Konrad Lorenz, twórca nowoczesnej etologii, czyli nauki 0 zachowaniu się zwierząt, żył w latach 1903-1989. Urodził się w Wiedniu, tam ukończył studia medyczne 1 filozoficzne, uzyskując doktoraty w latach 1928 i 1933. Był jednym z założycieli Instytutu Etologii Porównawczej w Altenbergu, którym przez długie lata kierował. Był również dyrektorem Instytutu Fizjologii Zachowania się im. Maxa Plancka w Seewiesen oraz Zakładu Socjologii Zwierząt w Instytucie Etologii Porównawczej w Austriackiej Akademii Nauk. W 1973 r. otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny i fizjologii. Oprócz wielkiej liczby prac naukowych (m.in. Über tierisches und menschliches Verhalten) pisał książki eseistyczne, które zyskały wielki rozgłos i stały się bestsellerami tego gatunku. Są to Opowiadania o zwierzętach, I tak człowiek trafił na psa, Odwrotna strona zwierciadła, Regres człowieczeństwa, Die acht Todsünden der zivilisierten Menschheit oraz przedstawiana tu książka Tak zwane zło, która do czasu pierwszego wydania polskiego osiągnęła w wersji oryginalnej dwadzieścia dziewięć wydań.

Konrad LORENZ Tak zwane zło

SŁOWO WSTĘPNE

Mamy wszelkie powody po temu, aby w obecnej sytuacji rozwojowej historii kultury i techniki ludz­kiej uważać agresję w obrębie gatunku za najgroź­niejsze z wszystkich niebezpieczeństw, Nie poprawi­my szansy na stawianie czoła tej groźbie przez traktowanie agresji jako zjawiska metafizycznego i nieuniknionego. Może natomiast sprostamy temu zadaniu przez zbadanie łańcucha przyczyn, które ją wyzwalają.

(Konrad Lorenz, Tak zwane zło, rozdz. III.)

Zanim czytelnik przystąpi do lektury książki, należy mu się, jak sądzę, krótka odpowiedź na pytanie, dlaczego autor określa agresję we-wnątrzgatunkową jako zło tylko „tak zwane", a nie najoczywiściej prawdziwe? Dlatego że choć agresja w swej prymitywnej, nieokieł­znanej formie krwawych walk jest zgubna nie tylko dla poszczegól­nych osobników, ale w ogóle dla gatunku, to jednak gdy ujawnia się w postaci zrytualizowanej, bywa wprawdzie czasem przykra dla pokonanej jednostki, ale stanowi motor postępu ewolucyjnego i kul­turowego, przyczyniając się do wyselekcjonowania osobników naj­wartościowszych, najstosowniejszych do osiągania wysokich rang w społeczności.

Odpowiednio przeniesiona (nowo ukierunkowana) i zrytualizowana agresja przyczynia się juz nie tylko do zachowania gatunku, ale można by ogólnie rzec, ułatwia i uprzyjemnia życie jednostkom. Prowadzi do doskonalenia siebie i innych, do obrony słabszego, do dobrej roboty, dostarcza energii do pokonywania trudów i przeciwności dnia powsze­dniego... Niejednokrotnie też przydaje życiu rumieńców, pobudzając do zabawy i śmiechu, krzesząc temperament i pasję twórczą czy też badawczą. W wysublimowanej postaci, skierowana przeciwko swemu podmiotowi, pozwala niepowodzenia życiowe oceniać w aspekcie własnych błędów, naiwności czy lenistwa, a nie, jak to bywa w większości wypadków, w aspekcie krzywdy doznanej z winy bliźnich. A wreszcie ktoś zakochany marzy przecież o owych zrytualizowanych formach agresji ze strony swego ideału, bez któ­rych nie ma między partnerami pełnego szczęścia. Słowem, przy

5

wyeliminowaniu (przede wszystkim przez odpowiednie wychowywa­nie ludzi) szkodliwych jej form, agresja może w społeczeństwie przekształcić się w czynnik zdecydowanie pozytywny.

* * *

Najważniejszym praktycznym aspektem badań etologicznych jest więc dociekanie, które wzorce zachowania się człowieka są mu wrodzone (uwarunkowane dziedzicznie), a które nabyte z rozwojem kultury. Psychologia, która wyrosła z filozofii, wciąż cierpi na „zawieszenie w powietrzu" — rozpatrywanie właściwości i zjawisk duchowych człowieka w oderwaniu od ich rodowodu filogenetycznego i homologicznych, a nawet choćby tylko analogicznych podobieństw w zachowaniu się zwierząt. Ten sam zarzut postawić można socjologii i pedagogice. Jednak gdy w odniesieniu do medycyny byłoby wręcz truizmem zapewnianie kogoś, że nie na wiele zda się objawowe leczenie dolegliwości, skoro nie zna się źródła i przyczyn jej powstania — to w zastosowaniu do wymienionych dyscyplin ta oczywistość bywa z reguły nie doceniana, jeśli w ogóle jest dostrzegana. Niemałą rolę odgrywają tu niestety silnie zakorzenione opory przed od-brązowianiem duszy ludzkiej.

Niemniej jednak, podobnie jak subiektywne, choć mocne przekona­nia musiały skapitulować przed obiektywnością układu heliocentrycz-nego i rodowodu człowieka od zwierząt — tak samo wiele wskazuje na to, że ludzka psychika umieszczona zostanie wśród innych psychik dokładnie na takim stanowisku systematycznym, do jakiego ją predys­ponują rzeczywiste cechy i genetyczne powiązania. Im szybciej to nastąpi, tym lepiej dla samego człowieka.

W odniesieniu do popędu agresji konieczność poznania jej historii naturalnej, czynników wyzwalających i form występowania — jest szczególnie paląca ze względu na społeczną dolegliwość wielu jej przejawów. Psycholog, pedagog, socjolog czy prawnik po dokładnym (podkreślam to z przyczyn, do których jeszcze powrócę) przeczytaniu książki Lorenza niewątpliwie znacznie wnikliwiej spojrzy na ludzi, z którymi ma do czynienia na gruncie zawodowym, będzie umiał skuteczniej zawczasu wygaszać i przestawiać na inne tory owo p r a w d z i w e z ł o , jakim jest prymitywna, nie zrytualizowaną agresja.

Możliwości takie uzyska zresztą w pewnym stopniu na prywatny użytek każdy uważny czytelnik, który, nie zaślepiony samouwiel­bieniem, odnajdzie w opisywanych sposobach zachowania się uderza­jące analogie nie tylko do swych mniej lub bardziej lubianych bliźnich,

6

ale również do samego siebie... Miałoby to niewątpliwie dodatni wpływ wychowawczy, jako że na gruncie skromnego już, ale popar­tego rzeczywistymi wartościami duchowymi szacunku dla samego siebie — niemiło byłoby usłyszeć choćby tylko w myśli, na przykład: „Uczciwie mówiąc, zachowujesz się jak kaczka...", „zachowujesz się jak szczur..."!

Wszystko to może nie zorientowanemu jeszcze czytelnikowi wydać się dość zaskakujące, ale tok rozważań autora z pewnością wyjaśni te pozorne paradoksy.

* * *

Osobowość i pozycja Konrada Lorenza w świecie nauki jest w Polsce znana jeszcze ciągle zbyt szczupłej grupie zainteresowanych. Nie ma w tym zresztą nic dziwnego, jako że dotychczas nie wydano u nas wszystkich książek, które napisał, a fragmentaryczne informacje o jego badaniach i poglądach, otrzymywane z drugiej czy nawet trzeciej ręki, łatwo wiodą do rozkwitnięcia wyobrażeń dość odległych od rzeczywistości. Z tym większym uznaniem należy więc powitać decyzję wydawnictwa o kolejnym wznowieniu tego dzieła.

K o n r a d Z a c h a r i a s L o r e n z był wykładowcą Uniwersytetu Wiedeńskiego, honorowym profesorem uniwersytetu w Monachium 1 w Münster, doktorem filozofii honoris causa w Leeds (Anglia), doktorem medycyny h.c. uniwersytetu w Bazylei, doktorem nauk h.c. uniwersytetów w Yale i w Oksfordzie, profesorem wizytującym Fakultetu Nauk w Uniwersytecie Colorado w Denver i doktorem nauk h.c. Uniwersytetu im. Loyoli w Chicago.

Oprócz wielkiej liczby prac z dziedziny zachowania się zwierząt, zwłaszcza wielu gatunków ryb i ptaków, Lorenz ogłaszał również publikacje o ogólniejszej tematyce, dotyczące np. konfliktu pokoleń, naruszonej przez człowieka równowagi w przyrodzie, jego biologii, „grzechów śmiertelnych", które ludzkość popełnia wobec samej siebie, ewolucyjnych i kulturowych procesów rytualizacji itd. Spo­śród jego książek o charakterze naukowym wymienić trzeba Über tierisches und menschliches Verhalten („O zwierzęcym i ludzkim zachowaniu się") i ogłoszone wspólnie z Paulem Leyhausenem Antribe tierischen und menschlichen Verhaltens („Siły napędowe zwierzęcego i ludzkiego zachowania się"). Wśród szerokich kręgów czytelników nazwisko jego rozsławiły książki popularnonaukowe: Opowiadania o zwierzętach, I tak człowiek trafił na psa, Odwrotna strona zwierciadła, Regres człowieczeństwa i — jako pierwsza — książka, którą czytelnik ma w tej chwili przed sobą. Do czasu

7

pierwszego wydania polskiego osiągnęła ona w wersji oryginalnej dwadzieścia dziewięć wydań.

Konrad Lorenz jest twórcą nowoczesnej e t o l o g i i . O nauce tej mówi się i pisze coraz częściej, a liczba etologów na świecie wzrasta nieomal lawinowo: jeszcze przed niespełna czterdziestu laty między­narodowe sympozja i zjazdy ściągały nie więcej niż dwadzieścia osób, natomiast począwszy od lat siedemdziesiątych gromadziły już kilkuset do ponad tysiąca uczestników. Wobec tak potężnego rozwoju tej dziedziny badań, a zarazem słabego stopnia spopularyzowania jej w Polsce, będzie chyba celowe wstępne zorientowanie czytelnika w jej podstawowej terminologii i problematyce, zwłaszcza tej, o której mowa w książce.

Wyraz etologia pochodzący od greckiego ethos (obyczaj), istniał już w roku 1762 we Francji i oznaczał badanie zachowania się zwie­rząt. W literaturze anglosaskiej określano nim jednak „naukę o charak­terach". Chociaż pionierskie obserwacje jeszcze dziewiętnastowiecz­nych uczonych, m.in. Karola Darwina, a w drugim dziesięcioleciu na­szego wieku O. Heinrotha i W. Craiga wzbudziły zainteresowanie naukowców zagadnieniami zachowania się zwierząt, jednakże samo­dzielna egzystencja etologii jako działu zoologii datuje się mniej wię­cej od roku 1910. Obecnie etologia jest porównawczą nauką o zacho­waniu się różnych gatunków zwierząt i różnych grup ludzkich (hu-manetologia). Zgodnie z tendencją do unikania stanowczych wypowie­dzi na temat niedostępnych dzisiejszym metodom badawczym sfer psychiki, termin „psychologia zwierząt" („zoopsychologia") zacho­wał znaczenie nieco inne. Etologia natomiast zajmuje się zarówno zachowaniem organizmów jednokomórkowych, jak i poszczególnych komórek wchodzących w skład ciała tkankowców, a ponadto zacho­waniem się bardziej złożonych struktur zwierzęcych, jak poszczególne osobniki, różne ich grupy i zespoły zwane koloniami (społeczności tego ostatniego typu tworzą np. mrówki, pszczoły czy termity).

Z a c h o w a n i e s i ę zwierzęcia jest jednoznacznie uzależnione od zmian wywoływanych przez jego e f e k t o r y (jednostki wykona­wcze, w odróżnieniu od r e c e p t o r ó w , czyli jednostek odbierają­cych bodźce). Zmiany te przejawiają się ruchem, wydawaniem dźwięków, zapachów, modyfikacjami ubarwienia itd. Ponieważ jed­nak są to zjawiska przejściowe, badaniom naukowym dostępne bywają wtedy, gdy są powtarzalne. Określa się je wówczas nazwą u t r w a ­l o n y c h w z o r c ó w c z y n n o ś c i o w y c h . J e d n o s t k ą eto-logiczną jest natomiast najmniejsza możliwa do zidentyfikowania część efektora występująca pojedynczo bądź w układzie z innymi komponentami.

8

Etologia zmierza do filogenetycznego (rodowodowego w sensie ewolucyjnym) i fizjologicznego wyjaśnienia funkcjonalnych współ­zależności istniejących pomiędzy wszystkimi czynnikami zachowania się. Najrozmaitsze wzorce zachowania porównuje się też u różnych gatunków, zwłaszcza blisko z sobą spokrewnionych ( e t o l o g i a p o r ó w n a w c z a ) , przy czym zwierzęta obserwuje się w ich naturalnym środowisku bądź też takim otoczeniu, które środowisko to w możliwie znacznym stopniu przypomina; często niezbędne przy tym bywają dodatkowe dane z hodowli w niewoli. Dla badań etologicznych bardzo ważne jest odróżnienie umiejętności wrodzonych od wyuczo­nych, a więc nabytych w toku doświadczeń życiowych. Zanim bowiem przystąpi się do badania zmian dokonywanych przez uczenie, trzeba znać podstawowe, predeterminowane odpowiedzi organizmu na bodź­ce. Metodą do tego wiodącą jest izolowana hodowla zwierząt od­łączonych od matki i rodzeństwa zaraz po przyjściu na świat. Najogólniej można powiedzieć, że większość wzorców zachowania się bywa w przypadku większości zwierząt doraźnie adaptowana do aktualnej sytuacji. Jednakże choć znane są umiejętności, w których uczenie się nie odgrywa żadnej roli, to nie sposób wyobrazić sobie w pełni wyuczonego elementu zachowania się, który nie byłby oparty na pewnych zdeterminowanych dziedzicznie, a zarazem ograniczo­nych wydolnościach. Fakt, że wrodzone wzorce zachowania się są stałe i powtarzają się u przedstawicieli różnych gatunków, nadaje im znaczenie taksonomiczne, które dostrzegł już Karol Darwin: badanie ich u różnych form zwierzęcych pozwala uzyskać dodatkowe informa­cje o stopniu filogenetycznego pokrewieństwa owych form. Specyficz­ność zaś nadawania określonych sygnałów (np. głosowych, zapacho­wych itd.) i wrażliwość na nie przedstawicieli tego samego gatunku zapobiega w wielu wypadkach powstawaniu krzyżówek między gatun­kowych. Sygnały wewnątrzgatunkowe pod presją doboru naturalnego stają się coraz bardziej zauważalne i wzmocnione cechami fizycznymi, np. ubarwieniem czy kształtami. Wsparte tymi właściwościami często powtarzane sposoby zachowania się niejednokrotnie uzyskują pewną autonomię motywacyjną. Te i inne zmiany w sygnalizacyjnych wzorcach zachowania określa się jako r y t u a l i z a c j ę . Mówiąc prościej, rytualizacja polega na przyjęciu przez jakiś sposób za­chowania się nowej, samodzielnej roli symbolu, sygnału służącego porozumiewaniu się. Zjawisko to odkrył w początku lat trzydziestych naszego stulecia Julian Huxley.

Pewne sposoby zachowania się wywoływane są przez specyficz­ne bodźce sygnałowe, wchodzące w skład mechanizmów w y z w a ­l a j ą c y c h . Niekiedy takie bodźce (np. postać, ruch czy zapach)

9

muszą występować jednocześnie, aby wyzwolić określony sposób zachowania się.

Gotowość do reakcji na coś, do jakiegoś sposobu zachowania się nazwano m o t y w a c j ą . Rośnie ona w miarę upływu czasu od ostatniego tego samego rodzaju zachowania — w wypadkach krań­cowych można doprowadzić do realizowania go „w próżni". Sposób zachowania się zmierzający do wywołania sytuacji, która dostarczyła­by pożądanego bodźca ( s y t u a c j i b o d ź c o w e j ) , określa się jako zachowanie a p e t y t y w n e (apetacyjne). Bywa ono raczej plastycz­ne i różnorodne w odróżnieniu od zachowania k o n s u m a c y j n e g o (spełniającego), zmierzającego już do wygaszania motywacji (za­spokojenia dążenia), zachowania, które jest raczej ustalone stereo­typowo.

Aby nie zatrzymywać się dłużej nad już stosunkowo powszechnie znanymi zjawiskami hierarchicznej organizacji grup i terytorialności, czyli tendencji do posiadania własnego obszaru mieszkalnego, należy wspomnieć jeszcze, że w zakres dociekań etologicznych wchodzą również badania nad rolą przyzwyczajenia i wpajania, a ponadto oczywiście nad neurofizjologicznymi podstawami zachowania się. Przez pojęcie imprintingu, wdrukowania, w p a j a n i a rozumie się specyficzną reakcję osobnika, reakcję dotąd nie uruchamianą, która zostaje związana z jakimś obiektem odgrywającym później rolę bodźca wyzwalającego. Następuje to w pewnym określonym, za­zwyczaj młodocianym wieku. Tak na przykład jeśli osobnik jakiegoś gatunku wychowuje się wśród przedstawicieli innego gatunku, wów­czas gdy dorośnie, będzie w doborze partnera preferował przed­stawiciela owego obcego gatunku, mimo że w jego otoczeniu znajdą się i jego właśni współplemieńcy.

Jak z tego widać, etologia jest powiązana licznymi nićmi z jednej strony z ekologią, a z drugiej — z fizjologią, co znalazło wyraz w nazwie Insytutu Fizjologii Zachowania się, o którym będzie mowa nieco dalej.

W badaniach nad zachowaniem zwierząt zarysowały się z dawna dwa różne nastawienia: witalistyczne, przy którym nie próbowano doszukiwać się przyczyn obserwowanych zjawisk w zachowaniu, uważanych za nieomylnie celowe (np. instynkty) — i mechanistyczne, doceniające wprawdzie bardzo dokładne przyczynowe tło zachowania się, ale na zasadzie niejako „psychologii bez duszy". Skrajni mechani­cy ści trzymają się bowiem rygorystycznie twierdzenia, że nie można nic pewnego powiedzieć o przeżyciach subiektywnych innych istot, wobec czego nie stosują do zwierząt takich określeń, jak np. uwaga, spostrzegawczość itd. Do tej grupy należą amerykańscy behawioryści,

10

którzy rozważania swoje ograniczają do mniej lub bardziej skom­plikowanych implikacji bodźców i reakcji na nie. Behawioryzm został jednak przez naukę odrzucony: wprawdzie rzeczywiście nie sposób dowieść istnienia takich czy innych subiektywnych przeżyć zwierząt, łatwo jednak też pogląd ten sprowadzić do groźnego absurdu i nie wzruszać się krzykami cierpienia zwierząt — ale konsekwentnie także i ludzi, których mowa nie jest nam znana i którzy w dodatku wyglądają trochę inaczej niż my sami. Idąc dalej, nawet relacje innych ludzi o ich wewnętrznych doznaniach, wypowiadane zrozumiałym dla nas języ­kiem, nie miałyby siły dowodu: mówić można nawet w nieświadomo­ści i niepoczytalności, a świadomość jest stanem, który każdy zna na podstawie wyłącznie własnego subiektywnego odczucia. Tak więc przesadne „obiektywizowanie" może niekiedy w konsekwencji do­prowadzić do skrajnego subiektywizmu — nieomal solipsyzmu.

Zasadniczym przedmiotem badań Konrada Lorenza były z początku wrodzone sposoby zachowania się, ich rozwój ewolucyjny i osobniczy. Badacz ten wykrył spontaniczność ruchów, instynktowych i kluczowe bodźce wyzwalające różne sposoby zachowania się. W tresurowych doświadczeniach nad instynktami odkrył sposoby współdziałania elementów wrodzonych z nabytymi, a w zjawisku wpajania dostrzegł szczególnej wagi predyspozycję do uczenia się.

Lorenz wielokrotnie podkreślał znaczenie tych badań dla wiedzy o człowieku. Natomiast twórcą nauki o zachowaniu się ludzi — h u -m a n e t o l o g i i — jest najwybitniejszy naukowiec z jego szkoły, Irenaus Eibl-Eibesfeldt. Jest on autorem między innymi najnowszego podręcznika etologii. Po polsku wydane zostały jego książki: Galapa­gos oraz Miłość i nienawiść — publikacja stanowiąca w pewnym sensie przeciwwagę pracy Lorenza, którą czytelnik ma przed sobą. Eibl-Eibesfeldt wykazuje w niej, że człowiek przynosi ze sobą na świat nie tylko agresywność, a więc „zło", ale również instynkty prowadzą­ce do powstawania więzi międzyosobniczych, a więc i „dobro".

* * *

W Instytucie Fizjologii Zachowania się w Seewiesen, który Konrad Lorenz zakładał w 1952 roku wspólnie z neurofizjologiem Erichem von Holstem, pracuje wielu poważnych naukowców różnych specjal­ności. Nieomal z całego świata ściągają tu bezustannie ludzie nauki, pragnący przynajmniej zwiedzić tę słynną placówkę.

Zainteresowanie działalnością Konrada Lorenza rozszerzało się również na oficjalne czynniki kierujące niegdyś nauką byłych krajów socjalistycznych. Seewiesen nie jest zresztą miejscowością i nazwy tej

11

próżno by szukać na mapie. Są to tylko, zgodnie z nazwą, łąki nad jeziorem, a ściśle mówiąc zarośla i łączki, na których wzniesiono kilka budynków, mieszczących pracownie, bibliotekę i salę, gdzie odbywają się seminaria, wykłady i inne zebrania. W części budynków znajdują się też mieszkania pracowników. Dojazd — wyłącznie samochodem.

Obiekt ten leży o kilkanaście kilometrów na południowy zachód od Starnbergu, małego miasta położonego 30 km na południe od Mona­chium, na linii kolejowej biegnącej do Garmisch-Partenkirchen i In-nsbrucku. Niewielkie jezioro niegdyś zawierało wodę czystą i nadającą się do kąpieli, zostało wszakże dość gruntownie zanieczyszczone przez wprowadzone tu doświadczalne ptaki wodne: około dwustu gęsi i około trzystu kaczek różnych gatunków. Chociaż nie pozbawiano ich zdolności latania, z małymi wyjątkami zimują one na miejscu. Tu również odbywały się lęgi; znane są też przypadki, że któraś z samic odlatywała na odległe o kilka kilometrów sąsiednie jezioro, tam gniazdowała, po czym przyprowadzała piechotą przez las odchowane już młode nad jezioro instytutowe.

W końcu lat sześćdziesiątych praca wyglądała następująco: każdy ptak był odpowiednio zaobrączkowany, tak że pracownicy go rozpo­znawali indywidualnie. Co dzień protokołowano dokładnie całe jego zachowanie i dane te gromadzono w kartotece. Dla uproszczenia zamiast pisać, nagrywano relacje na taśmę magnetofonową i od­powiednie jej odcinki wklejano w kartotekę. Każdy z ptaków zasied­lających wybrzeże jeziora ma więc z naukowego punktu widzenia niezwykle wysoką wartość jako przedmiot doświadczeń czy obser­wacji, o którym już tak wiele wiadomo.

Część ptaków doświadczalnych, np. drobne egzotyczne gatunki wdówek czy wikłaczy, przebywała w pomieszczeniach zamkniętych. Prowadzono nad nimi badania pasożytnictwa gniazdowego. Hodowa­ne w wolierach gołębie służyły jako obiekty prac nad pokrewieńst­wami filogenetycznymi, wykrywanymi na podstawie różnic i podo­bieństw w ich sposobach zachowania się.

Wewnątrz głównego budynku umieszczono liczne akwaria. Obiekty swych badań — różnorodne gatunki ryb koralowych, przebywających w sztucznie sporządzonej wodzie morskiej — Konrad Lorenz karmił osobiście o ustalonych porach. Oto z tamtego czasu migawkowa relacja naocznego świadka:

Profesor wyjmuje z chłodni zamrożone filety z dorsza, część z nich kraje drobno i wrzuca po trochu do kolejnych akwariów, przyglądając się za każdym razem przez chwilę, jak ryby podpływają do opadają­cych z wolna białych kawałeczków i je połykają. Kiedy już zgarnął do ostatniego akwarium resztę dorszowego mięsa, bierze gęstą siatkę na

12

kiju, plastykowe wiadro z niewielką ilością wody i schodzi z piętra, kierując się w stronę betonowego basenu, z którego następnie odławia hodowane tam dafnie. Wróciwszy do pokoju akwariowego, przekłada małą siateczką dafnie z wiadra do pojemników z rybami. W morskiej wodzie te drobne skorupiaki giną po upływie pięciu minut, ale zanim opadną na dno, znikną w paszczach bajecznie kolorowych ryb.

W swoim gabinecie, mrocznym od zielonego gąszczu za oknem Balkonowym, Konrad Lorenz prowadzi rozmowę siedząc w fotelu, zwrócony twarzą w stronę wielkiej szyby wbudowanego w ścianę akwarium, którego oświetlone wnętrze jest w tej części pokoju najsilniejszym źródłem jasności. Nieustannie obserwując, co się dzieje za szklaną taflą, i co chwila dzieląc się spostrzeżeniami, ani na moment nie traci wątku rozmowy. Tymczasem do pokoju flegmatycznie wkracza pies rasy chow-chow. Z frasobliwą miną podchodzi do nie znanej mu osoby, zawiera z nią znajomość, po czym się oddala.

— Wstaję zwykle bardzo rano, o czwartej-piątej, i pracuję, bo wtedy jest spokojnie i nic mi nie przeszkadza... Piszę teraz książkę z dziedziny filozofii nauki... Widzi pani tego ptaka, który właśnie wleciał przez balkonowe drzwi? To drozd trójbarwny; parka ich założyła gniazdo na drzewie nad jeziorem, a tu, do swojej klatki przylatuje po jedzenie... Chciałaby pani zobaczyć ich gniazdo i pisk­lęta? No to chodźmy!

* * *

Ujawnianie prawidłowości dotyczących miejsca człowieka jako gatunku w przyrodzie działa na ludzi szokująco tym silniej, im mocniej utrwalone jest ich mniemanie o własnej wyjątkowości. Trudno było pogodzić się z faktem, że Ziemia, siedlisko istot stworzonych wszak na podobieństwo Boga, nie jest ani centralnym, ani najważniejszym elementem wszechświata. Wyprowadzenie rodowodu gatunku Homo sapiens ze świata zwierząt i stwierdzenie, że należy on faktycznie do tego świata, było kolejnym despektem dla jego boskości. A wreszcie zaczyna drżeć w posadach ostatni chyba bastion nadziemskości i narcyzmu — dusza ludzka — w której zaczęto ujawniać coraz nowe właściwości wskazujące, że postępowaniem człowieka rządzą nie zawsze uświadamiane, wrodzone popędy i instynkty, stawiające pod wielkim znakiem zapytania jego wolną wolę. Czyżby zatem powiedze­nie Kartezjusza: Animal non agit, agitur, miało się w równej mierze odnosić do istoty ludzkiej? W dodatku owe wrodzone popędy i instynktowne działania okazują się bynajmniej nie specyficznie ludzkie, ale pochodzą w prostej linii od zwierzęcych antenatów, wobec

13

czego są w wielu wypadkach homologiczne, czyli genetycznie równoznaczne z popędami i instynktami wielu współcześnie żyjących zwierząt.

Dziś, kiedy w rzeczowych dyskusjach argumentowanie cytatami z Pisma Świętego wyszło już raczej z użycia, ten sam ludzki narcyzm kryje się w częściowo tylko prawdziwym twierdzeniu, że psychikę człowieka ukształtowało życie społeczne. Bałamuctwo polega również i tu na pomieszaniu czynnika pierwotnego z wtórnym. Niewątpliwie cała złożoność i wysoki poziom rozwoju psychiki ludzkiej i ludzkiego życia społecznego rozwinęły się na podłożu anatomiczno-fizjologicz-nych wrodzonych właściwości i wydolności ośrodkowego układu nerwowego człowieka, na które dopiero wtórnie, w drodze nie­zliczonych sprzężeń zwrotnych, życie społeczne może działać modyfi­kująco, ale za każdym razem tylko w zastosowaniu do konkretnych indywiduów, fenotypów, a nie do podłoża dziedzicznego, charakterys­tycznego dla człowieka jako gatunku.

Opozycjoniści z założenia nastawieni na „nie" zarzucają tego rodzaju dociekaniom i wnioskom tendencje redukcjonistyczne, pole­gające na sprowadzaniu ludzkiej psychiki do układu wyłącznie zwierzęcych popędów, taksji, tropizmów, instynktów itd. W za­stosowaniu do Lorenza byłoby to jednak imputowaniem mu poglądów, których wcale nie głosi, i wskazywałoby na wysoce nieuważną lekturę jego tekstu. Wspomniany układ stanowi tylko ów „zwierzęcy trzon" psychiki człowieka, na którym dopiero, właśnie dzięki możliwościom jego mózgu, rozwinęły się cechy już specyficznie ludzkie, takie jak pojęciowe — a więc abstrakcyjne — myślenie, samokontrola i w ogóle cała zawikłana nadbudowa kultury z najwyższymi wzlotami sztuki i z etyką.

Takie czy inne, ale z reguły aprioryczne założenia skłaniają niektórych dyskutantów do negowania istnienia wrodzonej agresyw­ności i terytorialności człowieka. Niemniej jednak mieszkania zbioro­we bądź w ogóle bezdomność są, jak wiadomo, skutkiem krytycznej sytuacji ekonomicznej, a nie wrodzonych skłonności i gustów przecięt­nego człowieka.

Niestety, choć może wielu z nas wolałoby zaliczyć się do wcielo­nych aniołów, którym tylko krzywda społeczna „paczy" charakter — burzliwie rozwijające się na świecie (w tym również i w Polsce) badania nad agresywnością ludzi wykazują wciąż na nowo wrodzony jej charakter. Echa tych doświadczeń i obserwacji docierają niejedno­krotnie nawet do prasy; wskazują one na pierwszorzędną wagę sprawy tak u nas zaniedbanej jak odpowiednie wychowywanie zarówno młodzieży, jak dorosłych. Wyniki badań I. Eibl-Eibesfeldta (który

14

podobnie jak Lorenz jest Austriakiem) nad społeczeństwem Busz-menów ujawniają, że ludzie ci w wieku dziecięcym wykazują znaczną agresywność, która wskutek wychowania ulega tak daleko idącemu zredukowaniu, że w wieku dojrzałym odznaczają się oni wyjątkową wprost łagodnością.

Czytelnik zyska niewątpliwie wiele, jeśli po przeczytaniu książki Lorenza powróci jeszcze do pierwszych jej rozdziałów, które wobec wielkiej mnogości przytoczonego później materiału mogły się w pa­mięci nieco zatrzeć, a są jednak niezbędne dla pełnej percepcji treści. Podkreślam to dlatego, że istnieją odbiorcy, którzy wypowiadają o autorze i jego poglądach sądy nacechowane daleko idącą pewnością siebie, choć wynika z nich niezbicie, że czytali oni — a i to pobieżnie — tylko ostatnie rozdziały.

Czytelnik obeznany z biologiczną literaturą popularnonaukową wciąż napotykał zapewnienia, że tylko naiwni prostaczkowie, nie­świadomi, co to nauka, stosują do zwierząt pojęcia określające subiektywne stany ludzi. Czytelnikom tym z pewnością nieobce było nazwisko autora tej książki i jego światowa sława znawcy zachowania się zwierząt. I oto okazuje się, że „sam Konrad Lorenz", odcinając się ostro od behawioryzmu, mówi spokojnie i bez cudzysłowu o miłości, zakochaniu i żałobie u gęsi, o stanie furii u ryby, o uprzejmym uśmiechu psa i kurtuazyjnych grzecznościach wilków. Czyni to oczywiście z pełną świadomością i w toku rozważań uzasadnia swoje powody. Pragnę zapewnić czytelnika, że we wszystkich tych wypad­kach przekład polski bardzo dokładnie oddaje treściową zawartość pojęć użytych w oryginalnym tekście zgodnie z intencją autora.

Cechą tekstu, która jak się zdaje, powinna budzić większy niepokój, jest maniera personifikowania i, można by rzec, teleologizowania mechanizmów ewolucji: selekcja coś „wyhodowała", taka czy inna cecha spełni zadania itd. Można tu jednak mieć zastrzeżenia wyłącznie do formy, niewątpliwie zwodniczej dla kogoś, kto nie zna mechanizmu działania doboru naturalnego. Jednakże Lorenz tak gruntownie i wielo­krotnie zastrzega się, aby słów jego nie pojmować w sensie finalistycz-nym i że przyrodę należy badać w kategoriach przyczynowości — że nie ma podstaw do sprzeciwu natury zasadniczej.

Poglądy społeczne Konrada Lorenza dość wiernie odzwierciedlają patriarchalne stosunki panujące dziś jeszcze w krajach należących do tzw. strefy języka niemieckiego, gdzie kobiety o ambicjach wy­kraczających poza wzorowe prowadzenie domu i wychowywanie dzieci mają ograniczone pole do popisu. W rozważaniach swych pomija fakt, że u bardzo wielu gatunków zwierzęcych rola samców bywa zredukowana tylko do funkcji partnerów seksualnych, niekiedy

15

pasożytujących na samicach... Sam Lorenz zresztą stwierdza, że przyroda jest tak bogata, że czerpanymi z niej przykładami poprzeć można nieomal każdą tezę!

