumunii wsparto rozwój organizacji pozarządowych działających na rzecz Romów – dotacja w wysokości 1 mln euro.

– Prowadzony na Słowacji program, wsparty z funduszu PHARE kwotą 3,8 mln euro, zmierzał do poprawy komunikacji pomiędzy społecznością romską i nie-Romami, zwiększenia dostępu Romów do rynku pracy poprzez szkolenie, praktyki pracownicze i doradztwo indywidualne, zakładał też objęcie dzieci romskich edukacją przedszkolną.

151

2001

– W Bułgarii PHARE zaangażowało 3,7 mln euro w program wspierający społeczną i ekonomiczną integrację Romów i przedstawicieli innych defaworyzowanych grup społecznych. Uruchomiono romskie ośrodki informacyjne i kulturalne oraz programy związane z pozyskiwaniem zawodu i pracy. Przeznaczono 1,65 mln euro na projekty zwiększające uczestnictwo dzieci romskich w zajęciach szkolnych. 1 mln euro został wykorzystany w celu polepszenia sytuacji zdrowotnej Romów.

– W Czechach przeznaczono 3 mln euro z programu PHARE na projekt rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, zwiększający szanse udziału Romów w konsultacjach społecznych i w reprezentacji poprzez wybory, a także na tworzenie ośrodków podnoszenia/zmiany kwalifikacji i poszukiwania pracy.

– Na Węgrzech 5 mln euro z funduszu PHARE przeznaczono na program społecznej integracji, koncentrujący się na dostępie do rynku pracy.

– W Rumunii PHARE wsparło kwotą 7 mln euro projekt edukacyjny skierowany przede wszystkim do Romów, koncentrujący się na edukacji przedszkolnej, zapobieganiu porzucania szkoły i budowie systemu drugiej szansy edukacyjnej dla osób, które nie ukończyły szkoły podstawowej.

– Na Słowacji wykorzystano 10 mln euro z programu PHARE na projekty związane z edukacją i poprawą infrastruktury. Projekty edukacyjne koncentrowały się na edukacji przedszkolnej, szkoleniu asystentów romskich, integracji społecznie defaworyzowanych dzieci (nauczanie na poziomie szkoły podstawowej) i tworzeniu centrów lokalnych społeczności romskich. We wschodniej Słowacji poprawiono warunki bytowe w osadach romskich poprzez remonty, doprowadzenie wody, budowanie dróg.

Program Lien

– Program ten wspierał rozwój organizacji pozarządowych i rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz działania na rzecz defaworyzowanych grup. Pomiędzy 1995 a 1997 rokiem około 1,9 mln euro z programu Lien przeznaczono na projekty adresowane do społeczności romskich.

Program Access

– W latach 1999-2000 środki w wysokości 20 mln euro wspierały projekty zmierzające do budowania struktur społeczeństwa obywatelskiego w Europie Środkowej i Wschodniej. Acces wspierał działania organizacji pozarządowych zmierzających do przyswojenia acquis communautaire w zakresie ochrony środowiska i rozwoju społecznego, a także na rzecz inkluzji grup zmarginalizowanych, w tym Romów.

DG External Relations: the European Initiative for Democracy and Human Rights

– Dostarczała wsparcia społecznościom romskim w Europie Środkowej i Wschodniej. Dysponując rocznie około 100 mln euro wspierała działania na rzecz praw człowieka i demokracji, wchodząc w partnerstwo z organizacjami pozarządowymi i organizacjami międzynarodowymi.

Program Socrates

– Program Socrates zmierzał do poprawy jakości edukacji i współpracy w ramach UE. Program Sokrates I (1995-1999) pod koniec okresu realizacji objął wszystkie kraje kandydujące do UE, w sposób szczególny koncentrował się na edukacji międzykulturowej i uwzględnieniu potrzeb edukacyjnych migrantów zarobkowych, Romów i wędrowców. Pomiędzy 1996 a 2001 rokiem w ramach programu Socrates zrealizowano 91 projektów adresowanych do Romów.


152


Directorate General for Employment and Social Affairs

– Directorate General for Employment and Social Affairs podjął działania na rzecz Romów. W 1997 roku – Europejskim Roku Przeciw Rasizmowi – Komisja Europejska poprzez tę instytucję wspierała projekty romskich organizacji i adresowane do Romów na płaszczyźnie krajowej i lokalnej, przeznaczając na to 5 mln euro.

– 27 listopada 2000 roku zatwierdzono działania Wspólnoty na lata 2000-2006 dla przezwyciężenia dyskryminacji o budżecie 98,4 mln euro. Środki te wspierały takie działania, jak analizy i oceny dyskryminacji, międzynarodową współpracę, budowanie sieci w Europie, publikacje, kampanie i zdarzenia. Niektóre kraje kandydujące wzięły udział w tych działaniach.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji dostępnych w opracowaniach Komisji Europejskiej.

Poniżej przedstawiono zestawienie projektów adresowanych do społeczności romskiej, realizowanych w ramach programu Equal.

Tabela VI.4. Zestawienie projektów Equal odnoszących się do mniejszości romskiej

AT CZ

DE

DK ES FI FR GR

HU IE IT NL PL PT SE SI SK UK

Raze

m

1A: Zatrud-nialność (Reintegra-cja na ryn-ku pracy)

2 1 1 5 1 5 17 1 4 1 2 2 42

1B: Zatrud-nialność zwalczanie rasizmu

2 2 1 1 1 1 2 12 1 23

2C: Przedsię-biorczość – tworzenie biznesu

1 1 1 3

2D: Przed-siębior-czość – ekonomia społeczna

1 1 1 1 3

3E: Ada-ptacyjność – life long learning

6 1 6

3F: Ada-ptacyjność – adaptacja do zmian

1 2 3

153

4G: Rów-ność szans – godze-nie życia rodzinnego i zawodo-wego

1 1 3

4H: Równe szanse – poprawa sytuacji kobiet

1 1 1 1 1 7

5. Poszuki-wanie azylu 1 1 1 3

Łącznie 5 3 3 1 10 2 1 9 23 1 2 1 6 2 1 2 20 1 93

Źródło: The Social Situation of the Roma ..., dz. cyt.

6.4.3. Projekty Unii Europejskiej na rzecz społeczności romskiej po akcesji nowych państw członkowskich

Rozszerzenie Unii Europejskiej stworzyło nowe możliwości wsparcia Romów, co wynika z faktu inkorporowania problematyki romskiej do głównego nurtu dzia-łań Wspólnoty. Z tego też powodu działania na rzecz inkluzji Romów mogą być wspierane poprzez działania finansowane przez różne mechanizmy finansowe Unii Europejskiej, w tym:1. Europejski Fundusz Społeczny, który wspiera poprawę warunków życia i pra-

cy Romów w szczególności poprzez inwestowanie w ich edukacje i rozwój umiejętności zawodowych,

2. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, w ramach którego są inicjowane przedsięwzięcia służące wspieraniu procesów rozwoju regionalnego, wzmacnianiu konkurencyjności i innowacyjności europejskich regionów i współpracy terytorial-nej. W ramach nieomal każdego z tych typów przedsięwzięć mieszczą się programy i projekty bezpośrednio lub pośrednio adresowane do społeczności romskiej,

3. Program PROGRESS ma na celu wzrost tolerancji i promocję działań na rzecz zwalczania dyskryminacji Romów. W jego ramach wspiera się również tworze-nie sieci organizacji pozarządowych reprezentujących społeczności romskie,

4. Inne działania podejmowane przez Komisję Europejską i powiązane z nimi mechanizmy finansowania, m.in.:• LifelongLearningProgramme,• YouthinActionProgramme,• CultureProgramme(2007-2013),• EuropeanAgriculturalFundforRuralDevelopment,


154


• InstrumentforPre-AccessionAssistance,• PublicHealthProgramme(2008-2013)196.

Poniżej zamieszczono informację na temat konkretnych przykładów wydatkowa-nia funduszy strukturalnych dla poprawy warunków życia Romów. Przywołane przykłady mają charakter wybiórczy i nie odzwierciedlają wszystkich działań. Ich prezentacja służy jedynie zobrazowaniu wielości form wsparcia Romów, podej-mowanego w oparciu o środki Unii Europejskiej.

Tabela VI.5. Wybrane przykłady programów na rzecz wsparcia integracji społeczno-ekonomicznej Romów

Obszar problemowy Opis

Eduk

acja

– Dom Nauki („Tanoda”) – projekt mający na celu wzrost liczby Romów kończących edukację na poziomie szkoły podstawowej i średniej oraz otrzymanie przez nich stosownych świadectw ich ukończenia. Program ten jest finansowany z EFS i PO Rozwój Zasobów Ludzkich (Węgry).

– Słowacja: Projekt służący edukacji asystentów i nauczycieli, ze szczególnym zwróceniem uwagi na grupy zmarginalizowane, mający na celu podniesienie jakości nauczania. W ramach projektu 98 nauczycieli i asystentów z przedszkoli, szkół podstawowych i specjalnych odbywa szkolenia w zakresie zarządzania projektami, stosowania wiedzy w środowisku wielokulturowym i ochrony praw człowieka. Przedsięwzięcie to jest finansowane ze środków pochodzących z EFS.

