87

Gra˝yna Holly geografOÊrodek Naukowo-Badawczy Bieszczadzkiego Parku NarodowegoUstrzyki Dolne

KRAJOBRAZ KULTUROWY BIESZCZADZKIEGO PARKU NARODOWEGO I JEGO OCHRONA

„Najtrwalszym pomnikiem danej spo∏ecznoÊci jest

stworzony przez nià rodzaj krajobrazu” – pisa∏ René

Dubos w ksià˝ce Pochwa∏a ró˝norodnoÊci. W takim

kontekÊcie szczególnego znaczenia nabiera krajobraz

kulturowy Bieszczadów.

Kiedy w po∏. XX w. wysiedlono z tych terenów

mieszkaƒców, a do dziÊ przetrwa∏y tylko nieliczne

Êlady dawnej kultury materialnej, krajobraz ten sta∏

si´ widocznym znakiem przesz∏oÊci. Z punktu widze-

nia historycznego, etnograficznego i spo∏ecznego sta-

nowi on wartoÊç nieobliczalnà, podobnie jak ka˝dy

zachowany najdrobniejszy „Êwiadek” historii.

Czytanie krajobrazu

Dost´pny poznaniu stan rzeczywisty krajobrazu jestoczywiÊcie rezultatem kilkuwiekowej dzia∏alnoÊcicz∏owieka i si∏ przyrody. Kolejno przechodzi∏ od ty-pu pierwotnego, poprzez naturalny, nast´pnie przezwiele form kulturowych, by w 2. po∏. XX w. na sku-tek regresji gospodarki przejÊç naturalizacj´, a˝ dowspó∏czesnej postaci, zwiàzanej z powojennym za-gospodarowywaniem Bieszczadów. W swym bogac-twie form i treÊci przypomina nieskoƒczonà ksi´g´,czekajàcà na skupionego czytelnika, w której ka˝dyodczytuje co innego. JeÊli umiemy ten krajobraz

KRAJOBRAZY

1. ¸opienka (otulina Bieszczadzkiego Parku Narodowego – dalej BdPN), dawna cerkiew greckokatolicka zbudowana ok. 1750 r.; obecniekoÊció∏ rzymskokatolicki. Wszystkie fot. G. i W. Holly.1. ¸opienka (outer protection range of the Bieszczady National Park, further as: BdPN), former Uniate church built in about 1750; today:Roman Catholic church. All photos: G. and W. Holly.

czytaç, wówczas dostrze˝emy w nim pi´kno ka˝degoelementu czy to w formie poszarpanych szczytówgórskich, szumu potoków, kwiecistych po∏onin, czyte˝ ost´pów karpackiej puszczy. Dla tych osób biesz-czadzki szlak ma znamiona drogi wtajemniczania w sfer´ si∏ natury, swobodnej refleksji nad postaciàgórskiej przyrody i nieod∏àcznej przygody.

JeÊli b´dziemy jednak czytaç w skupieniu, wów-czas odkryjemy w dolinach u podnó˝y po∏onin Êladyludzkiej dzia∏alnoÊci, zapisane za pomocà roÊlin-noÊci i kamieni. Ka˝da bowiem wczesna ingerencjacz∏owieka odcisn´∏a swoje pi´tno w naturalnych uk∏adach przyrodniczych. Wprawne oko wypatrzyzdzicza∏e sady, pasy zadrzewieƒ, miedze i roz∏ogi, a tak˝e zarastajàce podmurówki chat, dworów lubcerkwi, opuszczone cmentarze, krzy˝e przydro˝neoraz walàce si´ piwniczki, które przykry∏a „lawa buj-nej, karpackiej roÊlinnoÊci”1.

To wzajemne przenikanie si´ elementów natury i kultury sta∏o si´ dziÊ fenomenem historyczno-przy-rodniczym Bieszczadów. Z jednej strony fascynujàbezkresne po∏oniny i mroczne knieje karpackiej pusz-czy. Z drugiej strony wabià swym niepowtarzalnymurokiem obszary po nieistniejàcych od pó∏wieczawsiach, gdzie „otaczajàcy krajobraz zawiera w sobiewielkie prawdy, zapis tego, co nieraz przez pokoleniamozolnie budowano, co okrutnie niszczono, by znówwznieÊç na chwa∏´ Bogu i dla naszego dobra”2.