Zakończenie ostatniego rozdziału książki zdaje się nieco dyshar-monizować z rzeczowym i spokojnym tokiem całej jej treści. Po­wtarzanie wyznania „Wierzę że....", które znamy aż nazbyt dobrze z ponad miarę patetycznych przemówień, budzić musi w czytelniku bądź słuchaczu dość uzasadnioną pretensję do narratora. Poglądy osobiste sławnego uczonego mogą nam wprawdzie nie być obojętne, jednak bardziej nas interesuje, jak ów narrator — wszak specjalista w danej dziedzinie — trzeźwo ocenia stopień prawdopodobieństwa zrealizowania się sytuacji i wydarzeń, których miraże roztacza.

Zuzanna Stromenger

PRZEDMOWA

Przyjaciel mój, który wziął na siebie prawdziwie koleżeński obowiązek przeczytania rękopisu tej książki, gdy wgłębił się w jej treść, napisał do mnie: „Przeczytałem już dwa rozdziały z gorącym zainteresowaniem, ale jednocześnie i ze wzras­tającym uczuciem niepewności. Dlaczego? Bo nie mogę uchwycić ich związku z całością. Musisz mi to jakoś ułatwić." Krytyka ta jest niewątpliwie w pełni uzasadniona. Przedmowę tę piszę więc po to, aby od razu czytelnikowi wyjaśnić, o co chodzi w całej książce i jakie są powiązania poszczególnych rozdziałów z jej ostatecznym celem.

W książce będzie mowa o a g r e s j i , to znaczy o popędzie do walki tkwiącym w zwierzęciu i człowieku, a skierowanym n a c z ł o n k ó w w ł a s n e g o g a t u n k u . Decyzja napisa­nia tej pracy powstała wskutek przypadkowego zbiegu dwóch okoliczności. Przebywałem w Stanach Zjednoczonych, aby tam — po pierwsze — przed audytorium złożonym z psychiatrów, psychoanalityków i psychologów wygłosić odczyty z dziedziny studiów porównawczych nad zachowaniem się i porównawczej fizjologii zachowania się, a po drugie, aby na rafach koralowych Florydy sprawdzić w naturalnym środowisku pewną hipo­tezę1, którą wysunąłem w wyniku obserwacji w akwariach. Dotyczy ona sposobów walki u niektórych ryb i funkcji, jaką dla zachowania gatunku spełnia ich ubarwienie. W klinikach, które

Zob. początek rozdz. II.

17

odwiedzałem, spotkałem się po raz pierwszy z psychoanalityka­mi traktującymi nauki Freuda niejako nienaruszalne dogmaty, ale jak przystało na naukowców — jako hipotezy robocze. Wobec takiego założenia zrozumiałem w teorii Zygmunta Freuda wiele spraw, które dotąd budziły sprzeciw zbyt daleko idącą śmiałością. Dyskusje nad jego teorią o popędach ujawniły niespodziewanie zgodność między wynikami psychoanalizy a fizjologią zachowania się, co ma szczególną wymowę wobec zasadniczych różnic między obu naukami w sposobach stawia­nia problemu, w metodach, a przede wszystkim w podłożu działania.

Oczekiwałem różnicy zdań nie do pogodzenia na tle poję­cia popędu śmierci, który — według jednej z teorii Freuda — jako zasada niszczenia znajduje się na biegunie przeciw­stawnym do wszystkich instynktów zachowania życia. Hipo­teza ta, obca biologii, w oczach badaczy sposobów zachowa­nia się jest nie tylko niepotrzebna, ale wręcz fałszywa. Agre­sja, której skutki często są przyrównywane do skutków po­pędu śmierci, jest takim samym instynktem jak każdy inny i — w warunkach naturalnych — przyczynia się, tak jak inne, do zachowania życia i gatunku. Popęd agresji u człowie­ka, który przez własną działalność zbyt szybko dokonał zmia­ny swoich warunków życiowych, wywołuje często zgubne zjawiska, ale to samo dzieje się niejednokrotnie i z innymi instynktami, choć może nie w tak dramatyczny sposób. Gdy wystąpiłem z tym moim poglądem na teorię popędu śmierci przed gronem zaprzyjaźnionych psychoanalityków, okazało się, że wyważam otwarte drzwi. Udowodnili mi na podsta­wie wielu fragmentów z dzieł Freuda, że on sam nie miał pełnego przekonania do tej swojej dualistycznej hipotezy, która musiała mu być zasadniczo obca, a nawet wręcz niemiła, jako prawemu moniście i mechanistycznie myślącemu przyrod­nikowi.

Gdy wkrótce potem badałem w ciepłym morzu obyczaje żyjących na swobodzie ryb koralowych, u których rola agresji

18

w utrzymaniu gatunku jest zupełnie oczywista, nabrałem ochoty do napisania tej książki. Nauka o sposobach zachowania się w każdym razie wie już tyle o historii naturalnej agresji, że może się wypowiedzieć o przyczynach wadliwości niektórych jej funkcji u człowieka. Wgląd w przyczyny choroby nie jest jeszcze wprawdzie odkryciem skutecznej metody leczenia, ale stanowi przynajmniej pierwszy krok.

Czuję wszakże, że zadanie, które sobie postawiłem, przerasta moje zdolności pisarskie. Jest bowiem nieomal niepodobieńst­wem, odzwierciedlić słowami działanie systemu, w którym pomiędzy poszczególnymi członami istnieją związki i zależno­ści przyczynowe. Nawet gdy trzeba komuś objaśnić działanie silnika spalinowego, nie bardzo wiadomo, od czego zacząć; ten, którego pragniemy oświecić, może przecież zrozumieć rolę wału korbowego dopiero wtedy, gdy zrozumiał również działa­nie korbowodów, tłoków, wału rozrządowego, zaworów itd., itd. Poszczególne fragmenty całego systemu można pojąć albo w ich złożonym całokształcie bądź wcale. Im bardziej skom­plikowana jest budowa układu, tym większe są trudności, które pokonywać musi praca badacza i wiedza. A przecież najbar­dziej skomplikowanym systemem, jaki na tej ziemi znamy, jest dynamiczny zespół sposobów zachowania się, wywodzących się z popędów wrodzonych, a poza tym nabytych w trakcie rozwoju kultury społeczności ludzkiej. Czy chcę, czy nie — muszę daleko sięgnąć, aby wytłumaczyć te nieliczne związki przyczynowe, które — jak mi się zdaje, mogę prześledzić w gąszczu wzajemnych oddziaływań.

Na szczęście obserwowane fakty są same w sobie wszystkie interesujące. Liczę na to, że czytelnika, jeszcze zanim dojrzeje do zrozumienia głębszych powiązań, zafascynują już same walki ryb koralowych o swoje rewiry, popędy i zahamowania — podobne do postępowania moralnego — zwierząt żyjących społecznie, pozbawione miłości życie małżeńskie i socjalne ślepowronów, krwawe masowe walki szczurów wędrownych i wiele innych sposobów zachowania się zwierząt.

19

Do ostatecznego celu — a jest nim zrozumienie głębo­kich powiązań — pragnę czytelnika poprowadzić możliwie tą samą drogą, którą sam przebyłem, a to z przyczyn zupełnie zasadniczych. Indukcyjne nauki przyrodnicze rozpoczynają zawsze od obiektywnych jednostkowych obserwacji, a do­piero następnie przechodzą do wyprowadzania ogólnych praw, którym przypadki te są podporządkowane. Większość podręczników dla skrócenia i ułatwienia poznania proble­mu wybiera metodę odwrotną, w której „część ogólna" poprzedza „część szczegółową". Tekst zyskuje przez to na przejrzystości, ale traci swoją siłę przekonywającą. Bardzo łatwo jest najpierw rozwinąć teorię, a potem podbudować ją przykładami, przyroda bowiem jest tak bogata w formy, że jeśli starannie się poszpera, można znaleźć pozornie oczywiste przykłady także dla zupełnie bezsensownych hipotez. Książka moja byłaby prawdziwie przekonywająca, gdyby czytelnik na podstawie faktów, które przedstawię, mógł dojść sam do identycznych wniosków co ja. Ponieważ jednak nie mogę wymagać od niego przebycia takiej krzyżowej drogi, podam tutaj krótkie streszczenie poszczególnych rozdziałów jako rodzaj drogowskazu.

Rozpoczynam w pierwszych dwóch rozdziałach od opisu prostych obserwacji typowych form agresywnego zachowania się. W III rozdziale omawiam rolę agresji w zachowaniu gatunku, a w IV wypowiadam się na temat fizjologii instynk­townych ruchów w ogólności, a szczególnie popędu agresji, ale tylko w takim zakresie, aby wyjaśnić zjawisko wciąż rytmicznie powtarzających się spontanicznych wybuchów tego popędu. W rozdziale V tłumaczę przebieg rywalizacji i usamodziel­nianie się wytworzonych przez nią instynktownych sił napędo­wych, po to by umożliwić późniejsze zrozumienie działania rytualizacji jako hamulca agresji. Temu samemu celowi służy rozdział VI, w którym usiłuję dać ogólny przegląd układów działania instynktownych sił napędowych. W VII rozdziale

20

wykazuję na konkretnych przykładach, jakie mechanizmy „wynalazła" zmienność gatunkowa, aby skierować agresyw­ność na tory nieszkodliwe, jaką rolę odgrywa w tym zadaniu rytuał i jak powstające dzięki temu sposoby zachowania się zbliżone są do tych, które u człowieka dyktuje świadome poczucie moralności. Treść tych rozdziałów stwarza podstawę ułatwiającą zrozumienie działania czterech bardzo różnych rodzajów porządku społecznego.1 Pierwszym jest stado anoni­mowe, wolne od wszelkiej agresywności, ale też pozbawione osobistych znajomości i spójności pomiędzy poszczególnymi osobnikami. Drugi to rodzinne i społeczne współżycie ślepo-wronów i innych kolonijnie gnieżdżących się ptaków, istniejące tylko dla obrony terenowego podziału swojego rewiru. Trzeci rodzaj reprezentują osobliwe wielkie rodziny szczurów, któ­rych członkowie nie znają się osobiście, a rozpoznają się tylko po rodzinnym zapachu, zachowując się wobec siebie pod względem społecznym wzorowo; walczą natomiast z dziką zaciekłością przeciwko każdemu członkowi własnego gatunku należącemu do innej rodziny. Wreszcie czwarty układ społecz­ny to taki, w którym więzi osobistej miłości i przyjaźni nie dopuszczają do walki i wyrządzania krzywdy w obrębie własnej społeczności. Tę formę życia społecznego, która wykazuje wiele analogii ze społeczeństwem ludzkim, opiszemy dokład­nie na przykładzie gęsi gęgawej.

Po tym, co przedstawię w tych jedenastu rozdziałach, sądzę, że będę mógł wytłumaczyć przyczyny wadliwości niektórych funkcji agresywności ludzkiej. Rozdział XII — „Kazanie o po­korze" — ma przyczynić się do tego, aby usunąć pewne wewnętrzne opory, które wielu ludziom nie pozwalają spojrzeć na siebie jako na część wszechświata i uznać, że ich własne zachowanie się również podlega prawom natury. Opory te

1 Każdemu z tych czterech porządków społecznych poświęcony jest jeden rozdział (przyp. red.).

21

wypływają, po pierwsze, z niechęci do zasady przyczynowoś-ci, która zdaje się sprzeczna z istnieniem wolnej woli, a po drugie, z wewnętrznej pychy człowieka. Rozdział XIII za­wierać będzie obiektywny opis obecnej sytuacji ludzkości, tak jak na przykład widziałby ją biolog z dystansu Marsa. W XIV rozdziale pozwalam sobie sugerować pewne środki zaradcze przeciwko wadliwym funkcjom agresji, których przy­czyny — śmiem twierdzić — są mi znane.

Rozdział pierwszy

PROLOG W MORSKIEJ TONI

Zaczynać musisz na otwartym morzu! Na małym wpierw poprzestań. Ceń Ten drobiazg, co ci w przełyk wsiąknie, Bo rośnie się tak z dnia na dzień, Do wyższych wciąż kształtując się osiągnięć,

(Goethe, Faust, cz. II, przełożył Feliks Konopka.)

Urzeczywistniło mi się odwieczne marzenie ludzkości o skrzy­dłach: w stanie nieważkości unoszę się w przejrzystej toni i bez wysiłku płynę przez rozsłonecznione obszary. Poruszam się przy tym nie z brzuchem wypiętym do przodu i głową sterczącą w górę, jak wypada człowiekowi dbałemu o swą drobnomiesz-czańską godność; posuwam się w pozycji uświęconej pradawną tradycją kręgowców, plecy mam odwrócone ku niebu, głowę wysuniętą naprzód. Dopiero gdy chcę spojrzeć przed siebie, wysiłek wygięcia karku przypomina mi, że jestem mieszkań­cem innego świata. Ale właściwie wcale tego nie chcę; wzrok mój, jak przystało na ziemskiego badacza, kieruję w dół, na sprawy dziejące się pode mną.

„Lecz kto z was duszę chce zatrzymać w ciele, niechaj morskiego ten unika dna i niech nie sięga w ową głąb zuchwale, którą Bóg zasnuł w wieczny mrok i fale." 1 Jeżeli jednak Bóg tego n i e uczynił, jeżeli, przeciwnie, pozwolił, aby radosne promienie południowego słońca użyczyły barw swego widma zwierzętom i roślinom, niechaj człowiek sięgnie w te głębie — radzę to każdemu — i koniecznie je spróbuje przeniknąć chociażby jeden raz w ciągu życia, zanim będzie na to za stary. Potrzeba mu do tego tak niewiele, zaledwie maseczki do nurkowania, rurki oddechowej i jeżeli chce być bardzo rozrzut­ny, pary gumowych płetw na nogi, a wreszcie — pieniędzy na

1 F. Schiller, ballada Nurek, przełożył St. Maykowski.

23

przejazd nad Morze Śródziemne czy Adriatyk, chyba że pomyślne wiatry zapędzą go gdzieś dalej na południe.

Z dostojną powolnością, poruszając płetwami, sunę po krainie baśni. Nie jest to krajobraz prawdziwych raf koralowych z dzikimi spękanymi górami i dolinami żyjącymi własnym życiem — jest mniej heroiczny, ale nie mniej ożywiony, leży bezpośrednio przy brzegu jednej z wielu wysepek z koralow-copochodnego wapienia, tak zwanych Keys, ciągnących się długim sznurem aż do południowego krańca półwyspu Florydy. Wszędzie na podłożu ze starego koralowego rumowiska tkwią rozrzucone przedziwne półkule koralowców-mózgowników, szeroko rozgałęzione pojedyncze krzaki akropory, zwiewne kępy korali rogowych, takich jak przeróżne gatunki gorgon, a pomiędzy nimi różnorodne kępki brązowych, czerwonych i złocistych morszczynów, nie spotykanych w prawdziwych rafach koralowych na dalszych obszarach oceanu. Grube na szerokość człowieka, a wielkie na wysokość stołu gąbki loggerhead (gąbka głowiasta) stoją w dużych od siebie od­stępach, nieładne w kształcie, ale tak regularne, że zdają się dziełem rąk ludzkich. Nigdzie nie widać wolnej powierzchni martwych kamieni: wszystkie miejsca między wymienionymi organizmami wypełniają mszywioły, polipy dzwonkopławów i gąbki, pokrywające gęstą liliową i pomarańczową runią duże powierzchnie. Wobec tylu kolorowych gruzłowatych powłok na kamienistym podłożu nie zawsze nawet wiem, czy należą one do świata zwierzęcego czy roślinnego.

Moja bez trudu przebywana droga prowadzi z wolna na coraz płytsze wody, gdzie liczebność koralowców zmniejsza się, roślin natomiast przybywa. Pode mną rozpościerają się rozległe lasy uroczego glonu, zupełnie podobnego w formie i propor­cjach do afrykańskich parasolowatych drzew akacjowych. Stwarza to złudzenie, że znajduję się nie tuż nad atlantyckim dnem koralowym, ale stokrotnie wyżej, nad etiopskim laso-stepem. Przesuwają się pode mną szerokie łany talasji i łąki mniejszej od niej zostery. Gdy mam już pod sobą niewiele

24

więcej niż metr wody, widzę przed sobą długą, ciemną, nieregularną ścianę poprzeczną, rozciągającą się w prawo i w lewo na całe moje pole widzenia i wypełniającą bez reszty przestrzeń między oświetlonym dnem morza a jego powierzch­nią. Jest to owa osobliwa granica między lądem a morzem; zbliżam się oto do wybrzeża Vitae Key, Wyspy Drzewa Życia.

Liczba napotykanych ryb stopniowo wzrasta. Wyskakują spode mnie całymi tuzinami. Znowu przypominają mi się zdjęcia lotnicze w Afryce, w czasie których można obserwować stada dzikich zwierząt pierzchających na wszystkie strony przed cieniem samolotu. Gdzie indziej znowu na gęstych łąkach trawy morskiej zabawne grube kolcobrzuchy żywo przypomi­nają kuropatwy podrywające się z pola zboża, aby znów w nie zapaść po krótszym lub dłuższym locie. Inne znów ryby, nieraz wprost niewiarygodnie ubarwione (ale przy całej jaskrawości kolory ich są zawsze zharmonizowane), zachowują się wręcz odwrotnie: na mój widok zapadają w trawę morską, tam gdzie się akurat znajdują. Gruby „jeżozwierz" — chilomykter — z cudownymi diabelskimi rogami nad błękitnymi oczami leży całkiem spokojnie, jakby szczerząc zęby w uśmiechu; nie wyrządziłem mu jeszcze żadnej krzywdy, a już jeden z człon­ków jego rodziny dokuczył mi boleśnie. Gdy bowiem kilka dni temu nieostrożnie chwyciłem taką rybę, zwaną przez Ameryka­nów spiny boxfish, wygryzła mi spory kawał skóry prawego wskazującego palca swym niezwykle ostrym, niby papuzim dziobem, utworzonym z dwóch przeciwstawnych zębów. Obec­nie nurkuję do tego dostrzeżonego okazu, chwytam jegomościa ostrożnie i wynurzam się z nim na powierzchnię wody. Nurkując stosuję dla oszczędzenia sił wypróbowaną technikę kaczki, przegrzebującej dziobem dno na płyciznach; mianowice wystawiam tylną część ciała ponad powierzchnię. „Jeżo­zwierz" po kilku daremnych próbach ukąszenia mnie zaczyna odnosić się poważnie do swojej nowej sytuacji życiowej i się nadyma. Moja obejmująca go ręka czuje wyraźnie „uderzenie tłoka" małej pompy utworzonej z mięśni gardzieli ryby. Gdy

25

osiągnął już granicę rozciągliwości swej skóry i leży na mojej dłoni niby wypchana, naprężona do ostateczności kolczasta kula — puszczam go na wolność i bawię się komicznym pośpiechem, z jakim wytryskuje z siebie wtłoczoną wodę i znika w trawie morskiej.

Następnie zwracam się w kierunku ściany dzielącej tu morze od lądu. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że jest utworzona z tufu, gdyż powierzchnia jej jest fantastycznie poszarpana i pełno jest w niej jam ziejących jak ciemne przepastne oczodoły czaszek. Tymczasem skała jest starym szkieletem koralowców, pozostałością przedlodowcowych raf koralo­wych, które w glacjale sangammońskim znalazły się na suchym lądzie i obumarły. W skale widoczne są wszędzie konstrukcje tego samego koralowca, jaki żyje jeszcze dziś, a pomiędzy nimi wciśnięte skorupy małży i ślimaków, których żyjący współ-plemieńcy jeszcze teraz zasiedlają te wody. Znajdujemy się tu więc na d w ó c h rafach koralowych, jednej starej, zamarłej przed dziesiątkami tysięcy lat, i nowej, wyrastającej na trupie tamtej, tak jak normalnie koralowce i kultury wyrastają na szczątkach swoich przodków.

Podpływam pod poszarpane wybrzeże i sunę wzdłuż, dopóki nie natrafiam na odpowiedni niezbyt ostry występ, który mogę uchwycić prawą ręką, aby się przy nim zakotwiczyć. W niebiań­skiej nieważkości, cudownie ochłodzony, ale nie zziębnięty, daleki od wszelkich ziemskich trosk, intruz w tym świecie baśni — poddaję się łagodnemu kołysaniu fal, zapominam o sobie i zamieniam się cały we wzrok — uduchowiony i radosny balonik na uwięzi!...

Ryby widzę wokoło siebie wszędzie, ale wobec płytkości wody są to prawie wyłącznie drobne gatunki. Przybywają z daleka bądź opuszczają teraz swoje kryjówki, do których schroniły się przede mną, i podpływają z ciekawości. Zaraz jednak gwałtownie, choć na krótko, odskakują ode mnie, gdy przeczyszczam rurkę oddechową silnie wydmuchując wodę, która się do niej dostała bądź też w niej skropliła. Jeśli tylko

26

oddycham spokojnie i cicho, ryby zbliżają się znowu, a gdy tak kołyszą się ze mną idealnie miarowo w dół i w górę, zgodnie z łagodnymi uderzeniami fal, sięgam pamięcią do mojego klasycznego wykształcenia i cytuję: „Znów przychodzicie, rozwiewne postacie, które ogarniał ongiś mglisty wzrok. Czy mi tym razem zatrzymać się dacie? Czy serce jeszcze złud tych ujmie tok?" 2 I właśnie na przykładzie ryb dostrzegłem, zaiste bardzo jeszcze mglistym wzrokiem, pewne ogólne prawidła zachowania się zwierząt, nie rozumiejąc ich podówczas wcale. Jednakże serce moje nadal rwie się ku tej złudzie, aby cel jeszcze w ciągu mego życia osiągnąć! Pojąć te formy w całej ich pełni jest nigdy nie gasnącą tęsknotą zarówno zoologa, jak i artysty.

Chmara postaci, które na mnie napierają, wydaje mi się w pierwszej chwili przytłaczająca; niektóre są tak blisko, że nie jestem zdolny dojrzeć ich wyraźnie moim nieco już osłabionym wzrokiem. Ale po pewnym czasie zaczynam się po trochu oswajać z ich zarysami, a zdolność postrzegania postaci, ten najwspanialszy instrument ludzkiego poznania, pozwala mi na opanowanie tej wielorakości zjawisk. Wtedy okazuje się nagle, że nie ma tu aż tylu gatunków, jak mi się początkowo wydawało, choć jest ich jednak sporo. Wśród ryb można wyraźnie rozróżnić dwie odrębne kategorie, mianowicie takie, które przypływają gromadnie od strony otwartego morza czy też wzdłuż skalistej ściany, i takie, które po uspokojeniu się paniki wywołanej moim zjawieniem się wychodzą powoli i ostrożnie z grot i innych kryjówek, zawsze p o j e d y n c z o ! Wiem o nich już także i to, że można odnaleźć to samo zwierzę zawsze w tej samej siedzibie, nawet po kilku dniach i tygo­dniach. W czasie całego mojego pobytu w Key Largo od­wiedzałem przepiękną pawiooką rybę-motyla regularnie co kilka dni w jej mieszkaniu pod obalonym przez huragan Donna pomostem i zawsze zastawałem ją w domu.

2 Goethe, Faust, cz. I, przełożył W. Kościelski.

27

Do gatunków pływających gromadnie, spotykanych raz tu, raz tam, należą milionowe armie małych srebrnych ateryn, różne małe żyjące w pobliżu brzegów rodzaje ryb śledziokształ-tnych jak również ich groźni łowcy, szybkie jak strzała belony, dalej szarozielone okoniopodobne postacie lucjanusów (Lutia-nus), przebywające w tysiącach pod pomostami, ścianami nabrzeży i stromym wybrzeżem. Były tam wreszcie — oprócz wielu innych — urocze żółto i niebiesko prążkowane hemulo-ny, zwane przez Amerykanów grunts — chrząkacze, bo wyjęte z wody wydają z siebie dźwięki podobne do chrząkania. Często widuje się okazy szczególnie pięknego, niebieskopręgiego, białego i żółtopręgiego hemulona. Nazwy te nie są właściwe, gdyż wszystkie trzy gatunki mają wzory w kolorach niebieskim i żółtym, choć desenie te różnią się między sobą. Według moich obserwacji wszystkie trzy rodzaje pływają często w mieszanych ławicach. Niemiecka nazwa tych ryb: „purpurowe paszcze" (Purpurmauler), wywodzi się z osobliwie jaskrawoczerwonego ubarwienia błony śluzowej pyska, co jest widoczne tylko wtedy, gdy ryba grozi szeroko otwartą paszczą swojemu współ-plemieńcowi, na co ten odpowiada tym samym. Jednakże nigdy nie widziałem ani na swobodzie, ani w akwarium, aby to wzajemne przeraźliwe grożenie doprowadziło do prawdziwej walki.

Przemiła jest zuchwała ciekawość, z jaką towarzyszą płet­wonurkowi te i inne równie kolorowe hemulony, a także niektóre snappers — lucjanusy, trzymające się często razem z nimi. Prawdopodobnie tak samo eskortują one nieszkodliwe duże ryby i niestety dziś już prawie wytępione manaty, legendarne krowy morskie, czyniąc to w nadziei upolowania rybek lub innych małych istot wypłoszonych przez to duże zwierzę. Gdy po raz pierwszy odpłynąłem ze swego macierzys­tego portu, z mola motelu Key Haven w Tavernier na Key Largo, zdumiałem się nieprawdopodobną liczbą grunts i snap­pers, które otoczyły mnie tak gęstą ławicą, że zasłoniły mi widoczność, i które zdawały się równie liczne wszędzie, gdzie

28

tylko podpływałem. Dopiero później zorientowałem się, że towarzyszyły mi stale te s a m e ryby, a było ich, lekko licząc, kilka tysięcy! Gdy płynąłem równolegle do brzegu w kierunku do następnego mola oddalonego o około 700 m, ławica ciągnęła za mną mniej więcej do połowy drogi, po czym nagle odwracała się i w zawrotnym tempie mknęła z powrotem do swego siedliska. Ryby mieszkające pod drugim pomostem spostrzega­ły moje nadejście. Z ciemności zalegającej nad nim wyłaniał się ku mnie przerażający potwór, na kilka metrów szeroki, prawie równie wysoki i wielokrotnie dłuższy, rzucający czarny ponury cień na osłonecznione dno. Po zbliżeniu potwór zamienia się w mrowie sympatycznych hemulonów. Gdy zdarzyło mi się to po raz pierwszy, przeraziłem się śmiertelnie! Później właśnie obecność tych rybek wywoływała we mnie wręcz przeciwne uczucie: dopóki płynęły ze mną, miałem tę nadzwyczaj krzepią­cą świadomość, że nie zagraża mi w najbliższym otoczeniu żadna wielka barrakuda!

Zupełne odmienne są belony, te małe zuchwałe rozbójniki, pędzące w eskadrach po pięć lub sześć tuż pod powierzchnią wody, smukłe jak strzały. Z mojej obecnej perspektywy były prawie niewidoczne, ponieważ ich srebrzyste boki odbijają światło zupełnie w taki sam sposób jak dolna płaszczyzna obszaru powietrznego, znana nam o tyle lepiej od drugiej strony swego janusowego oblicza jako zwierciadło wody. Widziane natomast z góry, ryby te mienią się kolorem błękitnozielonym zupełnie jak lustro wody i stąd nieomal jeszcze trudniej je dojrzeć niż od dołu. Przemierzają one najwyższe warstwy toni w szeroko rozprzestrzenionych tyralierach i polują na małe ateryny, silversides, które milionami i miliardami wypełniają wody gęsto jak płatki śniegu w czasie zamieci, a błyszczą jak „sreberko" choinkowe. Karzełki te nie boją się mnie wcale; ryby ich rozmiaru nie są interesującą zdobyczą dla ryb mojej wielkości, mogą więc pływać swobodnie pośród ich roju. Nie ustępują mi tak dalece, że mimo woli wstrzymuję oddech, aby nie dostały mi się do tchawicy, co się tak często zdarza

29

z komarami latającymi w równie gęstym roju. Odruchu tego nie hamuje fakt, że dzięki rurce oddycham przecież w innym środowisku. Ale gdy tylko zbliży się choćby najmniejsza belona, srebrne rybki rozpryskują się błyskawicznie na wszyst­kie strony, do góry, w dół, skaczą nawet nad powierzchnię wody, pozostawiając w ciągu kilku sekund wielkie przestrzenie wodne wolne od ich sreberka. Wypełniają się one potem powoli, ale dopiero gdy drapieżniki odpływają.

Pomimo że wielkogłowe, okoniopodobne postacie grunts i snappers różnią się znacznie od igłowate wyciągniętych opływowych kształtów belon, są one wszakże pod jednym względem do siebie podobne: oba gatunki wyglądem nie odbiegają tak znacznie od ogólnie przyjętego wyobrażenia związanego zwykle z nazwą „ryby". Nie można tego samego powiedzieć o miejscowych mieszkańcach jaskiń. Cudowna „anielska ryba", niebieska z żółtymi poprzecznymi pasami zdobiącymi jej młodzieńczą szatę, jeszcze może uchodzić za „normalną" rybę. Ale czy w ogóle można nazwać rybą to, co się właśnie wysuwa powiewnym wahadłowym ruchem ze szczeli­ny między dwiema skałami koralowymi, tę aksamitnie czarną tarczę otoczoną jaskrawożółtą szarfą z lśniąco błękitnym rąbkiem dolnej krawędzi? Albo na przykład te dwa gnające jak oszalałe małe stworzonka wielkości trzmiela i jak on kuliste, na których jaskrawopomarańczowoczerwonych ciałkach połysku­je okrągłe czarne oko w jasnoniebieskiej obwódce, umiesz­czone notabene na jednej trzeciej długości tułowia, licząc o d t y ł u ? Albo znów ten klejnocik lśniący tam, w tej jaskini, którego ciało rozgraniczone jest linią biegnącą od przodu i dołu ku tyłowi i w górę na dwa pola, z których jedno połyskuje niebieskofioletowo, a drugie cytrynowożółto? Czy też ten jedyny w swoim rodzaju wycinek ciemnoniebieskiego gwiaź­dzistego nieba, usianego jasnoniebieskimi światełkami, który spod skały koralowej wyłazi właśnie p o d e mną, stwarzając pozory odwrócenia wszystkich kierunków obowiązujących w przestrzeni na lądzie? Przy bliższej obserwacji okazuje się, że

30

wszystkie te baśniowe stwory są oczywiście także poczciwymi rybami, i to nawet nie tak bardzo dalekimi krewnymi moich starych przyjaciół i towarzyszy pracy — pielęgnicowatych. „Gwiezdne niebo", jewel-fish (ryba-klejnot), i rybka z niebies­ką głową i grzbietem, a żółtym brzuszkiem i ogonem — beau Gregory, są nawet ich bliskimi krewnymi. Pomarańczowy „trzmiel" jest niemowlęciem ryby zwanej trafnie przez tubyl­ców rock beauty (skalna piękność), a czarno-żółta tarcza to młoda czarna „anielska ryba". Ale co za kolory i co za niewiarygodny zestaw tych kolorów: wydaje się nieomal, że chodzi specjalnie o wywołanie z daleka piorunującego wrażenia — jak sztandar albo raczej jak plakat reklamowy!

Nad sobą mam falujący ogrom, „gwiezdne niebo" — chociaż małe — pod sobą, unoszę się w stanie nieważkości w prze­zroczystym przestworze, otoczony anielskimi istotami, po­grążony w poznawaniu, w modlitewnym podziwie świata i jego piękna. Mimo to — dzięki niechaj za to będą Stwórcy — potrafię jeszcze obserwować istotne szczegóły. Zauważam więc rzecz następującą: ryby matowo ubarwione lub, jak hemulony, o kolorach pastelowych widzę przed sobą stale w dużej liczbie, a przynajmniej kilka ich przedstawicielek płynących r ó w n o c z e ś n i e , często w zwartych ławicach. Natomiast spośród kolorowych gatunków znajdują się w moim polu widzenia po j e d n e j błękitnej i j e d n e j czarnej „anielskiej rybie", j e d e n beau Gregory i j e d n o „gwiezdne niebo", a spośród dwojga dzieci rock beauty, przemykających się koło mnie, jedno z dziką pasją goniło drugie.

Oddaję się nadal obserwacji, chociaż pomimo wysokiej temperatury wody zaczynam powoli marznąć w tej mojej egzystencji balonika na uwięzi. I właśnie w tej chwili do­strzegam z bardzo daleka, a oznacza to nawet przy kryształowo przejrzystej wodzie tylko 10-12 metrów — drugiego beau Gregory, który zbliża się najwyraźniej w poszukiwaniu pokar­mu. Osiadły obok mnie beau zauważa intruza o wiele później niż ja z mojego punktu obserwacyjnego, bo dopiero gdy ten

31

zbliżył się na odległość około czterech metrów. Ale wówczas miejscowy podrywa się i rzuca ku obcemu z bezprzykładną wściekłością, tak że tamten, choć nieco większy od napastnika, natychmiast zawraca i wytężonymi uderzeniami w bezładnym zygzaku umyka przed śmiertelnymi ciosami gospodarza, z któ­rych każdy, gdyby go dosięgnął, mógłby go ciężko zranić. Co najmniej jeden go dosięga, widzę bowiem migocącą łuskę opadającą powoli na dno, jak zwiędły liść z drzewa. Gdy intruz znika w mglistej błękitnozielonej dali, zwycięzca wraca szybko do swojej pieczary. Wężowym ruchem prześlizguje się pogod­nie poprzez gęsto stłoczoną gromadę młodych hemulonów szukających pokarmu tuż przed jaskinią, omijając je z całkowitą obojętnością, jakby były martwymi kamieniami bądź inną niegodną uwagi nieżywą przeszkodą. Najmniejszej chęci ataku nie wzbudza w nim nawet mała błękitna „anielska ryba", dość do niego podobna, i to zarówno kształtem, jak i ubarwieniem.