– Projekt „Roma EDEM – Promowanie integracji Romów/Nomadów oraz równego traktowania w zakresie edukacji i zatrudnienia” jest realizowany przez Komisję ds. Równości Irlandii Północnej, Wysoką Intendenturę ds. Imigracji i Mniejszości Narodowych w Portugalii, Parlamentarną Komisję ds. Praw Mniejszości Narodowych i Etnicznych na Węgrzech, Departament Praw Człowieka w Urzędzie Rady Ministrów Republiki Czeskiej, Krajową Radę ds. Zwalczania Dyskryminacji w Rumunii oraz romski CRISS w Rumunii. Celem projektu jest zapewnienie obecności kwestii romskich w debacie prowadzonej w instytucjach Unii Europejskiej oraz promowanie dostępu Romów do usług publicznych, a także zwiększenie możliwości stowarzyszeń i społeczności Romów i Nomadów w zakresie ochrony swoich podstawowych praw.

196 Mainstreaming Roma Inclusion in All policies of the European Union. Funding and Projects. www.ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=634&langId=en

155

Zatru

dnie

nie

– Hiszpania: Program ACCEDER realizowany w oparciu o środki EFS miał na celu promocję dostępu Romów do dobrej jakości miejsc pracy, poprawę ich warunków mieszkaniowych oraz ich równy dostęp do dóbr i usług publicznych. Celem projektu było znalezienie zatrudnienia dla 4 tys. Romów do roku zakończenia programu, tj. 2006 roku.

– Projekt „Zaangażowanie Romów i Sinti na rzecz skutecznej polityki zatrudnienia i oświaty” jest realizowany na terenie Bułgarii, Czech, Węgier, Włoch i Słowacji. Projekt jest przedsięwzięciem organizacji pozarządowych, które zajmują się walką o prawa Romów. Dwa jego główne cele to opracowanie długoterminowych polityk zwalczających systemową dyskryminację Romów i Sinti w edukacji i zatrudnieniu oraz zwiększenie możliwości i pewniejszego udziału organizacji pozarządowych na arenie politycznej jako skutecznych orędowników praw społeczności Romów.

– Berliner Institut für Vergleichende Sozialforschung (BIVS) w Niemczech, Università degli Studi di Firenze, Dipartimento di Scienze dell´Educazione we Włoszech, Stowarzyszenie Dzeno w Republice Czeskiej oraz Studii Romani w Bułgarii realizują projekt „RomEco – Romowie i rynek pracy”. Projekt ma na celu zbadanie sytuacji Romów na rynku pracy w czterech krajach, tj.: Bułgarii, Republice Czeskiej, Niemczech i we Włoszech oraz ocenę programów kształcenia zawodowego w aspekcie ich skuteczności w zakresie aktywizacji zawodowej Romów (ich integracji z głównym nurtem rynku pracy). Jego głównym celem jest ustanowienie sieci ekspertów, obejmującej również Romów, i zajmującej się dyskryminacją, rynkami pracy, kształceniem zawodowym oraz kwestiami romskimi, wymianą poglądów i pomysłów w celu zidentyfikowania kluczowych warunków skutecznej polityki integracyjnej.

Zdro

wie

/inte

grac

ja

społ

eczn

a

– Rumunia: W okresie programowania 2007-2013 mniejszość romska bezpośrednio i pośrednio jest wskazywana jako odbiorca wsparcia w ramach różnych priorytetów EFS i PO „Rozwój Zasobów ludzkich”. Wartość tego programu to 3476 mln euro. Program ten ma na celu promowanie społecznej integracji Romów.

– W okresie programowania 2007-2013 indykatywna alokacja w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, przeznaczona na implementację kompleksowych projektów mających na celu walkę z marginalizacją wspólnot romskich w ramach EFS i EFRR, wynosi 200 mln euro. Poza tymi alokacjami planuje się realizację wielu programów ze środków krajowych197.

Rów

ność

– Projekt „TRANSPOSE – sieć przedstawicieli Romów i Nomadów wspierająca osoby działające na rzecz równości” to projekt realizowany na terenie Irlandii, Czechach, Słowacji, Węgier i Włoch: Projekt ten jest wspólną inicjatywą Ruchu Irlandzkich Nomadów, Europejskiego Centrum Praw Romów oraz włoskiego Komitetu Helsińskiego. Podstawowe cele projektu to zwiększanie świadomości decydentów, wyspecjalizowanych instytucji oraz opinii publicznej na temat istnienia dyskryminacji Nomadów i Romów; zwiększanie świadomości Nomadów i Romów co do przysługującej im ochrony prawnej oraz dostępnych sposobów zwalczania dyskryminacji; przeszkolenie sieci wykwalifikowanych przedstawicieli Nomadów i Romów, którzy mogą działać na rzecz zapewnienia stosowania unijnych dyrektyw o równości na szczeblu lokalnym.

Źródło: Opracowanie własne.197

197 Commission of the European Communities, Brussels, SEC(2008), Commission Staff Working Document Communication.


156


Wsparcie Wspólnoty i jej państw członkowskich na rzecz poprawy sytuacji społeczno-ekonomicznej Romów znacznie wykracza poza samo finansowanie projektów ważnych dla integracji społecznej i ekonomicznej Romów (w zakresie edukacji, zatrudnienia, zdrowia, przeciwdziałania dyskryminacji, integracji spo-łecznej). Przybiera ono m.in. postać: • organizacjieuropejskichszczytówpoświęconychproblematyceromskiej198,• wspieraniapolitycznego,finansowegoi organizacyjnegoeuropejskiejplatfor-

my na rzecz integracji Romów199,• tworzeniastrukturwspółdziałaniakluczowychinstytucjieuropejskichi spo-

łeczności romskiej (np. Euroma)200,• prowadzeniabadańi analizdotyczącychsytuacjispołecznościromskiej,• wspieraniaromskichorganizacjipozarządowych,• wspieraniainicjatywypodnazwą„DekadaIntegracjiSpołecznejRomów”201,• Inter-ServiceGroup202.Ważnym miernikiem oceny strategicznego podejścia państw członkowskich Wspólnoty jest sposób ujęcia problematyki romskiej w krajowych planach dzia-łania stanowiących istotę otwartej metody koordynacji działań w sferze integracji społecznej. Europejskie Biuro Informacyjne Romów (European Roma Information Office) do-konało analizy Krajowych Planów Działania (KPD) w 15 wybranych państwach Unii Europejskiej. Jej celem było zbadanie, w jakim stopniu kwestie romskie są w dokumentach tych ujęte. Analizą objęto KPD sporządzone w Bułgarii, Czechach, Finlandii, Francji, Niemczech, Grecji, Węgrzech, Irlandii, Włoszech, Portugali, Rumunii, Słowacji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. Okres analizy obejmuje lata 2006-2008, z wyjątkiem Niemiec, Portugalii, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii, w przypadku których sięgnięto do nowszych wersji KPD. Podstawowe wyniki analizy można ująć w postaci następujących stwierdzeń:• w większościprzypadkówRomowieniepojawiająsięw KPD,nawetw przypadku

państw, w których Romowie stanowią znaczną część populacji – nie są ujmowani strategicznie i nie przypisuje się w odniesieniu do nich mierzalnych celów,

198 Pierwszy Europejski Szczyt Romów odbył się w Brukseli we wrześniu 2008 roku.199 Europejska Platforma na rzecz integracji Romów – jest to nowy mechanizm wprowadzony

przez UE mający na celu poprawę integracji społecznej Romów, który ma być przestrzenią dla wymiany wiedzy, doświadczeń i najlepszych praktyk w celu znalezienia kompromisu i śledzenia postępów w tym zakresie. Inicjatywa ta powstała jako wynik pierwszego europejskiego szczytu Romów, który odbył się w Brukseli w dniu 16 września 2008 roku.

200 Euroma to europejska sieć składającą się z przedstawicieli dwunastu państw członkowskich, zobowiązała się do wspierania wykorzystania funduszy strukturalnych w celu poprawy skuteczności polityki na rzecz Romów oraz wspierania ich integracji. Spotkania w ramach sieci odbywają się dwa razy w roku.

201 Inicjatywa pod nazwą „Dekada Integracji Społecznej Romów” została wprowadzona w lutym 2005rokuprzezrządyBułgarii,Chorwacji,RepublikiCzeskiej,Węgier,Macedonii(FYROM),Rumunii, Serbii i Czarnogóry oraz Słowacji. Jest ona wspierana przez Instytut Społeczeństwa Obywatelskiego (OSI), Bank Światowy i wiele innych organizacji międzynarodowych. Inicjatywa zidentyfikowała cztery obszary priorytetowe dla działań, czyli edukację, zatrudnienie, zdrowie i warunki mieszkaniowe – wraz z trzema nachodzącymi na siebie problemami: biedą, dyskryminacją i płcią.

202 Komisja powołała specjalną grupę obejmującą wszystkie służby (Inter-Service Group), aby zapewnić prawidłową koordynację szerokiego spektrum polityk i programów wdrażanych obecnie celem rozwiązania problemów Romów. Swoich przedstawicieli w grupie ma czternaście różnych dyrekcji Komisji.