Dopiero kiedy porównamy widok doliny z miej-scem dawnej wsi, pos∏ugujàc si´ przedwojennà mapàkatastralnà, zdj´ciem lub opisem, wówczas pozorniepuste doliny o˝yjà swojà historià i tradycjà zabudo-wy. ¸atwo ju˝ b´dzie nam skojarzyç k´p´ drzewowocowych ze Êladem zagrody, grup´ starych jesio-nów i jaworów na wzniesieniu z miejscem po cerkwi,szpaler starych drzew z wiejskà drogà, rozsypujàcy

3. Chmiel (otulina BdPN),dawna cerkiew grecko-katolicka zbudowana w 1906 r.; obecnie koÊ-ció∏ rzymskokatolicki.3. Chmiel (outer protec-tion range of BdPN),former Uniate churchbuilt in 1906; today:Roman Catholic church.

2. Smolnik (otulina BdPN),dawna cerkiew greckokato-licka zbudowana w 1791 r.w typie bojkowskim; obecniekoÊció∏ rzymskokatolicki.2. Smolnik (outer protectionrange of BdPN), formerUniate church built in 1791by the Bojko people; today:Roman Catholic church.

89

4. Sokoliki, widok na San i cerkiew greckokatolickà postronie ukraiƒskiej (zbudo-wana w 1931 r.); obecnie nie-u˝ytkowana.4. Sokoliki, view of the riverSan and a Uniate church onthe Ukrainian side (built in1931); today: not in use.

si´ wa∏ kamieni z dawnà miedzà, fragment rowu od-prowadzajàcego wod´ przy wodospadzie z dawnàm∏ynówkà, zarastajàcà polank´ ÊródleÊnà z dawnàcarynkà.

K´py smotrawy okaza∏ej lub chabra mi´kkow∏o-sego pozosta∏y cz´sto po przydomowych ogródkachkwiatowych. Sà to rodzime roÊliny wschodniokarpa-ckie, które ze wzgl´du na ozdobne walory by∏y prze-noszone przez dawnych mieszkaƒców z naturalnychsiedlisk do ogródków. O lokalizacji dawnej zabudo-wy Êwiadczà te˝ p∏aty pokrzywy i szczawiu alpej-skiego, które zajmujà siedliska bogate w azot. W kraj-obrazie wyró˝niajà si´ pojedyncze stare lipy, jesio-ny i wiàzy. W przesz∏oÊci sta∏y w obr´bie zagród i za-pewnia∏y cieƒ mieszkaƒcom, których wyglàd mo˝e-my poznaç z zachowanych zdj´ç archiwalnych.Zwraca uwag´ ich ciemna karnacja oraz niski wzrost.Sà to cechy odziedziczone po przodkach, majàcychswoje korzenie w wo∏oskich plemionach pasterskich.

Przez wieki obszar ten by∏ pograniczem, gdzie sty-ka∏y si´ i przenika∏y nawzajem dwie wielkie tradycjereligijno-kulturowe – zachodnia (∏aciƒska) i wschod-nia (bizantyjsko-ruska). Na skutek ciàg∏ego kontaktu

i mieszania si´ spo∏ecznoÊci polskich, ruskich i wo∏o-skich, ukszta∏towa∏ si´ w tej cz´Êci Bieszczadów spe-cyficzny rejon etnograficzny – Bojkowszczyzna.

6. Wo∏osate, zrekonstruowana podmurówka cerkwi.6. Wo∏osate, reconstructed underpinning of a Uniatechurch.

5. Kostrino (Ukraina), cerkiew z 1645 r. przeniesiona doKostryni z Sianek w 1703 r.5. Kostrino (Ukraine), church from 1645 transferredfrom Sianki in 1703.