Zaraz potem obserwuję zupełnie analogiczną do wyżej opisanej rozprawę pomiędzy dwiema czarnymi, ledwie na palec długimi „anielskimi rybami", tym razem jednak nastrój jest może nieco bardziej dramatyczny. Rozgoryczenie rywali wyda­je się jeszcze głębsze, paniczny strach uciekającego intruza jeszcze bardziej oczywisty, może dlatego, że powolne moje oko lepiej może śledzić ruchy „anielskich ryb", o tyle leniwsze od beau Gregory, których gra jest wręcz błyskawiczna.

Spostrzegam z czasem, że zrobiło mi się wręcz zimno; wydrapuję się więc po koralowej ścianie na ciepłe powietrze i złote słońce Florydy, a następnie usiłuję sformułować krótko to, co widziałem: jaskrawo ubarwione, „plakatowe" ryby są wszystkie osiadłe. Tylko u nich obserwowałem obronę włas­nego rewiru. Ich dzika żądza ataku skierowana jest wyłącznie na współplemieńców; nigdy nie widziałem, aby ryby dwóch odmiennych gatunków atakowały jedna drugą, nawet gdy obie są w najbardziej agresywnym nastroju.

Rozdział drugi

CIĄG DALSZY W LABORATORIUM

Czego się nie dotkniecie, dalekie wam się zdaje, Czego nie pojmujecie, już brak wam całkowicie, A za nieprawdę macie to, czego nie zliczycie. Czegoście nie zważyli, lekkim wam zwać najprościej, Co się spieniężyć nie da, jest dla was bez wartości.

(Goethe, Faust, cz. II, przełożył Feliks Konopka.)

W poprzednim rozdziale posłużyłem się w pewnej mierze licencją poetycką. Przemilczałem bowiem, że z obserwacji w akwariach wiedziałem już o tym, jak zażarcie kolorowe ry­by koralowe walczą ze swymi współplemieńcami, i że utworzy­łem sobie już prowizoryczny pogląd na biologiczny sens tych walk. Jechałem na Florydę, aby tylko sprawdzić te hipotezy. Byłem całkowicie na to przygotowany, aby jeśli się okaże, że fakty im przeczą, wyrzucić je całkowicie za burtę, a raczej — mówiąc ściśle — wypluć przez rurkę oddechową do morza; trudno jest bowiem cokolwiek wyrzucić za burtę, gdy się płynie pod wodą. A w ogóle nie ma dla badacza lepszej porannej gimnastyki jak codziennie przed śniadaniem zniweczyć jedną ze swych umiłowanych hipotez — pozwala to na utrzymanie młodzieńczej formy.

Gdy przed paru laty zacząłem prowadzić badania nad niezwykle barwnymi rybami rafowymi w akwarium, kierowa­łem się swoim „nosem" do interesujących biologicznych problemów, oczywiście poza czysto estetyczną radością z osza­łamiającego piękna tych zwierząt. Pierwsze pytanie, które mi się nasunęło, brzmiało: po co — na Boga! — ryby te są tak kolorowe?

Gdy biolog stawia sobie pytanie „po co", nie oznacza to, że chce przeniknąć najgłębszy sens świata w ogólności, a okreś­lony fenomen w szczególności. Przeciwnie, pragnie przez zupełnie skromne postawienie zagadnienia dotrzeć do czegoś

33

zgoła prostego i w zasadzie dającego się zawsze sprawdzić. Od kiedy dowiedzieliśmy się od Karola Darwina o historii po­wstania świata organicznego, a ponadto jeszcze coś niecoś o przyczynach jego powstania — pytanie „po co" jest dla nas czymś ściśle określonym. Wiemy bowiem, że w y d o l n o ś c i różnych narządów zmieniają się, przy czym lepsze jest wszę­dzie wrogiem dobrego. Gdy przez małą, samą w sobie przypad­kową przemianę dziedziczną (mutację) jakiś organ staje się trochę lepszy i bardziej wydolny, z tą chwilą nosiciele tej cechy wraz ze swym potomstwem stają się dla wszystkich mniej uzdolnionych współplemieńców konkurentami, którym ci nie mogą sprostać. Prędzej czy później znikają oni z powierzchni ziemi. Ten nieustanny proces nazywa się doborem, czyli selekcją naturalną. Selekcja ta jest jednym z dwóch „wielkich konstruktorów" zmienności gatunków; drugim, który jej do­starcza tworzywa, są zmiany w podłożu dziedzicznym, czyli mutacje. Darwin, w czasie kiedy obecność ich jeszcze nie była udowodniona, w swym genialnym wizjonerstwie wydedukował ich istnienie jako niezbędną konieczność.

Nieprzebrana liczba złożonych, tak celowo i planowo zbudo­wanych organizmów zwierzęcych i roślinnych zawdzięcza swoje istnienie benedyktyńskiej robocie dokonywanej od milio­nów lat przez mutację i selekcję. O tym jesteśmy mocniej przekonani niż sam Darwin i jak niebawem zobaczymy, mocniejsze mamy po temu dzisiaj podstawy. Może kogoś to rozczaruje, że bogactwo form tego, co żyje, form, których harmonijna prawidłowość przejmuje nas głębokim podziwem i których piękno wzrusza nasz zmysł estetyczny — powstało w sposób tak prozaiczny i przyczynowo zdeterminowany. Jednakże badacza przyrody wciąż na nowo ogarnia podziw, że natura, tworząc wszystkie swoje wielkie dzieła, nie przekracza przy tym nigdy swoich własnych praw.

Rzeczową odpowiedź na nasze pytanie „po co" otrzymamy tylko tam, gdzie o b a j wymienieni „wielcy konstruktorzy" dokonywali wyżej opisanego dzieła. Pytanie to jest jedno-

34

znaczne z pytaniem o to, jakie znaczenie dla zachowania gatunku ma taki czy inny szczegół bądź funkcja. Gdy pytamy: „Po co kot ma spiczaste zakrzywione pazury?" — i od­powiadamy po prostu: „Po to, aby łowić myszy" — nie ozna­cza to wyznania wiary w jakąś metafizyczną teleologię, ale oznacza po prostu, że łowienie myszy jest specyficzną wy­dolnością o takim znaczeniu dla zachowania gatunku, że wyhodowała u wszystkich kotów właśnie taką formę pazu­rów.1 Na nasze pytanie nie będzie sensownej odpowiedzi tylko wówczas, gdy dziedziczna zmiana zdziałała jedynie coś czysto przypadkowego. Tak więc na przykład nie ma sen­su pytać, po co u kur i innych zwierząt domowych występują wszystkie możliwe pstrokacizny upierzenia, skoro człowiek zwierzęta te strzeże i pozbawia naturalnej możliwości wyse­lekcjonowania barw ochronnych. Gdy natomiast napotyka­my zdecydowanie zróżnicowane, prawidłowe twory, uderzają­ce nas ogólnym nieprawdopodobieństwem właśnie wskutek swej prawidłowości, jak np. skomplikowana budowa pióra ptasiego albo sposoby instynktownego zachowania się — mo­żemy wykluczyć, że powstawały one przypadkowo. Wtedy należy spytać tylko, jaki nacisk selekcji je wyeksponował, a więc jeśli kto woli, po co istnieją. Pytanie to stawiamy w uzasadnionej nadziei otrzymania zrozumiałej odpowiedzi, podobnej do tych, które uzyskiwaliśmy już bardzo często, a właściwie — przy odpowiedniej wytrwałości pytającego — prawie zawsze. Nie zmienia tu postaci rzeczy kilka wyjąt­kowych przypadków, w których badania nie dały odpowiedzi, a raczej jeszcze na razie jej nie dały, na to najważniejsze z wszystkich biologicznych pytań. Po co, na przykład, mięczak ma skorupę o tak cudownym kształcie i kolorze, skoro słaby wzrok jego współplemieńców i tak nie pozwalałby go dojrzeć, nawet gdyby nie był prawie zawsze okryty skórnym fałdem

1 Tak pojmowany „cel" zwykło się określać jako sens biologiczny. (Przyp. red. naukowej.)

35

płaszcza, a ponadto jeszcze mrokiem głębokiego dna mors­kiego?

Jaskrawe barwy ryb koralowych wymagają pilnie wyjaś­nienia. Jaki sens biologiczny przyczyniający się do zachowania gatunku je wyhodował?

Kupiłem sobie najbardziej kolorowe ryby, jakie mogłem dostać, a także pewną liczbę okazów z mniej kolorowych rodzajów o barwach ochronnych. Wtedy zrobiłem zupełnie nieoczekiwane odkrycie: spośród większości prawdziwie „sztandarowo" i „plakatowo" kolorowych ryb koralowych absolutnie nie można trzymać w małym awarium więcej niż jednego osobnika każdego gatunku. Gdy wpuszczałem do pojemnika więcej ryb tego samego gatunku, w krótkim czasie po zażartej walce pozostawała przy życiu tylko najsilniejsza. Później na Florydzie zrobiło na mnie ogromne wrażenie, gdy w otwartym morzu natknąłem się na te same krwawe awantury, które odbywały się w moim akwarium: zgodnie współżyją ze sobą zawsze tylko j e d n a ryba jednego gatunku z równie żywo, ale odmiennie ubarwioną rybą każdego innego gatunku, również pojedynczą. Przy małym pomoście niedaleko mojej kwatery żyły sobie w najlepszej komitywie j e d e n beau Gregory, j e d n a mała czarna „anielska ryba" i j e d n a ryba-motyl pawiooka. Pokojowe współistnienie dwóch osob­ników „plakatowo" kolorowego gatunku zdarza się zarówno w akwarium, jak i w otwartym morzu tylko wśród takich ryb, które — tak jak pewne gatunki ptaków — żyją w t r w a ł y m z w i ą z k u m a ł ż e ń s k i m . Takie pary małżeńskie widzia­łem na swobodzie wśród błękitnych „anielskich ryb" i wśród beaux Gregories, a w akwarium wśród brązowych i biało--żółtych ryb-rnotyli. Małżonkowie w takich parach są nierozłą­czni, a co ciekawe, w stosunku do swoich współplemieńców są jeszcze bardziej zaczepni niż samotne ryby tego samego gatunku. Dlaczego tak jest, wyjaśnimy później dokładnie.

W otwartym morzu zasada „swój do swego n i e lgnie" znajduje bezkrwawe potwierdzenie, zwyciężony bowiem ucie-

36

ka z terenu zwycięzcy, który nie nęka go dalej pogonią. Natomaist w akwarium, skąd nie ma wyjścia, często zwycięzca po prostu zabija rywala, a co najmniej zajmuje cały pojemnik na swój rewir i tak zadręcza bezdomnych współtowarzyszy bez­ustannymi atakami, że rozwijają się one o wiele wolniej od niego; jego przewaga staje się coraz większa aż do tragicznego finału.

Dla obserwacji normalnego wzajemnego zachowania się posiadaczy rewirów trzeba zainstalować basen dostatecznie duży na pomieszczenie terytoriów co najmniej dwóch osob­ników badanego gatunku. Zbudowaliśmy więc akwarium o dłu­gości 2,5 m, o pojemności ponad 2 t wody, w którym było miejsce na kilka rewirów niewielkich przybrzeżnych rybek. Młode „plakatowo" kolorowych gatunków są prawie zawsze bardziej kolorowe, silniej przywiązane do swojej siedziby i bardziej złośliwe niż osobniki dorosłe. Na tych miniaturkach ryb można więc doskonale badane procesy obserwować na stosunkowo niewielkim obszarze.

W tego rodzaju pojemnikach umieściliśmy następujące rybki o długości 2 -4 cm: siedem gatunków ryb-motyli, dwa gatunki „anielskich ryb", osiem gatunków demoiselles tej samej grupy, do której należy „gwiezdne niebo" i beau Gregory, dwa gatunki rogatnic, trzy gatunki wargaczy, jeden gatunek chirurgów, kilka innych „nieplakatowych" i nieagresywnych gatunków, jak: kostery, kolcobrzuchy i wiele innych. Miałem więc w jednym akwarium około dwudziestu pięciu gatunków „plakatowo" kolorowych ryb, średnio po cztery sztuki każdego gatunku, niektórych więcej, innych nawet tylko po jednym, ale w sumie ponad sto osobników. Ryby prosperowały doskonale, prawie bez strat, oswoiły się z otoczeniem, ożywiły się i — zgodnie z przewidzianym programem — zaczęły się tłuc.

Teraz nadarzyła się cudowna okazja, aby coś p o l i c z y ć . Gdy ścisły badacz przyrody może coś policzyć albo zmierzyć, ogarnia go zawsze radość, często niezrozumiała dla niewtajem­niczonych. „Czyż natura tylko dlatego jest wielka, że zmusza

37

was do liczenia?" — zapytuje Fryderyk Schiller naukowców nastawionych tylko na pomiary, uznających tylko „szkiełko i oko". Muszę poecie o tyle przyznać rację, że gdybym nie liczył, wiedziałbym niewiele mniej o istocie agresji między gatunkami, ale wypowiedź swoją o tym, co wiem, formułował­bym z o wiele mniejszym przekonaniem, głosząc tylko w krót­kich słowach: kolorowe ryby koralowe kąsają p r a w i e wyłącznie członków własnego gatunku. Ustaliliśmy mianowi­cie liczbę u k ą s z e ń z następującym wynikiem: dla każdej z ryb znajdujących się w basenie z trzema współplemieńcami pośród dziewięćdziesięciu sześciu innych rybek prawdopodo­bieństwo p r z y p a d k o w e g o spotkania się z jednym z trzech braci jest jak 3 do 96. Natomiast liczba ukąszeń zaaplikowanych współplemieńcom w zestawieniu z ukąszenia­mi ryb obcego gatunku wyraża się stosunkiem około 85 do 15. A nawet ta ostatnia mała liczba była myląca w stosunku do faktycznego stanu, bo policzone ataki niemal wszystkie doty­czyły rybek demoiselles. Te zaś siedzą prawie stale w swoich jamach, niewidoczne z zewnątrz, i atakują wściekle każdą rybę wdzierającą się do ich kryjówki bez względu na jej gatunek. Gdy więc wyeliminowaliśmy tę grupę z opisanego doświad­czenia, ostateczny wynik nabrał jeszcze o wiele większej wymowy.

Ataków skierowanych przeciwko rybom obcego gatunku dopuszczały się ponadto te nieliczne osobniki, które nie miały w całym basenie współplemieńców i musiały swoją zdrową złość wyładować z konieczności na innych obiektach. A wybór tych obiektów stał się potwierdzeniem mojego założenia w takim samym stopniu jak ścisłe liczby. Była tam na przykład pojedyncza śliczna ryba nie znanego nam gatunku z rodziny ryb-motyli, będąca z kształtu i rysunku czymś pomiędzy gatunkiem biało-żółtym a czarno-białym. Nazywaliśmy ją krótko biało-żółto-czarną. Widocznie była ona całkiem naszego zdania co do swojej pozycji w systematyce, gdyż ataki swoje dzieliła w prawie idealnie równych częściach między obecnych

38

w basenie przedstawicieli tamtych obu gatunków. Nie zauwa­żyliśmy, aby ukąsiła jakąkolwiek rybę trzeciego gatunku. Jeszcze ciekawiej zachowywała się nasza niebieska rogatnica, po łacinie Odonus niger, „czarny zębacz", gatunek także reprezentowany tylko pojedynczo. Notabene zoolog, który tak ją ochrzcił, widział ją widocznie tylko jako odbarwionego trupa w formalinie, gdyż żywa ryba wcale nie jest czarna, lecz lśniąco błękitna, a ponadto — szczególnie przy krawędzi płetw — pokryta delikatnym fioletem z jasnoróżowym odcieniem. Gdy do firmy Andreas Werner nadszedł transport tych ryb, kupiłem od razu tylko jedną sztukę, gdyż po walkach, które zwierzęta te staczały w basenie u sprzedawcy, zorientowałem się, że moje akwarium będzie o wiele za małe dla dwóch takich sześciocentymetrowych awanturników. Z braku krewnych mo­ja niebieska rogatnica zachowywała się z początku przez jakiś czas dość spokojnie, a rzadkie ukąszenia rozdzielała — w spo­sób wielce wymowny — pomiędzy d w a zupełnie różne gatunki: po pierwsze prześladowała tak zwane „błękitne diab­ły", bliskich krewnych beau Gregory o takim samym jak ona niebieskim kolorze, a w drugiej kolejności —jedynie dwie ryby innego gatunku rogatnic, tzw. ryby Picassa. Zwierzęta te, jak wskazuje nadana im przez amatorów nazwa, są nadzwyczaj kolorowe i dziwacznie deseniowane, a choć mają zupełnie inne barwy, podobne są kształtem do niebieskiej rogatnicy. Gdy po kilku miesiącach silniejszy z dwóch „picassów" wyprawił słabszego w rybie zaświaty, to znaczy do formaliny, rozwinęła się silna rywalizacja między tym, który przeżył, a niebieską rogatnica. Do jej agresywności niewątpliwie przyczynił się fakt, że w tym czasie błękitne diabły zmieniły barwę z młodzień­czego jaskrawego błękitu na przyćmioną gołębią niebieskość ryb dorosłych, a co za tym idzie, działały mniej pobudzająco do walki. Wreszcie niebieska rogatnica zgładziła rybę Picassa. Wiele mógłbym jeszcze przytoczyć przypadków, jak spośród ryb użytych do opisywanego doświadczenia pozostawała tylko jedna, na przykład ryba królewska. Tam, gdzie dwa osobniki

39

połączyły się w parę, pozostawały oba. Tak było np. w przypad­ku brązowych i biało-żółtych ryb-motyli. Znane są niezliczone przypadki, gdy zwierzęta (bynajmniej nie tylko ryby!), które z braku współplemieńców muszą swoją agresywność wyłado­wać na innych obiektach, wybierają w tym celu gatunki najbliżej spokrewnione lub barwą podobne do siebie.

Opisane powyżej obserwacje w akwarium i ocena ich wyników potwierdzają bezspornie regułę, udowodnioną także przez badania w otwartym morzu, że ryby są bez porównania bardziej agresywne w stosunku do członków własnego gatunku aniżeli wobec innych.

Jak wynika jednak z tego, co mówiłem w rozdziale pierw­szym o zachowaniu się ryb na swobodzie, istnieją gatunki o wiele mniej agresywne od ryb koralowych, które badałem. A gdy przyjrzymy się teraz tym niezgodnym, a równocześnie tym mniej lub bardziej zgodnym — dostrzegamy wyraźny związek między ubarwieniem, agresywnością i przywiązaniem do siedziby. Skrajna napastliwość skoncentrowana na współ-plemieńcach i idąca w parze z życiem osiadłym występuje pośród ryb obserwowanych na wolności wyłącznie u tych osobników, których jaskrawe barwy, rozmieszczone wielkimi plakatowymi płaszczyznami, głoszą już z dużej odległości o przynależności ich nosiciela do określonego gatunku. Prze­cież — jak już wspomniałem — właśnie to ich niezwykle charakterystyczne ubarwienie wzbudziło moją ciekawość i na­prowadziło mnie na to, że istnieje tu jakiś problem godny zbadania. Zdarzają się równie piękne i kolorowe ryby słodko­wodne, niektóre z nich mogą nawet w tej dziedzinie kon­kurować z rybami morskimi; różnica nie polega tu jednak na urodzie, ale na czymś zupełnie innym.

Wielki urok bajecznego ubarwienia większości ryb słodko­wodnych bywa jednak przemijający. Pielęgnice, których nie­miecka nazwa Buntbarsche związana jest nawet z przepychem ich barw, ryby labiryntowe, przewyższające nieraz tamte rozmaitością kolorów, czerwono-zielono-niebieskie cierniki

40

i tęczowe różanki, zamieszkujące nasze rodzime wody, a także niezliczone inne gatunki znane z domowych akwariów — wszystkie one mienią się barwami tylko wtedy, gdy rozżarza je miłość bądź zapał do walki. Ubarwienie wielu z nich można zawsze uważać za miernik ich nastroju i wnioskować z niego, w jakim stopniu ogarnięte są one agresywnością, podnieceniem seksualnym czy też chęcią ucieczki. Jak niknie tęcza, gdy chmura przesłoni słońce, tak gaśnie cała ich wspaniałość, gdy mija podniecenie, które ją wywołało, albo gdy w miejsce podniecenia zjawia się na przykład strach, który natychmiast powleka rybę niepozorną barwą ochronną. Innymi słowy, barwy u wszystkich tych ryb są w y r a z e m pewnych stanów i zjawiają się tylko wówczas, gdy są potrzebne. W związku z tym ich młode, a często i samiczki bywają ubarwione bardzo skromnie.

Zupełnie inaczej sprawa się przedstawia u agresywnych ryb koralowych. Ich wspaniałe szaty są tak trwałe, jak gdyby były namalowane farbą kryjącą. Nie oznacza to, że ryby te nie mogą zmieniać kolorów; przeciwnie, na noc przeoblekają się jakby w koszulki nocne, które zadziwiająco różnią się od tego, w co przyodziane były w dzień. Ale w ciągu dnia, dopóki czuwają i są czynne, zatrzymują zawsze swoje krzyczące barwy bez wzglę­du na to, czy pędzą jako zwycięzcy prześladowcy za swoimi współplemieńcami, czy jako zwyciężeni usiłują czmychać dzikimi zygzakami. Nie opuszczają flagi ogłaszającej ich gatunek, niczym angielski okręt wojenny z powieści morskiej Forrestera. Bogactwo barw prezentują w niezmiennej wspania­łości nawet w pojemniku transportowym, gdzie na pewno nie czują się dobrze, a także gdy są ciężko chore; nawet po śmierci barwy ich zanikają bardzo wolno.

U plakatowo kolorowych ryb nie tylko samce i samiczki są równie barwne, ale nawet ich zupełnie młode potomstwo pyszni się jaskrawymi kolorami, a co dziwniejsze — często zgoła innymi i jeszcze o wiele jaskrawszymi niż barwy ryb dorosłych. A najdziwniejsze jest, że u niektórych osobników t y l k o

41

młode są kolorowe, jak na przykład u opisanego na s. 31 „gwiezdnego nieba" i wymienionego na s. 39 „błękitnego diabła". Po osiągnięciu dojrzałości płciowej obie te rybki zmieniają barwę tułowia na gołębią popielatość, a płetw na bladą żółtość.

Wyzywająco jaskrawy — jakby plakatowy — układ barw, występujących w stosunkowo dużych kontrastujących ze sobą płaszczyznach, różni się od sposobu ubarwienia nie tylko większości ryb słodkowodnych, ale w ogóle większości mniej agresywnych i w mniejszym stopniu osiadłych gatunków. U nich zachwyca nas za to delikatność rozłożenia barw, pełne artystycznego smaku stonowanie łagodnych pastelowych kolo­rów i wręcz wypieszczone wykończenie szczegółów. Gdy nadpływa z daleka jeden z ulubionych moich hemulonów, widać tylko zielonosrebrzystą, zupełnie niepozorną rybkę; dopiero gdy ogląda sieją całkiem z bliska, co w przypadku tych niestrachliwych i ciekawskich zwierzątek jest zupełnie łatwe, dostrzega się złote i jasnoniebieskie hieroglify, które w meand­rach otaczają cały tułów, jak szata z artystycznego brokatu. Niewątpliwie wzory te są także znakiem rozpoznawczym dla członków własnego gatunku, ale odgrywają swą rolę w rozpo­znawaniu z bliska — przez współplemieńca płynącego tuż obok. Natomiast równie niewątpliwe jest, że plakatowe kolory agresywnych osiadłych ryb koralowych istnieją „po to", aby być widoczne i rozpoznawalne z daleka. A wiemy już dobrze, że rozpoznanie własnego gatunku wyzwala u tych zwierząt dziką agresję.

Wielu ludzi, a wśród nich nawet i tacy, co mają zrozumienie dla przyrody, uważa, że my, biolodzy, w sposób dziwny i niepotrzebny przy każdej zaobserwowanej na zwierzęciu barwnej plamie od razu pytamy o rolę, jaką ta plama odgrywa w zachowaniu gatunku, i o dobór naturalny, który doprowadził do jej wyselekcjonowania. Wiem z doświadczenia, że niektórzy nawet uważają to za dowód naszego „godnego potępienia" materializmu, jakoby przesłaniającego nam prawdziwe warto-

42

ści. Tymczasem k a ż d e pytanie, na które można udzielić rozsądnej odpowiedzi, jest uzasadnione, a piękno i wartość zjawiska przyrody nie maleje przez to, że badamy, d 1 a c z e -g o ono jest właśnie takie, a nie inne. Tęcza nie stała się mniej urzekająco piękna, od kiedy poznaliśmy prawa załamywania się światła, którym zawdzięcza swoje istnienie, a zachwyt nasz dla urody i regularności rysunku, barwy i ruchów naszych ryb jedynie wzrasta przez to, że wiemy, że cechy te mają istotne znaczenie dla utrzymania się tych żywych postaci, które zdobią. Wiemy już prawie na pewno, jaki szczególny sens biologiczny mają cudowne, bojowe kolory ryb koralowych. Wywołują one mianowicie u członków własnego gatunku — i t y l k o u nich — dziką pasję w obronie swego rewiru u osobnika przebywają­cego w nim, a zwiastują mu groźną gotowość innego osobnika do boju, gdy sam wdziera się na cudze terytorium. Pod względem obu tych funkcji barwy są nieomal bliźniaczo podobne do innego zachwycającego fenomenu natury, miano­wicie do śpiewu ptaków, choćby do owej pieśni słowika, której piękno „wtargnęło do wierszy poetów" — jak trafnie powie­dział Ringelnatz. Zarówno ubarwienie ryb koralowych, jak pieśń słowika szeroko głoszą współplemieńcom — bo tylko ich to dotyczy — że w tym rewirze znajduje się mocno zasiedziały i gotowy do walki posiadacz.

Teoria ta potwierdza się całkowicie, gdy sprawdzimy j ą przez porównanie bojowego zachowania się „plakatowych" i „nie-plakatowych" ryb spokrewnionych gatunków, przebywających w tym samym obszarze mieszkalnym, szczególnie gdy ryba plakatowo kolorowa i ryba inaczej ubarwiona należą do tego samego rodzaju. Tak więc na przykład ryba należąca do demoiselles (rodzina Pomacentridae), skromnie poprzecznie paskowana, zwana przez Amerykanów „starszy sierżant" — sergeant major — jest pokojowo usposobioną istotą żyjącą gromadnie. Natomiast jej krewniaczka z tegoż rodzaju —Abu-defduf — cudownie aksamitnie czarna z jasnoniebieskimi prążkami na głowie i na przedniej części ciała, a siarkowożół-

43

tym poprzecznym pasem na środku tułowia, jest chyba najbar­dziej złośliwym posiadaczem rewiru, z jakim miałem do czynienia w czasie moich studiów nad rybami koralowymi. Nasze wielkie akwarium okazało się za małe dla dwóch malutkich młodych rybek tego gatunku o długości dochodzącej do niespełna 2,5 cm. Jedna z nich rościła sobie pretensje do całego basenu, druga wiodła krótką wegetację ukrywając się przed wzrokiem wrogiej siostrzycy w górnym lewym przednim rogu, za przesłoną pęcherzyków przewietrzacza. Drugiego znakomitego przykładu dostarcza porównanie ryb-motyli. Je­dyny wśród nich nieswarliwy gatunek, jaki znam, to taki, którego charakterystyczny deseń — też jedyny w swoim rodzaju — tak się rozpływa w drobnych szczegółach, że rozpoznać go można dopiero z najbliższej odległości.

Najciekawsze jest przy tym to, że ten sam związek zachodzi pomiędzy rodzajem ubarwienia a agresywnością u takich ryb koralowych, które w młodości są plakatowo kolorowe, a jako płciowo dojrzałe osobniki przybierają skromne barwy: jako młode są dzikimi obrońcami swego rewiru, a jako dorosłe stają się nieporównywalnie zgodniejsze. Co do niektórych odnosi się wręcz wrażenie, że muszą one rezygnować ze swego ubar­wienia wywołującego napastliwość, aby było w ogóle możliwe pokojowe zbliżenie się płciowe. Na pewno tak jest u koloro­wych rybek jednego z gatunków demoiselles, zdobnego w wy­razisty czarno-biały wzór, które obserwowałem kilkakrotnie w akwarium w czasie tarła. Ryby w tym okresie odkładały swoje kontrastowe szaty i przybierały przyćmione szare barwy, aby po zakończeniu składania ikry natychmiast znów rozwinąć swój sztandar bojowy.

Rozdział trzeci

NA CO ZŁO BYWA DOBRE

Tej siły cząstką drobną, Co zawsze złego chce i zawsze sprawia dobro

(Goethe, Faust, cz. I, przełożył Feliks Konopka.)

Po co żywe istoty w ogóle prowadzą między sobą walki? Postawienie tego darwinowskiego pytania jest na pewno na­szym obowiązkiem, walka bowiem jest zjawiskiem nieodłącz­nym od przyrody, podobnie jak sposoby zachowania się w toku walki i wszelaka broń zaczepna i odporna. Walki te przybierają formy wysoko rozwinięte, a powstały bezspornie pod wpływem presji selekcyjnej, wywieranej na każdorazową ich funkcję ważną dla zachowania gatunku.

Laik, wprowadzony w błąd przez żądną sensacji prasę i film, wyobraża sobie stosunki pomiędzy „dzikimi bestiami zielonego piekła dżungli" jako krwawą walkę wszystkich przeciwko wszystkim. Niedawno jeszcze wyświetlano filmy, w których pokazywano na przykład tygrysa bengalskiego walczącego z pytonem, a zaraz potem w okrutnym pojedynku z krokodylem. Z czystym sumieniem mogę zapewnić, że w warunkach naturalnych taka rzecz w ogóle się nie zdarza. Jakąż korzyść miałoby każde z tych zwierząt z niszczenia drugiego? Przecież żadne z nich nie narusza życiowych interesów tamtego!

Wiadomo także, że ludzie niekompetentni, używając dar­winowskiego terminu: walka o byt, który stał się często błędnie stosowanym sloganem, sądzą mylnie, że chodzi o walkę pomiędzy różnymi gatunkami. Tymczasem naprawdę „walka", którą miał na myśli Darwin i która przyczynia się do postępu ewolucji, jest związana przede wszystkim z k o n k u r e n c j ą między bliskimi krewnymi. To, że jakiś gatunek w dzisiejszej

45

swojej formie zanika lub zmienia swą postać, bywa spowodo­wane korzystnym „wynalazkiem", którym przypadek obdarzył jednego lub kilku członków gatunku, pozwalając im wygrać los na odwiecznej loterii dziedzicznej zmienności mutacyjnej. Potomkowie takiego wybrańca zyskują niebawem przewagę nad wszystkimi innymi — jak już mówiliśmy na s. 34 — aż w końcu dany gatunek składa się już tylko z osobników wykazujących ową innowację.

Oczywiście również i pomiędzy różnymi gatunkami i s t ­n i e j ą wzajemne stosunki przypominające walkę. Puchacz napada i zjada w nocy nawet dobrze uzbrojone ptaki drapieżne pomimo ich niewątpliwie bardzo energicznej obrony. Te same gatunki zaś, gdy w dzień napotykają tę wielką sowę, atakują ją z dziką nienawiścią. Każde prawie jako tako zdolne do obrony zwierzę, począwszy od małego gryzonia, walczy zaciekle, gdy nie może znaleźć wyjścia z sytuacji przez ucieczkę. Oprócz tych trzech szczególnych form walki między gatunkami istnieją jeszcze i inne mniej typowe przypadki. Dwa ptaki różnych gatunków, oba wysiadujące jaja w dziuplach, mogą bić się o taką jamę na gniazdo, inne zwierzęta o równych siłach — o pokarm itp. W tym miejscu należy coś więcej powiedzieć o trzech przykładowo wyżej podanych przypadkach walki pomiędzy różnymi gatunkami zwierząt, aby wykazać ich odrębne cechy charakterystyczne i odróżnić je od agresji wewnątrzgatunkowej, która jest przedmiotem tej książki.