157

• wyraźniedostrzegalne jest to,żew przypadkukrajówz takdużąpopulacjąromską jak Rumunia i Hiszpania przyjęte przez rządy tych państw KPD nie posiadają szczegółowych programów lub działań służących walce z ubóstwem i wykluczeniem społecznym, na które napotykają Romowie,

• częstobrakjestspójnejpolitykiwobecRomów–działaniai programysąreali-zowane przez różne agencje, które często nie współpracują ze sobą,

• w większościkrajównieprowadzonokonsultacjiz Romamii organizacjamiromskimi co do treści KPD203.

Przywoływane dane wskazują na swoisty kolaż polityk publicznych kierowa-nych do tej największej mniejszości etnicznej w Europie, co czyni je niesku-tecznymi, nieefektywnymi, fragmentarycznymi i rozproszonymi. Ów kolaż ma wiele widocznych, jak i głęboko skrywanych źródeł. To co widoczne, to brak spójności programowej oraz niska jakość koordynacji polityk publicznych kierowanych do Romów. Pojawiają się one w relacjach między instytucjami Wspólnoty a rządami i samorządami państw członkowskich. Występujące między nimi relacje w stopniu relatywnie niewielkim są synergicznie skonstru-owane. Ich podporządkowanie regule formalnej równości Romów zdaje się nie przynosić zakładanych efektów.Problemem jest również, niechętnie podnoszony przez liderów społeczności romskiej, brak wśród Romów konsensusu, jaki model ich obecności w przestrze-ni europejskiej i państw narodowych odpowiada ich aspiracjom, wyobrażeniom i interesom. Wybór między modelem integracyjnym a praw mniejszości, przed którym stoją Romowie wywołuje wśród nich napięcia i konflikty, a perspektywa ich rozwiązania wciąż wydaje się odległa. Jeśli zatem społeczność romska jako in-teresariusz polityk publicznych Wspólnoty i jej państw członkowskich nie potrafi wyklarować oraz skonsolidować swoich oczekiwań i interesów, trudno zakładać spójność programową i implementacyjną tych polityk. Nie bez wpływu na efek-tywność i skuteczność polityk publicznych adresowanych do Romów jest niski poziom instytucjonalnej reprezentacji ich interesów – zarówno wśród instytucji Unii Europejskiej, jak i w jej państwach członkowskich.Nieskuteczność dotychczasowej polityki wobec Romów ma również swe skry-wane – mniej lub bardziej udolnie – źródła. To dziedzictwo historycznych re-sentymentów, uprzedzeń, marginalizacji i wypychania Romów poza centralne obszary aktywności społecznej i ekonomicznej. Te historycznie nawarstwione pokłady niechęci są wciąż żywe i znajdują poparcie w części środowisk politycz-nych państw Unii Europejskiej.

203 Equality Mainstreaming: Analysis of National Action Plans on Social Inclusion with Regard to Roma, European Roma Information Office.


Podsumowanie

161

Podsumowanie

161

Nasza publikacja jest na swój sposób specyficzna. Jej wyjątkowość polega na tym, że z jeden strony refleksje jej zespołu autorskiego tworzą zwartą i konceptualnie powiązaną całość, z drugiej zaś strony każdy z jej rozdziałów tworzy część ponie-kąd autonomiczną i odnoszącą się do podstawowych zagadnień organizujących logikę tej publikacji z innej perspektywy. Wydaje się, że owa wielowymiarowość to walor naszej publikacji. Pozwala ona bowiem spojrzeć na zjawiska tak złożone jak wykluczenie, tożsamość czy aspiracje etniczne, w sposób ułatwiający zrozu-mienie ich integralności i współzależności.Zamysł uchwycenia tego, co w tej publikacji najcenniejsze został podporządko-wany sekwencji poszczególnych jej rozdziałów. Spostrzeżenia i wnioski przywo-łane w poszczególnych rozdziałach, które uznano za ważne i inspirujące opatrzo-no szerszym komentarzem. Nie ograniczono się do refleksji skojarzonych tylko z porządkiem rozdziałów. W podsumowaniu przywołano bowiem uwagi bardziej ogólne, a zarazem wspólne dla treści rozważań snutych przez Autorów.Zasadnicze pytanie, które stawia Autor rozdziału „Romowie w Polsce – histo-ria, tradycja, współczesność” brzmi: „Czy konsekwentna realizacja rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce jest w stanie zmienić położnie Romów? To pytanie o znaczeniu rudymentarnym – tak w znaczeniu poznawczym, jak i prognostycznym. Udzielenie jednoznacznej odpowiedzi na tak sformułowa-ne pytanie byłoby wyrazem nieodpowiedzialności. Autor trafnie zauważa, odno-sząc się do rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, iż brak w nim mierników zmian, które mają zaistnieć w konsekwencji jego realizacji, a co za tym idzie odpowiedzieć na powyższe pytanie nie sposób.Pytanie to nie jest jedynym, które w rozdziale tym postawiono. Co więcej, to drugie pytanie odnosi się do dylematu, który nie jest zawężony do społeczności romskiej w Polsce, ale dotyczy całej wspólnoty romskiej, a mianowicie przyszłego kształtu przeobrażeń społeczno-ekonomicznych i kulturowych zachodzących w społeczności romskiej. Czy będzie to wymuszona asymilacja, integracja czy też etniczne przebudzenie Romów. Rozstrzyganie o tym wykracza poza aspirację ze-społu autorskiego, z pewnością jednak nie sposób pominąć, przywołanego przez Autora rozdziału, wyobrażenia liderów Międzynarodowej Unii Romów o tym, jaki kształt proces ten powinien przybrać i w jaki sposób społeczność między-narodowa powinna postrzegać wspólnotę romską. To wielce intrygująca wizja.Szereg interesujących ustaleń i spostrzeżeń poczynili autorzy rozdziału „Rozmieszczenie terytorialne społeczności romskiej w Polsce”. Zważywszy na

162


konwencję tego podsumowania, ich pełne przywołanie wymagałoby nazbyt obszernego komentarza. Zatem ograniczono się do nawiązania do tych refleksji, które uznano z szczególnie istotne.Zagadnienie rozmieszczenia terytorialnego Romów w Polsce jest materią skomplikowaną i trudno poddającą się jednoznacznej diagnozie. Jednym z powodów jest relatywna bezradność statystyki publicznej wobec pomiaru wielkości i struktury populacji romskiej. Autorzy tego rozdziału świadomi tego ograniczenia starali się zminimalizować negatywny wpływ jakości za-stanych danych statystycznych na kształt poczynionych przez nich ustaleń diagnostycznych. Dokonana przez nich analiza prowadzi do wniosku, że spo-łeczność romska zamieszkuje przede wszystkim południowe tereny Polski, a dodatkowo, że zwykle grupuje się w miastach. Romowie mieszkający na obszarach wiejskich sytuują się przeważnie w Polsce południowo-wschodniej. W odróżnieniu od innych mniejszości narodowych i etnicznych nie ma tu jednak mowy o sytuacji skupienia mniejszości romskiej wokół jakiegoś jedne-go obszaru. Społeczność romska jest rozproszona, co jest sytuacją naturalną biorąc pod uwagę uwarunkowania historyczne, społeczne i kulturowe towa-rzyszące jej rozwojowi. Można również stwierdzić, że Romowie są największą mniejszością etniczną w Polsce i jedną z większych mniejszości w ogóle (zob. wyniki ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 roku). Autorzy rozdziału wykazują również prawomocność tezy o ję-zyku romskim jako głównym spoiwie łączącym polskich Romów, bowiem niemal wszyscy określają go mianem ojczystego.Przywołane w tym rozdziale charakterystyki pozwalają na określenie romskiej grupy etnicznej jako trwałego i względnie stabilnego elementu krajobrazu spo-łeczno-kulturowego w Polsce. Nawet zmiany, które w ostatnich latach miały miejsce w wielu dziedzinach życia społecznego nie wpłynęły rewolucyjnie na problemy i wyzwania, przed którymi staje społeczność romska i ich polscy „sąsie-dzi”. Kwestią kluczową jest to, na ile umożliwiające ich identyfikację dane zostaną odpowiednio pozyskane, zagregowane i zinterpretowane przez odpowiednie in-stytucje naukowo-badawcze i administrację.Autorzy rozdziału „Aktywność ekonomiczna Romów” stanęli przez trudnym za-daniem – empiryczną analizą zjawiska nie tylko poznawczo złożonego, ale przede wszystkim rzadko w sposób systematyczny eksplorowanego. Zresztą to zaskaku-jące, że badania dotyczące aktywności ekonomicznej Romów, o czym informują nas autorzy tego rozdziału, przeprowadzono w Polsce po raz pierwszy w 1999 roku, a na skalę ogólnopolską dopiero w 2002 roku (Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań). Co więcej, polityka państwa wobec Romów – rządowy Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce – jest prowadzona w oparciu o wyniki badań z 1999 roku. To co wyróżnia podejście badawcze przyjęte przez autorów tego rozdziału, wzglę-dem innych badań nad społecznością romską, to analiza jej aktywności ekono-micznej z perspektywy instytucji publicznych niosących pomoc. W oparciu o wyniki badań własnych oraz ustalenia innych badawczy autorzy tego rozdziału kreślą dosyć ponury obraz aktywności ekonomicznej Romów. Zauważają oni, że po dziewięciu już prawie latach od początku realizacji programów publicznych można stwierdzić, iż w zakresie działań aktywizujących Romów na rynku pracy

163

nie spełniły one dotychczas pokładanych w nich oczekiwań204. Szczegółowa ana-liza sprawozdań z ich realizacji prowadzi jednak do kilku zasadniczych ustaleń. A mianowicie205:1) Nie można rozpatrywać działań wspierających przedsiębiorczość Romów

w oderwaniu od działań zmierzających do ich ogólnej aktywizacji na ryn-ku pracy. Należy bowiem zauważyć, że jest to grupa, która nie tylko w swej większości nie jest przygotowana do prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej, ale w ogóle nie jest przygotowana do funkcjonowania na współ-czesnym, wymagającym rynku pracy. Decyduje o tym zarówno niski poziom wykształcenia Romów (lub po prostu jego brak), jak i specyficzne podejście przedstawicieli tej grupy etnicznej do samego zagadnienia pracy oraz rygorów prawno-fiskalnych związanych z działalnością gospodarczą.