KRAJOBRAZY

90

7. Bieszczadzka ciuchcia.7. The Bieszczady narrow-gauge railway.

8. Owocujàca grusza Pyrus communis.8. Fruiting pear Pyrus communis.

9. Owocujàca zdzicz∏a jab∏oƒ Malus sylvestris.9. Fruiting wild apple tree Malus sylvestris.

10. Owocujàca lipa drobnolistna Tilia cordata.10. Fruiting linden tree Tilia cordata.

Âwiat, który przeminà∏...

Zanim jednak to nastàpi∏o, przez d∏ugi czas górski teren poroÊni´ty karpackà puszczà, porozcinany wàs-kimi dolinami z kamienistà glebà pozostawa∏ pozaekumenà. Doliny górskie by∏y wprawdzie penetrowa-ne przez ludzi ju˝ od neolitu, na co wskazujà profile

w posiadanie rodu Kmitów, a niewielki pas królew-szczyzn ciàgnà∏ si´ jedynie wzd∏u˝ granicznego dzia-∏u karpackiego. Wsie na tym obszarze powstawa∏y odkoƒca XV do poczàtków XVII w. i by∏y lokowane naprawie wo∏oskim. Ich rozmieszczenie oraz sposóbgospodarowania pozostawa∏ w harmonijnej ∏àcznoÊciz rzeêbà terenu, siecià rzecznà i szatà roÊlinnà.

palinologiczne torfowisk w dolinie górnego Sanuoraz odkrycia archeologiczne. Jednak˝e jeszcze w Êred-niowieczu sta∏e osadnictwo ogranicza∏o si´ jedyniedo szerokich kotlin i zakoli Êrodkowego biegu Sanu,posuwajàc si´ stopniowo w gór´ rzek i potoków.

Zmiana tempa cywilizacyjnego nastàpi∏a dopierow XIV w., kiedy to Kazimierz Wielki, w∏àczajàc zie-mi´ sanockà w sk∏ad Królestwa Polskiego, rozpoczà∏zorganizowanà akcj´ osadniczà obszarów górskich.Rozwojowi osadnictwa sprzyja∏y darowizny królew-skie, dzi´ki którym wykszta∏ci∏y si´ z czasem roz-leg∏e dobra szlacheckie i duchowne. Teren nale˝àcydziÊ do Bieszczadzkiego Parku Narodowego wszed∏

Wsie zak∏adane na prawie wo∏oskim charaktery-zowa∏y si´ ∏anowà strukturà, b´dàcà rezultatem po-dzia∏u gruntów pomi´dzy osadników. W pierwszymetapie oznaczano ogólne granice wsi. Nast´pniekniaê osadêca wraz z miernikami i osadnikami wy-tycza∏ wzd∏u˝ doliny potoku dogodne miejsca pod zabudowania, starajàc si´, aby nie by∏o za daleko od bie˝àcej wody, a zarazem bezpiecznie w czasiewiosennych zalewów. Ta niezamieszkana przestrzeƒwzd∏u˝ potoku nazywana by∏a „nawsiem”. Od na-wsia a˝ do granic wsi wyznaczano ka˝demu osadni-kowi jednakowy pas gruntu o powierzchni ok. 1 ∏ana(ok. 20 ha). Tak wytyczony obszar zwano zar´bkiem,

91

KRAJOBRAZY

13. Bukowiec, kadê do produkcji pota˝u.13. Bukowiec, vat for the production of potash.

11. Sanok, Muzeum Budo-wnictwa Ludowego, chatabojkowska z 1906 r. zeSkorodnego.11. Sanok, Museum ofFolk Architecture, Bojkocottage from 1906 fromSkorodne.

gdy˝ ciàgnà∏ si´ on prostopadle od osi do-liny w przeciwne strony, a˝ do granic wsi.Tym samym w dolinach górskich, gdzie jed-na strona wsi jest zwykle gorzej nas∏one-czniona, ka˝dy z osadników mia∏ podobnewarunki do zasiedlania.