Funkcja zachowania gatunku jest o wiele lepiej widoczna we wszystkich starciach między gatunkami aniżeli w zwadach wewnątrzgatunkowych. Obustronny wzajemny wpływ ewolu­cji drapieżnika i jego ofiary stanowi wręcz klasyczny przykład tego, w jaki sposób nacisk selekcji powoduje przystosowanie się pod względem jakiejś określonej wydolności. Rączość ściganych zwierząt kopytnych wyselekcjonowała u ścigających je wielkich kotów potężną siłę skoku i straszliwie uzbrojone łapy, które z kolei zmuszają zwierzęta stanowiące ich łup do rozwijania coraz bardziej wyostrzonych zmysłów i coraz szyb-

46

szego biegu. Doskonały przykład takiego wyścigu ewolucyj­nego pomiędzy środkami ataku a środkami obrony stanowi — znakomicie udowodniony przez paleontologię — rozwój uzębienia roślinożernych ssaków, które staje się coraz twardsze i bardziej przydatne do żucia, oraz równolegle przebiegający rozwój ich roślin pokarmowych, które przez odkładanie krze­mionki i inne środki zaradcze „starają się" uchronić w miarę możności przed zniszczeniem. Tego rodzaju „walka" między pożeraczem a pożeranym nie prowadzi jednak n i g d y do wytrzebienia zdobyczy przez drapieżnika; z a w s z e powstaje stan równowagi, który dla obu stron, czyli dla obu gatunków, jest zupełnie znośny. Ostatnie lwy wyginęłyby z głodu na długo przedtem, zanim zdołałyby upolować ostatnią zdolną do roz­rodu parę antylop czy zebr, czyli mówiąc językiem handlowym, poławiacze wielorybów zbankrutowaliby na długo przedtem, zanim udałoby im się wyniszczyć ostatnie ich egzemplarze. Istnieniu jakiegoś gatunku zwierząt nie zagraża nigdy „wróg pożeracz", lecz — jak już wspominaliśmy — zawsze tylko konkurent. Gdy w zamierzchłej przeszłości człowiek sprowa­dził do Australii pierwotnego psa domowego dingo, który tam zdziczał, pies ten nie wytrzebił żadnego gatunku spośród zwierząt, którymi się żywił, natomiast spowodował zagładę wielkich drapieżnych torbaczy, które polowały na te same co on zwierzęta. Miejscowe wielkie drapieżne torbacze, jak wilk workowaty i diabeł workowaty, przewyższały go bezwzględnie siłą bojową, ale sposób prowadzenia łowów przez te staroświec­kie, stosunkowo nieinteligentne i powolne stworzenia nawet w przybliżeniu nie dorównywał metodom „nowoczesnego" ssaka łożyskowego. Dingo zmniejszył gęstość zasiedlenia zwierząt łownych w takim stopniu, że metody konkurentów przestały „opłacać się". Obecnie żyją one już tylko w Tasmanii, dokąd dingo jeszcze nie dotarł.

Jest jeszcze jeden wzgląd, dla którego rozprawy pomiędzy drapieżnikiem, a jego ofiarą nie mają charakteru walki w ścis­łym tego słowa znaczeniu. Wprawdzie cios łapą, którym lew

47

powala swój lup, przypomina ruch, jakim uderza swego rywala, ale przecież flinta myśliwska też zewnętrznie jest podobna do karabinu wojskowego. Natomiast wewnętrzny motyw działania myśliwego, wynikający z fizjologii zachowania się, jest zasad­niczo różny od pobudek, którymi kieruje się żołnierz. Bawół pokonany przez lwa równie mało działał na jego popęd agresji jak na mnie wspaniały indyk wiszący w spiżarni, którego w tej chwili z wielką przyjemnością odkryłem. Różnica wewnętrz­nych podniet jest wyraźnie czytelna za pośrednictwem ruchów, które je wyrażają. Pies rzucający się z pełną pasją myśliwską na zająca ma taką samą radośnie napiętą minę jak przy powitaniu ze swoim panem bądź kiedy oczekuje na inne upragnione wydarzenie. Także na obliczu lwa w dramatycznej chwili przed skokiem — jak to widać na wielu znakomitych fotografiach — nie ma śladu złości; warczenie, tulenie uszu i inne cechy zachowania się, obserwowane normalnie w trakcie walki, występują u polujących drapieżników tylko wówczas, gdy się zdecydowanie boją swojej zdolnej do obrony zdobyczy, choć nawet i wtedy odruchy te bywają tylko lekko zaznaczone.

Bardziej zbliżone do agresji niż atak łowcy na ofiarę jest nadzwyczaj interesujące działanie odwrotne, a mianowicie przeciwnatarcie ściganego zwierzęcia na swego pożeracza. Szczególnie zwierzęta żyjące gromadnie atakują zbiorowo zagrażającego im drapieżnika wszędzie, gdzie tylko go dopad­ną. Po angielsku działanie to nazywa się mobbing. Język niemiecki [ani polski — Z. St.] nie ma na to specjalnego terminu, toteż będziemy się tu posługiwać określeniem, że np. wrony bądź też inne ptaki „nękają" (hassen auf) puchacza, kota lub innego nocnego łowcę, gdy ujrzą go w świetle dziennym. Jednakże, choć może się to wydać zabawne, musimy również konsekwentnie stwierdzić, że stado bydła może także nękać jamnika. Zaraz bowiem wykażemy, że jest to zjawisko absolut­nie porównywalne.

Znaczenie, które dla zachowania gatunku ma atak na wroga pożeracza jest oczywiste. Nawet mały i bezbronny napastnik

48

wyrządzać mu może dotkliwą szkodę. Wszystkie zwierzęta polujące w pojedynkę mają widoki na powodzenie tylko wtedy, gdy działanie ich jest dla ofiary zaskoczeniem. Lis, którego śladem przez las leci sójka z głośnym wrzaskiem, krogulec, za którym posuwa się stado świergocących, ostrzegawczo krzy­czących pliszek — mają na dziś gruntownie zepsutą przyjem­ność z polowania. Rój ptaków nękających sowy odkryte za dnia dąży do wypędzenia nocnego łowcy możliwie jak najdalej, aby ten następnego wieczoru przeniósł swoje polowanie na inne tereny. Funkcja nękania jest szczególnie interesująca u nie­których ptaków żyjących w ścisłych zespołach, jak kawki czy liczne gatunki gęsi. U pierwszych najważniejsza funkcja nękania dla zachowania gatunku polega na pouczaniu niedo­świadczonego potomstwa, jak też wygląda ten niebezpieczny pożeracz, gdyż młode same tego nie wiedzą. Jest to u ptaków jedyny w swoim rodzaju przypadek tradycyjnego przekazywa­nia wiedzy!

Wprawdzie gęsi „wiedzą" — na podstawie wrodzonych dostatecznie selektywnych mechanizmów wyzwalających — że to coś pokrytego futrem, czerwonobrązowego, wy­dłużonego i skradającego się jest czymś bardzo niebezpiecz­nym, ale i u nich ważne dla zachowania gatunku nękanie, z całym swoim ogromnym podnieceniem i zlotem wielu, wielu gęsi ze wszystkich stron, ma przede wszystkim charakter dydaktyczny. Kto jeszcze nie wie, ten niechaj się teraz dowie: tu pojawiają się lisy! Gdy przy naszym jeziorze zabez­pieczyliśmy przed drapieżnikami tylko część wybrzeża kratą ochronną przeciwko lisom, gęsi, które na odległość piętnastu i więcej metrów unikały wszystkich zarośli, gdzie mógłby się ukryć lis, na ogrodzonym terenie wchodziły śmiało w gęste krzaki młodych świerków. Oprócz znaczenia dydaktycznego nękanie drapieżnych ssaków przez kawki i gęsi ma oczywiście także i swój pierwotny sens obrzydzenia życia nieprzyjacielo­wi. Kawki wyraźnie atakują go czynnie, gęsi natomiast straszą go swoim krzykiem, dużą liczbą i odważnym wystąpieniem.

49

Ciężkie gęsi kanadyjskie napierają na lisa nawet na lądzie, uszeregowane w zwartą falangę, i nigdy nie widziałem, aby lis w tej sytuacji próbował złapać jedną z nich. Ze stulonymi uszami i zdecydowanie pełną obrzydzenia miną, spoglądając przez ramię na trąbiącą za nim gęsią gromadę, usuwa się powoli ze sceny, usiłując tylko „zachować twarz".

Nękanie jest oczywiście szczególnie efektywne u większych i zdolnych do obrony zwierząt roślinożernych, które — gdy jest ich dużo — ważą się nawet atakować wielkie drapieżniki. Według wiarygodnych opisów zebry nękają nawet lamparta, gdy zaskoczą go na nie osłoniętym stepie. Nasze domowe bydło i nierogacizną mają jeszcze we krwi bardzo silną tendencję do wspólnego nękania wilka. Może to grozić poważnym niebez­pieczeństwem człowiekowi znajdującemu się na pastwisku w towarzystwie lękliwego młodego psa, który zamiast „od-szczekać się" atakującemu go stadu albo samodzielnie uciec, szuka schronienia między nogami swego pana. Kiedyś razem z moją suczką Stasi musieliśmy wskoczyć do jeziora i tam wpław szukać ratunku, gdy stado młodego bydła otoczyło nas półkolem, groźnie na nas następując. Brat mój w czasie pierwszej wojny, będąc na Węgrzech, spędził kiedyś przemiłe popołudnie na głowiastej wierzbie, na którą wlazł ze swoim szkockim terierem pod pachą, gdyż stado żerujących swobod­nie w lesie półdzikich tamtejszych świń otoczyło ich obu i stopniowo zacieśniało krąg, odsłaniając szable w zupełnie niedwuznacznych zamiarach.

Wiele jeszcze można by powiedzieć o owych atakach na prawdziwego bądź też domniemanego nieprzyjaciela, prowa­dzonych ze znakomitym skutkiem. U pewnych ptaków i ryb ten właśnie sposób przyczynił się do wyselekcjonowania jask­rawych odstraszających („aposematycznych") bądź ostrzegaw­czych barw, które drapieżnik dobrze sobie zapamiętuje i koja­rzy z niemiłym doświadczeniem, jakiego doznał podczas spotkania z tymi zwierzętami. Jadowite, niesmaczne czy też w inny sposób zabezpieczone zwierzęta najrozmaitszych grup

50

systematycznych wykazały przy „wyborze" tych sygnałów ostrzegawczych zadziwiająco częste „upodobanie" do zesta­wów barw: czerwieni, bieli i czerni. A co najdziwniejsze, dwie istoty, nie mające poza swoją piekielną napastliwością nic wspólnego ani ze sobą, ani ze wspomnianymi zwierzętami o,właściwościach trujących, poszły jednak zupełnie tą samą drogą. Są to: ohar i brzanka sumatrzańska. O oharze wiadomo już dawno, że intensywnie nęka drapieżniki, a lisowi tak potrafi obrzydzić widok swego kolorowego upierzenia, że może sobie pozwalać na bezkarne wysiadywanie jaj w zamieszkanych lisich norach. Brzanki sumatrzańskie kupiłem, chcąc dociec, dlaczego rybki te mają wygląd tak zjadliwie barwny. Na pytanie to dały mi natychmiast odpowiedź, gdy umieszczone we wspólnym akwarium, tak zaczęły nękać dwie duże pielęgnice, że musiałem natychmiast wziąć w obronę te drapieżne olb­rzymy przed pozornie tylko niewinnymi karzełkami.

Znaczenie, jakie dla zachowania gatunku ma trzeci rodzaj napastliwego zachowania się, który nazwiemy za H. Hedige-rem r e a k c j ą k r y t y c z n ą (kritische Reaktiori), jest równie łatwe do wyjaśnienia jak atak drapieżnika na swoją zdobycz i nękanie swych pożeraczy przez słabsze zwierzęta. Jak wiadomo, stosowane w języku angielskim określenie fighting like a cornered rat (walczący jak szczur zapędzony w kąt) oznacza rozpaczliwą walkę, w której walczący stawia wszystko na jedną kartę, nie mogąc ani uciec, ani spodziewać się jakiejkolwiek łaski. Ta najgwałtowniejsza forma bojowego zachowania się jest motywowana s t r a c h e m , intensywnym pragnieniem ucieczki, która jest niemożliwa przez n a d ­m i e r n ą b l i s k o ś ć niebezpieczeństwa. Zwierzę w takiej sytuacji nie odważa się już na odwrócenie tyłem i atakuje z przysłowiową „rozpaczliwą odwagą". Zupełnie to samo dzieje się, gdy — jak u zapędzonego w kąt szczura — nie ma możności ratowania się ucieczką z powodu ciasnoty miejsca, a także gdy przyczyną jest konieczność obrony potomstwa lub rodziny. Atak kwoki czy gąsiora na wszystko, co się zanadto

51

zbliżyło do piskląt, należy też uważać za taką reakcję krytyczną. Wiele zwierząt atakuje wroga, którego się boi, gdy ten zjawia się niespodziewanie w pewnej odległości krytycznej; gdyby go natomiast były zawczasu ujrzały, gdy się zbliżał, niewątpliwie byłyby się rzuciły do ucieczki z dalszej odległości. Poskromi-ciele w cyrku tresują dzikie zwierzęta z dowolnego miejsca na maneżu, prowadząc swoją niebezpieczną grę między progiem dystansu ucieczki a odległości krytycznej; opisał to bardzo plastycznie Hediger. Jak wiemy z tysiąca opowiadań myśliw­skich, wielkie drapieżniki są najbardziej niebezpieczne w osło­nie gęstwiny. Dzieje się to dlatego, że dystans ucieczki wówczas znacznie maleje, zwierzę czuje się bezpieczne i liczy na to, że przeprawiający się przez gąszcz człowiek nie zauważy go, nawet gdy będzie przechodził całkiem blisko niego. W chwili gdy krytyczna odległość danego zwierzęcia zostaje przekroczona, następuje błyskawicznie tak zwany później tragiczny wypadek w czasie polowania.

Wszystkie wyżej omówione poszczególne przypadki, kiedy to zwierzęta różnych gatunków walczą ze sobą, mają tę wspólną cechę, że oczywista jest korzyść, jaką każda z walczących stron osiąga dzięki swojemu zachowaniu się bądź też jaką co najmniej „powinna" osiągnąć w interesie gatunku. Również i agresja wewnątrz gatunku, a więc agresja we właściwym i ścisłym tego słowa znaczeniu, odgrywa swoją rolę w utrzyma­niu gatunku. Także i w stosunku do tego rodzaju agresji można i należy stawiać darwinowskie pytanie „po co". Nie każdy od razu przyjmie tę tezę, a przywykłemu do klasycznego psycho­analitycznego myślenia zda się ona może bluźnierczą próbą usprawiedliwienia prawa do niszczenia życia, czyli po prostu prawa do czynienia zła. Normalny, żyjący w warunkach cywilizacji człowiek spotyka się zwykle z prawdziwą agresją tylko wtedy, gdy dwaj jego współobywatele bądź też dwoje jego zwierząt domowych idzie ze sobą na udry, widzi więc oczywiście tylko złe skutki takich zwad. Do tego trzeba dodać prawdziwie przerażający ciąg stopniowania od dwóch bijących

52

się na śmietniku kogutów poprzez gryzące się psy, chłopców okładających się razami i korporantów tłukących się po głowach kuflami do piwa, dalej do bijatyk w karczmach, o nieco już politycznym zabarwieniu, a wreszcie do wojen i bomb atomowych.

Mamy wszelkie powody po temu, aby w obecnej sytuacji rozwojowej historii kultury i techniki ludzkiej uważać agresję w obrębie gatunku za najgroźniejsze ze wszystkich niebez­pieczeństw. Nie poprawimy szansy na stawienie czoła tej groźbie przez traktowanie agresji jako zjawiska metafizycz­nego i nieuniknionego. Może natomiast sprostamy temu zada­niu przez zbadanie łańcucha przyczyn, które ją wyzwalają. Odzie tylko człowiek osiągnął władzę świadomego kierowania zjawiskami przyrody, zawdzięcza to zawsze dotarciu do związ­ków przyczyn wywołujących to zjawisko. Nauka o normalnych procesach życiowych istotnych dla zachowania gatunku, czyli fizjologia, stanowi nieodłączną podstawę nauki o ich za­kłóceniach, czyli patologii. Zapomnijmy więc na chwilę, że popęd agresji w warunkach życia cywilizowanego dokumentnie "wykoleił się", i zajmijmy się swobodnie zbadaniem jego naturalnych przyczyn. Jako szczerzy darwiniści, opierający się na już znanych nam słusznych zasadach, zastanówmy się przede wszystkim nad funkcją, którą dla zachowania gatunku ma walka z członkami własnego gatunku w warunkach natural­nych, a raczej w warunkach przedkulturowych; funkcja ta wywołuje nacisk selekcji, nadający tej walce tak znaczny poziom rozwoju u tylu wyższych zwierząt. Przecież nie tylko ryby zwalczają w sposób wyżej opisany swoich współplemień-ców; większość kręgowców zachowuje się zupełnie tak samo.

Pytanie o znaczenie walki dla zachowania gatunku stawiał sobie, jak wiadomo, już sam Darwin; on też sformułował przekonywającą odpowiedź: korzyść dla gatunku, dla jego przyszłego rozwoju tkwi w tym, aby rewir lub pożądaną samiczkę zdobył silniejszy z dwóch rywali. Jak często bywa, ta prawda dnia wczorajszego prawdą być nie przestała, ale dla

53

dnia dzisiejszego dotyczy tylko szczególnego przypadku, a współcześni ekolodzy odkryli niedawno o wiele bardziej istotne dla zachowania gatunku znaczenie agresji. Wyraz ekologia pochodzi od greckiego wyrazu oikos — dom, i ozna­cza naukę o różnorodnych wzajemnych powiązaniach organiz­mu z jego naturalną przestrzenią życiową, jego „domem", do którego należą również wszystkie inne w nim żyjące zwierzęta i rośliny. Z przyczyn oczywistych najkorzystniej jest pojedyn­cze osobniki jakiegoś gatunku zwierząt rozmieścić możliwie równomiernie na wykorzystywanym terenie, chyba że szcze­gólny interes jakiejś społecznej organizacji wymaga ścisłego współżycia. Wyrażając to samo przez porównanie z ludzkim życiem zawodowym: gdy większa liczba lekarzy, kupców czy mechaników samochodowych ma znaleźć środki do życia w określonym rejonie na wsi, dobrze jest, gdy przedstawiciele każdego z tych zawodów osiedlą się możliwie daleko od siebie.

Obawa, że w jednej części biotopu zbyt gęste osiedlenie się osobników jakiegoś gatunku zwierząt wyczerpie wszystkie zasoby pokarmu i spowoduje głód, podczas gdy inna jego część jest nie wykorzystana, zostaje zażegnana w sposób najprostszy przez to, że osobniki tego samego gatunku wzajemnie się o d p y c h a j ą . Jest to, krótko mówiąc, najważniejsza funkcja, jaką agresja w obrębie gatunku spełnia dla jego zachowania. I teraz możemy sobie już wydedukować, dlaczego właśnie osiadłe ryby koralowe mają takie wariackie kolory. Mało jest na kuli ziemskiej biotopów, w których zasoby pożywienia są tak obfite, a przede wszystkim tak u r o z m a i c o n e jak na rafach koralowych. Każdy gatunek ryb może tu „wykonywać najróż­niejsze zawody" w sensie filogenetycznym. Może więc jako „pracownik niewykwalifikowany" utrzymywać się z tego, co potrafi każda przeciętna ryba: polować na małe, niedrapieżne, nie opancerzone, niekolczaste i w ogóle bezbronne istoty przybywające masowo z pełnego morza na rafy, częściowo jako biernie przez wiatr i fale naniesiony plankton, częściowo przypływające czynnie z „zamiarem" osiedlenia się na rafie.

54

Dotyczy to milionów i miliardów nieosiadłych larw wszystkich organizmów zamieszkujących rafy.

Inny znów gatunek ryb może się wyspecjalizować w zdoby­waniu zwierzątek żyjących na samej rafie; ponieważ zwierzątka te wyposażone są jednak zawsze w jakieś środki obronne, muszą więc dysponować sposobami na ich unieszkodliwienie. Same koralowce dostarczają pokarmu wielu gatunkom ryb, i to w najrozmaitszy sposób. Ryby-motyle o spiczastych pyszcz­kach albo ryby szczeciozębe są pasożytami pokramowymi koralowców i innych parzydełkowców. Obszukują one stale kolonie korali w pogoni za małą żywą zdobyczą, która uwikłała się w zbrojne w parzydełka czułki polipów. Gdy tylko spo­strzegą taką ofiarę, wachlując płetwami piersiowymi wytwarza­ją prąd wody tak celnie, że we właściwym miejscu powstaje „łysinka": polipy wraz ze swymi parzącymi ramionami chwyt-nymi zostają rozgarnięte i odepchnięte, a ryba wybiera sobie zdobycz prawie bez oparzenia nosa. Niemniej jednak widocznie musi się trochę przy tym parzyć, bo można dostrzec, jak „kicha" i jakby wstrząsa nosem, ale wydaje się, że sprawia jej to pewną przyjemność — niby coś w rodzaju ostrej przyprawy. W każdym razie takie ryby jak moje piękne żółte i brązowe „motyle" wolą jako pokarm na przykład kawałek ryby przy­klejonej do czułka parzydełkowca niż swobodnie pływający w wodzie. Inne ich krewniaczki uzyskały całkowitą odporność na jad zawarty w parzydełkach i pożerają zdobycz wraz z koralowcem, który ją złapał. Inne znów absolutnie nic sobie nie robią z parzydełek jamochłonów i wsuwają koralowce, polipy dzwonkopławów, a nawet duże i mocno piekące anemo­nie tak jak krowa trawę. Ryby papuzie oprócz odporności na jad mają również potężne cęgowate szczęki-łamacze i pożerają kolonie koralowe „ze skórą i kośćmi". Gdy się nurkuje w pobliżu żerującego stada tych cudownie kolorowych ryb, słyszy się łoskoty i trzaski, które przypominają pracę kruszarki do przygotowywania tłucznia, co zresztą wcale nie jest takie dalekie od prawdy. Przy wypróżnianiu bowiem ryba ta wyrzuca

55

z siebie deszczyk białego piasku, a wówczas obserwator uświadamia sobie nagle, że ten czysty jak śnieg proszek, który w lesie koralowym pokrywa wszystkie polany, najwyraźniej przeszedł przez brzuch ryby papuziej.

Inne znów ryby — zrosłoszczękie, do których należą zabaw­ne kolcobrzuchy, kosterowate i diodonowate, wyspecjalizowa­ne są w rozgryzaniu twardych pancerzy mięczaków, skorupia­ków i jeżowców, a jeszcze inne, mianowicie imperatory, zrywają piękne pióropusze, które pewne osiadłe wieloszczety wystawiają ze swoich twardych wapiennych rurek mieszkal­nych. Wrodzona zdolność do błyskawicznego wciągania tej korony chroni je przed uchwytem innych mniej szybkich drapieżników. Imperatory natomiast stosują wypróbowany sposób przyczajania się z boku i łapania robaka za głowę nagłym bocznym kłapnięciem pyska, któremu nie jest w stanie sprostać szybkość reakcji ofiary. Imperatory zresztą zawsze stosują ten sposób, nawet gdy polują w akwarium na inną zdobycz, nie mającą zdolności szybkiego cofania się.

Rafy stwarzają jeszcze wiele innych możliwości „spec­jalizacji zawodowej". Istnieją na przykład ryby, które, uwal­niają inne ryby od pasożytów. Drapieżne gatunki nie czynią im nic złego, nawet gdy tamte wdzierają się do ich jamy ustnej i między skrzela, aby tam pełnić swą szczytną misję. Są tam także jeszcze osobliwsze ryby, które pasożytują na dużych rybach wydziobując im kawałki naskórka. Wśród nich—co jest już nąjprzedziwniejsze — są takie gatunki, które barwą, kształtem i ruchami łudząco przypominają wspomniane uprzed­nio ryby „czyścicielki" i dzięki temu mają ułatwiony dostęp do swojej ofiary. Któż zresztą zliczy te tłumy, któż zdoła wymienić wszystkie nazwy?

Istotne znaczenie dla naszych rozważań ma jednak fakt, że pola do realizowania wszystkich czy też prawie wszystkich specjalności, określone mianem „nisz ekologicznych", za­mknięte są w jednym i tym samym metrze sześciennym wody oceanicznej. Każdy poszczególny osobnik, bez względu na swą

56

specjalizację, wobec niezmiernej obfitości pożywienia na ra­tach koralowych, aby wyżyć, potrzebuje zaledwie niewielu metrów kwadratowych powierzchni dna. W związku z tym na swoim małym areale może i „chce" współżyć ze sobą tyle ryb, ile tylko jest tam nisz ekologicznych, a o tym, że jest ich bardzo wiele, wie każdy, kto obserwował zdumiony kłębiącą się na rafie ciżbę. Przy tym każda z ryb jest w najwyższym stopniu zainteresowana w tym, aby w jej małym rewirze nie osiedlił się żaden inny osobnik tego samego gatunku. Specjaliści w innych „zawodach" nie naruszają jej interesów wcale, tak jak w poda­nym przez nas przykładzie obecność lekarza w tej samej wsi nie umniejsza w niczym życiowych szans mechanika samochodo­wego.

W mniej gęsto zasiedlonych biotopach, w których ta sama przestrzeń umożliwia wyżycie tylko trzem czy czterem gatun­kom, zamieszkująca go ryba czy ptak mogą „pozwolić sobie" na niedopuszczenie do rewiru także wszystkich przedstawicieli innych gatunków, nawet nie zagrażających ich interesom życiowym. Gdyby jednak ryba koralowa chciała robić to samo, musiałaby całkowicie opaść z sił, a mimo to nie zdołałaby uwolnić własnego terenu od chmary niekonkurentów różnych „zawodów". Ekologiczny interes w s z y s t k i c h gatunków osiadłych polega na dokonaniu podziału terytorialnego między osobniki własnego gatunku, bez uwzględnienia gatunków obcych. Opisane w rozdziale pierwszym „plakatowe" barwy i selektywnie przez nie wyzwalane reakcje walki powodują, że każda ryba każdego gatunku utrzymuje odpowiednią odległość od swego współplemieńca, a więc konkurenta w zakresie zdobywania pokarmu. Oto i nader prosta odpowiedź na tak często w dyskusjach podejmowane pytanie o biologiczną funkcję ryb koralowych.

Jak wiadomo, głos ptaków śpiewających, tak charakterys­tyczny dla każdego gatunku, ma ogromne znaczenie dla jego zachowania, podobne jak optyczne sygnały opisywanych ryb. Inne osobniki, nie posiadające jeszcze własnego rewiru, rozpo-

57

znają po tym śpiewie bezbłędnie, że jakiś ptasi samczyk rości sobie pretensje do tutejszego terytorium, a także, jaki jest jego herb i zawołanie. Może oprócz tego ważne jest i to, że u wielu gatunków ze śpiewu wyraźnie daje się odczytać, jaka jest siła danego ptaka, może także, jaki jest jego wiek, słowem, jak dalece jest on groźny dla słyszącego go natręta. Charakterys­tyczna jest wielka rozmaitość indywidualnych dźwięków wyda­wanych przez ptaki określające swój rewir metodą akustyczną. Niektórzy badacze twierdzą, że odgrywają one u tych gatunków rolę wręcz osobistych wizytówek. Heinroth tłumaczy pianie koguta słowami: „Tutaj jest kogut!", a Baumer, najznakomit­szy ze znawców kur, słyszy informację o wiele ściślejszą, bo: „Tutaj jest kogut Baltazar!"

U ssaków, które „myślą nosem", decydującą rolę odgrywa oczywiście z a p a c h o w e znakowanie własnego terenu. Wy­tworzyły się w tym zakresie najróżniejsze sposoby, rozwinęły przeróżne gruczoły produkujące wonną wydzielinę, wykształ­ciły najdziwniejsze ceremoniały przy oddawaniu moczu i kału; spośród nich każdemu dobrze znane jest podnoszenie nogi przez psa domowego. Wielu znawców zwyczajów ssaków reprezentuje pogląd, że te znaki zapachowe nie mają nic wspólnego z obejmowaniem w posiadanie rewiru, występują bowiem zarówno u zwierząt żyjących społecznie, nie bronią­cych terytorium każdego osobnika, jak i u koczowników. Zarzut ten jest jednak tylko częściowo słuszny. Po pierwsze, jest udowodnione, że psy — także i inne zwierzęta żyjące w małych zespołach — poznają się i n d y w i d u a l n i e po zapachu pozostawionych przez siebie znaków, a zatem członkowie zespołu natychmiast zauważą, gdy obcy odważy się podnieść nogę na ich obszarze łowieckim. Po drugie, istnieje także bardzo interesujące rozwiązanie innego rodzaju, udowodnione przez Leyhausena i Wolffa, że terytorialne rozmieszczenie zwierząt tego samego gatunku w określonym biotopie zależy nie tylko od planu przestrzennego, ale również c z a s o w e g o . Stwierdzili oni na przykładzie swobodnie żyjących na otwartej

58

przestrzeni kotów domowych, że wiele osobników może wykorzystywać ten sam rejon myśliwski bez żadnych między sobą nieporozumień. Dzielą one mianowicie użytkowanie terenu według ścisłego podziału godzin, zupełnie tak samo jak panie domu naszego instytutu w Seewiesen wspólną pralnię. Dodatkowym zabezpieczeniem przeciwko niepożądanym spot­kaniom są owe znaki zapachowe, które zwierzęta te — oczywiś­cie koty, nie gospodynie — pozostawiają w równomiernych odstępach wszędzie tam, gdzie tylko się znajdują. Znaki te działają zupełnie jak sygnał blokujący na kolei i zupełnie tak samo mają na celu uniknięcie zderzenia dwóch pociągów. Kot na swojej drodze łowieckiej natrafia na sygnał drugiego kota, ocenia czas złożenia znaku, waha się albo kieruje swoje kroki gdzie indziej — gdy znak jest świeży; spokojnie go przekracza, gdy znak pochodzi sprzed paru godzin.

Ale nawet u zwierząt, których terytorium nie jest w ten sposób dzielone w czasie, lecz tylko po prostu przestrzennie, nie należy sobie takiego rewiru wyobrażać jako wyznaczonej ściśle geograficznymi granicami posiadłości, jak gdyby wpisanej do ksiąg hipotecznych. Okolicznością określającą rewir jest to, że gotowość do walki danego zwierzęcia jest najwyższa właśnie w tym najlepiej mu znanym miejscu, w centrum rewiru. Innymi słowy, wartości progowe bodźców wyzwalających popęd walki są najniższe tam, gdzie zwierzę „czuje się najbezpieczniej", to znaczy gdzie agresywność jego jest najmniej tłumiona przez chęć ucieczki. W miarę oddalania się od tej „kwatery głównej", gotowość do walki spada w tym samym stopniu, w jakim otoczenie staje mu się obce i wywołuje w nim strach. W związ­ku z tym krzywa tego spadku nie jest taka sama we wszystkich kierunkach; u ryb, których centrum rewiru leży prawie zawsze przy dnie, spadek chęci do walki jest najsilniejszy w kierunku pionowym, prawdopodobnie dlatego, że największe niebez­pieczeństwa grożą im zawsze od góry.

A zatem terytorium, które zwierzę pozornie posiada, jest tylko funkcją związanego z miejscem nasilenia jego chęci do

59

walki, uzależnionej od różnych właściwych temu miejscu czynników, które chęć tę hamują. W miarę zbliżania się do centrum rewiru jego popęd agresji wzrasta w stosunku geomet­rycznym do kurczenia się odległości. Wzrost ten jest tak znaczny, że wyrównuje wszystkie dysproporcje wielkości i siły pomiędzy dorosłymi, płciowo dojrzałymi zwierzętami jednego gatunku. Jeżeli się zna centralne punkty rewirów zajętych przez dwie sąsiadujące ze sobą istoty, które właśnie rozpoczynają między sobą zwadę, na przykład pleszki przed domem albo cierniki w akwarium — można według miejsca ich natknięcia się na siebie przewidzieć z całą pewnością, która z nich zwycięży. Będzie to mianowicie ceteris paribus ta, która w danej chwili jest bliżej swego „domu".

Gdy jednak zwyciężony ucieka, bezwładność reakcji obu zwierząt doprowadza do zjawiska przypominającego ruch wahadłowy, które występuje zawsze, ilekroć samoregulujący się proces przebiega z opóźnieniem. Odwaga uciekiniera rośnie mianowicie w miarę zbliżania się do jego głównej kwatery, a z kolei prześladowca traci na odwadze, im głębiej zapuszcza się w dziedzinę nieprzyjaciela. W końcu ten, który jeszcze przed chwilą umykał, nagle odwraca się i przechodzi do energicznego, a niespodziewanego ataku na swego dotych­czasowego pogromcę, bije go na głowę i przegania. Cała ta scena powtarza się jeszcze kilkakrotnie, aż wreszie obie strony, wyczerpane tą huśtawką, zatrzymują się w określonym miejscu naprzeciw siebie, tym razem już w równowadze, grożąc sobie wzajem, ale się nie atakując.