2) Przedsięwzięcia zmierzające do aktywizacji Romów na rynku pracy powinny bazować na działaniach odbudowujących lub wręcz tworzących wśród nich pozytywne wzorce pracy. Jest to bowiem grupa specyficznie podchodząca do tej sfery życia, a dodatkowo dotknięta długotrwałym bezrobociem, co wiąże się również z wykształceniem szeregu zachowań związanych ze stosowaniem wobec niej różnych instrumentów systemu pomocy społecznej (wyuczona bezradność, roszczeniowość).

3) Działania w opisywanym obszarze muszą być skoordynowane z podnosze-niem poziomu wiedzy o społeczności romskiej przez osoby odpowiedzialne za wdrażanie stosownych instrumentów. Romowie to bowiem grupa zamknięta, kierująca się w życiu kodeksem norm na tyle odmiennych, że bez przyswojenia sobie chociażby podstawowej wiedzy o kulturze i tradycji romskiej nie jesteśmy w stanie zastosować do tej grupy żadnych instrumentów ze „świata gadźów”.

4) Działania zmierzające do aktywizacji zawodowej Romów muszą być powią-zane z szeregiem przedsięwzięć w innych obszarach, w tym przede wszystkim w obszarze edukacji. Podejmowanie działań selektywnych przynosi jedynie krótkotrwałe efekty.

5) Działania na rzecz społeczności romskiej wymagają konsekwencji i deter-minacji. Jakiekolwiek głębsze modyfikacje w trakcie realizacji projektu (np. ustępstwa wobec grup roszczeniowych) kończą się jego niepowodzeniem.

6) Działania skierowane do społeczności romskiej muszą być dokładnie opra-cowane przed ich rozpoczęciem. Komplikacje formalnoprawne w trakcie realizacji projektu powodują, że Romowie utwierdzają się w swoim stereoty-powym widzeniu świata „gadźów”.

Pomimo dotychczasowych niepowodzeń, działania zaprojektowane w rządowym Programie na rzecz społeczności romskiej w Polsce należy mimo wszystko uznać za rokujące nadzieje na przyszłość. Warunkiem ich powodzenia jest jednak systematyczność, kompleksowość i wieloaspektowość, a przede wszystkim odpo-wiednio wysokie nakłady finansowe. Z całą stanowczością należy stwierdzić, iż przekazywane w chwili obecnej z budżetu państwa kwoty, rzędu 10 mln złotych rocznie (z których zaledwie niewielka część jest przeznaczana na działania ak-tywizujące Romów na rynku pracy), są dalece niewystarczające, jeśli poważnie

204 Por. A. Paszko, Romowie i polskie ..., dz. cyt., s. 214.205 A. Paszko, R. Sułkowski, M. Zawicki, Romowie na rynku ..., dz. cyt., s. 121-122.

Podsumowanie

164


myśli się o osiągnięciu założonych w nim celów206. Jak dotychczas sytuacji w tym względzie nie zmieniły także projekty finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego. Bez większych sukcesów zakończyły się bowiem działania podjęte w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL207. Natomiast o efektach projektów realizowanych w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki będzie można mówić dopiero za kilka lat. Tym niemniej sam fakt podejmowania wysiłków zmierzających do aktywizacji ekonomicznej Romów należy uznać za niezwykle cenny – to złożony problem, którego rozwiązanie wymaga pogodzenia się z sze-regiem porażek w drodze do zamierzonego celu.Interesujące dane przedstawiono w rozdziale „Aktywność społeczna Romów w Polsce”. Informacje w nim zawarte mają dwojakiego rodzaju charakter. Z jed-nej strony są to rozważania dotyczące pojęcia organizacji oraz związane z narzę-dziem skonstruowanym dla potrzeb badania aktywności romskich organizacji społecznych. Z drugiej zaś strony w rozdziale tym zamieszczono szereg danych dotyczących aktywności społecznej Romów.Opisując aktywność społeczną organizacji romskich w Polsce należy zwrócić uwagę, co mocno podkreślają autorzy tego rozdziału, zarówno na cechy, które są tożsame lub zbliżone do sektora organizacji pozarządowych, jak i na te, które określa specyfika wyraźnie odróżniająca je od pozostałych polskich organizacji społecznych.Romskie organizacje społeczne borykają się, jak zauważają autorzy tego rozdzia-łu, z wieloma problemami typowymi dla innych organizacji społecznych – po-wstawało i nadal powstaje ich stosunkowo wiele, natomiast trudniej wskazać te, które autentycznie spełniają funkcje charakteryzujące z definicji organizację spo-łeczną. Autorzy rozdziału określili jako jeden z ważnych celów stworzenie bazy takich organizacji romskich, które stosunkowo stabilnie, w sposób nieprzerwany i trwały wpisują w krajobraz romskiego „trzeciego sektora” w Polsce końca pierw-szej dekady XXI w. Ten zamiar udało się zrealizować dzięki pracom diagnozu-jącym sytuację organizacji romskich, analizującym istniejące dane empiryczne, odwołującym się do kontaktów bezpośrednich z osobami odpowiedzialnymi za ich rozwój oraz poprzez badania ankietowe. Powstały w ten sposób spis orga-nizacji romskich nie jest na pewno konstruktem niezmiennym i trwałym, tak jak nie jest niezmienna sytuacja sektora polskich organizacji pozarządowych. Tym niemniej przedstawione dane stanowią punkt odniesienia do prowadzenia kolejnych badań empirycznych w tym obszarze oraz do stosowania metodologii wykorzystanej przez autorów tego rozdziału dla celów diagnozy.Wyniki analizy konweniują z diagnozami dotyczącymi ogólnej sytuacji trzeciego sektora w Polsce – najsilniejsze i najliczniejsze są organizacje romskie w woje-wództwach, w których poziom samoorganizacji społecznej i liczba Romów jest wysoka (np. małopolskie i opolskie), a dużo słabsze i nieliczne istnieją w regio-nach, w których niewiele osób deklaruje narodowość romską. Warto podkreślić, że w wymiarze ogólnopolskim stowarzyszenia romskie są rozproszone, niewiel-kie i działają przeważnie na obszarze wyłącznie gminy lub co najwyżej powiatu. W znikomym stopniu przejawiają one tendencję do federalizowania swoich działań, a także do prowadzenia działalności gospodarczej.

206 S. Alwasiak, J. Bereza, A. Leszkiewicz, S. Mazur (red.), A. Mituś, A. Pacut, A. Paszko, M. Piątkowska, dz. cyt., s. 202.

207 Por. Katalog Rezultatów Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, Krajowa Struktura Wsparcia PIW EQUAL, Warszawa 2007.