Wsie nale˝a∏y do tzw. ∏aƒcuchówek,gdy˝ rozmieszczenie budynków przypomi-na∏o luêno roz∏o˝ony ∏aƒcuch wzd∏u˝ bieg-nàcej dnem doliny drogi. Z up∏ywem czasurzadki pierwotnie ∏aƒcuch budynków corazbardziej si´ zag´szcza∏ i wyd∏u˝a∏, wype∏-niajàc szczelniej dna dolin. Granice wsi zna-czy∏y krzy˝e przydro˝ne, kamienne kopce,zadrzewienia i linie grzbietowe. Od drogig∏ównej zacz´∏y odchodziç w obie stronydrogi boczne, upodabniajàc ca∏y ten uk∏addo unerwienia liÊcia wiàzu.

12. Sianki, piwnica w obr´bie nieistniejàcychzabudowaƒ dworskich.12. Sianki, cellar within non-extant manorialbuildings.

92

Chaty wiejskie sk∏ada∏y si´ z izby mieszkalnej(tzw. chy˝y) i stajni rozdzielonych boiskiem, na któ-rym wykonywano prace gospodarcze. Ca∏oÊç nakry-wa∏ wysoki dach czterospadowy, kryty s∏omà. Ka˝dez pomieszczeƒ zajmowa∏o na ogó∏ ca∏à szerokoÊç bu-dynku (tzw. konstrukcja jednotraktowa), co sprawia-∏o, ˝e chaty-zagrody by∏y wàskie i d∏ugie.

W ka˝dej wsi znajdowa∏y si´ dwory i folwarki,malowniczo ulokowane w sàsiedztwie starych drzew i ogrodów. Dwory zbudowane by∏y cz´sto z kamienia i nakryte dachem z gontu. W ich pobli˝uznajdowa∏y si´ ponadto budynki gospodarcze,piwniczki, a czasami równie˝ stawy rybne i m∏ynywodne.

Ozdobà wsi by∏y drewniane cerkwie, po∏o˝onezazwyczaj na wzgórzu, w pewnym oddaleniu odgwaru ludzkich siedzib i otoczone cz´sto wieƒcems´dziwych drzew, pami´tajàcych odleg∏e czasy.Cerkwie by∏y trójdzielne i orientowane, co znaczy, ˝ecz´Êç o∏tarzowa zwrócona by∏a na wschód, zaÊ pozo-sta∏e cz´Êci – nawa i babiniec – przylega∏y kolejno odstrony zachodniej. Za naj∏adniejsze uchodzi∏y Êwià-tynie w Smereku i Caryƒskiem. By∏y one typu boj-kowskiego, w których ka˝dà z trzech cz´Êci nakry-wa∏ oddzielny, mniej lub bardziej ∏amany dach na-miotowy. Dominujàcym elementem by∏a szeroka na-wa, zaÊ ca∏oÊç budowli obiega∏o zadaszenie wspartena belkach zr´bu, nazywane sobotami.

14. Berehy Górne, nagrobek nacmentarzu przycerkiewnym.14. Berehy Górne, tombstone inthe church cemetery.

15. Dêwiniacz Górny, krzy˝ przydro˝ny przy gra-nicy z Tarnawà Ni˝nà. 15. Dêwiniacz Górny, roadside cross next to theboundary with Tarnawa Ni˝na.

16. Dêwiniacz Górny, krzy˝ przydro˝ny.16. Dêwiniacz Górny, roadside cross.

17. Sianki, inskrypcja na grobowcuhrabiny Klary Stroiƒskiej.17. Sianki, inscription on the tomb-stone of Countess Klara Stroiƒska.

93

KRAJOBRAZY

W pobli˝u Êwiàtyƒ znajdowa∏y si´ cmentarze, ogradzane cz´sto kamiennym murkiem z bramkami.Na cmentarzach najliczniej wyst´powa∏y skromnemogi∏y ziemne, oznakowane drewnianymi lub ka-miennymi krzy˝ami. Tylko nieliczne rodziny ch∏op-skie zajmujàce si´ kamieniarstwem, jak te˝ rodzinyw∏aÊcicieli ziemskich, urz´dników i ksi´˝y mog∏y po-zwoliç sobie na bardziej okaza∏e nagrobki.