Tak więc „granica" rewiru nie jest w jakikolwiek sposób zarysowana na ziemi, ale wyznacza ją wyłącznie równowaga sił. Gdy zmieni się ona nawet w najmniejszym stopniu, choćby już przez to, że jedna z ryb będzie właśnie najedzona, a więc leniwa, granica ta może ulec przesunięciu w kierunku kwatery głównej osłabionego chwilowo zwierzęcia. Dla zobrazowania tej chwiejności granicy rewiru przytoczymy stary protokół z obserwacji zachowania się dwóch par pielęgnic czarno-

60

pręgich. Spośród czterech rybek tego gatunku umieszczonych w dużym akwarium najsilniejszy samczyk A zajął natychmiast lewy dolny tylny róg i bezlitośnie pędzał pozostałe trzy ryby po całym pojemniku. Słowem, objął całe akwarium we władanie jako „swój" rewir. Po kilku dniach samczyk B zajął maleńki kącik tuż pod powierzchnią wody w naprzeciwległym, a więc prawym przednim górnym rogu i z tego miejsca dzielnie odpierał ataki pierwszego samca. Umieszczenie swego terenu blisko powierzchni jest ze strony ryby w pewnym sensie aktem rozpaczy, na który decyduje się w ostateczności, narażając siebie na poważne niebezpieczeństwo. Tylko tu jednak może ona oprzeć się silniejszemu współplemieńcowi, ów bowiem — z przyczyn, o których już mówiliśmy — będzie w tym rejonie atakował z mniejszym impetem. Posiadacz takiego zagrożonego rewiru znajduje więc sprzymierzeńca w samej obawie, jaką złego sąsiada przejmuje powierzchnia wody. W ciągu następnych dni samiec B coraz bardziej powiększał przestrzeń, której bronił, i rozszerzał ją coraz bardziej ku dołowi, aż wreszcie przeniósł swoją siedzibę w prawy dolny przedni kąt akwarium. Tym samym wywalczył sobie pełnowar­tościową kwaterę główną i dopiero teraz uzyskał szansę w stosunku do A, którego też szybko „zacieśnił" tak dalece, że w końcu obie ryby dzieliły między sobą akwarium mniej więcej po połowie. Piękny był to widok, gdy oba te samce, patrolując granicę, przystawały groźnie naprzeciwko siebie. Aż pewnego ranka scena ta rozegrała się znów zdecydowanie po prawej stronie pojemnika, a więc na przestrzeni zajmowanej dotych­czas przez samca B, który teraz znów stał się właścicielem już tylko kilku decymetrów kwadratowych powierzchni dna! Od razu wiedziałem, co się stało: A pozyskał partnerkę, ponieważ zaś u wszystkich dużych ryb pielęgnicowatych małżonkowie lojalnie dzielą między siebie obowiązek obrony rewiru, więc B musiał stawiać opór zdwojonemu naciskowi, który odpowied­nio zacieśnił jego rewir. Ale już następnego dnia ryby stanęły znów w grożącej pozycji czołowej, pośrodku akwarium. Tym

61

razem jednak było ich cztery, gdyż B zdobył sobie również małżonkę, przywracając w ten sposób równowagę w stosunku do rodziny A. W tydzień później zastałem granicę przesuniętą daleko na lewo, w głąb terytorium A. Przyczyną tego było, że stadło A złożyło ikrę, wobec czego jedno z rodziców było zajęte czuwaniem nad jajeczkami i pielęgnowaniem ich, a obro­nie granicy mogło poświęcać się tylko pozostałe. Gdy tylko para B również złożyła ikrę, powrócił natychmiast uprzedni równy podział terytorium. Julian Huxley kiedyś bardzo ładnie przedstawił ten proces zachowania się na przykładzie z dziedzi­ny fizyki; przyrównał rewiry do baloników, które w za­mkniętym ze wszystkich stron pojemniku nawzajem się spałsz-czają, a powiększają się lub maleją w zależności od wewnętrz­nego ciśnienia w każdym z nich.

Ten dość prosty pod względem fizjologii zachowania się mechanizm walki terytorialnej idealnie rozwiązuje problem „sprawiedliwego" (to znaczy najkorzystniejszego dla o g ó ł u danego gatunku) rozmieszczenia zwierząt tego samego gatunku na dostępnym obszarze. W tych warunkach także i słabszy może się utrzymać i rozmnażać, aczkolwiek w skromniejszej przestrzeni życiowej. Nabiera to szczególnego znaczenia dla takich zwierząt jak pewne ryby i gady, które bardzo wcześnie, bo jeszcze przed osiągnięciem ostatecznych rozmiarów, doj­rzewają płciowo, choć nadal rosną. Jakże pokojowy jest wynik tej „złej zasady"!

Niektóre zwierzęta uzyskują tę samą korzyść bez agresyw­nego zachowania się. Teoretycznie wystarcza, że zwierzęta tego samego gatunku „nie znoszą się" i w związku z tym omijają się wzajemnie. Częściowo zjawisko to występuje w przypadku znaków zapachowych, pozostawionych przez koty (s. 59), chociaż w tych działaniach kryje się jednak groźba czynnej agresji. Istnieją wszakże inne kręgowce, które cał­kowicie są wolne od agresywności w stosunku do własnego gatunku, a pomimo to starannie unikają swoich współplemień-ców. Niektóre żaby, szczególnie nadrzewne, są zdecydowany-

62

mi samotnikami (oczywiście z wyjątkiem okresów rozmnaża­nia się) i rozsiedlają się bardzo równomiernie w swojej przestrzeni życiowej. Dzieje się to dlatego, że jak niedawno odkryli badacze amerykańscy — każdy osobnik ucieka przed rechotaniem swoich krewniaków. Jednakże stwierdzenie to nie wyjaśnia jeszcze, jak rozmieszczają się w terenie samiczki, które u większości żab są nieme.

Możemy więc przyjąć jako pewnik, że równomierne roz­przestrzenienie się zwierząt tego samego gatunku w terenie jest najważniejszą korzyścią płynącą z agresywności wewnątrz-gatunkowej. Ale na pewno nie jest to korzyść jedyna. Już Karol Darwin słusznie zauważył, że naturalna selekcja płciowa, a więc dopuszczenie do rozrodu najlepszych i najsilniejszych osobników odbywa się przez walkę rywalizujących ze sobą zwierząt, szczególnie samców. Siła ojca przedstawia bezpo­średnią korzyść dla potomstwa oczywiście u takich gatunków, w których bierze on czynny udział w opiece nad młodymi, przede wszystkim w ich obronie. Ścisły związek pomiędzy męską troską o dzieci a walkami rywalizacyjnymi występuje szczególnie wyraźnie u zwierząt, które nie mają rozwiniętego terytorializmu w wyżej opisanym znaczeniu, ale pędzą żywot mniej lub bardziej koczowniczy, jak na przykład duże zwierzęta kopytne, naziemne małpy i wiele innych. Agresja wewnątrz-gatunkowa nie odgrywa u nich istotnej roli przy rozdziale terenu, w rozmieszczeniu (spacing out) danego gatunku. Mamy tu na myśli na przykład bizony, antylopy, konie itp., tworzące duże zespoły, którym odgraniczanie rewirów i zawiść o teren są całkowicie obce wobec obfitości dostępnego im pożywienia. Pomimo to samce tych form prowadzą między sobą zażarte i dramatyczne walki. Nie ulega wątpliwości, że selekcja przebiegająca za pośrednictwem takiego bojowego zachowania się wiedzie do wyhodowania szczególnie dużych i bitnych obrońców rodziny i stada, natomiast wiadomo, że znaczenie, jakie ma obrona stada dla zachowania gatunku, powoduje dobór wiodący do rozwinięcia się ostrych walk rywalizacyjnych. Ta

63

sytuacja doprowadziła do powstania takich potężnych bojow­ników, jak na przykład byki bizonów czy samce wielkich gatunków pawianów, które przy każdym zagrożeniu swoich społeczności tworzą pierścień mężnej obrony wokół słabszych członków stada.

W związku z walkami rywalizacyjnymi należy tu jeszcze omówić pewne zjawisko, które jak uczy doświadczenie, dla niebiologa wydaje się zaskakujące, nawet paradoksalne, a ma ogromne znaczenie dla wszystkiego, o czym jeszcze będzie mowa w tej książce: czysto w e w n ą t r zgatunkowy dobór może doprowadzić do wytworzenia form i sposobów za­chowania się nie tylko nie mających żadnej wartości przy­stosowawczej, ale wręcz szkodliwych dla zachowania gatunku. Dlatego tak wyraźnie podkreśliłem w poprzednim ustępie, że obrona rodziny, a więc pewna forma konfliktu z p o z agatun-kowym otoczeniem, wyhodowała walkę rywalizacyjną, a do­piero z kolei ta walka wytworzyła bitne samce. W przypadkach gdy wyłącznie rywalizacja płciowa nadaje doborowi kierunek nie związany funkcjonalnie z jakimś celowym ulepszeniem na rzecz zachowania gatunku, w pewnych okolicznościach mogą powstać dziwaczne twory, które dla samego gatunku są cał­kowicie nieprzydatne. Tak na przykład poroża jeleni rozwinęły się najwyraźniej tylko w służbie walk rywalizacyjnych, jako że pozbawiony poroża samiec nie ma najmniejszych nawet wido­ków na spłodzenie potomstwa. Poza tym — jak wiadomo — poroże nie jest mu do niczego potrzebne. Samce jeleni, podobnie jak łanie, bronią się przed drapieżnikami tylko przednimi kopytami, a nigdy wieńcami. Mniemanie, że roz­szerzone odnogi oczne renifera służą mu do odgarniania śniegu, okazało się wierutną bajką. Chronią one raczej oczy przy ściśle określonych zrytualizowanych ruchach, polegających na tym, że renifer bije gwałtownie porożem po niskich krzakach.

Dobór płciowy przebiegający wśród samic ma często zupełnie taki sam skutek jak walka rywalizacyjną. Ileż to razy widzimy u samców wybujałe kolorowe pióra, dziwaczne

64

kształty itp. i sądzimy, że mamy prawo podejrzewać, iż męscy członkowie tego gatunku już nie walczą, a ostatnie słowo w wyborze partnera mają samice, samcom zaś nie przysługują już żadne „środki prawne" przeciwko ich decyzjom. Przykładów takiego zachowania się dostarczają rajskie ptaki, rybki-bojow-niki chrobre, kaczki mandarynki i argusy. Kura argusa reaguje na wielkie zdobne w przepiękne „oka" lotki ramieniowe, które kogut w okresie godów rozczapierza przed oczami swojej bogdanki. Lotki te są tak olbrzymie, że kogut prawie nie może latać, a im są większe, tym silniej podniecają samicę. Liczba potomstwa, którą kogut argusa płodzi w określonej jednostce czasu, jest wprost proporcjonalna do długości jego lotek. Nawet jeżeli go ta ich wybujała forma upośledza pod innymi względa­mi, na przykład jeżeli z ich winy zostanie o wiele wcześniej pożarty przez drapieżnika niż jego rywal, wyposażony w nieco mniej cudacznie i przesadnie rozwinięty „narząd tokowy", to jednak pozostawia on tyle samo, a nawet więcej potomstwa niż tamten. W ten sposób tendencja do posiadania potężnych lotek utrzymuje się, choć jest całkowicie sprzeczna z korzyścią dla zachowania gatunku. Można sobie doskonale wyobrazić, że kura argusa reagowałaby na małą czerwoną plamkę na lotkach samca, która znikałaby przy składaniu skrzydeł, nie umniejszając ani jego zdolności do lotu, ani ochronnej roli jego barw. Cóż, kiedy ewolucja argusa zabrnęła w ślepą uliczkę, co polega na tym, że samce współzawodniczą ze sobą właśnie w wielkości lotek ramieniowych, innymi słowy, sprawa ta już nigdy nie znajdzie rozwiązania zgodnego ze zdrowym rozsądkiem i tak nonsens będzie nadal niejako „legalizowany".

Natrafiamy w tym miejscu po raz pierwszy na zjawisko filogenetyczne, które wydaje nam się niezrozumiałe, a po głębszym namyśle wręcz niesamowite, mimo że jesteśmy oswojeni z myślą, że metoda prób i błędów stosowana przez wielkich konstruktorów musi czasem doprowadzać do projek­tów nie najbardziej adekwatnych. Oczywiście że w świecie zwierzęcym i roślinnym obok zjawisk o dużym sensie bio-

65

logicznym znajdujemy także i takie, które nie są aż tak sprzeczne z wszelką celowością, żeby selekcja musiała je wytępić jako szkodliwe. Tu jednak mamy przed sobą coś jeszcze zupełnie innego. Surowy strażnik „celowości", a więc sensu biologicznego, nie tylko „przymyka oczy" i „przepusz­cza" konstrukcję pośledniejszego rodzaju, nie, tu sama selekcja zapędza się w ślepy zaułek, w którym czyha zguba. A d z i e j e s i ę t a k z a w s z e , g d y s i ł ą n a p ę d o w ą d o b o r u j e s t j e d y n i e w s p ó ł z a w o d n i c t w o m i ę d z y w s p ó ł p l e m i e ń c a m i n i e z a l e ż n i e o d ś r o d o ­w i s k a p o z a g a t u n k o w e g o .

Mistrz mój Oskar Heinroth mawiał żartem: „Poza lotkami ramieniowymi argusa tylko jeszcze tempo pracy człowieka zachodniej cywilizacji stanowi najgłupszy produkt selekcji wewnątrzgatunkowej." Istotnie, pośpiech, w który wpędziła się zindustrializowana i skomercjalizowana ludzkość, jest znako­mitym przykładem bezcelowości rozwoju wywołanego wyłącz­nie przez konkurencje między członkami tego samego gatunku. Człowiek dzisiejszy nabawia się „choroby menedżerskiej", wysokiego tętniczego ciśnienia krwi, marskości nerek, wrzo­dów żołądka i męczącej nerwicy, cofa się do stanu barbarzyńst­wa wskutek braku czasu na zainteresowania kulturalne, a wszy­stko to zupełnie niepotrzebnie. Właściwie ludzie mogliby się umówić, że odtąd będą pracować nieco wolniej; mogliby oczywiście tylko teoretycznie, praktycznie nie są do tego zdolni, tak samo jak koguty argusa nie mogą postanowić, że lotki ich będą krótsze.

Człowiek jest szczególnie narażony na złe skutki wewnątrz­gatunkowej selekcji. Przyczyny tego są zrozumiałe: opanował on—jak żadne inne stworzenie przed nim — wszystkie wrogie siły otaczające jego gatunek. Wytrzebił niedźwiedzia i wilka i jest rzeczywiście, jak mówi łacińskie przysłowie, wrogiem samego siebie, homo homini lupus. Współcześni socjologowie amerykańscy wyraźnie rozpoznali ten problem we własnym środowisku, które badają. W swej książce The Hidden Per-

66

suaders („Ukryci nakłaniacze") Vance Packard w sugestywny sposób przedstawia prawie beznadziejne położenie, w które wprowadzić się może konkurencja w życiu handlowym. Czytając go, można uwierzyć, że współzawodnictwo wewnątrz gatunku jest „źródłem wszelkiego zła", zła w sensie o wiele bardziej bez­pośrednim, aniżeli mogłaby nim kiedykolwiek zostać agresja!

Przyczyna, dla której w tym rozdziale poświęconym zna­czeniu agresji dla zachowania gatunku tak obszernie rozwodzę się nad niebezpieczeństwem wewnątrzgatunkowej selekcji, jest następująca: właśnie agresywne zachowanie się bardziej niż jakakolwiek inna właściwość czy funkcja może przez swe zgubne oddziaływanie ulec przerostowi aż do groteski lub bezcelowego nonsensu. W dalszych rozdziałach zobaczymy, jakie skutki powoduje to u niektórych zwierząt, takich jak gęś nilowa i szczur wędrowny. Ponadto wielce jest prawdopodob­ne, że niszczycielska dawka popędu agresji tkwiąca dziś jeszcze w człowieku, a będąca jego niedobrą spuścizną po zwierzęcych przodkach, wywołana została wewnątrzgatunkową selekcją oddziaływającą na naszych praojców przez wiele dziesiątków tysięcy lat, a mianowicie przez cały starszy okres epoki kamienia. Gdy ludzkość osiągnęła taki etap rozwoju, w którym dzięki uzbrojeniu, odzieży i organizacji społecznej mogła w dostatecznym stopniu zapanować nad zagrażającym jej niebezpieczeństwem głodu, zimna i śmierci w szponach wiel­kich drapieżników, aby groźby te przestały być podstawowymi czynnikami selekcyjnymi, musiała widocznie wystąpić nieko­rzystna selekcja wewnątrz gatunku. Czynnikiem, który wów­czas zaczął decydować o doborze, stała się wojna, jaką prowadziły ze sobą sąsiadujące hordy ludzkie. Wojna praw­dopodobnie w silnym stopniu wyhodowała wszystkie tak zwane cnoty wojenne, które niestety wciąż jeszcze wielu ludzi uważa za szczyt ideału; nawiążemy do tego zresztą jeszcze w ostatnich rozdziałach tej książki.

Powracamy do tematu roli walk rywalizacyjnych w za­chowaniu gatunku, obecnie już z przeświadczeniem, że walka ta

67

powoduje korzystny dobór jedynie wtedy, gdy wytwarza kadrę bojowników przydatnych nie tylko do wewnątrzgatunkowego regulaminowego pojedynku, ale także do rozprawienia się z wrogiem obcego gatunku. Najważniejsza funkcja tej selekcji to dobór bitnego obrońcy rodziny, co z góry przesądza o dalszej funkcji agresji wewnątrzgatunkowej — obrony potomstwa. Obrona ta jest tak naturalna, że chyba nic więcej o niej dodawać nie trzeba. Tych, co mieliby tu wątpliwości, przekona fakt, że w przypadku wielu zwierząt, których tylko przedstawiciele j e d n e j płci zajmują się młodymi, jedynie oni są agresywni w stosunku do współplemieńców, a co najmniej nieporów­nywalnie bardziej agresywni. U ciernika jest nim samiec, u pewnych karłowatych pielęgnic — samica. Także wśród kuraków i blaszkodziobych, u których tylko samiczki zajmują się potomstwem, właśnie one są znacznie bardziej awanturnicze od samców, oczywiście nie licząc walk rywalizacyjnych. U człowieka sprawa ma się chyba podobnie.

Mylne byłoby mniemanie, że omówione w tym rozdziale trzy funkcje agresywnego zachowania się, a mianowicie: równomierne rozmieszczenie istot tego samego gatunku na dostępnej przestrzeni życiowej, selekcja przez walki rywali-zacyjne i obrona potomstwa — są jedynymi, które mają istot­ne znaczenie dla zachowania gatunku. Pomówimy jeszcze w dalszym ciągu o tym, jak nieodzowną rolę odgrywa agre­sja w wielkim koncercie popędów i jaki stanowi motor napędowy i motywację dla takich typów zachowania się, któ­re pozornie nic nie mają wspólnego z agresywnością, a nawet wydają się jej przeciwieństwem. Nie wiadomo, czy fakt, że właśnie w najintymniejszych osobistych związkach, jakie w góle mogą istnieć wśród stworzeń, tkwi przymieszka agre­sji — uważać za paradoks czy też za truizm. Tymczasem jed­nak musimy jeszcze bardzo wiele powiedzieć, zanim dojdzie­my do tych głównych problemów naturalnej historii agresji. Niełatwo jest zrozumieć, a jeszcze trudniej przedstawić ważną rolę, jaką odgrywa agresywność w demokratycznie naprze-

68

miennym oddziaływaniu sił napędowych (Antriebe) wewnątrz całego organizmu.

Już w tym miejscu możemy natomiast opisać rolę przypada­jącą agresywności w nadrzędnym, a jednak łatwiejszym do pojęcia w swym całokształcie systemie, a mianowicie w obrębie społeczeństwa socjalnie żyjących zwierząt, złożonego z wielu indywiduów. Podstawową zasadą ładu i porządku, bez którego zorganizowana społeczność zwierząt wyższych najwyraźniej nie może się rozwijać, jest tak zwana h i e r a r c h i c z n o ś ć .

Hierarchia polega po prostu na tym, że każdy indywidualny osobnik żyjący w pewnej społeczności dobrze wie, kto jest od niego silniejszy, a kto słabszy, wobec czego przed silniejszym może się wycofać bez walki, a od słabszego może oczekiwać, że ten również, nie walcząc, będzie mu ustępował wszędzie, gdzie tylko jeden drugiemu wejdzie w drogę. Schjelderup-Ebbe pierwszy zbadał zjawisko hierarchii u kur domowych i użył określenia „kolejność dziobania" (po angielsku pecking order); pojęcie to utrzymało się do dzisiejszego dnia, głównie w angiel­skiej literaturze fachowej. Mnie wydaje się zawsze nie po­zbawione śmieszności, gdy się mówi o „kolejności dziobania" u wielkich ssaków, które przecież nie dziobią, ale gryzą lub bodą rogami. Szerokie rozpowszechnienie hierarchicznej struk­tury zespołów, jak już wspomnieliśmy, ma ogromne znaczenie dla sprawy zachowania gatunku, musimy się więc zastanowić nad tym, na czym właściwie znaczenie to polega.

Najprostsza odpowiedź, to oczywiście, że hierarchia pozwala unikać walki pomiędzy członkami określonej społeczności, ale wtedy nasuwa nam się natychmiast następne pytanie, dlaczego nie powstały po prostu odpowiednie hamulce dla międzyosob-niczej agresywności. Na to pytanie z kolei istnieje wiele odpowiedzi. Po pierwsze, jak to omówimy jeszcze później bardzo obszernie (w rozdziale X — „Więź"), może się zdarzyć, że jakiemuś zespołowi, na przykład stadu wilków czy groma­dzie małp, niezbędna jest agresywność w stosunku do innych społeczności tego samego gatunku, tak że unikać walki musi

69

wyłącznie w o b r ę b i e własnego stada. A po drugie: napięcia wywoływane w społeczności przez popęd agresji i jego skutek w postaci hierarchicznego porządku są dla owej społeczności pod wieloma względami błogosławieństwem, przyczyniają się do jej konstrukcyjnej spoistości i mocy. U kawek, a także u wielu innych zespołowo żyjących ptaków, hierarchia prowa­dzi bezpośrednio do obrony słabszego. Ponieważ każdy po­szczególny osobnik dąży do poprawienia swojej pozycji w hie­rarchii, pomiędzy osobnikami bezpośrednio nadrzędnymi i podporządkowanymi istnieje stale szczególnie silne napięcie, a nawet wrogość; odwrotnie zaś, uczucia te słabną, im dalsze od siebie są rangi dwojga zwierząt. Ponieważ kawki stojące u szczytu hierarchii, a przede wszystkim samce, muszą się koniecznie mieszać w każdy spór między podwładnymi, gra­dient społecznego napięcia powoduje pożądany skutek, polega­jący na tym, że wyższa rangą kawka interweniuje w walce zawsze na korzyść pobitego, jakby według rycerskiej zasady: „Tam, gdzie są silniejsi, stoję po stronie słabszego!"

Nawet u kawek wywalczona przez agresję pozycja w hierar­chii nadaje poszczególnemu zwierzęciu inną formę „auto­rytetu": ruchy ekspresyjne stojącego wysoko w hierarchii osobnika, szczególnie starego samca, zwracają o wiele bardziej uwagę i wywołują większy szacunek niż w przypadku niżej zaszeregowanego młodego zwierzęcia. Gdy na przykład młody ptak przestraszy się jakiejś drobnostki, pozostałe ptaki, a zwła­szcza starsze, prawie nie zwracają uwagi na te oznaki popłochu. Gdy natomiast w taki alarm uderzy któryś ze starych samców, wszystkie kawki, które go usłyszą, zrywają się do gwałtownej ucieczki. Ponieważ — dziwnym sposobem — u kawki roze­znanie wrogich drapieżników nie jest wrodzone, ale nabywane przez każdego ptaka przez podpatrywanie zachowania się doświadczonych starszych — opisany powyżej szczególny szacunek okazywany „opinii" starych, doświadczonych i stoją­cych wysoko w hierarchii ptaków może mieć bardzo duże znaczenie.

70

Wraz z poziomem rozwoju gatunku zwierząt w zasadzie wzrasta znaczenie indywidualnego doświadczenia i wiedzy, podczas gdy wrodzone zachowanie się, nie tracąc na ważności, sprowadza się do spraw bardziej elementarnych. W związku z takim ogólnym postępem ewolucji stare, doświadczone zwierzę nabiera coraz większego znaczenia, można nawet wręcz powiedzieć, że społeczne współżycie najmądrzejszych ssaków stwarza nowy, pozytywny dla zachowania gatunku czynnik właśnie przez umożliwienie przekazywania nabytych indywidualnie wiadomości w drodze tradycji. Stwierdzenie odwrotne będzie naturalnie zawierało taki sam ładunek prawdy. Niewątpliwie bowiem społeczne współżycie wywołuje presję selekcji w kierunku lepszego rozwoju zdolności przyswajania sobie wiedzy, gdyż zdolności te u zwierząt żyjących socjalnie przynoszą korzyść nie tylko pojedynczemu osobnikowi, ale i całej społeczności. Tym samym długowieczność, sięgająca daleko poza okres zdolności rozmnażania się, nabiera wartości dla zachowania gatunku. Jak wiemy od Frasera Darlinga i Margaret Altmann, u wielu jeleniowatych stado prowadzi prastara dama, którą obowiązki macierzyństwa już dawno przestały odrywać od zadań społecznych.

Istnieje bezwzględna zasada, której podporządkowane są wszystkie inne, a mianowicie że wiek zwierzęcia jest wprost proporcjonalny do stanowiska, które zajmuje w hierarchii swojej społeczności. Stąd nie jest pozbawione słuszności, że na tej zasadzie oparty jest schemat zachowania się i że członkowie społeczności, którzy przecież nie mogą odczytać wieku swoich doświadczonych przywódców z metryki urodzenia, mierzą stopień zaufania współtowarzyszy do nich według ich rangi w hierarchii. Współpracownicy Yerkesa dawno już dokonali interesującego, wręcz rewelacyjnego odkrycia, że szympansy, które jak wiadomo, odznaczają się znakomitą zdolnością uczenia się przez naśladownictwo, „małpują" z zasady tylko swoich współplemieńców wyższej rangi. Odizolowano więc od stada osobnika niższego stopnia i jego samego nauczono dość

71

skomplikowanej czynności wybierania bananów ze specjalnie do tego doświadczenia skonstruowanego pojemnika. Gdy na­stępnie włączono na powrót małpę wraz z aparatem banano­wym do gromady, osobniki wyższej rangi wprawdzie próbowa­ły jej odbierać banany, na które sobie zapracowała, ale żaden z nich nie wpadł na pomysł, aby się temu wzgardzonemu przyjrzeć przy robocie i czegoś się od niego nauczyć. Następnie przyuczono do obsługi aparatu w taki sam sposób najwyższą w hierarchii małpę, a gdy wpuszczono ją z powrotem do swoich, pozostali członkowie stada obserwowali ją z największym zainteresowaniem i w mig podchwycili nabytą przez nią umiejętność.

S. L. Washburn i Irven de Vore zaobserwowali, że gromadą żyjących na swobodzie pawianów kieruje nie pojedynczy osobnik, ale grono złożone z kilku sędziwych samców, które utrzymują swoją władzę nad młodszymi i znacznie od siebie silniejszymi członkami hordy dzięki temu, że są wręcz nieroz­łączne i tak solidarne, że razem pokonują każdego pojedyn­czego młodszego od siebie samca. W pewnym szczegółowo obserwowanym przypadku jednym z trzech senatorów był nieomal bezzębny starzec, a dwaj pozostali także już od dawna nie byli w kwiecie wieku. Gdy kiedyś w bezleśnym terenie hordzie groziło wpadnięcie wprost w ramiona — a raczej w paszczę — lwa, zwierzęta zatrzymały się w pochodzie i młode silne samce utworzyły pierścień obronny wokół słabszych. Starzec natomiast poszedł naprzód z u p e ł n i e s a m i z wielką ostrożnością rozwiązał trudne zadanie zbadania bez ujawnienia się miejsca pobytu lwa, powrócił do stada i przeprowadził je, omijając drapieżnika, daleką okrężną drogą aż do bezpiecznych drzew „sypialnianych". Wszyscy szli za nim w ślepym posłuszeństwie, nikt nie ośmielił się podważyć jego autorytetu.

Podsumujmy teraz wszystko, czego na podstawie obiektyw­nych obserwacji zwierząt dowiedzieliśmy się w tym rozdziale, a więc w jaki sposób wewnątrzgatunkowa agresja staje się

72

pożyteczna dla zachowania określonego gatunku zwierząt. A zatem: przestrzeń życiowa bywa rozdzielana między współ-plemieńców w taki sposób, że każdy w miarę możności znajduje warunki do życia. Następuje dobór najlepszego ojca i najlepszej matki dla dobra potomstwa. Dzieci są chronione. Wspólnota zostaje tak zorganizowana, że kilku mądrych mę­żów tworzących senat cieszy się autorytetem, który jest niezbędny, aby nie tylko podejmować, ale także realizować decyzje dla dobra społeczności. Nigdy nie spotkaliśmy się z tym, aby celem agresji było zniszczenie współplemieńców, chociaż przez nieszczęśliwy wypadek w czasie walki o rewir czy też walki rywalizacyjnej może się zdarzyć, że czyjś róg trafi w oko lub ząb, zrani tętnicę szyjną. Także i w warunkach nienaturalnych, nie „przewidzianych" w rozwoju gatunków, na przykład w niewoli, agresywne zachowanie się może spowodo­wać zgubne skutki.

A teraz skierujmy uwagę na nasze własne wnętrze i bez żadnych uprzedzeń, nie wpadając w zbytni zachwyt nad sobą, ale jednocześnie nie uważając się z góry za karygodnych grzeszników, spróbujmy uświadomić sobie, co pragnęlibyśmy w stanie najwyższego agresywnego podniecenia wyrządzić naszemu bliźniemu, który takie uczucie w nas wywołał. Nie będę chyba posądzony o chęć wybielania się, jeżeli stwierdzę, że działaniem, do którego w takim nastroju dążę i które ma zaspokoić mój popęd, n i e jest zabicie mojego wroga. Przeży­cie, jakie mogłoby mnie uszczęśliwić, to raczej wymierzenie głośnych policzków, ewentualnie cicho trzaskających ciosów w podbródek, w żadnym razie rozprucie brzucha czy za­strzelenie. Ostateczne rozwiązanie sytuacji, jakiego pragnę, nie polega na tym, aby przeciwnik mój leżał martwy u moich stóp, nie, chciałbym tylko, aby był p o r z ą d n i e z b i t y i pokornie uznał moją przewagę fizyczną, a jeżeli jest pawianem, także i moją duchową wyższość. A że z zasady mam ochotę sprać tylko takie typy, jakim ten rodzaj klęski zaszkodzić nie może, nie potępiam nawet tak bardzo swoich instynktów w tej

73

sytuacji. Naturalnie trzeba sobie zdać sprawę, że takie pobicie może się łatwo zakończyć zabójstwem, jeżeli ma się na przykład broń w ręku.

Gdy teraz spojrzymy na to wszystko w sposób syntetyczny, agresja wewnątrzgatunkowa nie wyda nam się już tak diabel­ska, nie będzie już dla nas ową bezwzględnie niszczycielską siłą, nie jest już nawet „tej siły cząstką drobną, co zawsze złego chce i zawsze sprawia dobro". Ukazuje się nam ona zupełnie jednoznacznie jako niezbędny do utrzymania życia i systemu element organizacji wszystkich istot, którego funkcja wpraw­dzie, jak wszystko na tej ziemi, może ulec wypaczeniu i który może prowadzić do niszczenia życia, ale pomimo to działa dla dobra wielkiej sprawy życia. A przy tym jeszcze nie wzięliśmy pod uwagę tego, czego dowiemy się dopiero z XI rozdziału, że dwaj „wielcy konstruktorzy" — mutacja i selekcja, dzięki którym wyrastają wszystkie drzewa genealogiczne, wybrali właśnie, kostropatą gałąź agresji wewnątrzgatunkowej, aby na niej wyhodować pędy najpiękniejszych kwiatów osobistej przyjaźni i miłości.

Rozdział czwarty

SPONTANICZNOŚĆ AGRESJI

Przy tego trunku płomiennej podniecie, Helenę ujrzysz wnet w każdej kobiecie.

(Goethe, Faust, cz. I, przełożył Władysław Kościełski.)

W poprzednim rozdziale wykazałem chyba dość wyraźnie, że agresywność skierowana u wielu zwierząt przeciwko członkom własnego gatunku nie jest dla tego gatunku szkodliwa, a prze­ciwnie — jest instynktem niezbędnie potrzebnym dla jego zachowania. Niechaj nas to jednak nie napawa optymizmem w odniesieniu do obecnej sytuacji ludzkości, wręcz przeciwnie! Wrodzone sposoby zachowania się mogą całkowicie zatracić swoją równowagę przy już nieznacznej zmianie warunków otoczenia. Trudności szybkiego przystosowania się do tych zmian są tak wielkie, że w nie sprzyjających okolicznościach mogą doprowadzić nawet do zagłady gatunku. A zmiany, których człowiek dokonał w swoim otoczeniu, są zaiste niemałe. Gdybyśmy teraz spojrzeli okiem nieuprzedzonego obserwatora na człowieka, takiego jakim jest dzisiaj, z bombą wodorową, tworem jego umysłu, w ręku, z odziedziczonym po człekopodobnych przodkach popędem agresji w sercu, popę­dem, którego nie jest zdolny opanować rozumem, doprawdy, nie moglibyśmy mu rokować długiego żywota! A jeżeli sytuację tę rozpatrujemy ponadto jako współuczestniczący w niej członkowie rodu ludzkiego — zda się nam ona obłędnym koszmarem i trudno nam nie wierzyć, że agresja jest patologicz­nym symptomem dzisiejszego upadku kultury.