165

Pozostałe cechy wskazane przez reprezentantów środowisk romskich organizacji społecznych pozwalają opisać je jako wpisujące się w główny nurt sektora organi-zacji społecznych w Polsce. Oprócz wspomnianego wcześniej lokalnego wymiaru swojej podstawowej działalności, koncentracji na rozwiązywaniu kwestii zwią-zanych z edukacją, kulturą i sprawami socjalnymi, organizacje romskie skarżą się na brak środków finansowych oraz przeszkody natury biurokratycznej, które uniemożliwiają im sprawne i skuteczne działanie.W części końcowej rozdziału, jego autorzy, stawiają ważne pytanie dotyczące wpływu programów publicznych realizowanych na rzecz Romów. Co w szcze-gólności przykuwa uwagę, to spostrzeżenia odnoszące się do nieuchronności przyjęcia przez organizacje romskie logiki działania sieciowego. Coraz bardziej wyrazista staje się konieczność, w szczególności w kontekście programów fi-nansowych ze środków europejskich, tworzenia przez te organizacje partnerstw z innymi instytucjami lub federalizowania ich działalności. Zaniechanie tego może prowadzić do narastającego poczucia frustracji, rozgoryczenia i kolejnej niewykorzystanej szansy na trwały i odczuwalny awans społeczno-cywilizacyjny tej mniejszości etnicznej. Wiele frapujących i wartościowych konkluzji zawiera rozdział „Polityka państwa wobec społeczności romskiej w Polsce w latach 2000-2009”. Jego autor snuje interesujące rozważania nad przesłankami, które powodują, że problematyka dotycząca społeczności romskiej staje się przedmiotem zainteresowania opinii publicznej. W jego ocenie przesądzają o tym dwa skorelowane ze sobą kierunki zmian, tj. intensyfikacja procesu absorpcji europejskiego prawa antydyskry-minacyjnego oraz instytucjonalizacja celów i instrumentów polityki państwa wobec Romów. Autor rozdziału opisuje pewną ambiwalencję ze zjawiskiem tym skojarzoną – jej istotą jest dysonans polegający na tym, iż liczba inicjatyw po-dejmowanych w Polsce na rzecz Romów w opinii Parlamentu Europejskiego jest wciąż niewystarczająca, a ich efekty nie odpowiadają założonym celom. Autor, odwołując się do przykładów działań podejmowanych w Polsce, zdaje się tej opi-nii nie podzielać w pełni.Zakres wdrożonego w Polsce europejskiego prawa antydyskryminacyjnego jest już zbliżony do zakresu tego prawa obowiązującego w wielu innych krajach Unii Europejskiej. Oznacza to, że deficyty polityki wobec społeczności romskiej w Polsce nie mogą być już wyjaśniane brakiem warunków prawnych do jej re-alizacji. Obowiązujące w naszym kraju prawo toruje drogę do realizacji nowo-czesnej polityki państwa wobec Romów, a zarazem pozwala trafniej identyfiko-wać słabości tej polityki. A leżą one przede wszystkim po stronie programowej i implementacyjnej. Jedyny, konsekwentnie wdrażany w następujących po sobie latach rządowy Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce posiada szereg mankamentów technicznych oraz stanowi, poniekąd, zaprzeczenie programu „uczącego się”. Jego kolejne edycje nie różnią się bowiem istotnie w zakresie obszarów podejmowanych interwencji. W efekcie, pomimo jego relatywnie wysokiej efektywności wewnętrznej (liczba i kosztochłonność poszczególnych działań), nie eliminuje on problemów, dla rozwiązania których został utworzony.Inne inicjatywy krajowe, a zwłaszcza PIW EQUAL oraz FIO nie sposób trakto-wać jako instrumenty realizacji polityki wobec Romów. Projekty zrealizowane w ramach tych programów miały bowiem cele, które co najwyżej bardzo po-średnio korespondują z celami polityki państwa wobec Romów. Ale zasadnicze

Podsumowanie

166

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej...

pytanie, jakie w tym miejscu się nasuwa jest następujące: czy istnieje dokument (strategia) o randze krajowej, w którym zostały sformułowane cele polityki państwa wobec Romów? Za taki nie może przecież uchodzić roczny Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce, z którego nie wynikają wytyczne dla takich programów, jak FIO, działanie 1.3.1 PO KL, czy też dla zakończonego już PIW EQUAL, próbujących rozwiązywać określone problemy społeczności romskiej. Brak dokumentu strategicznego określającego politykę państwa wo-bec Romów w Polsce wydaje się być zatem jedną z najważniejszych słabości krajowej polityki w tej dziedzinie.Dopełnieniem rozważań nad społecznością romską, jej kondycją społeczno-eko-nomiczną oraz społecznymi wzorcami jej organizowania się i reprezentacji inte-resów jest opis sytuacji Romów w Unii Europejskiej przedstawiony w rozdziale „Polityka Unii Europejskiej i jej państw członkowskich wobec Romów”. Pomimo wielu pozytywnych efektów wynikających z polityki Wspólnoty i jej państw członkowskich wobec społeczności romskiej, zachodzące zmiany są oceniane jako niezadowalające. Uznaje się, że pomimo intensyfikacji wysiłków na rzecz poprawy statusu społeczno-ekonomicznego Romów wciąż nie zdołano rozwiązać wielu ważnych dla nich problemów. Formułując kierunkowe postulaty dotyczące dalszych prac na rzecz społeczno-ekonomicznej inkluzji Romów nale-ży wskazać następujące typy działań:• popierwsze,koniecznejestpełniejszezaangażowaniespołecznościromskiej

i jej organizacji pozarządowych w planowanie, implementację i monito-rowanie programów na rzecz poprawy statusu społeczno-ekonomicznego Romów208,

• podrugie,koniecznejestodejścieodfilozofiipojedynczychprojektównarzeczpodejścia zintegrowanego, uwzględniającego wszystkie aspekty wykluczenia Romów,

• potrzecie,koniecznejestwprowadzenieskutecznegosystemumonitorowaniadziałań na rzecz Romów celem oceny rzeczywistych konsekwencji progra-mów realizowanych ze środków strukturalnych,

• poczwarte,priorytetpowinienbyćnadanytymdziałaniom,którepodejmujewspólnota romska w miejsce pasywnej polityki zasiłków społecznych i innych form pomocy,

• po piąte, kluczowe znaczenie dla procesu integracji społecznej Romówmaposzerzanie zakresu ich udziału w systemie edukacji,

• poszóste,koniecznejestzapewnienieRomomdostępudoopiekizdrowotnejoraz odpowiednich warunków zamieszkania,

• posiódme,pomocspołecznapowinnatworzyćścieżkipowrotudoaktywno-ści społecznej i na rynku pracy209.

208 Rezolucja zwraca uwagę na fakt, że polityka skoncentrowana na Romach w wielu przypadkach nie poprawiła ich sytuacji; domaga się, by zainteresowane strony ze społeczności romskiej brały udział w podejmowaniu decyzji we wszystkich, szczególnie ich dotyczących działaniach UE lub państw członkowskich, tak aby uszanować ich zdolność do samoorganizacji i odpowiedzialność za nią.

209 Commission of the European Communities, Brussels, SEC(2008), Commission Staff Working Document Communication From the Commission to the European Parliament, the Council, The European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Non-discrimination and Equal Opportunities: A Renewed commitment Community Instruments and Policies for Roma Inclusion {COM(2008) 420}.


167

Bez względu na preferowane podejście skuteczna polityka integracji społecz- no-ekonomicznej Romów powinna być zorientowana na osiągnięcie trzech za-sadniczych celów:1. Wzrost szans ekonomicznych Romów poprzez wzmocnienie i poprawę jako-

ści ich udziału na rynku pracy.2. Budowanie kapitału ludzkiego, w szczególności w sferze edukacji i zdrowia.3. Wzmocnienie kapitału społecznego i rozwoju wspólnoty poprzez wspieranie

udziału Romów w sferze publicznej i inicjatywach podejmowanych w obsza-rze społeczeństwa obywatelskiego210.

Syntezując wyniki przeprowadzonych analiz autor tego rozdziału stwierdza, iż pomimo wielu pozytywnych zmian wynikających z polityki Wspólnoty i jej państw członkowskich wobec społeczności romskiej, zmiany te są oceniane jako niezadowalające. Opinie taką zdają się podzielać zarówno przedstawiciele insty-tucji europejskich, jak i reprezentacji społeczności romskiej. Warte rozstrzygnię-cia jest to, na ile powszechny brak ukontentowania z efektów polityk europejskich na rzecz Romów jest odczuciem znajdującym zobiektywizowane uzasadnienie. Aby to wiarygodnie ocenić konieczne byłoby oparcie się o rzetelny, wciąż nie ist-niejący, system ewaluacji tych polityk. Dopóki system ten nie zostanie stworzony, nasza wiedza dotycząca zasadności podejmowania określonych działań, jak i ich skutków społeczno-ekonomicznych jest niepełna, ułomna i intuicyjna.Równie frapującym zagadnieniem wyłaniającym się z naszych rozważań jest pytanie o to, jak konstruować i realizować polityki publiczne wobec tak wyraziście odmiennej mniejszości etnicznej, jaką jest społeczność romska. Klasyczne reguły tworzenia i im-plementacji polityk publicznych w tym przypadku zdają się zawodzić. Konieczne jest dokonanie ich rewizji oraz przemyślenie i wykoncypowanie nowego paradygmatu wytyczającego relacje między instytucjami europejskimi, państwami narodowymi, ich obywatelami a społecznością romską. To proces złożony i trudny, a jego wynik jest obarczony wieloma niewiadomymi. Jeśli jednak nasze dotychczasowe wyobrażenia i schematy postępowania nie przynoszą zakładanych efektów, jesteśmy zmuszeni je zmodyfikować lub odrzucić. To podpowiada nam czynić wszechobecna w naszej eu-ropejskiej kulturze racjonalność. Jest wiele warunków, które winny zostać spełnione, aby zwiększyć prawdopodobieństwo powodzenia tej intelektualnej, niosącej za sobą jednak bardzo praktyczne konsekwencje, wyprawy. Przede wszystkim nie należy za-pominać o tym, aby na tę wyprawę zaprosić tych, z powodu których ją rozpoczynamy. Jak bowiem trafnie zauważył Wysoki Komisarz OBWE ds. Mniejszości Narodowych, Max Van Der Stoel: „(…) niezliczone programy na rzecz Romów zostały skazane na porażkę, ponieważ zostały one opracowane bez udziału Romów, i w związku z tym cechują się niewielką świadomością odrębności ich kultury, tożsamości i potrzeb”211.

210 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 roku w sprawie sytuacji spo-łecznej Romów i ułatwienia im dostępu do rynku pracy w UE, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 2010.

211 The Social Situation of the Roma and their Improved Access to the Labour Market in the EU (IP/A/EMPL/FWC/2006-05/SC4), Policy Department Economic and Scientific Policy, 2008.