Przez stulecia mieszkaƒcy górskich wsi dostoso-wywali swoje ˝ycie do trudnych warunków, poczàt-kowo zajmujàc si´ hodowlà i karczowaniem puszczy,by w jej miejsce zak∏adaç pola uprawne. Z czasemposzerzano zasi´g pól uprawnych, co zmienia∏o prze-bieg granicy rolno-leÊnej. Wraz ze zmianà warunkówzmienia∏a si´ i forma gospodarki pasterskiej. D∏ugojednak istnia∏ zwyczaj wypasu latem byd∏a z ca∏ej wsi

20. Beniowa, kamiennapodstawa chrzcielnicy.20. Beniowa, stone foun-dation of a baptismal font.

18. Caryƒskie, krzy˝ przydro˝ny fundacjiPetra Minko (1911 r.).18. Caryƒskie, roadside cross founded by PetroMinko (1911).

19. Jaworzec, krzy˝ tzw. paƒszczyêniany z po∏. XIX w.19. Jaworzec, the so-called corvee cross from mid-nineteenth century.

94

na po∏oninach lub po jednej stronie zbocza, którenazywano wówczas „to∏okà”. Po przeciwnej stronie,zwanej „carynà”, cz´Êç ˝yêniejszych pastwisk przez-naczano wówczas pod upraw´ lub u˝ytkowano jakowielogatunkowe ∏àki. Taki sposób u˝ytkowania sto-sowano przemiennie. Wi´kszoÊç z nich zachowa∏asi´ do dziÊ, „utrzymywana” przed zarastaniem przezdzikie zwierz´ta roÊlino˝erne.

Z czasem w ˝yciu gospodarczym dawnych miesz-kaƒców coraz wi´kszego znaczenia nabiera∏a eks-ploatacja lasów – wyr´by, zwózka, praca w tartakachoraz wypalanie w´gla drzewnego i produkcja pota˝u.Niemal w ka˝dej wsi znajdowa∏y si´ karczmy, m∏ynyi tartaki oraz nieco rzadziej – olejarnie i folusze.Szczególnym Êwiadectwem historycznego rozwojuby∏o utworzenie na poczàtku XX w. sieci kolejkiwàskotorowej, s∏u˝àcej do transportu drewna.

Przemiany gospodarcze, jakie nastàpi∏y pod ko-niec XIX i na poczàtku XX w., nie wp∏yn´∏y jednakna tradycj´ i zwyczaje mieszkaƒców, którzy ˝yli tak,jak ich przodkowie. Zmienia∏a si´ jedynie ich liczba,osiàgajàc najwy˝sze wartoÊci w okresie mi´dzywo-jennym (1930 r. – ok. 7300 osób).

Zmiany po II wojnie ÊwiatowejKres tradycyjnej kulturze przynios∏a II wojna Êwia-towa i powojenne akcje wysiedleƒcze, zwiàzane zezniszczeniem zabudowy. Straty by∏y ogromne, o czymÊwiadczà nast´pujàce zestawienia: q z 51 cerkwi istniejàcych na terenie Bieszczadzkie-

go Parku Narodowego i otuliny zachowa∏o si´ tylko 5, w tym jedyna bojkowska w Smolniku,

q z 3 synagog – ani jedna,

22. Âcie˝ka przyrodniczo-historyczna „Wo∏osate –Tarnica”, Êlady zagrody.22. Natural-historical foot-path “Wo∏osate – Tarnica”,traces of a farmstead.

21. Âcie˝ka przyrodniczo-his-toryczna „Wo∏osate – Tarnica”,tablica informacyjna przywejÊciu na cerkwisko i cmen-tarz.21. Natural-historical foot-path “Wo∏osate – Tarnica”,information board at theentrance to the church areaand cemetery.