A przy tym — należałoby sobie tylko życzyć, aby tak było rzeczywiście! Właśnie przekonanie, że popęd agresji jest prawdziwie pierwotnym instynktem, działającym na korzyść

75

zachowania gatunku, pozwala nam w pełni docenić tkwiące w nim niebezpieczeństwo, to mianowicie że tak bardzo groź­nym czyni ten instynkt jego spontaniczność. Gdyby był tylko r e a k c j ą na określone zewnętrzne warunki, jak sądziło wielu socjologów i psychologów, egzystencja ludzkości nie byłaby aż tak zagrożona, jak jest w istocie. Wówczas można by bowiem gruntownie zbadać czynniki wyzwalające tę reakcję i wyłączyć je. Zasługę pierwszego rozpoznania agresji jako odrębnego instynktu przypisać należy Freudowi; on też wskazał na to, że brak kontaktów społecznych, a przede wszystkim ich utrata (utrata miłości) jest czynnikiem najbardziej sprzyjającym roz­wojowi tego popędu. Wielu amerykańskich pedagogów wy­snuło błędny wniosek z tego słusznego w zasadzie poglądu: uznali oni, że dzieci, którym od najwcześniejszych lat oszczędzi się wszelkich rozczarowań (frustration) i którym będzie się na każdym kroku we wszystkim ustępować, mniej będą nękane nerwicami, lepiej będą dostosowane do otoczenia, a przede wszystkim wyrosną na ludzi mniej agresywnych. Tymczasem amerykańskie metody wychowawcze, które powstały pod wpływem tego poglądu, wykazały tylko, że popęd agresji, jak wiele innych instynktów, wypływa również „spontanicznie" z wnętrza psychiki człowieka. Wyrosło bowiem w rezultacie mnóstwo zupełnie nieznośnie bezczelnych dzieci, o których można by powiedzieć wszystko, tylko nie to, że nie są agresywne. Tragiczna strona tej tragikomicznej sprawy ujaw­niła się jednak dopiero, gdy dzieci te wyrastały, wychodziły spod opieki rodziny i stawały nagle już nie wobec uległych rodziców, ale wobec bezlitosnej opinii publicznej, na przykład przy wstępowaniu do college'u. Jak zapewniali mnie amery­kańscy psychoanalitycy, w ten sposób wychowana młodzież pod naciskiem nabywanej z wielkim trudem dyscypliny społe­cznej rzeczywiście zapadała na choroby nerwicowe. Opisana tu metoda wychowawcza chyba jeszcze nie całkiem wygasła, skoro w ubiegłym roku wielce szanowny mój amerykański kolega, który pracował jako gość w naszym instytucie, poprosił

76

mnie o możność przedłużenia swego pobytu o dalsze trzy tygodnie. Jako powód podał względy bynajmniej nie naukowe, ale przyznał się bez ogródek i komentarzy, że u żony jego bawi właśnie z wizytą jej siostra, której trzej synowie są non-frustration children.

Całkowicie błędny i trudny do wytrzebienia pogląd w peda­gogice, że zachowanie się zwierząt i ludzi jest głównie wynikiem r e akcji na otoczenie, a jeżeli nawet zawiera w ogóle jakieś elementy wrodzone, to takie, które dają się całkowicie zmienić odpowiednim wychowaniem — wywodzi się z nie­zrozumienia pewnych słusznych skądinąd demokratycznych zasad. Nie sposób bowiem jakoś z nimi pogodzić faktu, że ludzie nie są jednak od urodzenia tak całkowicie sobie równi i że jednak nie wszyscy mają sprawiedliwie „równy przydział" szans na to, aby stać się idealnymi obywatelami. Do tego dochodzi jeszcze i to, że przez wiele dziesiątków lat reakcja na otoczenie — „odruch" — stanowiła jedyny element zachowa­nia się, którym zajmowali się poważni psychologowie, podczas gdy wszelka zwierzęca „spontaniczność" zachowania się była domeną przyrodników o nastawieniu witalistycznym, to znaczy zawsze nieco mistycznym.

Głównie Wallace Craig był tym, który w dziedzinie studiów nad zachowaniem się w ścisłym tego słowa znaczeniu zajął się naukowym badaniem spontaniczności. Jeszcze przed nim Wil­liam McDougall przeciwstawił hasłu Kartezjusza, które amery­kańska szkoła psychologów zwanych behawiorystami wypisała na swojej tarczy: Animal non agit, agitur1 — swój znacznie słuszniejszy okrzyk bojowy: The healthy animal is up and doing — zdrowe zwierzę jest aktywne i działa. On jednakże właśnie w tej spontaniczności dopatrywał się skutków owej mistycznej siły witalnej, o której nikt nie wie, na czym właściwie polega. Ale także nie wpadł na pomysł, aby dokładnie obserwować rytmiczne powtarzanie się spontanicznych sposobów zachowa-

1 Zwierzę nie działa, jest wprawiane w działanie ( łac ) .

77

ma się i aby na bieżąco mierzyć wartości progowe bodźców wyzwalających. Uczynił to dopiero później jego uczeń Craig.

Przeprowadził on mianowicie na samcach synogarlicy szereg doświadczeń, w czasie których izolował je od samiczek na coraz dłuższe okresy i badał doświadczalnie, jakie obiekty były jeszcze zdolne pobudzić je do tokowania. W kilka dni po zniknięciu samicy własnego gatunku samiec synogarlicy był już gotów tokować do białej gołębicy domowej, którą przedtem całkowicie ignorował. Znów w kilka dni później „zniżył się" do adresowania swego gruchania i ukłonów do gołębia wypchane­go, jeszcze później — do zmiętej chustki. W końcu po tygodniach odosobnienia w „areszcie" kierował zaloty do pustego kąta klatki, gdzie zbieg prostych krawędzi dawał mu przynajmniej optyczny punkt zaczepienia. Obserwacje te prze­tłumaczone na język fizjologii dowodzą, że wobec długo­trwałego braku uaktywniania instynktownego sposobu zacho­wania się, w tym przypadku tokowania, w a r t o ś ć p r o g o ­w a b o d ź c ó w w y z w a l a j ą c y c h t o z a c h o w a n i e s p a d a . Jest to zjawisko tak prawidłowe i ogólnie znane, że mądrość ludowa dawno je rozszyfrowała i ujęła w proste przysłowie: „Na bezrybiu i rak ryba." Goethe tę samą zasadę włożył w usta Mefistofelesa: „Przy tego trunku płomiennej podniecie, Helenę ujrzysz wnet w każdej kobiecie"... a jeżeli jesteś samcem synogarlicy, to nawet w starej chustce lub nawet w pustym rogu twej więziennej celi!

Obniżanie się progu bodźców wyzwalających w poszczegól­nych przypadkach może doprowadzić nawet do jego prawie granicznej wartości zerowej, gdyż w pewnych okolicznościach jakieś instynktowne zachowanie się „startuje" b e z widocznej zewnętrznej podniety. Młody szpak, którego wyhodowałem przed wielu laty i trzymałem w domu, nigdy w swoim życiu nie łapał much, nie widział też nigdy innego ptaka przy tej czynności. Wszelki pokarm otrzymywał przez całe swe życie tylko w stojącej w klatce miseczce, którą mu codziennie napełniałem. Pewnego dnia ujrzałem go, jak siedział na szczy-

cie posążku z brązu w jadalni wiedeńskiego mieszkania moich rodziców, przy czym zachowywał się zupełnie dziwacznie. Z przechyloną w bok głową zdawał się badać biały sufit nad sobą, a ruchy jego oczu i łebka wskazywały bezspornie, że śledzi uważnie jakiś ruchomy obiekt. Wreszcie sfrunął i podleciał do sufitu, schwytał coś, co dla mnie było niewidoczne, wrócił na swoje poprzednie stanowisko, wykonał wszystkie ruchy zabija­nia zdobyczy charakterystyczne dla ptaków karmiących się owadami i zakończył gestem przełykania. Następnie otrząsnął się, jak to czyni wiele ptaków, gdy się wewnętrznie odpręża i usadowił się do spoczynku. Dziesiątki razy wchodziłem na krzesło, nawet przywlokłem drabinę do jadalni — wiedeńskie mieszkania miały w tych czasach bardzo wysokie pokoje — aby znaleźć zdobyczne zwierzę, które mój szpak łapał: nie było tam absolutnie żadnego, nawet najmniejszego owada!

„Spiętrzenie" instynktownych ruchów, powstające wskutek długotrwałego pozbawienia bodźca wyzwalającego, pociąga za sobą nie tylko wyżej opisane wzmożenie zdolności do reakcji, ale wywołuje skutki sięgające znacznie głębiej, które wprawiają we współnamiętność cały organizm. Każdy prawdziwy ruch instynktowny, pozbawiony jak wyżej możliwości odpowiedze­nia na bodziec, z zasady charakteryzuje się tym, że w p r o w a ­d z a c a ł e z w i e r z ę w s t a n n i e p o k o j u i k a ż e m u s z u k a ć b o d ź c ó w w y z w a l a j ą c y c h . T o po­szukiwanie, które w najprostszym przypadku polega na nie skoordynowanym bieganiu, lataniu czy pływaniu tu i tam, a w bardziej skomplikowanej formie może zawierać w sobie wszystkie sposoby zachowania się związane z uczeniem się i pojmowaniem, zostało określone przez Wallace Craiga jako zachowanie się apetytywne („pożądliwe"). Faust także nie siedzi spokojnie w oczekiwaniu, aż kobiety same zjawią się w jego polu widzenia, ale jak wiadomo, odważa się na dość ryzykowną wyprawę do Matek, aby zdobyć Helenę!

Musimy sobie uświadomić, że niestety obniżanie się progu i apetytywne zachowanie się w żadnym z instynktownych

79 78

sposobów zachowania się nie występuje tak wyraźnie jak właśnie w agresji wewnątrzgatunkowej. Przykłady zjawiska obniżenia się progu poznaliśmy już w pierwszym rozdziale, proszę więc sobie przypomnieć rybę-motyla, która z braku współpłemieńców jako obiekty zastępcze wybierała" najbliżej spokrewnione gatunki. Także i błękitna rogatnica w tej samej sytuacji atakowała nie tylko spokrewnione z nią rogatnicowate, ale nawet ryby zupełnie innych gatunków, które z jej rodem miały tylko błękitną barwę jako wspólną cechę o charakterze bodźca wyzwalającego. U ryb z rodziny pielęgnicowatych hodowanych w niewoli (ich wprost niebywale interesującym życiem rodzinnym będziemy się jeszcze musieli zająć bardziej szczegółowo) „spiętrzenie" agresywności, które w warunkach naturalnych wyładowałoby się na wrogim posiadaczu sąsied­niego rewiru, prowadzi bardzo często do zamordowania współ­małżonka. Nieomal każdy właściciel akwarium, który za­jmował się hodowlą tych jedynych w swoim rodzaju rybek, popełniał pewien prawie nieunikniony błąd. W dużym ak­warium umieszcza się mianowicie pewną liczbę młodych rybek tego samego gatunku, aby umożliwić im swobodne dobieranie się w pary. Ów upragniony skutek rzeczywiście następuje i oto w pojemniku (a ten i tak jest już za mały dla tak wielu ryb, które tymczasem dorosły) znajduje się promienne stadło, lśniące najwspanialszymi barwami szaty godowej i w idealnej zgodzie usiłujące przegnać ze swego rewiru wszystkich krewniaków. Ponieważ jednak ci nieszczęśnicy nie mogą się daleko wynieść, więc tkwią strwożeni z poszarpanymi płetwami po kątach, pod powierzchnią wody bądź też, wypłaszani ze swoich kryjówek, mkną w dzikiej ucieczce przez akwarium. Jako humanitarni hodowcy odczuwamy litość zarówno dla przepędzanych, jak i dla pary, która może już tymczasem złożyła ikrę i męczy się niepokojem o swoje potomstwo. Wyławiamy więc czym prędzej nadliczbowe ryby, zapewniając parce wyłączne posia­danie akwarium. Jesteśmy spokojni, że uczyniliśmy wszystko, co należy, i może dlatego w następnych dniach rzadziej

80

zwracamy uwagę na pojemnik i jego żywą zawartość. W kilka dni później widzimy jednak ze zdziwieniem i przerażeniem, że samiczka z naszej parki, cała w strzępach, unosi się martwa na wodzie, a po ikrze czy potomstwie zaginął wszelki ślad.

Smutna to historia, która powtarza się z nieodmienną regularnością, szczególnie w odniesieniu do indyjskiej żółtej pielęgnicy i brazylijskiego geofaga; tymczasem możemy jej uniknąć w bardzo prosty sposób, bądź pozostawiając w pojem­niku jednego „kozła ofiarnego", to znaczy jedną rybę tego samego gatunku, bądź też stosując metodę bardziej humanitar­ną i wybierając z góry pojemnik dostatecznie duży, aby pomieścił dwie pary, dzieląc go szklaną przegrodą i zasiedlając każdą część jedną parą. Wówczas każda z ryb wyładowuje swą zdrową złość na sąsiedzie tej samej płci; prawie stale widuje się, jak szarżują na siebie (przez szybę) dwie samiczki lub dwa samczyki — i żadnemu z małżonków nawet do głowy nie przyjdzie, aby skierować złość na własnego „ślubnego" part­nera. Brzmi to jak dowcip, ale dzięki takiej wypróbowanej metodzie hodowli pielęgnic moment, w którym jeden z samców zaczyna się zachowywać grubiańsko w stosunku do swojej współmałżonki, mogliśmy uważać za sygnał do oczyszczania zarosłej glonami przegrody i przywrócenia jej pierwotnej przejrzystości. Gdy tylko ściana oddzielająca przyległe „miesz­kanie" była znów czysta, wybuchała natychmiast dzika, ale z konieczności kończąca się niewinnie, awantura z sąsiadami, a napięta atmosfera wewnątrz obu rewirów powracała do równowagi.

Analogiczne zjawisko obserwujemy u ludzi. W dawnych dobrych czasach, gdy istniała jeszcze monarchia naddunaj-ska i bywały jeszcze w domach służące, zaobserwowałem u mojej owdowiałej ciotki pewne zachowanie się niezwykle regularnie występujące i zawsze dające się z góry przewidzieć. W jej domu żadna służąca nie przebywała dłużej niż osiem do dziesięciu miesięcy, każdą nowo zatrudnioną pomocą domo­wą była zawsze w najwyższym stopniu zachwycona, wy-

81

chwalała ją pod niebiosa jako tak zwaną perłę i zapewniała, że wreszcie natrafiła na właściwą osobę. W następnych miesią­cach zachwyt jej powoli gasł, najpierw dostrzegała małe braki, potem poważniejsze niedociągnięcia, a pod koniec wyżej wymienionego okresu biedne dziewczę miało już tylko zdecy­dowanie obrzydliwe cechy charakteru i z wielką awanturą było z dnia na dzień zwalniane z pracy. Po takim wyładowaniu się starsza pani była znów gotowa ujrzeć w następnej służącej prawdziwego anioła.

Daleki jestem od tego, aby się niecnie naśmiewać z dawno już nieżyjącej, a poza tym bardzo kochanej ciotki. Jako jeniec wojenny zaobserwowałem, a właściwie zmuszony byłem zaob­serwować zupełnie takie samo zachowanie się u poważnych i zdolnych do jak największego opanowania mężczyzn i oczy­wiście u siebie samego. Tak zwana choroba polarna albo inaczej „furia ekspedycyjna" występuje też nagminnie w małych grupach mężczyzn, zdanych całkowicie na siebie ,w sytuacjach, w których nie mają oni możności ścierania się z osobami postronnymi, nie należącymi do koła przyjaciół. Jak z tego widać, spiętrzenie agresywności jest tym bardziej niebezpiecz­ne, im bardziej członkowie danej grupy się znają, rozumieją i lubią. Z własnego doświadczenia mogę zapewnić, że w takich warunkach następuje bardzo duży spadek wartości progowych wszystkich bodźców wyzwalających agresję i walki wewnątrz gatunku. Subiektywnie wyraża się to w tym, że na najmniejszy gest ekspresyjny, a więc wyrażający coś, najlepszego naszego przyjaciela, na sposób, w który chrząka lub wyciera sobie nos, reagujemy tak, jakby pijany drab uderzył nas po twarzy. Świadomość fizjologicznej prawidłowości tego bardzo dręczą­cego zjawiska powstrzymuje nas wprawdzie od zamordowania przyjaciela, nie pomaga jednak absolutnie w ukojeniu męki. Wyjście, które w takiej chwili znajduje człowiek rozsądny, to ciche usunięcie się z terenu baraku (czy na przykład igloo lub namiotu ekspedycji) i „rozwalenie" jakiegoś przedmiotu nie­zbyt cennego, rozpryskującego się w kawałki z możliwie

82

efektownym hałasem. To nieco pomaga. W języku fizjologii zachowania się nosi to miano ruchu przekierunkowanego bądź nowo ukierunkowanego (umorientierte oder neuorientierte Bewegung), według Tinbergena — redirected activity. Zoba­czymy jeszcze, że w przyrodzie takie wyjście z sytuacji zdarza się często, co umożliwia zapobieżenie szkodliwym skutkom agresywności. Ale człowiek nieświadomy rzeczy zabija swego przyjaciela — a zdarza się to często!

Rozdział piąty

NAWYKI, CEREMONIAŁY I CZARY

Czyż mąż i męskie s łowo zali ci nie znane? (Goethe, Faust, cz. I,

przełożył Władysław Kościelski.)

Przekierunkowanie i nowe ukierunkowanie ataku to chyba najgenialniejsze wyjście, jakie „wynalazła" specjacja (po­wstawanie gatunków), aby agresywność zwekslować na nie­szkodliwe tory. Nie jest to jednak droga jedyna, „wielcy konstruktorzy" bowiem przemiany gatunków — zmiany dzie­dziczne i dobór naturalny — rzadko ograniczają się do j e d n e g o tylko rozwiązania. Już w samej istocie ich losowo--eksperymentalnej gry tkwi możliwość „wynajdywania" w i ę k s z e j l i c z b y — dwóch bądź trzech — możliwych sposobów ominięcia tych samych trudności. Dotyczy to w szczególności rozmaitych mechanizmów fizjologii zachowa­nia się, których funkcją jest zapobieganie wyniszczaniu i zabija­niu członków własnego gatunku. Aby to wyjaśnić, muszę w tym miejscu problem ten nieco rozszerzyć. Przede wszystkim spróbuję opisać pewne ciągle jeszcze bardzo zagadkowe zjawi­sko z dziedziny historii rodowej (filogenezy), które stwarza prawa wręcz niezachwiane. Społeczne zachowanie się wielu zwierząt wyższych jest tym prawom tak samo posłuszne, jak czyny człowieka cywilizowanego podporządkowane są jego uświęconym obyczajom i obrzędom.

Gdy przyjaciel mój i mistrz sir Julian Huxley krótko przed pierwszą wojną światową prowadził swoje w pełnym tego słowa znaczeniu pionierskie studia nad zachowaniem się perkoza dwuczubego, odkrył nadzwyczaj dziwny fakt, że pewne sposoby zachowania się w toku filogenezy tracą swoją

84

właściwą pierwotną funkcję, zamieniając się w czysto „sym­boliczny" ceremoniał. Zjawisko to określił mianem r y t u a -l i z a c j i .

Terminu tego używał zupełnie bez cudzysłowu, gdyż po­stawił znak równości między rozwojem historyczno-kulturo-wym, który doprowadza do powstania ludzkich rytuałów, a tymi procesami filogenetycznymi, które u zwierząt wykształ­cają owe osobliwe ceremoniały. Zrównanie to jest na pewno uzasadnione z funkcjonalnego punktu widzenia pomimo pełnej świadomości różnic pomiędzy procesami historycznymi a filo­genetycznymi. Mnie pozostało tylko zadanie przeprowadzenia analogii między rytuałem powstałym na dwóch odrębnych drogach, filogenezy i historii kultury, a następnie — wykazania, jak należy wyjaśnić identyczność ich funkcji.

Studia nad pewnym ceremoniałem u samic kaczek, tj. nad tak zwanym p o d ż e g a n i e m (Hetzen), dostarczają pięknych przykładów na to, jak rytuał powstaje w drodze filogenezy, jak nabiera określonego znaczenia i jak się w trakcie dalszego rozwoju zmienia. Samiczki kaczek są wprawdzie mniejsze, ale nie mniej agresywne od samców, co można obserwować u wielu ptaków o podobnym typie życia rodzinnego. Podczas zwad między dwiema parami zdarza się więc często, że kaczka, porwana gniewem, szarżuje za daleko w kierunku wrogiej pary, po czym ogarniają „strach przed własnym męstwem", odwraca się więc i biegnie z powrotem do silnego, opiekuńczego małżonka. Gdy się przy nim schroniła, czuje nowy przypływ odwagi i od nowa zaczyna wygrażać nieprzyjacielskim sąsia­dom, ale tym razem już nie oddala się od swego kaczora na niebezpieczną odległość.

W pierwotnej swojej formie ten cykl sposobów zachowania się jest różny w zależności od zmiennej gry przeciwstawnych popędów powodujących kaczką. Następujące po sobie w czasie i kolejno górujące uczucia chęci zaczepki, strachu, potrzeby opieki i powracającej fali napastliwości można łatwo odczytać z wyraźnie odzwierciedlających je ruchów ekspresyjnych,

85

a przede wszystkim z różnego ustawienia się kaczki w stosunku do otoczenia. U naszego europejskiego ohara — na przykład — cały ten proces nie zawiera żadnych szczególnych, usank­cjonowanych rytualizacją form z wyjątkiem jednego okreś­lonego ruchu głowy połączonego z wydaniem specjalnego głosu. Kaczka biegnie ku przeciwnikowi z szyją daleko i nisko wysuniętą, tak jak każdy inny ptak tego gatunku w czasie ataku, a zaraz potem wraca do swego małżonka z głową podniesioną. Podczas ucieczki kaczka często biegnie za kaczora i obiega go półkolem od tyłu, tak że potem — gdy znów zaczyna grozić — zatrzymuje się obok niego z głową wprost naprzeciwko wrogiej pary. Gdy natomiast strach powodujący ucieczkę nie był zbyt wielki, wówczas często ogranicza się tylko do podbiegnięcia do kaczora, po czym staje przed nim z piersią zwróconą ku niemu; gdy więc teraz z tej pozycji chce zagrozić wrogom, musi wyciągnąć głowę i szyję do tyłu ponad bark. A gdy — co się czasami również zdarza — stoi właśnie ukośnie przed albo za swym kaczorem, wyciąga szyję pod kątem prostym do osi długiej swego ciała. Krótko mówiąc: kąt pomiędzy jej osią długą a kierunkiem wyciągniętej szyi zależy wyłącznie od tego, gdzie się sama znajduje, gdzie stoi jej kaczor, a gdzie wróg, któremu chce grozić. Nie istnieje tu żadne szczególnie uprzywilejowane położenie czy sposób poruszania się (zob. ilustr. poniżej).

86

U blisko spokrewnionej wschodnioeuropejsko-azjatyckiej kazarki podżeganie jest o jeden mały stopień bardziej zrytuali-zowane. Samiczka tego gatunku, gdy stojąc obok swego małżonka, „jeszcze" grozi ku przodowi albo gdy obiegając go, wyznacza wszystkie możliwe kąty pomiędzy osią długą swego ciała a kierunkiem grożenia, w czasie podżegania w większości przypadków zwrócona jest piersią do kaczora i grozi przez bark do tyłu. Obserwowałem kiedyś kaczkę z izolowanej pary tego gatunku: wykonywała ruchy podżegania „w próżnię", tzn. bez obiektu wyzwalającego, a groziła przez bark wstecz zupełnie tak, jakby tam właśnie był w rzeczywistości nie istniejący wróg.

U kaczek właściwych (pływających), do których należy także nasza krzyżówka, forma macierzysta zwykłej kaczki domowej, podżeganie wstecz przez bark stało się jedyną obowiązującą koordynacją ruchową. Kaczka zanim rozpocznie podżeganie, ustawia się zawsze piersią możliwie najbliżej kaczora albo, gdy ten jest w ruchu, biegnie czy płynie tuż przy nim. Ciekawe, że ruch głowy do tyłu przez bark zawiera w sobie także jeszcze pierwotne reakcje kierunkowe, które u gatunków z rodzaju Tadorna [a do tego należy i ohar — Z. St] uzewnętrzniają się w fenotypowym, to znaczy podobnym w swoim zewnętrznym obrazie, ale zmiennym sposobie poru­szania się. Widać to najlepiej, gdy kaczka zaczyna podżegać będąc sama w stanie bardzo słabego podniecenia i dopiero stopniowo „rozwściecza się". Może się bowiem wówczas zdarzyć, że najpierw, gdy wróg stoi wprost przed nią, ona

87

również wygraża ku niemu prosto ku przodowi, ale w miarę gdy się coraz bardziej podnieca, jakaś przemożna siła zdaje się ciągnąć jej głowę przez bark do tyłu. A równocześnie dosłownie widzi się po jej oczach, że trwa w niej ciągle jeszcze reakcja kierunkowa, która ją skłania do skierowania ruchów grożących w stronę nieprzyjaciela. Oczy jej pozostają mianowicie nie­zmiennie utkwione w przedmiocie jej złości. Gdyby kaczka mogła przemówić, na pewno powiedziałaby: „Chciałabym pogrozić temu znienawidzonemu obcemu kaczorowi, ale c o ś mi ciągnie głowę w innym kierunku." Istnienia dwóch sprzecz­nych ze sobą tendencji ruchowych można dowieść i można je obliczyć. Gdy mianowicie obcy ptak, któremu kaczka grozi, stoi przed nią, odchylenie głowy przez bark do tyłu jest najmniejsze, ale wzrasta dokładnie proporcjonalnie do roz­wierania się kąta pomiędzy osią długą ciała kaczki a kierun­kiem, w którym znajduje się wróg. Gdy ten stoi dokładnie za nią, tzn. gdy kąt ów wynosi dokładnie 180°, kaczka przy podżeganiu dziobem nieomal że dotyka własnego ogona (ilustr. na s. 87).

Istnieje jedna tylko możliwa interpretacja tego konflik­towego zachowania się samic kaczek właściwych w trakcie podżegania, choć w pierwszej chwili wydać się może dziwna. A mianowicie w miarę filogenetycznego rozwoju do oczywis­tych i łatwych do odczytania czynników, które pierwotnie wywoływały opisane wyżej ruchy, dołącza się n o w y e l e ­m e n t . Jak już mówiliśmy, praktykowana przez samicę ohara ucieczka od kaczora i atak na wroga jeszcze pozwala całkowicie zrozumieć to zachowanie się. Ale już u kaczki krzyżówki, u której niewątpliwie działają także te bodźce, na stymulowane przez nie sposoby poruszania się nakładają się inne, nowe i od nich niezależne. Analizę całości zjawiska utrudnia i gmatwa to, że nowo powstały przez „rytualizację" instynktowny ruch jest dziedzicznie zdeterminowaną k o p i ą sposobu poruszania się, wywołanego pierwotnie przez inne siły napędowe. Ruchy te wypadają oczywiście w każdym przypadku bardzo różnie,

zależnie od zmiennego natężenia wyzwalających je, a od siebie niezależnych bodźców; nowo powstająca sztywna koordynacja ruchowa stanowi tylko często powtarzającą się p r z e c i ę t n ą. Przeciętna ta podlega więc „schematyzacji", która wyraźnie przypomina powstawanie symboli w historii ludzkiej kultury. U kaczki krzyżówki pierwotna zmienność kierunków, w któ­rych mogą znajdować się jej małżonek i jej wróg, w wyniku schematyzacji sprowadza się do tego, jakby pierwszy znaj­dował się przed nią, a drugi za nią. Z podyktowanego chęcią ucieczki tu — ku małżonkowi — i aresywnego wstecz — ku wrogowi — zachowuje się sztywny ceremoniał zespolonego i nadzwyczaj regularnego tu i wstecz, który może już sam dostatecznie potęgować siłę wyrazu tego ruchu. Nowo wy­tworzony instynktowny ruch nie od razu panuje wyłącznie, występuje on początkowo stale o b o k swego nie zrytualizowa-nego prototypu, na który nakłada się zrazu bardzo jeszcze słabo. Na przykład u kazarki (zob. ilustr. na s. 86) dopiero wtedy obserwuje się podczas podżegania koordnację ruchową polega­jącą na skręcaniu głowy do tyłu przez bark, kiedy ceremoniał odbywa się „w próżni", tzn. w nieobecności wroga, do którego ruchy grożące byłyby adresowane przez dominujące pierwotne mechanizmy kierunkowe.

To, co przed chwilą wyjaśniliśmy na przykładzie kaczki krzyżówki, jest typowe dla wszelkiej rytualizacji filogenetycz­nej. Polega ona bowiem zawsze na tym, że z j a w i a s i ę j a k i ś n o w y i n t y n k t o w n y r u c h , k t ó r e g o f o r ­m a n a ś l a d u j e z m i e n n y s p o s ó b z a c h o w a n i a s i ę w y w o ł a n y w i e l o m a p o p ę d a m i .

Dla tych, których interesuje nauka o dziedziczności i filoge­nezie, dodajmy jeszcze, że opisany powyżej proces stanowi dokładne przeciwstawienie tak zwanej fenokopii. Zjawisko to występuje wówczas, gdy przez zewnętrzne indywidualnie oddziaływające wpływy powstaje „fenotyp", w innych przypa­dkach określany przez czynniki dziedziczne, a więc niejako go „kopiujące". Podczas rytualizacji — w sposób niezrozumiały

89 88

— nowo powstający zawiązek dziedziczny kopiuje formy zachowania się wywoływane uprzednio fenotypowo wskutek zbiegu wielu różnych wpływów otoczenia. Można by to nazwać genokopią; w naszym często żartobliwym żargonie instytuto­wym, dla którego nawet fachowa terminologia nie jest święta, używamy często określenia „fopokenia".

Niechaj przykład podżegania nadal nam służy do zob­razowania specyfiki tworzenia rytuałów. U kaczek nurkujących rytualizacja podżegania jest nieco inna i bardziej skomplikowa­na. W przypadku kaczki hełmiastej, na przykład, nie tylko ruch grożenia w kierunku wroga, lecz także zwrócenie się ku małżonkowi w poszukiwaniu jego opieki jest zrytualizowane, to znaczy stanowi ad hoc powstały ruch instynktowny. Kaczka hełmiasta na przemian rytmicznie to ściąga głowę przez bark do tyłu, to znów zdecydowanym ruchem zwraca ją ku kaczorowi, przy czym za każdym razem kiwa głową w górę i w dół z zadartym dziobem, co odpowiada przesadnemu mimicznemu markowaniu ucieczki. Natomiast samica podgorzałki przy podżeganiu podpływa grożąc w kierunku wroga, po czym powraca do kaczora unosząc raz po raz dziób, a ruch ten nie różni się w niczym lub różni się niewiele od ruchu wykonywa­nego przy podlatywaniu.

Wreszcie u kaczek z rodzaju gągołów podżeganie uniezależ­niło się prawie zupełnie od obecności współplemieńca re­prezentującego „wroga". Samica płynie za swoim kaczorem i z rytmiczną regularnością wykonuje daleko sięgające ruchy głowy i szyi, na przemian do tyłu w prawo i do tyłu w lewo; ruchów tych nie odczytalibyśmy wcale jako pogróżek, gdybyś­my nie wiedzieli o ich filogenetycznych stopniach pośrednich.

Nie tylko forma tych sposobów poruszania się, ale i ich znaczenie oddalają się w miarę postępującej rywalizacji od formy i znaczenia ich nie zrytualizowanego pierwowzoru. Podżeganie ohara „jeszcze" jest całkowicie podobne do jego zwykłego grożenia, a także oddziaływanie tegoż na kaczora nie różni się w zasadzie od oddziaływania u nie podżegających

90

gatunków kaczek i gęsi, w chwilach gdy zaprzyjaźniony osobnik atakuje obcego. Gniew bliskiego znajomego udziela się mianowicie i pobudza również do ataku na obcego. To pierwotnie tylko łagodnie pobudzające działanie podżegania jest wielokrotnie mocniejsze u silniejszych i bardziej napast­liwych kazarek, a jeszcze bardziej u gęsi nilowych. U ptaków tych podżeganie w pełni uzasadnia swoją nazwę, samce bowiem reagują tu jak ostre psy, czekające tylko na słowo swego pana, aby na ten wytęskniony znak wreszcie pofolgować swej wściekłości. U omawianych gatunków funkcja podżegania jest najściślej związana z funkcją obrony rewiru. Heinroth stwierdził, że samce ohara bardzo zgodnie ze sobą współżyją we wspólnej zagrodzie, gdy usunie się z niej wszystkie samiczki.

U kaczek właściwych (pływających) i kaczek nurkujących rozwój znaczenia, jakiego nabiera podżeganie, poszedł w zupeł­nie przeciwnym kierunku. U pierwszych zdarza się stosunkowo bardzo rzadko, aby kaczor wskutek podżegania swojej samiczki czynnie zaatakował wskazanego przez nią „wroga", którego w tym przypadku rzeczywiście słusznie umieszczamy w cudzy­słowie. A na przykład u jeszcze nie skojarzonej pary kaczek krzyżówek podżeganie oznacza po prostu oświadczyny miłos­ne; podkreślamy wyraźnie — n i e zachęcanie do kopulacji, które ma zupełnie inną formę. Podżeganie jest propozycją zawarcia stałego związku. Gdy kaczor jest skłonny propozycję przyjąć — podnosi dziób i odwracając głowę nieco od kaczki, mówi bardzo prędko: „rebreb, rebreb!", albo też — co zdarza się zwłaszcza w wodzie — odpowiada ściśle określonym, również zrytualizowanym ceremoniałem „przypijania i pozor­nego czyszczenia upierzenia" (Antrinken und Scheinputzeń). I jedno, i drugie oznacza, że kaczor krzyżówki przyjmuje zaloty starającej się o niego samiczki; odgłos „rebreb" zawiera jeszcze w sobie cień agresywności, odwracanie się z uniesionym podbródkiem natomiast jest typowym gestem pojednania (Be-friedungsgeste). W przypadku bardzo silnego podniecenia

91

może się zdarzyć, że ptak przypuści mały pozorny atak na innego kaczora stojącego przypadkowo w pobliżu. Nie zdarza się to nigdy przy drugim ceremoniale, mianowicie przy „przy-pijaniu i niby-czyszczeniu". Podżeganie — z jednej strony, oraz te czynności — z drugiej, nawzajem się wyzwalają, stąd para może bardzo długo powtarzać te gesty. Aczkolwiek „przypijanie i niby-czyszczenie" wywodzi się z gestu za­kłopotania, w którego powstaniu pierwotnie uczestniczyła agresja, to jednak w owym zrytualizowanym ruchu, który obserwujemy u kaczek właściwych, już agresji nie ma. Ceremo­niał ten u nich odgrywa rolę gestu wyłącznie pojednawczego. A już u hełmiastych i innych nurkujących kaczek nie widziałem nigdy, aby podżeganie kaczki pobudzało podżeganego kaczora do poważniejszego ataku.