Podsumowanie

169

Literatura

Alwasiak S., Adamczyk M., Bereza J., Leszkiewicz A., Mazur S. (red.), Mituś A., Pacut A., Paszko A., Piątkowska M., Instytucje, zasady i mechanizmy wspierania przedsiębiorczości, MSAP AE, Kraków 2006

Bartosz A., Cyganie – Roma – Gypsies: przewodnik po wystawie, Muzeum Etnograficzne, Tarnów 1998

Bartosz A., Nie bój się Cygana, Fundacja Pogranicze, Sejny 2004

Bielski M., Kronika tho iesth Historya Świata, Kraków 1564 (reprint: Warszawa 1976)

Chrostowski W., Zapomniany Holocaust. Rzecz o zagładzie Cyganów, „Przegląd Powszechny” nr 4, 1993

Dźwigoł R., Stereotyp Cygana w języku polskim, [w:] Romowie w Polsce i w Europie. Historia, prawo, kultura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007

Ficowski J., Cyganie na polskich drogach, Wydawnictwo Literackie, Kraków-Wrocław 1985

Gurbiel A., Cyganie w kręgu Puław, [w:] Romowie w Polsce i w Europie. Historia, prawo, kultura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007

Kapralski S., Romowie i holocaust. Rola doświadczenia zagłady w budowaniu współczesnej tożsamości romskie, „Studia Romologica” nr 1/2008

Kapralski S., Rytuał pamięci i konstruowanie nowoczesnej tożsamości wschodnioeuropejskich Romów, [w:] Romowie w Polsce i w Europie. Historia, prawo, kultura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007

Kowarska A. J., Polska Roma. Tradycja i współczesność, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2005

Krakowiak K., Nie tylko kolorowe chusty i długie spódnice, www.romowie.info/index.php?option=com_content&task=view&id=30&Itemid=49 (odczyt: 18.01.2010)

170

Krzyżowski, Ł., Romowie jako społeczność transnarodowa w perspektywie teoretycznej, [w:] Romowie w Polsce i w Europie. Historia, prawo, kultura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007

Leśniak M., Romowie. Bliscy czy dalecy? Realizacja zadań w ramach rządowego Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce, AFM, Kraków 2009

Łodziński S., Romowie – bliscy i dalecy. „ Magazyn kulturalny” nr 4 (31), 2001

Łodziński S., Dyskryminacja czy nierówność. Problemy dyskryminacji osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce po 1989 roku, [w:] K. Iglicka (red.) Integracja czy dyskryminacja. Polskie wyzwania u progu wielokulturowości, Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003

Mirga, A., Gheorghe N., The Roma in the Twenty-First Century: A Policy Paper, [w:] Project on Ethnic Relations, Princeton 1997

Mirga A., Romowie w historii najnowszej Polski, [w:] Z. Kurcza (red.) Mniejszości narodowe w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1997

Mróz L., Dzieje Cyganów-Romów w Rzeczypospolitej XV-XVIII w., Wydawnictwo DiG, Warszawa 2001

Nowicka E., Romowie i świat współczesny, [w:] Romowie w Polsce i w Europie. Historia, prawo, kultura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007

Paszko A., Sułkowski R., Zawicki M. (red.), Romowie na rynku pracy, MSAP AE, Kraków 2007

Paszko A., Romowie i polskie doświadczenie wolnego rynku, [w:] P. Borek (red.) Romowie w Polsce i w Europie. Historia, prawo, kultura, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007

Paszko A., Romowie w małopolskich szkołach. Uwagi na marginesie Pilotażowego programu rządowego na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003, „Studia Romologica” nr 2/2009 (w druku)

Paszko A., Zadania i działalność Pełnomocnika Wojewody Małopolskiego ds. Mniejszości Narodowych, [w:] L. Nijakowski (red.) Polityka państwa polskiego wobec mniejszości narodowych i etnicznych, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005

Staniszewski A., Dzieje, obyczaje i obrzędy religijne Romów, „Przegląd Religioznawczy” nr 4 (206), 2002

Szostkiewicz A., Europejski problem z Romami Romofobia, Polityka (24 lipca 2008)


171

Unia Europejska – nowa nadzieja Romów, wywiad B. Gabrin (tłumaczenie A. Makarewicz) (01/02/07 zmieniany - 18/05/08)

Zawicki M. (red.) Aktywizacja zawodowa Romów, MSAP UEK, Kraków 2007

Zawicki M. (red.) Romowie na rynku pracy – problemy i sposoby ich rozwiązywania, MSAP UEK, Kraków 2007

Raporty z badań i wydawnictwa pokrewne

Granice solidarności. Romowie w Polsce po roku 1989, Raport Europejskiego Centrum Praw Romów z 2002 roku, Warszawa 2003

Instytut Społeczeństwa Otwartego, Programu Monitoringu Akcesji do Unii Europejskiej, raporty pt.: Ochrona mniejszości za rok 2001 i 2002

Katalog Rezultatów Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL, Krajowa Struktura Wsparcia PIW EQUAL, Warszawa 2007

II Raport dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, Warszawa 2007 (www.mswia.gov.pl/portal/pl/118/5208/II_Raport_dla_Sekretarza_Generalnego_Rady_Europy_z_realizacji_przez_Rzeczpospoli.html (odczyt: 2009-11-04)

Raport – 107 Partnerstw na rzecz Rozwoju w Polsce, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2005

The Roma in Central and Eastern Europe: Avoiding the Dependency Trap – A regional Development Report, UNDP 2002

Romowie – bezrobocie. Elementy opisu położenia Romów w Polsce w 1999 r., Raport przygotowany przez Stowarzyszenie Romów w Polsce na zlecenie Krajowego Urzędu Pracy (maszynopis)

Romowie w Europie: Przegląd, www.mighealth.net/pl/images/b/b4/Chapter1.pdf

Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 w zakresie deklarowanej narodowości oraz języka używanego w domu, www.stat.gov.pl/gus/5840_4520_PLK_HTML.htm (odczyt: 18.01.2010)

Załącznik nr 2 do II Raportu dla Sekretarza Generalnego Rady Europy z realizacji przez Rzeczpospolitą Polską postanowień Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych, Warszawa 2007, www.mswia.gov.pl/portal/pl/118/5208/II_Raport_dla_Sekretarza_Generalnego_Rady_Europy_z_realizacji_przez_Rzeczpospoli.html (odczyt: 2009-11-04)

Literatura

172


Akty prawa krajowego

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 11 sierpnia 2004 r. w sprawie przyjęcia programu operacyjnego – Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL dla Polski 2004-2006 (Dz.U. z 2004r., Nr 189, poz. 1948)

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2001 r., Nr 46, poz. 499 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2004 r., Nr 64, poz. 593 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. z 2004 r., Nr 99, poz. 1001 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz.U. z 2004 r., Nr 116, poz. 1206)

Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. z 2005 r., Nr 17, poz. 141)

Dokumenty międzynarodowe

Council of Europe, Recommendation Rec(2005)4 of the Committee of Ministers o Member States on Improving the Housing Conditions of Roma and Travellers in Europe, 2005, www.coe.int/T/DG3/RomaTravellers/documentation/recom- mendations/rechousing20054_en.asp

Equality Mainstreaming: Analysis of National Action Plans on Social Inclusion with Regard to Roma, European Roma Information Office

European Commission, Discrimination in the European Union: Perceptions, Experiences and Attitudes, Special Eurobarometer 296, July 2008

European Parliament resolution on the situation of the Roma in the European Union, 2005, www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2005-0151+0+DOC+XML+V0//EN

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej...Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne...

173

European Roma Rights Centre, Positive action as a Tool in Promoting Access to Employment, 2006, www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=e75102af-4a36-417f-ad74-daba60e4aa01

European Roma Rights Centre, The Impact of Legislation and Policies on School Segregation of Romani children, 2007, www.errc.org/db/02/36/m00000236.pdf

Ku tolerancyjnej Europie: wkład Romów/Cyganów, Rekomendacja Europejskiej Komisji Przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji Rady Europy nr 3 z 1997 r.

Mainstreaming Roma Inclusion in all Policies of the European Union. Funding and Projects. www.ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=634&langId=en

Non-discrimination and Equal opportunities: A Renewed commitment Community Instruments and Policies for Roma Inclusion, Commission of the European Communities, Brussels, SEC(2008), Commission Staff Working Document Communication From the Commission to the European Parliament, the Council, The European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, {COM(2008) 420}

Open Society Foundation, Equality for Roma in Europe: a roadmap for action, 2006, www.soros.org/initiatives/brussels/articles_publications/publications/roadmap_20060101/equalit y_2006.pdf

Profiles of the Labour Market Actors Targetted in this Research, European Roma Rights Center - Research Papers (01/2007), www.ceeol.com

Racial Equality Directive (2000/43/EC)

Rekomendacja nr 17 Komitetu Ministrów Rady Europy z 27 listopada 2001 r. dotycząca poprawy sytuacji ekonomicznej i zatrudnienia Romów i Nomadów w Europie

Rekomendacja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy nr 1203 z lutego 1993 r. o Cyganach w Europie

Rezolucja nr 65 Komisji Praw Człowieka ONZ z 4 marca 1992 r. o ochronie Romów/Cyganów

Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 marca 2009 r. w sprawie sytuacji społecznej Romów i ułatwienia im dostępu do rynku pracy w UE (2008/2137(INI))

Rola i odpowiedzialność władz lokalnych i regionalnych, Rekomendacja Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Europy nr 11 z 1995 r.