95

Trudno by∏o i jest dostrzeczwrot ku tradycjom architek-tury bojkowskiej. Porzuconobowiem wszystko to, co by∏opodobne w bryle i wystrojubudowli do form tradycyjnych, a w nowym budownictwie po-jawi∏ si´ obcy zarówno p∏aski,jak i wysoki dach, o nadmier-nym spadku. Zagin´∏o te˝tradycyjne otoczenie domóww postaci ogródków z floksa-mi, chabrami i smotrawà. Niesadzi si´ równie˝ rodzimychzió∏ leczniczych i roÊlin ma-gicznych, takich jak bez czar-ny. Najgorsze jednak w skut-kach zmiany nastàpi∏y wraz z przeprowadzeniem ró˝nycheksperymentów gospodaczych,o czym Êwiadczà dziÊ m.in.pozosta∏oÊci ferm w Wo∏osa-tem i Tarnawie.

q z 44 dworów z folwarkami – nie przetrwa∏ ani jeden,q z 73 m∏ynów wodnych – ani jeden,q z 26 tartaków wodnych i 25 parowych – ani jeden,q z 20 folwarków – ani jeden,q z 54 cmentarzy zachowa∏o si´ 20, Êladowo – 12,q z licznych krzy˝y przydro˝nych i kapliczek prze-

trwa∏o kilkanaÊcie3.W granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowe-

go zniszczenia by∏y najwi´ksze, bowiem w efekcieakcji wysiedleƒczych przesta∏y istnieç wszystkie wsieu podnó˝y po∏onin. Zachowa∏y si´ tam jedynie Êladypodmurówek cerkwi w Caryƒskiem, Berehach Gór-nych, Wo∏osatem i Beniowej oraz kaplicy rzymsko-katolickiej w Siankach. Dwie cerkwie z Sianek prze-trwa∏y dzi´ki temu, ˝e zosta∏y rozebrane i przeniesio-ne do Kostryni i Soli (na terenie Ukrainy).

Odnaleêç mo˝na równie˝ Êlady zabudowaƒdworskich w Siankach i Berehach Górnych oraz nie-wielu wiejskich chat, kilkanaÊcie krzy˝y przydro˝-nych stojàcych samotnie przy starych lipach, jesio-nach czy drzewach owocowych, a tak˝e przesz∏o 60 nagrobków z XIX i XX w. Najciekawsze nagrob-ki, pod wzgl´dem formy i symboliki religijnej, znaj-dujà si´ na cmentarzach w Berehach Górnych, Be-niowej, Wo∏osatem i Dêwiniaczu Górnym.

Ponowny okres zagospodarowywania opuszczo-nych terenów nastàpi∏ w latach 60. ub. stulecia.Pope∏niono jednak w tym czasie wiele b∏´dów, któreprzyczyni∏y si´ do degeneracji krajobrazu. „Pogardadla przesz∏oÊci cz´stokroç pociàga za sobà niezrozu-mienie teraêniejszoÊci, a w najlepszym razie prowa-dzi do wynajdowania rzeczy dawno wynalezionych”4.

24. Bieszczadzki szlak.24. A Bieszczady trail.

23. Âcie˝ka przyrodniczo-historyczna „Wo∏osate – Tarnica”, zrekonstruowana studnia. 23. Natural-historical footpath „Wo∏osate – Tarnica”, reconstructed well.

Ochrona dziedzictwa kulturowego naterenie BdPNStarania o ochron´ zasobów przyrodniczych i kraj-obrazowych Bieszczadów uwieƒczone zosta∏y sukce-sem. W 1973 r. zosta∏ utworzony Bieszczadzki ParkNarodowy (BdPN). Trwa∏e istnienie zabytkowegokrajobrazu kulturowego wymaga jednak sta∏ych za-biegów. W ramach Planu Ochrony BdPN przygoto-wano „Operat ochrony zasobów kulturowych BdPN i jego otuliny”5. W ramach tego opracowania wyko-nano inwentaryzacj´ zasobów kulturowych, prze-

prowadzono ich waloryzacj´ i oceniono zagro˝enia.W ostatnim etapie wskazano zalecenia ochronne, od-powiednio do kategorii przedmiotu ochrony. Do naj-wa˝niejszych nale˝à: q ochrona Êladów dawnej zabudowy. W tym celu