Tak więc podżeganie u kazarki i gęsi nilowej ujęte w słowa oznaczałoby: „Wyrzuć tego drania, zabij go, bierz go! Precz z nim!" — natomiast u kaczek nurkujących oznacza ono właściwie już tylko: „Kocham cię!" Jako stopień przejściowy u niektórych gatunków znajdujących się jak gdyby pomiędzy tymi dwiema skrajnościami, jak na przykład u kaczki krakwy i kaczki świstuna, miałoby ono taki mniej więcej sens: „Ty jesteś moim bożyszczem, tobie jednemu ufam!'' Oczywiście, że komunikatywna funkcja tych symboli waha się w zależności od sytuacji także i w obrębie tego samego gatunku, ale stopniowa przemiana tego symbolu przebiegała niewątpliwie w kierunku wyżej opisanym.

Można by podać jeszcze niezliczoną liczbę przykładów analogicznych zjawisk: np. u ryb pielęgnicowatych zwykły ruch pływania zamienił się w znak przywoływania młodych, a nawet w pewnym szczególnym przypadku w znak ostrzegaw­czy dla nich; u kur odgłos wydawany podczas jedzenia stał się wabiącym głosem koguta, a poza tym głosem o seksualnym, wyraźnie określonym znaczeniu itd., itp.

Chciałbym jednak dokładniej omówić jeszcze tylko jedną serię kolejnych zróżnicowań zrytualizowanych sposobów za-

92

chowania się, zaczerpniętą ze świata owadów. Ilustrują one bowiem omal że jeszcze lepiej niż poprzednie przykła­dy zbieżności między rozwojem filogenetycznym takich cere­moniałów a historyczno-kulturowym procesem powstawania symbolów. Ale nie tylko to: ponadto w tym jednym szczegól­nym przypadku „symbol" nie polega tylko na sposobie za­chowania się, ale przybiera formy cielesne i staje się idolem sam w sobie.

U niektórych gatunków much z rodziny wujkowatych, zbliżonych do łowikowatych i wierzchołówek, istnieje równie ładny jak celowy rytuał, że samczyk przed skojarzeniem się ze swoją wybraną składa jej w darze zdobytego owada odpowied­niej wielkości. Podczas gdy ona jest zajęta spożywaniem tego prezentu, on może ją zapłodnić bez obawy, że zostanie sam przez nią pożarty; jest to bowiem niebezpieczeństwo grożące samcom muchożernych much, zwłaszcza że samce te są mniejsze od samic. Niewątpliwie właśnie ta okoliczność wywo­łała nacisk selekcji, który „wyhodował" tak osobliwe za­chowanie się. Ale ceremoniał ten utrzymuje się także u innego gatunku, a mianowicie u wujka północnego, którego samiczki już nie zjadają much, oczywiście poza wspomnianą ucztą weselną. U pewnego północnoamerykańskiego gatunku samiec snuje piękny biały oprzęd, który przez działanie optyczne zwraca uwagę samicy. Ten pakiecik zawiera kilka małych owadów, które zjada ona podczas kopulacji. Podobnie sprawa przedstawia się u tanecznicy mauretańskiej. Jej samce przędą małe weloniki, w których czasem, ale nie zawsze, znajduje się coś jadalnego. U napotykanego w strefie alpejskiej gatunku hilary tnącej, bardziej od wszystkich swoich krewnych za­sługującego na nazwę „tanecznicy", samce nie łowią już w ogóle owadów, natomiast przędą prześliczne małe welony, które noszą rozpięte pomiędzy środkowymi a tylnymi nogami i na których widok samice reagują. „Gdy setki takich małych nosicieli welonów mknie w powietrzu w wirującym korowo­dzie, ich małe dwumilimetrowe opalizujące w słońcu weloniki

93

tworzą cudowny widok" — tak Heymons opisuje w „nowym Brehmie" gromadne gody tych much.

Mówiąc o podżeganiu u samic kaczek próbowałem wykazać, że powstanie nowej koordynacji dziedzicznej ma ogromny udział w tworzeniu nowego rytuału i że na tej drodze powstaje autonomiczny i w dużym stopniu utrwalony w swojej formie ciąg ruchów, a więc właśnie nowy instynktowny ruch. Przykład wujkowatych, których taneczne ruchy chwilowo jeszcze nie doczekały się analizy, nadaje się może do tego, aby nam ukazać tę drugą, równie ważną stronę rytualizacji. Chodzi mianowicie o nowo powstającą reakcję, za której pośrednictwem współ-plemieniec, adresat tego symbolicznego zawiadomienia, na nie odpowiada. Samiczki tych gatunków wujkowatych, otrzymują­ce obecnie już czysto symboliczny woal czy pakiecik, po­zbawiony wszelkiej jadalnej treści, reagują na ten idol równie dobrze albo wręcz silniej niż ich prababki na całkowicie realny dar w postaci jadalnej zdobyczy. Powstaje tu więc nie tylko nie istniejący poprzednio ruch instynktowny o określonej funkcji informacyjnej — akcja — u jednego członka gatunku, ale również i wrodzone pojmowanie tego ruchu — reakcja—u dru­giego osobnika. To, co przy powierzchownej obserwacji wyda­je nam się zwykłym „ceremoniałem", składa się często z całej serii wyzwalających się wzajemnie elementów zachowania się.

Nowo powstała motoryka zrytualizowanego zachowania się ma zdecydowanie charakter samodzielnego ruchu instynktow­nego. Także i sytuacja wyzwalająca, którą określa w takich przypadkach w znacznym stopniu reakcja współplemieńca, przybiera wszystkie właściwości sytuacji końcowej, zaspokaja­jącej popęd i będącej celem bezpośredniego dążenia. Innymi słowy, łańcuch czynności, służących pierwotnie innym obiek­tywnym i subiektywnym celom, s t a j e s i ę c e l e m s a ­m y m w s o b i e , a p o n a d t o s t a ł s i ę j u ż a u t o ­n o m i c z n y m r y t u a ł e m .

Błędem byłoby uważać zrytualizowane ruchy podżegania u kaczki krzyżówki (s. 87) czy nawet u kaczki nurkującej

94

(s. 91) za „wyraz" miłości bądź przynależności samicy do jej wybranego małżonka. Usamodzielniony ruch instynktowny n i e j e s t p r o d u k t e m u b o c z n y m , nie jest „epifenome-nem" więzi łączącej oba osobniki, j e s t bowiem więzią samą. Stałe powtarzanie takich ceremoniałów zespalających parę stanowi dobry miernik dla siły autonomicznego popędu, co je uruchamia. Jeżeli jeden z ptaków straci swego partnera, traci tym samym i jedyny obiekt, w stosunku do którego popęd ten może wyrazić się w reakcji, a sposób, w jaki zwierzę s z u k a utraconego partnera, zawiera wszystkie cechy z a c h o w a ­n i a s i ę a p e t y t y w n e g o ( s . 79), to znaczy przemożnego dążenia do stworzenia takiej sytuacji wyzwalającej, w której spiętrzony instynkt mógłby się rozładować.

Chcieliśmy tu wskazać na niezmiernie ważny fakt, że dzięki zjawisku filogenetycznej rytualizacji powstaje każdorazowo n o w y i w p e ł n i a u t o n o m i c z n y i n s t y n k t , z za­łożenia równie samodzielny jak którykolwiek z tak zwanych „wielkich" popędów, np. do odżywiania się, kopulacji, ucie­czki czy agresji. Podobnie jak każdy z nich, tak samo i nowy popęd ma swoje miejsce i swój głos w wielkim parlamencie instynktów. A to z kolei jest dlatego tak ważne dla naszego tematu, że właśnie popędom powstałym przez rytualizację bardzo często przypada w tym parlamencie rola o p o n e n t a p r z e c i w k o a g r e s j i , kierowania jej na nieszkodliwe tory i hamowania jej skutków, które mogłyby zagrażać istnieniu gatunku. W rozdziale mówiącym o osobistych powiązaniach zobaczymy, jak tę doniosłą funkcję spełniają głównie rytuały powstałe z nowo ukierunkowanych ruchów atakowania.

Tymczasem rytuały, które powstają w ciągu historii ludzkiej cywilizacji, nie są zakodowane w substancji dziedzicznej, lecz są przekazywane przez tradycję i każdy osobnik musi się ich uczyć na nowo. Pomimo tych różnic zbieżności sięgają tak głęboko, że pozwalają — tak jak czynił to Huxley — na opuszczanie wszelkich cudzysłowów. Równocześnie jednak właśnie te funkcjonalne analogie wykazują, jak całkowicie

95

różnymi mechanizmami przyczynowymi posługują się „wielcy konstruktorzy" dla osiągania nieomal identycznych wyników.

U zwierząt nie istnieją symbole przekazywane przez tradycję z pokolenia na pokolenie. Gdyby ktoś zechciał szukać różnicy pomiędzy „zwierzęciem" a człowiekiem, w tym właśnie znalazłby to rozgraniczenie. Co prawda i u zwierząt zdarza się, że nabyte indywidualnie doświadczenie starszych przechodzi na młode osobniki za pośrednictwem nauczania i uczenia się. Taka rzeczywista tradycja występuje tylko u zwierząt, których duże zdolności uczenia się łączą się z wysokim stopniem rozwoju życia społecznego. Procesy takie stwierdzono u kawek, gęsi gęgawych i szczurów. Ale przekazywane w ten sposób umiejętności ograniczają się tylko do spraw bardzo prostych, jak odnajdywanie właściwej drogi, poznanie pewnych rodzajów pożywienia czy rozpoznanie niebezpiecznych wrogów, a u szczurów — znajomość szkodliwości trucizny.

Te proste zwierzęce tradycje mają jeden nieodzowny czynnik wspólny z najwyżej stojącymi sposobami przekazywania kul­tury ludzkiej. Jest nim p r z y z w y c z a j e n i e , nawyk. Powo­dując uporczywe trwanie przy tym, co raz zostało nabyte, przyzwyczajenie odgrywa rolę podobną do roli podłoża dzie­dzicznego w filogenetycznym powstawaniu rytuałów.

Pragnę tu opowiedzieć o pewnym własnym przeżyciu, którego nigdy nie zapomnę i które mi ongiś uświadomiło, jak dalece podstawowa rola przyzwyczajenia w zwykłej tresurze odnajdywania drogi przez ptaka może być podobna w skutkach do kompleksowego tworzenia rytuałów kulturowych człowie­ka. Moim głównym zajęciem zawodowym w tym czasie były studia nad młodą gęsią gęgawą, którą wyhodowałem od wykłucia się z jaja i która całe swoje zachowanie się, kierowane w warunkach normalnych do rodziców, skierowała na moją osobę. O dziwnym tym zjawisku zwanym wpojeniem (wdruko­waniem: Pragung — imprinting) jak i o samej gąsce Martynie pisałem obszerniej w innej książce. Martyna od najwcześniej­szego dzieciństwa nabrała pewnego żelaznego przyzwyczaje-

96

nia: gdy liczyła już sobie około tygodnia i sama mogła doskonale wchodzić po schodach, zrobiłem próbę skłonienia jej do przyjścia wieczorem do mojej sypialni „na piechotę", zamiast wnosić ją na ręku, jak czyniłem dotąd co wieczór. Gęsi gęgawe bardzo nie lubią wszelkiego dotykania, wpadają przy tym w popłoch i należy im tego możliwie oszczędzać. W holu naszego domu w Altenbergu na prawo od środkowych drzwi prowadzą szerokie schody na wyższe piętro. Naprzeciwko drzwi jest bardzo duże okno. Gdy więc Martyna, posłusznie krocząc za mną, weszła do tego pomieszczenia, przestraszyła się niezwykłej sytuacji i jak czynią wszystkie lękliwe ptaki, usiłowała podążyć ku światłu, słowem — podbiegła od drzwi prosto ku oknu, mijając mnie, gdy stałem już na pierwszym stopniu schodów. Stała przy oknie kilka chwil, aż się uspokoiła, po czym przyszła znów grzecznie do mnie na schody i powęd­rowała za mną w górę na piętro. Ten cały ciąg wydarzeń powtórzył się następnego wieczora, choć tym razem droga pod okno była nieco skrócona, a czas potrzebny na uspokojenie się nawet znacznie krótszy. W następnych dniach sprawa rozwijała się dalej w tym samym kierunku; aż wreszcie przystawanie pod oknem zanikło i Martyna już zupełnie nie sprawiała wrażenia przestraszonej. Przebieganie okólnej drogi prowadzącej pod okno nabierało z czasem coraz bardziej cech nawyku; wy­glądało to bardzo zabawnie, gdy gąska dreptała zdecydowanym krokiem ku oknu, tam natychmiast zawracała i równie zdecydo­wanym krokiem podążała do schodów, aby się po nich wspiąć. Zwyczajowy bieg do okna stawał się coraz krótszy, z obrotu 180° zrobił się kąt ostry, a po roku z całego tego nawykowego „objazdu" pozostał już tylko kąt nieomal prosty, Martyna bowiem, wszedłszy przez drzwi, zamiast wskoczyć na najniż­szy stopień schodów od razu po prawej stronie — szła wzdłuż stopnia do lewego krańca i w tym miejscu, ostro skręciwszy w prawo, wstępowała na schody.

W tym czasie właśnie zdarzyło się, że pewnego wieczora zapomniałem wpuścić Martynę do domu o zwykłej porze

97

i wprowadzić ją do swego pokoju; gdy sobie o niej przypo­mniałem, było już zupełnie ciemno. Pośpieszyłem do drzwi wejściowych i gdy je tylko otworzyłem, gąska wcisnęła się szybko i bojaźliwie przez szparę, przemknęła się między moimi nogami do środka domu i — wbrew dotychczasowym swoim przyzwyczajeniom — pobiegła przede mną wprost do schodów. I wówczas zrobiła coś, co było już zupełnie sprzeczne z jej dotychczasowym zwyczajem: nie poszła zwykłą swoją drogą, lecz wybrała n a j k r ó t s z ą , skracając swój normalny kąt prosty, wstąpiła na najniższy stopień po prawej stronie i „ścina­jąc" łuk schodów zaczęła iść do góry. Niebawem jednak nastąpiło coś prawdziwie wstrząsającego: gdy doszła do piątego stopnia, zatrzymała się gwałtownie, wyciągnęła daleko szyję jak w chwilach największego strachu i — gotowa do ucieczki — wysunęła skrzydła z kieszonek, które tworzą pióra pod­trzymujące. Jednocześnie wydała o k r z y k o s t r z e g a w ­c z y i o mały włos nie podfrunęła. Następnie odczekała chwilę, odwróciła się, zeszła szybko z pięciu stopni i przebiegła przyśpieszonym krokiem swoją pierwotną okrężną drogę pro­wadzącą daleko pod okno jak ktoś, kto spełnia nadzwyczaj ważny obowiązek, po czym ponownie wstąpiła na schody, tym razem już przepisowo daleko po lewej stronie, i zaczęła iść do góry. Gdy znów doszła do piątego stopnia, przystanęła, obej­rzała się, wstrząsnęła i odegrała przywitanie. I jedno, i drugie są to objawy występujące stale u gęsi gęgawych, gdy po prze­strachu następuje uspokojenie. Nie wierzyłem wprost własnym oczom! Nie mam żadnych wątpliwości co do interpretacji całego tego zdarzenia: nawyk stał się obyczajem, którego gęś nie mogła naruszyć bez uczucia strachu.

Opisana wyżej historia i jej interpretacja mogą się komuś wydać śmieszne, ale spieszę zapewnić, że znawcom zwierząt wyższych wydarzenia tego typu wcale nie są obce. Margaret Altmann, która w trakcie swoich studiów nad jeleniami wapiti i łosiami wędrowała przez rezerwat łowiecki śladem tych zwierząt w towarzystwie starego konia i jeszcze starszego muła,

98

poczyniła niezwykle interesujące obserwacje nad swoimi dwo­ma nieparzystokopytnymi współpracownikami. Jeśli tylko w ja­kimś określonym miejscu obozowała choćby parę razy, prze­prowadzenie zwierząt przez to miejsce bez odegrania z nimi przynajmniej czysto „symbolicznego" postoju, z imitowaniem rozpakowywania i ponownego ładowania juków, a także rozbijania i zwijania obozu, okazywało się zupełnie niemoż­liwe. Istnieje stara tragikomiczna opowieść o kaznodziei w małym zachodnioamerykańskim miasteczku, który nieświa­domie kupił konia należącego uprzednio do notorycznego pijaka. Zacna owa Rosynanta zmuszała świątobliwego męża do postoju przed każdą karczmą i chociażby krótkiego tam pobytu. Stracił on przez to dobre imię w gminie i wreszcie z rozpaczy sam popadł w alkoholizm. Co do zachowania się konia, to anegdota ta może być absolutnie zgodna z prawdą!

Opisane powyżej sposoby zachowania się zwierząt wyższych na pewno wydadzą się dziwnie znajome każdemu wychowawcy dzieci, każdemu psychologowi, etnologowi i psychiatrze. Kto sam miał potomka albo był kiedykolwiek jako tako użytecznym wujkiem, dobrze wie z własnego doświadczenia, z jakim uporem małe dzieci trzymają się każdej drobnostki, do której są przyzwyczajone, jak na przykład wpadają w prawdziwą roz­pacz, gdy się przy opowiadaniu bajek odbiega w najmniejszym szczególe od raz ustalonego tekstu. A jeśli ktoś ma umiejętność obserwowania samego siebie, przyzna, że również i nad nami, dorosłymi ludźmi cywilizowanymi, przyzwyczajenie, gdy już się raz utrwaliło, ma większą władzę, niż to sobie na ogół uświadamiamy. Kiedyś zdałem sobie nagle sprawę, że jadąc samochodem do określonego miejsca w Wiedniu, a później z powrotem, używam systematycznie dwóch różnych dróg, a było to w czasie, gdy nie obowiązywał jeszcze ruch jedno­kierunkowy, który by mnie do tego zmuszał. Postanowiłem więc, chcąc zwalczyć w sobie taki zwierzęcy nawyk, pojechać do celu drogą, którą zwykle wracałem — i odwrotnie. Ale zadziwiającym wynikiem tego doświadczenia było silne uczu-

99

cie niepokoju i lęku, tak nieprzyjemne, że już wracając wybrałem tę zwykle używaną drogę.

Etnolog przy tych moich opowiastkach przypomni sobie tak zwane „myślenie magiczne" ludów pierwotnych, które jest wszak jeszcze bardzo żywe i w cywilizowanym środowisku i zmusza nas do różnych czarów poniżej naszej godności, jak „puk, puk w nie malowane drewno" Jako remedium na złe skutki „zapeszenia" i „zauroczenia", stary obyczaj rzucania trzech ziarenek rozsypanej soli przez lewe ramię i wiele, wiele innych.

A wreszcie psychiatra i psychoanalityk znają podobieństwa między opisanym zachowaniem się zwierząt a objawem natręt­nego powtarzania, który spotyka się w pewnych formach nerwicy, właśnie w nerwicy natręctwa, i który w łagodnej postaci występuje często u dzieci. Pamiętam dokładnie, że będąc dzieckiem wmówiłem sobie, że stanie się coś strasz­liwego, gdy na dużych płytach bruku przed wiedeńskim ratuszem postawię nogę nie na samej płycie, lecz na fudze pomiędzy dwiema płytami. A. A. Milne w jednym ze swoich wierszy opisał znakomicie to dziecięce fantazjowanie.

Wszystkie te zjawiska są dlatego ściśle z sobą powiązane, że mają wspólne źródło w określonym mechanizmie zachowania się, którego sens dla utrzymania gatunku jest zupełnie oczywis­ty: istota nie mająca wglądu {Einsicht — insigth) w związki przyczynowe osiąga ogromny pożytek z tego, że może ściśle trzymać się pewnego zachowania, co raz kiedyś, a potem już wielokrotnie okazało się celowe i bezpieczne. Gdy się nie wie, która z poszczególnych czynności jakiegoś ciągu była istotna dla osiągnięcia sukcesu i bezpieczeństwa, dobrze jest trzymać się z niewolniczą dokładnością ich w s z y s t k i c h. Zasada, że „nigdy nie wiadomo, co poza tym może się zdarzyć", znajduje swój wyraz we wspomnianych powyżej przesądach, a gdy zaniecha się stosowania owych magicznych praktyk, odczuwa się po prostu strach.

Nawet gdy człowiek uświadamia sobie całkowitą przypad­kowość powstania jakiegoś swego ulubionego przyzwyczajenia

100

i zdaje sobie rozumowo sprawę z tego, że przełamanie go nie ściągnie na niego żadnego niebezpieczeństwa, nawet i wówczas — jak wykazałem na przykładzie mojej trasy samochodowej — jakiś wyraźny nerwowy lęk skłania go do trzymania się swego nawyku, a tak ukształtowane zachowanie się staje się powoli „ukochanym" zwyczajem. Do tego miejsca wszystko jest u człowieka i zwierzęcia nadzwyczaj podobne. Nowy i znamienny rys zaczyna się pojawiać wtedy, gdy człowiek nie nabył sam przyzwyczajenia, ale gdy zostało mu ono przekazane przez jego rodziców czy kulturę. Po pierwsze, nie wie on już wtedy,.jakie przyczyny wpłynęły na powstanie odpowiedniego nakazu zachowania się. Pobożny żyd czy muzułmanin odwraca się ze wstrętem od wieprzowiny, nieświadom tego, że do tego surowego zakazu zmusiła jego ustawodawcę wiedza o niebez­pieczeństwie trychinozy. A po drugie — wywyższona przez dystans mityczny i czasowy ojcowska postać ustawodawcy staje się przedmiotem apoteozy, która każe wszystkie od niego pochodzące przepisy uważać za boskie, a ich łamanie — za grzech.

Kultura Indian północnoamerykańskich wytworzyła piękny ceremoniał pojednawczy, który podniecał moją wyobraźnię w czasie, gdy sam jeszcze bawiłem się w Indian: palenie fajki pokoju, kalumetu przyjaźni. Później, gdy już wiedziałem znacznie więcej o filogenetycznym powstawaniu wrodzonych rytuałów, o ich działaniu hamującym agresję, a przede wszyst­kim o zadziwiających analogiach między filogenetycznym i kulturowym źródłem powstawania symbolów, nagle pewnego dnia z przemożną siłą przekonywającą stanęła mi przed oczami wyobraźni scena, która m u s i a ł a się niewątpliwie rozegrać, gdy po raz pierwszy dwaj Indianie z wrogów stali się przyja­ciółmi przez to, że wspólnie wypalili fajkę.

Plamisty Wilk i Srokaty Orzeł, wodzowie dwóch sąsiadują­cych ze sobą plemion Siuksów, obaj starzy i doświadczeni wojownicy, ale obaj już nieco zmęczeni morderczym rzemios­łem, dochodzą jednocześnie do przekonania, że należy podjąć

101

nie stosowany dotąd eksperyment: chcą spróbować wyjaśnić w bezpośrednich rozmowach — a nie przez odkopanie toporów wojennych — zagadnienie prawa do łowów na terenie pewnej wyspy na bobrowej rzeczce; rzeczka ta stanowi granicę pomię­dzy terenami łowieckimi obu plemion. Całe to przedsięwzięcie już w samym zarodku jest nieco kłopotliwe, istnieje bowiem obawa, że gotowość do pertraktacji może przez każdą ze stron być mylnie rozumiana jako tchórzostwo. Stąd obaj mężowie, gdy spotykają się po odprawieniu swojej świty i złożeniu broni, są w najwyższym stopniu z a ż e n o w a n i , a że żaden z nich nie może się do tego przyznać ani przed sobą samym, ani tym bardziej przed tamtym, występują szczególnie hardo, wręcz wyzywająco, spoglądając na siebie srogo, po czym obaj z wielką godnością siadają. A potem przez długi czas nie dzieje się nic, zupełnie nic. Kto kiedykolwiek zawierał umowę kupna bądź wymiany terenu albo też robił jakikolwiek inny interes z austriackim czy bawarskim chłopem, wie, że ten, kto pierwszy zaczyna mówić o temacie spotkania, jest już z góry przegrany. U Indian jest na pewno podobnie i — Bóg jeden wie, jak długo ci dwaj siedzą milcząc naprzeciwko siebie.

Gdy się tak siedzi i nie można sobie pozwolić na zdradzenie swego wewnętrznego podniecenia nawet drgnięciem mięśnia twarzy, gdy tak bardzo chciałoby się coś robić, nawet wiele zrobić, a istnieją ważne przyczyny, które do tego nie dopusz­czają, krótko mówiąc, gdy jest się w takiej konfliktowej sytuacji, ogromną ulgę przynosi wykonanie czegoś obojętnego, co niczym się nie wiąże z żadnym z dwóch sprzecznych z sobą motywów i co prócz tego może jeszcze posłużyć do wykazania obojętności wobec danej sprawy. Badacz nazywa to ruchem przerzutowym (Ubersprungsbewegung), potocznie mówi się o geście zakłopotania. Wszyscy palacze, jakich znam, w sytua­cji wewnętrznego konfliktu zachowują się podobnie, wszyscy sięgają do kieszeni i zapalają papierosa, bądź fajkę. Jakże mogło być inaczej w przypadku narodu, który wynalazł palenie tytoniu i od którego przejęliśmy ten obyczaj?

102

Tak więc Plamisty Wilk, a może też był to Srokaty Orzeł, zapalił fajkę, która wówczas jeszcze nie była fajką pokoju, a drugi Indianin uczynił to samo. Któż nie zna boskiej odprężającej katharsis, jaką przynosi palenie. Obaj wodzowie uspokajają się, nabierają pewności siebie, a ich odprężenie pozwala osiągnąć pełne powodzenie w prowadzonych pertrak­tacjach. Możliwe, że już przy następnym spotkaniu obu Indian jeden z nich od r a z u zapala fajkę, może przy jakiejś kolejnej naradzie jeden z nich nie ma przy sobie przyborów do palenia, a drugi, już nieco życzliwiej do niego nastawiony, pożycza mu swoich i pozwala mu ze sobą popalić. Możliwe też, że konieczne było powtórzenie tego toku czynności niezliczoną ilość razy, aby powoli do świadomości ogółu przeniknęło przekonanie, że palący Indianin jest wyraźnie bardziej skory do porozumienia niż taki, co nie pali. Może nawet wieki minęły, zanim symbolika wspólnego palenia jednoznacznie i w sposób zobowiązujący zaczęła oznaczać pokój. Pewne jest natomiast, że w ciągu wielu pokoleń to, co pierwotnie było tylko gestem zakłopotania, utrwaliło się jako rytuał, który nabrał siły wiążą­cego prawa dla każdego Indianina. Wroga napaść po wypaleniu fajki stała się całkowicie niemożliwa z powodu takich samych w gruncie rzeczy zahamowań, jakie zmuszały konie Margaret Altmann do zatrzymywania się w miejscu zwykle zakładanego obozowiska, a gąskę Martynę do odbywania swojej drogi okrężnej wiodącej pod okno.

Byłoby jednak wysoce jednostronne, co więcej, zgrzeszyli­byśmy pominięciem sprawy najistotniejszej, gdybyśmy na plan pierwszy wysuwali tylko nakazy i zakazy rytuału powstałego w biegu historii kultury. Rytuał jest narzucony i uświęcony przez ponadosobnicze związane z tradycją i kulturą superego. Ale zachowuje jednak niezmiennie charakter „ulubionego" przyzwyczajenia, a nawet niemożność obycia się bez niego i przywiązanie do niego są silniejsze niż wobec jakiegokolwiek innego nawyku powstałego w ciągu jednego indywidualnego żywota. Na tym właśnie polega sens tych ciągów wykonywa-

103

nych ruchów i zewnętrznej wspaniałości ceremoniałów kultury. Obrazoburca myli się, gdy sądzi, że przepych rytuału jest sprawą czysto zewnętrzną, nie tylko nieistotną, ale nawet szkodliwą dla wewnętrznego przeżywania tego, co ma sym­bolizować. Jedną z ważniejszych, a może i najważniejszą z wszystkich cech wspólnych zarówno rytuałom powstałym w toku filogenezy, jak i wytworzonym w drodze rozwoju kultury jest to, że oba działają jako samodzielne, aktywne s i ł y n a p ę d o w e społecznego zachowania się. Jeżeli od­czuwamy świadomie radość z wszystkich efektownych obrząd­ków związanych z jakimś starym obyczajem, na przykład strojenia choinki i zapalenia świeczek na Boże Narodzenie, dzieje się to dlatego, że jesteśmy p r z y w i ą z a n i do tradycji. Od nasilenia ciepła tego uczucia zależy wierność, którą po­trafimy dochować temu symbolowi i wszystkiemu, co on reprezentuje. Ciepło tego uczucia jest właśnie tym, co każe nam spoglądać na dobra wytworzone przez naszą kulturę jako na pozytywne wartości. Samoistne życie tej kultury, tworzenie społeczności ponadosobniczej i trwającej poza życie jednostki, słowem wszystko, co się składa na prawdziwe człowieczeńst­wo, polega właśnie na tym usamodzielnianiu się rytuału, które czyni z niego samoistny motyw ludzkiego działania.

W zaraniu kultury ludzkości rytuały na pewno rozwinęły się w drodze tradycji, podobnie jak na znacznie niższym szczeblu — przy prapoczątkach społecznego współżycia zwierząt wyż­szych — rozpoczął się filogenetyczny rozwój rytuałów. Analo­gie między nimi, które teraz podsumowując wykażemy, narzu­ciła zbieżność wymagań, jakie obu tym rodzajom rytuałów stawia wspólna ich funkcja w życiu zespołowym.

W obu przypadkach sposób zachowania się, za którego pośrednictwem w jednym przypadku gatunek, a w drugim kulturowa społeczność rozprawia się z otoczeniem, uzyskuje całkowicie nową funkcję, a mianowicie funkcję porozumienia, komunikowania się. Znaczenie pierwotne może zachować się jeszcze, często bywa jednak coraz bardziej spychane na plan

104

dalszy, a nawet zanika zupełnie. Jest to wówczas zjawisko typowej zamiany funkcji. Z porozumiewania się mogą z kolei wyniknąć dwie równie ważne funkcje, z których obie jeszcze w pewnej mierze działają jako informacje. Pierwszą jest kierowanie agresji na nieszkodliwe tory, drugą — tworzenie silnej więzi łączącej dwóch lub więcej członków tego samego gatunku. W obu przypadkach analogiczne zmiany formy pierwotnego nie zrytualizowanego sposobu zachowania się „wyhodował" nacisk selekcji. Połączenie zmiennych różno­rakich możliwych sposobów działania w jeden jedyny sztywny ciąg działań niewątpliwie zmniejsza niebezpieczeńswo dwu­znaczności przy porozumiewaniu się. Ten sam efekt daje ścisłe ustalenie częstotliwości i amplitudy serii ruchów. Na zjawisko to zwrócił uwagę Desmond Morris i nazwał je w odniesieniu do ruchów działających jako sygnał ich „intensywnością typową". Gesty tokowania i grożenia u zwierząt, a także wytworzone przez ludzką kulturę ceremoniały dostarczają najróżniejszych przykładów tego zjawiska. Rektor i dziekani wkraczają do auli „dostojnym krokiem"; śpiew księży katolickich w trakcie nabożeństwa jest dokładnie przepisami określony pod wzglę­dem tonacji, rytmu i nasilenia głosu. Jednoznaczność informacji wzmacnia ponadto także i powtarzanie czegoś w skupieniu. Rytmiczne powtarzanie określonego ruchu jest charakterys­tyczne dla wielu rytuałów, zarówno tych instynktownych, jak wywodzących się z kultury. W obu przypadkach wartość informacyjna ruchów rytualnych rośnie jeszcze na skutek przesadnego eksponowania tych elementów, które już w nie zrytualizowanej formie pierwotnej przekazywały odbiorcy syg­nały optyczne bądź akustyczne, podczas gdy elementy działają­ce pierwotnie w inny mechaniczny sposób maleją, a nawet zupełnie zanikają.

Ta „mimiczna przesada" może rozwinąć się w ceremoniał rzeczywiście bardzo zbliżony do symbolu: wywołuje on ten iście teatralny efekt, który przede wszystkim zwrócił uwagę sir Juliana Huxleya podczas jego obserwacji nad perkozem dwu-

105

czubym. Bogactwo form i kolorów, jakie rozwinęły się w służ­bie tej specjalnej funkcji, występuje w rytuałach zarówno pochodzenia filogenetycznego, jak kulturowego. Przepyszne kształty i barwy płetw syjamskiego bojownika wspaniałego, upierzenie rajskiego ptaka, dziwaczne ubarwienia przedniej i tylnej części ciała mandryla — wszystko to powstało, aby wzmocnić działanie określonego zrytualizowanego ruchu. Nie ma chyba wątpliwości, że sztuka u ludzi powstała pierwotnie w służbie rytuału i że usamodzielnienie się sztuki, „sztuka dla sztuki", jest zjawiskiem późniejszego etapu w procesie rozwoju kultury.