Rozporządzenie Rady nr 1260/99/WE

Literatura

174


Rozporządzenie PE i Rady nr 1784/99/WE

The Impact of Legislation and Policies on School Segregation of Romani Children, European Roma Rights Center

The Situation of Roma in an Enlarged European Union, Employment & Social Affairs Fundamental Rights and Anti-Discrimination, European Commission, Directorate-General for Employment and Social Affairs, Unit D3, Manuscript completed in 2004

The Situation of Roma in Germany, Monitoring the EU Accession Process: Minority Protection, Open Society Institute, 2002

The Situation of Roma in Germany, Monitoring the EU Accession Process: Minority Protection, Open Society Institute, 2002

The social situation of the Roma and their Improved Access to the Labour Market in the EU, European Parliament Study, Policy Department Economic and Scientific Policy, October 2008

Uchwała Stałej Konferencji Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy nr 243 z 16-18 marca 1993 r. o Cyganach w Europie

Inne dokumenty

Program monitoringu akcesji do Unii Europejskiej (UE), Ochrona mniejszości, Warszawa 2001

Program monitoringu akcesji do Unii Europejskiej (UE), Ochrona mniejszości, Warszawa 2002

Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, załącznik do uchwały Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 2003 r.

Protokół z I posiedzenia Zespołu do Spraw Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 6 czerwca 2008 r.

Protokół z II posiedzenia Zespołu do Spraw Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 30 czerwca 2008 r.

Protokół z III posiedzenia Zespołu do Spraw Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 22 września 2008 r.

Protokół z IV posiedzenia Zespołu do Spraw Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 24 listopada 2008 r.


175

Protokół z V posiedzenia Zespołu do Spraw Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 11 lutego 2009 r.

Protokół z VI posiedzenia Zespołu do Spraw Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 7 kwietnia 2009 r.

Protokół z VII posiedzenia Zespołu do Spraw Romskich Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 16 czerwca 2009 r.

Regulamin pracy Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, załącznik do zarządzenia nr 74 Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 lipca 2007 r. (poz. 534)

Pilotażowy program rządowy na rzecz społeczności romskiej w województwie małopolskim na lata 2001-2003, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, załącznik do uchwały Rady Ministrów z dnia 13 lutego 2001 r.

Sprawozdanie z realizacji Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce w 2004 roku, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Warszawa





Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013, wersja obowiązująca od 1 czerwca 2009 r.

Strony internetowe

www.efs.gov.pl

www.mswia.gov.pl

www.wwpwp.gov.pl

www.3filary.cazr.pl

Literatura

177

Załącznik nr 1: Kwestionariusz do badań

Metryczka:

Nazwa organizacji (oficjalna): ...................................................................................................................................................................................................Prezes: ................................................................................................................

Dane adresowe:

Adres: .................................................................................................................Siedziba: ............................................................................................................

Pełne dane kontaktowe:

Telefon /fax: ....................................................................................................e-mail: ................................................................................................................adres www: ........................................................................................................osoba kontaktowa: ..........................................................................................Liczba członków organizacji: .......................................................................Organizacje współpracujące: .....................................................................................................................................................................................................

Podstawowe problemy funkcjonowania:

☐ ograniczone środki finansowe ☐ przeszkody ze strony administracji publicznej ☐ niechęć ze strony nie-Romów

178

Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej...

☐ brak znajomości przepisów prawnych ☐ inne (podać jakie?) ....................................................................................

Informacje na temat organizacji:

1. Przedmiot działania: ☐ poprawa stanu zdrowia ☐ poprawa warunków bytowych ☐ edukacja dzieci (świetlica, korepetycje…) ☐ edukacja dorosłych ☐ kultura ☐ aktywizacja zawodowa i przedsiębiorczość ☐ inne (podać jakie) ............................................................................

2. Zasięg działania: ☐ lokalne (kilka gmin, powiat) ☐ ponadlokalne (kilka powiatów) ☐ regionalne (województwo) ☐ ogólnopolskie

3. Charakterystyka aktywności oraz intensywność działań podej-mowanych przez organizacje romskie w przekroju terytorialnym, opis podejmowanych działań:

• działalność kulturalna 1 ............................................................................................................. 2 .............................................................................................................3 .............................................................................................................

• działalność na rzecz poprawy stanu zdrowia1 ............................................................................................................. 2 ...........................................................................................................3 .............................................................................................................


179

• działalność w zakresie edukacji i organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży1 ............................................................................................................. 2 .............................................................................................................3 .............................................................................................................

• działalność w zakresie edukacji dorosłych1 ............................................................................................................. 2 .............................................................................................................3 .............................................................................................................

• działalność na rzecz aktywizacji zawodowej i rozwoju przedsiębiorczości1 ............................................................................................................. 2 .............................................................................................................3 .............................................................................................................

• działalność na rzecz równouprawnienia mniejszości romskiej 1 ............................................................................................................. 2 .............................................................................................................3 .............................................................................................................

• działalność społeczna (wsparcie dla osób w trudnej sytuacji materialnej lub rodzinnej – tzw. klient trudny) 1 ............................................................................................................. 2 .............................................................................................................3 .............................................................................................................

• działalność na rzecz federalizowania (wspólnego działania) organizacji romskich1 ............................................................................................................. 2 .............................................................................................................3 .............................................................................................................

• czy prowadzi działalność gospodarczą – statutową? tak/nie (jaką?)

Załącznik nr 1

180

Realizacja projektów (tematyka, beneficjenci, wartość): Tak/Nie

Tytuł: ..................................................................................................................Okres realizacji: ..............................................................................................Tematyka: ..........................................................................................................Odbiorcy: ..........................................................................................................Wartość: ............................................................................................................


181

Załącznik nr 2: Wykaz aktywnych stowarzyszeń romskich

Woj. warmińsko-mazurskie

1. W-M stowarzyszenie Kultury Romów ul. Gołdapska 29, 10-630 Olsztyn tel.: 89 534 49 35, 0 519 681 794 e-mail: [email protected] Zbigniew Bilicki

2. Stowarzyszenie Kultury Romów „Hitano” ul. Dąbrowszczaków 7/9, 10-530 Olsztyn tel.: 89 523 54 68, 0 505 057 213, 89 533 68 41, 0 511 700 888 e-mail: [email protected] Adam Federowicz Wioletta Bardzińska

3. Ełckie Stowarzyszenie Romów „Dźi Romano” przy Szkole Podstawowej nr 2 ul. Małeckich 1, 19-300 Ełk Liderzy romscy: Jan Strauss, tel.: 56 474 31 87, 0 604 928 023, Nowe Miasto Lubawskie, ul. 1000-lecia 21a/3 Iza Stankiewicz, tel.: 0 607 825 512 Zbigniew Bilicki, tel.: 89 534 49 35

182


Woj. wielkopolskie

4. Fundacja Bahtałe Roma – Szczęśliwi Cyganie ul. Dąbrowskiego 194, 60-594 Poznań tel.: 61 826 34 06 Anna Markowska

5. Wielkopolskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe Polskich Romów ul. Wrzesińska 31, 62-020 Swarzędz tel.: 0 606 172 760 Marek Miller

Woj. zachodnio-pomorskie

6. Związek Romów Polskich w Szczecinku – bardzo aktywne ul. Wyszyńskiego 32, 78-400 Szczecinek tel.: 94 37225098 e-mail: [email protected] www.romowie.com/index.php

7. Związek Romów Polskich „PARNO FORO” w Białogardzie ul. Sikorskiego 29/1, 78-200 Białogard tel.: 94 312 59 60

8. Stowarzyszenie Romów Zachodniopomorskich „TERNE CIERCHENIA” w Świnoujściu ul. Monte Cassino 19/1A, 72-600 Świnoujście tel.: 0 502 128 249

9. Stowarzyszenie Romów „PATRA” w Pyrzycach ul. Ks. Bogusława X 26/6, 74-200 Pyrzyce tel.: 0 668 337 421

10. Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Roma w Polsce „Jankesci” ul. Struga 10, 70-784 Szczecin tel.: 91 431 35 76


183

11. Stowarzyszenie Związek Romów Polskich ul. Podgórna 24/2, 78-300 Świdwin tel.: 94 365 45 34

Woj. świętokrzyskie

12. Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Cyganów Rzeczypospolitej Polskiej „Solidarność” w Kielcach ul. Nowy Świat 36/4, Kielce Jan Paczkowski

Woj. śląskie

13. Stowarzyszenie Romów Zagłębiowskich w Będzinie ul. Plac 3 Maja 4, 42-500 Będzin tel.: 32 267 44 16 Krzysztof Koszowski

14. Stowarzyszenie Romów Górnego Śląska w Bytomiu ul. Racławicka 2/7, 41-906 Bytom tel.: 0 606 490 890, 0 511 906 048 Bolesław Rumanowski

15. Stowarzyszenie Romów „GANDI” w Rudzie Śląskiej, Ruda Śląska 4/Orzegów, ul. Warszawska 7/2 tel.: 0 506 864 481 Dariusz Kwiek Izolda Kwiek

16. Stowarzyszenie „Terne Roma” ul. Legionów 21, 42-600 Tarnowskie Góry tel.: 32 742 67 74 Natalia Rajska

17. Zabrzańskie Stowarzyszenie Romów św. Urbana 3/5, 41-800 Zabrze tel.: 0 503 474 199 Andrzej Puma

Załącznik nr 2

184


18. Stowarzyszenie Romów w Gliwicach ul. Czarnieckiego 6/6, 44-100 Gliwice Kwiatkowski Władysław

Woj. podlaskie

19. Centralna Rada Romów w Polsce, Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów ul. Warszawska 43 p.101, 15-062 Białystok tel.: 85 732 96 07 Stanisław Stankiewicz