oczyszczane sà i w miar´ mo˝liwoÊci wzmacnianepodmurówki kamiennymi elementami. Ponadto sy-stematycznie usuwana jest w ich obr´bie obsiewa-jàca si´ roÊlinnoÊç, która przyÊpiesza proces nisz-czenia. W celu uczytelnienia dawnej zabudowy wysadza si´ dawnym zwyczajem w otoczeniu ka-miennych murków, krzy˝y przydro˝nych orazcmentarzy rodzime gatunki roÊlin zielnych (smo-trawa okaza∏a, chaber mi´kkow∏osy). Szczególnejopieki konserwatorskiej wymagajà nagrobki i krzy-˝e przydro˝ne, których przetrwanie jest w du˝ymstopniu zagro˝one. Obszarom obejmujàcym histo-ryczne zespo∏y cerkiewne i cmentarze projektujesi´ nadanie statusów rezerwatów kulturowych, a po-jedynczym obiektom – wpisanie do katalogu za-bytków. Niezale˝nie prowadzone sà badania histo-ryczne;

q ochrona Êladów dawnych struktur wsi. W celu ichzachowania stosuje si´ regulowany wypas w for-mie ekstensywnej oraz wykasza powierzchnie tra-dycyjnie koszone. Zgodnie z tradycjà wzd∏u˝ daw-nych dróg i w miejscach nieistniejàcych zagród,dworów oraz cerkwi wysadza si´ lipy, jawory, wià-zy i jesiony. Natomiast w obr´bie zamierajàcychsadów wysadzane sà rodzime odmiany drzew owo-cowych. Obszarom przechowujàcym Êlady dawne-go u˝ytkowania projektowane jest nadanie statusu

25, 26. Konie huculskiepod Tarnicà.25, 26. Hucu∏ horses nearTarnica.

97

parku kulturowego. Bardzo cenne jest przy tymgromadzenie materia∏ów kartograficznych i ikono-graficznych;

q ochrona starych drzew. Stare lipy, jawory, jesionyi wiàzy, wyst´pujàce w obr´bie dawnej zabudowy,otoczone sà zabiegami konserwatorskimi (m.in.usuwa si´ z nich próchno i posusz, konserwuje ra-ny Êrodkami grzybobójczymi, zabezpiecza przedz∏amaniami);

q historyczne nazewnictwo. Bardzo wa˝nym celemjest te˝ zachowanie dawnego nazewnictwa przy-czó∏ków, wzniesieƒ, polanek, rzek, êróde∏ i innychelementów wsi oraz ich upowszechnianie w infor-matorach, przewodnikach i mapach turystycznych.

Formy udost´pniania obiektów kulturowych w BdPNPrzez obszary dawnych wsi prowadzà Êcie˝ki przy-rodnicze, które sà jednà z wielu form edukacji eko-logicznej, wspomagajàcej bezpoÊrednie dzia∏ania narzecz ochrony przyrody. Turystom w´drujàcym dziÊprzez bezludne doliny trudno sobie wyobraziç, ˝ejeszcze pó∏ wieku temu drogà jecha∏a bryczka z goÊç-mi do dworu, skrzypia∏o ko∏o m∏yƒskie czy niós∏ si´daleko echem g∏os cerkiewnych dzwonów. Dlategote˝ na Êcie˝kach przyrodniczo-historycznych zosta∏ywprowadzone elementy majàce na celu przybli˝eniedawnej kultury materialnej oraz do ka˝dej z nichopracowano przewodniki w formie ksià˝eczek.

KRAJOBRAZY

28. Ekstensywny wypasw ramach ochrony czyn-nej. 28. Extensive grazing aspart of active protection.

27. Berehy Górne, oszczypkiwyrabiane zgodnie z dawnàtradycjà.27. Berehy Górne, “oszczypki”(smoked ewe’s milk cheese)produced according to oldtradition.