Woj. podkarpackie

20. Stowarzyszenie Romów w Stalowej Woli, ul. Tysiąclecia 41, 37-450 Stalowa Wola Adam Klima

21. Stowarzyszenie Romów w Mielcu, ul. M.M.R 2/6, 39-300 Mielec Marian Mirga

22. Stowarzyszenie Społeczności Romskiej „SZATRA” w Krośnie ul. Okulickiego 1/3, 38-400 Krosno tel. 13 420 25 65

Woj. mazowieckie

23. Stowarzyszenie Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce ul. Kopernika 7, 95-200 Pabianice tel.: 0 602 857 658, e-mail: [email protected] Krystyna Markowska


185

24. Radomskie Stowarzyszenie Romów „Romano Waśt” (Pomocna Dłoń) ul. Twarda 13, 26-600 Radom tel.: 0 728 531 261 e-mail: [email protected] Karolina Stankiewicz

Woj. łódzkie

25. Stowarzyszenie centrum doradztwa i informacji dla Romów w Polsce ul. Kopernika 7, 95-200 Pabianice tel.: 42 227 45 00 e-mail: [email protected] Krystyna Markowska

26. Towarzystwo przyjaciół dzieci w Piotrkowie Trybunalskim, ul. Wysoka 24/26, 97-300 Piotrków Trybunalski tel. 44 647 08 93, 0 504 180 866 e-mail: [email protected] Elżbieta Gromniak

Woj. dolnośląskie

27. Stowarzyszenie asystentów edukacji romskiej w Polsce w Kamiennej Górze ul. Lipowa 5A/11, 58-400 Kamienna Góra Bladycz Robert

28. Stowarzyszenie Romów we Wrocławiu „Romani Bacht” ul. 3-maja 11/11, 50-119 Wrocław tel. 71 346 46 61, 0 661 705 604 Józef Mastej

Załącznik nr 2

186


Woj. opolskie

29. Stowarzyszenie „Brzdąc” w Kędzierzynie-Koźlu ul. Grunwaldzka 29, 47-220 Kędzierzyn-Koźle tel.: 77 481 01 55, 0 507 124 521 email: [email protected] Violetta Dąbrowska

30. Brzeskie Stowarzyszenie Romów i Miłośników Kultury Romskiej „Parni Ciercheń” – „Biała Gwiazda” ul. Monte Cassino 6/11, 49-300 Brzeg tel.: 77 416 84 22, 0 884 210 617 Robert Góral

31. Towarzystwo Kulturalno Społeczno Romów w Głubczycach ul. Sosnowiecka 6/1, 48-100 Głubczyce tel.: 77 485 00 71, 0 607 588 703 e-mail: [email protected] Grzegorz Kwiatkowski

32. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Romów w RP w Kędzierzynie-Koźlu ul. Grunwaldzka 27/4, 47-220 Kędzierzyn-Koźle tel.: 77 481 76 54, 0 607 482 687 lub 0 791 640 689 e-mail: [email protected] Jan Korzeniowski

33. Stowarzyszenie Romów i Innych Narodowości w Nysie ul. Ks. Ściegiennego 21/3, 48-300 Nysa tel.: 77 433 95 54, 0 697 958 693 e-mail: [email protected] Helena Łaski

34. Stowarzyszenie Romów w Prudniku, ul. Klasztorna 7, 48-200 Prudnik Jan Kwiatkowski tel.: 77 436 31 19, 0 601 349 948 Lucyna Witkowicz tel.: 77 436 46 53


187

35. Międzynarodowe Stowarzyszenie Romów w Opolu ul. Sądowa 1/4, 45-033 Opole tel.: 0 605 928 211 Tadeusz Łuczko

36. Stowarzyszenie przyjaciół Publicznego Gimnazjum Nr 1 im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Prudniku „Przyjazna Jedynka” ul. Armii Krajowej 1, 48-200 Prudnik Ludmiła Lisowska, tel.: 77 406 89 10 e-mail: [email protected] Anna Tuła-Nowacińska, tel.: 77 406 89 1-15, 0 661 191 081

Woj. lubelskie

37. Stowarzyszenie Nowa Roma w Lublinie tel.: 81 743 93 35 Ewa Krzyżanowska

38. Stowarzyszenie ROM ul. Lawinowa 1/21, 20-864 Lublin Bogdan Szczerba

39. Stowarzyszenie Romów w Polsce oddział w Dęblinie Tadeusz Winczewski kontakt przez UM Dęblin 81 883 05 51

Woj. kujawsko-pomorskie

40. Stowarzyszenie Romów w Bydgoszczy „Romano Dzipen” ul. Gdańska 148 lok. 3, 85-674 Bydgoszcz Adres korespondencyjny: Tucholska 6/5, 85-165 Bydgoszcz Bogdan Jan Zieliński, tel.: 0 888 08 39 87 Tadeusz Krzyżanowski, tel.: 0 504 47 62 65 e-mail: [email protected] www.romanodzipen.pl/?o_stowarzyszeniu

Załącznik nr 2

188


41. Międzynarodowe stowarzyszenie twórców romskich w Polsce – Roma ul. Kraszewskiego 25/3, 87-800 Włocławek tel.: 54 235 36 18, 0 603 435 175 Cezary Majewski

Woj. małopolskie

42. Stowarzyszenie Romów w Polsce z siedzibą w Oświęcimiu ul. Zamkowa 1, 32-600 Oświęcim tel.: 33 842 69 89 fax.: 33 842 53 92 e-mail: [email protected] www: www.stowarzyszenieromow.hg.pl Roman Kwiatkowski

43. Stowarzyszenie Romów w Krakowie os. Złotej Jesieni 6/33, 31-831 Kraków tel.: 12 648 98 84 tel/fax.: 12 641 47 85 e-mail: [email protected] lub [email protected] Marian Gil

44. Stowarzyszenie Społeczności Romskiej w Tarnowie „Familia” ul. Lwowska 67/69, 33-100 Tarnów Adam Bieluń

45. Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Krakowie os. Urocze 5/18, 31-952 Kraków tel.: 12 644 08 77 fax.: 12 644 08 77 e-mail: [email protected] Krystyna Gil

46. Stowarzyszenie Romów w Limanowej z siedzibą w Laskowej Laskowa Góra 569, 34-600 Laskowa Góra Tadeusz Gabor


189

47. Centrum Kultury Romów w Polsce – Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne z siedzibą w Tarnowie ul. Westerplatte 15/177, 33-100 Tarnów Adam Andrasz

Woj. lubuskie

48. Stowarzyszenie Twórców i Przyjaciół Kultury Cygańskiej im. Bronisławy Wajs Papuszy ul. Łokietka 28/4a, 66-400 Gorzów Wielkopolski. tel.: 95 720 14 78 www.giik.pl/o_instytucji/154 Edward Dębicki Janusz Dreczka

49. Stowarzyszenie Romów w Nowej Soli ul. Karola Miarki 2a, 67-100 Nowa Sól tel.: 0 889 063 623 Bogdan Wildangier Jerzy Siwak

50. Niezależne Stowarzyszenie Romów w Polsce z siedzibą w Nowej Soli ul. 1 Maja 9 B/25, 67-100 Nowa Sól tel.: 0 511 517 821 Eugeniusz Siwak Bogdan Delimata

51. Związek Romów Polskich Oddział w Gorzowie Wielkopolskim. ul. Dąbrowskiego 29/2, 66-400 Gorzów Wielkopolski. tel.: 95 735 36 44 Robert Doliński Agnieszka Majewska

Załącznik nr 2

grzbiet

Małopolska Szkoła Administracji PublicznejUniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie ul. Rakowicka 16, 31-510 Kraków

Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (MSAP UEK) prowadzi działalność badawczo-edukacyjną, doradczą oraz wydawniczą. We współpracy z krajowymii zagranicznymi partnerami realizuje projekty służące doskonaleniu działalności administracji samorządowej i rządowej. Do najważniejszych z nich należą te dotyczące opracowywania i wdrażania programów doskonalenia zarządzania publicznego, rozwoju lokalnego i regionalnego, analizy i ewaluacji polityk publicznych oraz komunikowania i partycypacji społecznej. Istotną sferą aktywności MSAP UEK są działania na rzecz rozwoju ekonomii i przedsiębiorczości społecznej. Szkoła oferuje szeroką gamę studiów podyplomowych dla pracowników sektora publicznego i pozarządowego m.in. na następujących kierunkach: Zarządzanie w administracji publicznej, Master of Public Administration, Zarządzanie projektami nansowanymi ze środków UE, Narzędzia analizy polityk publicznych, Zarządzanie w organizacjach pozarządowych.

www.msap.uek.krakow.pl

Kraj

owe

i wsp

ólno

tow

e po

lityk

i pub

liczn

e w

obec

mni

ejsz

ości

rom

skie

j

Krajowei wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej– mapa aktywności społeczno-gospodarczej Romów


Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej

Documents

Transcript of Krajowe i wspólnotowe polityki publiczne wobec mniejszości romskiej