98

TuryÊci zainteresowani historià Bieszczadówch´tnie wybiorà si´ na Êcie˝ki: „Wo∏osate-Tarnica”,„Berehy Górne” czy „W dolinie górnego Sanu”,gdzie „spomi´dzy korzeni buka pod Piniaszkowymwyp∏ywa po∏yskujàca stru˝ka wody. ¸àczy si´ z innài jeszcze innà. Kr´tym a wàskim korytem, prawieniewidocznym w ulewie zieleni, przyjmujàc to ci-chutko, to weso∏o ciurkajàce strumyki, urasta doparskajàcego kroplami, szumiàcego pod kamieniamipotoku. To San. (...) To naprawd´ unikalny szlak!Prosz´ wejdêcie”6 – zach´ca tekst przewodnika.

Zanim jednak wkroczymy na ten szlak, pami´-tajmy, ˝e jesteÊmy jedynie goÊçmi w pe∏nym osob-liwoÊci domu przyrody, którego przetrwanie zale˝y od naszej wiedzy, kultury i stosunku emocjonalnego.

Cz∏owiek niewra˝liwy, niewychowany w trosce o na-tur´ i dziedzictwo kulturowe, nie tylko nie docenipi´kna gór, ale równie˝ nie zauwa˝y lipowego oto-czenia kapliczek przydro˝nych, pi´kna architekturydworu lub cerkwi. Bowiem to, czego nie znamy i niedarzymy uczuciem, nigdy nie pozostanie przedmio-tem naszej troski.

1. A.M., Kryciƒski (i inni), Bieszczady. S∏ownik historyczno-kra-joznawczy, cz. I. Gmina Lutowiska. Ustrzyki Górne–Warszawa,1995.

2. P. Patoczka, Ochrona walorów estetycznych krajobrazu w Bie-szczadzkim Parku Narodowym, „Monografie Bieszczadzkie”, t. XI.Ustrzyki Dolne 1996.

3. Z. Myczkowski, Ochrona zasobów kulturowych w Bieszczadz-kim Parku Nardowym, „Monografie Bieszczadzkie”, t. XIII,

Ustrzyki Dolne 2001, s. 10.

4. N. Bubnicki, cytat za J. Bogdanowski, Krakowskie Parki Krajo-

brazowe, Kraków 1996, s. 88.

5. Z. Myczkowski, jw., publikacja wykonana na podstawie wspom-

nianego operatu.

6. A. Derwich, Âcie˝ka przyrodniczo-historyczna „W dolinie gór-

nego Sanu”, Ustrzyki Górne–Ustrzyki Dolne 2002.

Przypisy

Gra˝yna Holly pracuje w OÊrodku Naukowo-Dydaktycz-nym Bieszczadzkiego Parku Narodowego w UstrzykachDolnych na stanowisku specjalisty ds. edukacji ekologicz-nej. Jest doktorantkà w Zak∏adzie Geografii Religii Insty-tutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ.

The characteristic features of the landscape of theBieszczady National Park include a mutual pen-

etration of elements of nature and culture. Areas rep-resenting supreme natural merits are composed of thepo∏onina ranges (downs) and the lower mountain forests, together with their unique resources. On theother hand, superior cultural assets belong to histori-cal landscapes in the “land of valleys”, preservingtraces of old development and material culture, har-moniously inscribed into natural configurations.

These traces are recorded with the help of veg-etation and stones, including unkempt orchards, rowsof old ash trees, balks and tracts, ancient linden treesand elms, as well as the overgrown underpinnings ofcottages, manor houses or churches, either Easternrite or Uniate, abandoned cemeteries, roadside cross-es and derelict cellars. The permanent existence of a cultural landscape calls for systematic protection.

A pertinent programme has been inaugurated withinthe Plan for the Protection of the Bieszczady NationalPark; its scope ecnompasses recommendations aboutprotection, intent on, i. a. the preservation of the for-mer structures of villages and traces of development,the protection of old trees and the retention of oldnames as well as rendering all those resources avail-able for educational purposes.

Particular conservation is due to roadside crossesand tombstones, whose survival is to a considerabledegree imperilled. Nonetheless, it is quite possiblethat these souvenirs of a bygone world will be me-ticulously examined and subsequently preserved. Thegroup of persons interested in the history and cultureof the region is consistently growing, and thenumber of publications and historical iconography is on the rise.

THE CULTURAL LANDSCAPE OF THE BIESZCZADY NATIONAL PARK AND ITS PROTECTION