Bezpośrednia przyczyna wszystkich przemian, dzięki któ­rym rytuały pochodzenia filogenetycznego i kulturowego stają się do siebie podobne, tkwi niewątpliwie w nacisku selekcji, jaki wywiera ograniczenie reaktywności odbiorcy na rozwój nadajnika bodźców; jeżeli system ma działać prawidłowo, odbiorca musi selektywnie reagować na sygnały nadawcy. Im prostszy, a przy tym im bardziej jednoznaczny jest sygnał, tym łatwiej jest skonstruować odbiornik odpowiadający nań selek­tywnie. Oczywiście nadawca i odbiorca wywierają wzajemnie na siebie nacisk selekcyjny rzutujący na ich rozwój, przez co obaj — dostosowując się do siebie — mogą osiągnąć bardzo znaczne zróżnicowanie. Wiele rytuałów instynktownych, wiele kulturowych ceremoniałów, a nawet słowa we wszystkich ludzkich językach zawdzięczają swoją obecną formę temu zjawisku porozumienia pomiędzy nadawcą a odbiorcą; obaj są partnerami systemu porozumiewawczego, który rozwija się z biegiem historii. W takich przypadkach często prześledzenie drogi wstecz do nie zrytualizowanego wzoru, do źródła rytuału nie jest możliwe, gdyż forma jego zmieniła się nie do rozpoznania. Tam jednakże, gdzie pośrednie stopnie drabiny rozwoju przetrwały u innych żyjących gatunków albo w innych jeszcze żywych środowiskach kultury, może się udać metodą badań porównawczych odnaleźć drogę, na której rozwinęła się obecna forma jakiegoś dziwacznego i skomplikowanego cere-

106

moniału. Dzięki takim właśnie możliwościom badania porów­nawcze są tak pasjonujące.

Nowo powstałe wzory zachowania się osiągają szczególny rodzaj samodzielności w dziedzinie rytualizacji zarówno filo­genetycznej, jak kulturowej. I instynktowne, i kulturowe rytua­ły nabierają charakteru autonomicznych motywacji zachowania przez to, że same przekształcają się w nowe, ostateczne czynności i cele, których osiągnięcie staje się pobudzającą do działania potrzebą organizmów. Z samej istoty rytuałów jako nosicieli czynników samodzielnie dopingujących wynika to, że wykraczają one poza swą pierwotną funkcję porozumiewaw­czą, a tym samym nabierają zdolności spełniania dwóch dalszych równie ważnych zadań, a mianowicie kontroli nad agresją i tworzenia więzi pomiędzy osobnikami jednego gatun­ku. Na s. 91-92 dowiedzieliśmy się, w jaki sposób ceremoniał może stać się mocną więzią łączącą określone osobniki, a w rozdziale XI wyjaśnię szczegółowo, jak ceremoniał hamujący agresję może nabrać znaczenia czynnika decydujące­go o całym społecznym zachowaniu się, czynnika, który w skutkach można przyrównać do ludzkiej miłości i przyjaźni.

Te dwa stopnie rozwojowe, które w rytualizacji kulturowej prowadzą od porozumienia do kontroli agresji, a stąd do powstawania więzi, są na pewno analogiczne do stopni roz­wojowych występujących w ewolucji rytuałów instynktow­nych, co wykażemy w rozdziale XI na przykładzie triumfalnego krzyku gęsi. Potrójna funkcja zapobiegania walce między członkami zbiorowości, ich solidarności w obrębie zamkniętej jednostki i odgraniczenie tej jednostki od innych podobnych zbiorowisk w kulturowo powstałych rytuałach odbywa się w tak zadziwiająco podobny sposób, że bezwzględnie zmusza do głębszego zastanowienia się nad tym zjawiskiem.

Istnienie każdej zbiorowości ludzkiej, liczniejszej niż liczba członków, których może łączyć osobista miłość i przyjaźń, opiera się na tych trzech funkcjach kulturowo zrytualizowanego sposobu zachowania się. Kulturowa rytualizacja tak dalece

107

przesyca społeczne zachowanie się ludzi, że przez swoją wszechobecność nie dociera zwykle w ogóle do naszej świado­mości. Gdybyśmy chcieli przytoczyć przykłady ludzkiego zachowania się, które na pewno nie jest zrytualizowane, musielibyśmy sięgnąć do takich czynności, jakich nie wykonuje się publicznie, np. do niepohamowanego ziewania i przeciąga­nia się, dłubania w nosie czy drapania się w różne części ciała. Wszystko, co nazywa się manierami, jest oczywiście ściśle wyznaczone przez kulturową rytualizację. „Dobre" maniery są to — per definitionem — takie, które charakteryzują własną zbiorowość i których wymaganiami kierujemy się stale tak dalece, że stają się naszą drugą naturą. A przy tym na co dzień nie zdajemy sobie sprawy, że funkcja ich polega na hamowaniu agresji i tworzeniu więzi społecznej. Tymczasem właśnie te maniery stanowią o „kohezji społecznej", jak mówią socjo­logowie.

Funkcja manier jako stałego czynnika łagodzącego pomiędzy członkami grupy staje się zupełnie oczywista, gdy widzimy skutki występujące w przypadku ich braku. Nie mam przy tym na myśli skutków jakichś większych wykroczeń przeciwko utartym zwyczajom, tylko po prostu brak tych wszystkich drobnych grzecznościowych spojrzeń i gestów, którymi czło­wiek, na przykład wchodząc do jakiegoś pomieszczenia, przyj­muje do wiadomości, że znajduje się w nim jeszcze jakaś osoba. Gdy ktoś czuje się obrażony przez członków swojej zbiorowo­ści, i wkraczając do pokoju, w którym się oni znajdują, nie przestrzega tych drobnych rytuałów uprzejmościowych, lecz zachowuje się tak, jakby ów pokój był pusty — wywołuje tym gniew i wrogość identyczne jak przy postawie otwarcie agresy­wnej. I słusznie, tego bowiem rodzaju umyślne pomijanie normalnych ceremoniałów „pojednawczych" jest równoznacz­ne z jawną agresywnością.

Ponieważ każde odstępstwo od charakterystycznych dla danej grupy form towarzyskich wywołuje agresywność — wszyscy członkowie danej zbiorowości są przez to zmuszeni

108

do ścisłego przestrzegania owych norm społecznego zachowa­nia się. Nonkonformista doznaje gorszego traktowania i uważa­ny jest za outsidera, a w grupach nieskomplikowanych, których dobrym przykładem są klasa szkolna czy mała jednostka wojskowa, zostaje po prostu bezlitośnie wykluczony ze społe­czności. Każdy wykładowca uniwersytecki, który ma dzieci i wykonywał swój zawód w różnych częściach kraju, miał sposobność zaobserwować, z jak niebywałą szybkością dziecko uczy się mówić lokalnym narzeczem używanym w okolicy, w której chodzi do szkoły. Musi się ono tego narzecza nauczyć, aby nie być wykluczonym ze zbiorowości swoich kolegów w szkole. W domu natomiast nadal używa gwary ojczystej. Charakterystyczne jest, że bardzo trudno nakłonić takie dziecko do przemówienia w gronie rodzinnym obcym dialektem, którego nauczyło się w szkole, na przykład do wygłoszenia jakiegoś wiersza. Przypuszczam, że małe dziecko uważa za zdradę swą ukrywaną przynależność do innej grupy niż rodzina.

Normy i rytuały społeczne pochodzenia kulturowego są równie charakterystyczne dla mniejszych i większych grup ludzkich jak filogenetycznie uzyskane cechy — dla podgatun-ków, gatunków, rodzajów i większych jednostek taksonomicz­nych. Metodą badań porównawczych można zrekonstruować historię ich rozwoju. Różnice powstałe pomiędzy nimi w toku rozwoju historycznego wznoszą bariery pomiędzy jednostkami kulturowymi w sposób podobny, jak czyni to rozbieżny rozwój pomiędzy gatunkami. Słusznie więc Erik Erikson nazwał to zjawisko pseudospeciation — rzekomym powstawaniem ga­tunków.

Pomimo że owa rzekoma specjacja przebiega nieporów­nywalnie szybciej od filogenetycznej, ona również wymaga odpowiedniego czasu. Nikłe jej początki, jak powstawanie nawyków grupowych i dyskryminacja niewtajemniczonych outsiderów, występują już w każdej zbiorowości dziecięcej, ale wydaje się, że na to, aby normy i rytuały społeczne nadały

109

grupie trwałość i wytrzymałość, muszą one oddziaływać stale przez co najmniej kilka pokoleń. Stąd najmniejszym kulturo­wym pseudogatunkiem, jaki mogę sobie wyobrazić, są wy­chowankowie szkoły mającej bogate tradycje; zadziwiające jest, jak taka grupa ludzka zachowuje latami swój charakter pozornego gatunku. Często wyśmiewany dziś old school tie (krawat — więź ze starej szkoły) jest zgoła aktualny. Ja sam, gdy spotkam mężczyznę mówiącego „wykwintnym" nosowym akcentem byłego ucznia Gimnazjum Szkockiego, mimo woli czuję do niego sympatię, jestem skłonny mu zaufać i zachowuję się wobec niego zdecydowanie bardziej serdecznie niż wobec każdego innego outsidera.

Niezwykle ważną funkcję grzecznych manier znakomicie można przestudiować przy okazji społecznych kontaktów między różnymi grupami i podgrupami ludzkich ośrodków kulturalnych. Bardzo znaczna część przyzwyczajeń dyktowa­nych dobrym obyczajem jest kulturowo zrytualizowaną przesa­dą gestów podporządkowania, których korzenie tkwią w więk-szości przypadków w filogenetycznie zrytualizowanych sposo­bach zachowania się o tym samym znaczeniu. Lokalna tradycja dobrego obyczaju w różnych kulturowych podgrupach wymaga tylko ilościowo odmiennego podkreślenia tych ruchów eks­presyjnych. Dobrym przykładem będzie tutaj gest grzecznego przysłuchiwania się, który polega na tym, że szyję nieco się wyciąga do przodu, a równocześnie głowę przechyla w bok, przybiera się więc w stosunku do mówcy postawę „zamienione­go w słuch". Taki sposób zachowania się wyraża gotowość uważnego przysłuchiwania się, a nawet w razie potrzeby — posłuszeństwa. W grzecznościowych obyczajach niektórych kultur azjatyckich gest ten nabrał cech mocnej przesady mimicznej; w Austrii, szczególnie u pań z dobrych domów, jest jednym z ogólnie przyjętych gestów uprzejmościowych. W in­nych środkowoeuropejskich krajach wydaje się mniej podkreś­lany. W niektórych północnych częściach Niemiec został zredukowany do minimum bądź nawet nie występuje wcale.

110

W tych kołach kulturowych za dowód uprzejmości i dobrego wychowania uchodzi trzymanie głowy podczas słuchania pros­to do góry i patrzenia mówiącemu w twarz, tak jak powinien to czynić żołnierz odbierający rozkaz. Gdy przeniosłem się z Wiednia do Królewca (są to dwa miasta, w których różnica między omawianymi sposobami zachowania się jest szczegól­nie ostra), potrzebowałem sporo czasu, zanim się przyzwyczai­łem do gestu uprzejmego słuchania ze strony pruskich dam. Ponieważ z przyzwyczajenia oczekiwałem ze strony kobiety, do której mówiłem, choć nieznacznego pochylenia podbródka, gdy moje rozmówczynie, siedząc wyprostowane patrzyły mi prosto w twarz, nie mogłem się powstrzymać od myśli, że powiedziałem coś zgoła niestosownego.

Naturalnie znaczenie takich gestów grzecznościowych usta­nowione jest wyłącznie przez porozumienie pomiędzy nadawcą a odbiorcą tego samego systemu komunikowania się. W środo­wiskach kulturowych, w których ten system nie jest jednakowy, nieporozumienia są nieuniknione. Z punktu widzenia obycza­jów pruskich gest „zamieniania się w słuch" Japończyka przyjęty byłby jako wyraz godnej pogardy służalczości, pod­czas gdy z japońskiego punktu widzenia uprzejmie przy­słuchująca się pruska dama byłaby uosobieniem bezkom­promisowej wrogości.

Nawet bardzo nikłe różnice w tego rodzaju konwencjach mogą pociągnąć za sobą mylną interpretację gestów kulturowo zrytualizowanych. Anglicy i Niemcy uważają południowców za ludzi „nieodpowiedzialnych" tylko dlatego, że zgodnie ze swoją własną konwencją na podstawie ich przesadnych gestów grzecznościowych i wylewności oczekują od nich więcej prawdziwej społecznej życzliwości aniżeli naprawdę doznają. Niepopularność Niemców z północy kraju, a przede wszystkim Prusaków w krajach południowych polega często na nieporozu­mieniach wynikających z odwrotnej sytuacji. Przebywając w dobrym towarzystwie amerykańskim, na pewno niejedno­krotnie sprawiałem wrażenie grubianina, bo po prostu nie

111

byłem zdolny tyle się uśmiechać, ile tego wymagają amerykań­skie dobre obyczaje.

Niewątpliwie takie drobne nieporozumienia przyczyniają się w dużym stopniu do powstawania nienawiści pomiędzy róż­nymi kulturowymi środowiskami. Człowiek, który w sposób wyżej opisany nie zrozumiał społecznych gestów innego koła kulturowego, czuje się niecnie oszukany i dotknięty. Już sam fakt nieumiejętności zrozumienia ruchów ekspresyjnych i rytu­ałów obcej kultury budzi nieufność i lęk w stopniu mogącym łatwo doprowadzić do jawnej agresji.

Od nieznacznych odrębności językowych i obyczajowych wiążących najmniejsze jednostki wiedzie nieprzerwany ciąg stopni do wysoko rozwiniętych, skomplikowanych, naukowo uzasadnionych symbolicznych norm i rytuałów społecznych, jednoczących największe społeczne jednostki ludzkości: naro­dy, ośrodki kultury, religie albo ideologie polityczne. Zbadanie tego systemu metodą porównawczą, tj. przestudiowanie prawi­deł powstawania rzekomych gatunków, jest bezwzględnie możliwe, pomimo że nastręczałoby to więcej trudności niż badania nad powstawaniem gatunków rzeczywistych, a to ze względu na częste pokrywanie się poszczególnych pojęć grupowych, jak na przykład w jednostkach narodowych i reli­gijnych.

Podkreśliłem już, że emocjonalne tło wagi każdej zrytualizo-wanej normy społecznego zachowania się nadaje jej siłę napędową. Erik Erikson niedawno wykazał, że przyzwyczaje­nie się do rozróżniania dobra i zła rozpoczyna się w najwcześ­niejszym dzieciństwie, a doskonali się później w ciągu całego okresu rozwoju człowieka. W zasadzie nie ma różnicy między uporem, z jakim trzymamy się wpojonych nam wcześnie przepisów wychowawczych dotyczących czystości osobistej, a wiernością dochowywaną narodowym i politycznym normom i rytuałom, które wpojono nam w życiu późniejszym. Sztyw­ność rytuału tradycyjnego i uporczywość, z jaką się go trzymamy, są istotne i niezbędne dla jego funkcjonowania.

112

A jednocześnie — tak samo jak porównywalna z nim funkcja sztywnych instynktownych społecznych sposobów zachowania się — potrzebuje on nadzoru ze strony naszego wyrozumowa-nego obowiązku moralnego.

Słuszne i prawidłowe jest, że uważamy obyczaje, których nas nauczyli rodzice, za „dobre" i że odnosimy się z czcią do społecznych norm i rytuałów, przekazanych nam przez tradycję własnej kultury. Jednakże całą siłą naszego rozsądku, świado­mego ciążącej na nas odpowiedzialności, musimy strzec się przed tym, aby ulegając naturalnej skłonności, nie uważać rytuałów i norm innych środowisk kulturalnych za mniej wartościowe. Ciemną stroną powstawania rzekomych gatun­ków jest niebezpieczeństwo nieuznawania członków innych rzekomych gatunków za ludzi, tak jak dzieje się to u wielu prymitywnych szczepów, w których języku słowo „człowiek" jest synonimem tylko własnego plemienia. Z ich punktu widzenia zjadanie zabitych wojowników obcego plemienia nie jest kanibalizmem. Moralną konsekwencją historii naturalnej rzekomego powstawania gatunków jest to, że musimy się nauczyć tolerancji wobec innych kultur, pozbyć się naszej własnej kulturowej i narodowej arogancji i zrozumieć, że społeczne normy i rytuały innych środowisk kulturowych, które ich członkom są równie drogie i bliskie jak nam nasze własne, mają takie samo prawo do czci i szacunku. Bez tolerancji wypływającej z takiego rozeznania bardzo łatwo jest dopatrzyć się uosobienia zła właśnie w tym, co dla sąsiada jest czymś najświętszym. Cecha niewzruszalności społecznych norm i ry­tuałów, w której tkwi ich najwyższa wartość, może jednak doprowadzić do najstraszliwszej z wszystkich wojen, do wojny religijnej, a jest ona tym, co nam dzisiaj zagraża!

W tym miejscu przeraziłem się — jak zawsze wtedy, gdy dyskutuję na temat ludzkiego zachowania się z punktu widzenia nauk przyrodniczych — że mogę być źle rozumiany. Rzeczywi­ście powiedziałem, że człowiecza wierność tradycyjnym oby­czajom wywodzi się od skromnego kształtowania się nawyków

113

i zwierzęcego strachu przed ich przełamaniem. Następnie podkreśliłem fakt, że wszystkie ludzkie rytuały powstały w sposób naturalny, w znacznym stopniu analogiczny do ewolucji instynktów społecznych u zwierzęcia i u człowieka. Więcej nawet, wyraźnie wyjaśniałem, że wszystko to, co człowiek czci i uważa za święte w zakresie tradycji, nie przedstawia wartości etycznej bezwzględnej, lecz jest tylko uświęcone w granicach danego środowiska kultury. Nie prze­mawia to jednak absolutnie przeciwko wartości i potrzebie niezłomnej wiary, jaką człowiek sprawiedliwy powinien do­chowywać przyjętym obyczajom swojego środowiska kulturo­wego.

Nie kpijmy więc ze zwierzęcych przyzwyczajeń tkwiących w człowieku, który nawyki swoje wyniósł na piedestał rytuału i trzyma się ich z uporem, co zda się godne lepszej sprawy; m a ł o j e s t doprawdy spraw lepszych! Gdyby przyzwyczaje­nie nie umacniało się i nie usamodzielniało w opisany powyżej sposób, gdyby nie wzniosło się do poziomu uświęconego celu samego w sobie — nie byłoby żadnego wiarygodnego przekazu, nie byłoby wiary i prawa. Nie wiążą przysięgi i nie działają traktaty tam, gdzie umawiający się partnerzy nie mają wspólnej podstawy niewzruszonych obyczajów zamienionych w rytuały, przy których naruszeniu ogarnia ich ów magiczny śmiertelny strach, jakiego doznała swego czasu moja mała Martyna na piątym stopniu schodów naszego domu.

Rozdział szósty

WIELKI PARLAMENT INSTYNKTÓW

Jak się tu wszystko w całość wije, Jak jedno w drugim działa i żyje!

(Goethe, Faust, cz. I, przełoży! Władysław Kościelski.)

Czytaliśmy już w rozdziale poprzednim, że filogenetyczny proces rytualizacji powołuje do życia każdorazowo nowy autonomiczny instynkt, który w charakterze niezależnej siły włącza się do wielkiego układu oddziaływań wszystkich innych instynktownych czynników napędowych. Rola jego, która jak wiemy, pierwotnie polega zawsze na przekazie informacji, na komunikowaniu się, może zapobiec szkodliwym skutkom agresji przez ułatwienie porozumiewania się pomiędzy dwoma członkami gatunku. Nie tylko wśród ludzi powstają spory, dlatego że ktoś m y l n i e sądzi, że ten drugi chce mu zrobić coś złego. Chociażby z tego powodu sprawa rytuału jest niezmier­nie ważna dla tematu, którym się zajmujemy. Ale rytuał może jeszcze ponadto — jak zobaczymy niebawem dokładniej na przykładzie triumfalnego krzyku gęsi — nabrać tak wielkiej mocy jako samodzielny popęd, że w wielkim parlamencie instynktów odgrywa rolę skutecznej opozycji przeciwko potę­dze agresji. Aby wyjaśnić, jak się to dzieje, że rytuał utrzymuje agresję w ryzach, właściwie jej nie osłabiając i nie umniejszając jej znaczenia dla zachowania gatunku (o czym mówiliśmy w rozdziale trzecim), muszę jeszcze coś niecoś powiedzieć o układzie oddziaływań instynktów. Jest on w tym sensie podobny do p a r l a m e n t u , że stanowi mniej lub bardziej kompleksowy system wzajemnego oddziaływania wielu nieza­leżnych zmiennych, a także dlatego że jego iście demokratycz­ny sposób działania jest wynikiem przejścia prób historii

115

i stwarza jeśli nie zawsze prawdziwą harmonię, to w każdym razie znośne i ułatwiające życie kompromisy między sprzecz­nymi interesami.

Czymże jest „poszczególny" instynkt? Na określeniach używanych często potocznie dla różnych instynktownych sił napędowych ciąży złe dziedzictwo myślenia „finalistycznego". „Finalistą" w złym tego słowa znaczeniu jest ten, kto myli pytanie „po co?" z pytaniem „dlaczego?", a w związku z tym uważa, że przez wykazanie sensu jakiegoś działania dla zachowania gatunku rozwiązał zarazem i zagadnienie przy­czyny jego powstania. Jakże kuszącą łatwizną jest doszukiwa­nie się odrębnego popędu czy instynktu dla każdego wyraźnie zdefiniowanego działania, którego znaczenie dla zachowania gatunku jest wyraźne i bezsporne, jak na przykład odżywianie się, rozmnażanie czy ucieczka. Jakże znany nam jest termin „popęd rozrodczy" ! Nie wolno sobie jednak przy tym wmawiać — jak niestety czyniło wielu badaczy instynktów — że termin ten zawiera jednocześnie i w y j a ś n i e n i e danego procesu. Pojęcia odpowiadające takim określeniom nie są ani trochę lepsze od pojęć horror vacui bądź „flogiston", które są wyłącznie określeniem pewnych procesów, a „oszukańczo udają, że zawierają ich wyjaśnienie" — jak to surowo ocenił John Dewey. Ponieważ w tej książce dążymy do wyjaśnienia przyczyny pewnych o d c h y l e ń f u n k c j i jednego z instyn­któw, a mianowicie instynktu agresji, nie możemy się ograni­czyć do badania jego „po co", zresztą już uczyniliśmy to w rozdziale trzecim. Musimy więc odnaleźć przyczyny normal­ne, aby zrozumieć źródła zaburzeń jego funkcji, a następnie w miarę możności nauczyć się je usuwać.

Wydolność organizmu określona według jego funkcji, jak na przykład pobieranie pokarmu, rozmnażanie się czy nawet samozachowawczość, nie jest oczywiście nigdy skutkiem jed­nej tylko jedynej przyczyny bądź jednego tylko popędu. Wyjaś­niająca wartość takich pojęć jak „popęd rozrodczy" albo „instynkt samozachowawczy" jest więc równie nic nie znaczą-

116

ca, jak byłby na przykład specjalny termin „moc samochodu", którym to pojęciem mógłbym się równie dobrze posługiwać dla wyjaśnienia faktu, że mój dobry stary wóz jest jeszcze ciągle na chodzie. Jednakże kto zna (i opłaca) naprawy, które umoż­liwiają jego jazdę, ten nie będzie zbyt pochopnie wierzył w tę mityczną „moc", a przecież właśnie o te naprawy nam tutaj chodzi! Komu znane są patologiczne wadliwości funkcji wrodzonych mechanizmów zachowania się, zwane przez nas instynktami, ten nigdy nie wpadnie na obłędny pomysł, że zwierzęta, a nawet ludzie działają pod wpływem ukierun­kowujących i tylko w świetle finalizmu zrozumiałych czyn­ników, które ani nie wymagają, ani nie dopuszczają przy­czynowego wyjaśnienia.

Jednolity i zgodny z wydolnościami sposób zachowania się, jak na przykład pobieranie pokarmu czy rozród, dokonuje się zawsze w drodze niezmiernie skomplikowanego wzajemnego oddziaływania bardzo wielu przyczyn, „wynalezionego" i gruntownie wypróbowanego przez obu „konstruktorów prze­miany gatunków" — dziedziczną zmienność i selekcję. Te mnogie fizjologiczne przyczyny znajdują się nieraz we wzaje­mnym stosunku obustronnego zrównoważonego oddziaływa­nia, czasami wszakże jedna wpływa na drugą silniej, aniżeli się sama jej wpływowi poddaje; niektóre z nich są stosunkowo niezależne od całości układu oddziaływań i wpływ ich na tę całość jest większy niż uległość wobec niej. Dobrymi przy­kładami takich „relatywnie od całości niezależnych elemen­tów" są poszczególne części s z k i e l e t u .

W dziedzinie zachowania się koordynacja dziedziczna i dzia­łanie instynktowne są elementami wyraźnie niezależnymi od całości. W swojej formie równie niezmienne jak najtwardsze części szkieletu poganiają organizm każde własnym batem. Jak już wiemy, oba po długim milczeniu, energicznie domagają się dopuszczenia do głosu, zmuszając zwierzę czy człowieka do poderwania się i aktywnego poszukiwania takiej specjalnej sytuacji bodźcowej, która nadawałaby się do wyzwolenia

117

i realizacji właśnie takiej, a nie innej koordynacji dziedzicznej. Wielkim więc błędem będzie uważać, że każdy ruch instynk­towny, którego działanie dla zachowania gatunku służy na przykład pobieraniu pokarmu, musi być koniecznie wywołany przez głód. Wiemy o naszych psach, że wykonują one namiętnie szereg takich ruchów, jak węszenie, myszkowanie, bieganie, ściganie, chwytanie i uśmiercanie zdobyczy przez potrząsanie, również i wtedy, gdy nie są głodne. Każdy sympatyk psów dobrze wie, że psa ogarniętego szałem polowania n i e m o ż ­na wyleczyć z tej pasji najlepszym nawet karmieniem. To samo dotyczy instynktownych ruchów chwytania zdobyczy u kota, znanego objawu „krążenia" u szpaka, który ruch ten wykonuje prawie stale i zupełnie niezależnie od uczucia głodu. Krótko mówiąc, dotyczy to wszystkich owych drobnych usług na rzecz zachowania gatunku, jak bieganie, fruwanie, nad­gryzanie, dziobanie, kopanie, czyszczenie się itp. Każda z tych koordynacji dziedzicznych odznacza się swoją własną spon­tanicznością i powoduje swoje własne zachowanie się apetyty-wne. Czyż więc te wszystkie drobne popędy cząstkowe są całkowicie od siebie niezależne? Czy tworzą one mozaikę, która swoją funkcjonalną jednolitość zawdzięcza strukturze przemiany gatunków? W przypadkach krańcowych istotnie może to się zdarzać, ale jeszcze niedawno uważano takie wyjątki za regułę ogólną. Mianowicie w heroicznym okresie badań porównawczych nad zachowaniem się sądzono, że zwierzę każdorazowo opanowane jest j e d n y m , i to wyłącz­nie jednym popędem. Julian Huxley posługiwał się pięknym i dobitnym porównaniem, które i ja również latami cytowałem w odczytach; mówił bowiem, że zarówno zwierzę, jak człowiek podobni są do statku, którym dowodzi wielu kapitanów. U człowieka wszyscy ci dowódcy jakoby znajdują się równo­cześnie na mostku kapitańskim i każdy z nich wypowiada swoje zdanie; czasami dochodzą przy tym do rozsądnego kom­promisu, co oznacza lepsze rozwiązanie istniejących prob­lemów aniżeli pojedyncze zdanie nawet najmądrzejszego

118

z nich. Niekiedy jednak nie mogą się pogodzić, wówczas statek jest pozbawiony wszelkiego rozsądnego dowództwa. Natomiast u zwierząt kapitanowie przestrzegają rzekomo umowy, że zawsze tylko jeden z nich ma dostęp do mostku kapitańskiego i każdy musi ustąpić, z chwilą gdy drugi wstępuje na mostek. To ostatnie porównanie rzeczywiście doskonale oddaje niektóre przypadki zachowania się zwierząt w sytuacjach konfliktowych i nie można się dziwić, że w owym czasie nie dostrzegliśmy tego, że są to tylko dość rzadko występujące przypadki szczególne. Ponadto została tu chyba przedstawiona najprost­sza forma wzajemnego oddziaływania dwóch współzawod­niczących ze sobą popędów, z których jeden po prostu tłumi lub wyłącza drugi; było więc zupełnie prawidłowe i słuszne, że z początku opieraliśmy się na procesach najprostszych i dają­cych się najłatwiej przeanalizować, nawet jeżeli nie były to procesy najczęściej występujące.

W rzeczywistości pomiędzy dwoma niezależnymi od siebie i zmiennymi popędami mogą występować wszystkie możliwe rodzaje wzajemnych wpływów i oddziaływań. Jeden może drugiemu sprzyjać i go wzmacniać, oba mogą się wzajemnie wspierać, mogą się sumować i — nie wchodząc poza tym w żadne ze sobą współzależności — nakładać się w jednym i tym samym sposobie zachowania się, wreszcie mogą się wza­jemnie hamować. Oprócz wielu jeszcze innych obustronnych wpływów, których samo wyliczenie zaprowadziłoby nas zbyt daleko, istnieje wreszcie ten jedyny specjalny przypadek, gdy spośród dwóch sił napędowych ta, co w danej chwili jest silniejsza, wyłącza słabszą w reakcji „wszystko albo nic" (Kippreaktion). Tylko ten przypadek odpowiada Huxleyows-kiemu porównaniu i tylko o jednym popędzie możemy powie­dzieć generalizując, że zwykle tłumi wszystkie inne; jest nim popęd ucieczki. Ale nawet i on dość często znajduje swego pana.

Codzienne, nagminnie występujące, powtarzające się, zda­wkowe instynktowne ruchy, które wyżej określiłem jako „drobne usługi na rzecz zachowania gatunku", często są

119

w dyspozycji k i l k u „wielkich popędów". Przede wszystkim sposoby poruszania się związane ze zmianą miejsca: bieganie, latanie, pływanie itp., ale także i inne, jak dziobanie, gryzienie, kopanie w ziemi itp., mogą mieć zastosowanie w służbie popędów zdobywania pokarmu, rozmnażania się, ucieczki, agresji, które nazwiemy sobie tutaj „wielkimi". Ponieważ te „drobne usługi" odgrywają do pewnego stopnia rolę narzędzi, a pod względem źródeł motywacyjnych podlegają różnym systemom nadrzędnym, przede wszystkim wymienionej „wiel­kiej czwórce" — nazwałem je gdzie indziej czynnościami n a r z ę d z i o w y m i (Werkzeug-Aktivitat). Nie oznacza to jednak absolutnie, że te sposoby poruszania się nie mają własnej spontaniczności, przeciwnie, zgodnie z ogólnie przyję­tą zasadą ekonomiki, na przykład u psa czy wilka, spontaniczne wytwarzanie poszczególnych popędów węszenia, tropienia, biegania, polowania i uśmiercania przez potrząsanie jest na­stawione mniej więcej na zapotrzebowanie zgłaszane przez głód. Jeżeli wyeliminujemy głód jako siłę napędową tym prostym sposobem, że miska z jedzeniem będzie stale napeł­niona przysmakami, zauważymy niebawem, że zwierzę prawie tak samo węszy, tropi, biega i poluje jak wtedy, gdy czynności te są niezbędne dla zaspokojenia potrzeby pożywienia się. Ale gdy pies jest bardzo głodny, wówczas wykonuje to wszystko w natężeniu w y m i e r n i e większym! Pomimo więc że wymienione instynkty narzędziowe są indywidualnie spon­taniczne, głód p o b u d z a zwierzę do tego, aby czynić więcej, niż gdyby instynkty te były pozostawione same sobie. Tak jest: popęd może być dodatkowo popędzany!

Takie pobudzanie przez bodziec zewnętrzny funkcji, która i tak sama w sobie jest spontaniczna, nie jest w fizjologii ani niczym rzadkim, ani nowym. Czynność instynktowna jest w tym stopniu reakcją, w jakim jest wynikiem pobudzenia przez zewnętrzny bodziec albo została wywołana innym popędem. Dopiero w przypadku braku tych bodźców — staje się ona indywidualnie spontaniczna.

120

Podobne zjawisko występuje w ośrodkach wysyłających bodźce do serca. Uderzenia serca normalnie wywołują rytmicz­ne i automatyczne podniety wytwarzane przez tzw. węzeł zatokowy, organ zbudowany z wysoce wyspecjalizowanej tkanki mięśniowej, leżący w pobliżu wpływu strumienia krwi do przedsionka serca. Nieco poniżej, u przejścia do komory, znajduje się drugi organ tego rodzaju, węzeł przedsionkowo--komorowy, do którego od pierwszego prowadzi pęk włókien nerwowych przewodzących podniety. Oba węzły wytwarzają bodźce, które mają zdolność wywoływania skurczów komory sercowej. Węzeł zatokowy pracuje szybciej od węzła przed-sionkowo-komorowego. W związku z tym ten drugi nigdy nie ma okazji do spontanicznego zachowania się, gdyż za każdym razem, gdy się powoli zbiera do tego, aby wypalić bodźcową salwę, otrzymuje uderzenie ostrogą od swego przełożonego i wypala nieco wcześniej, niżby to uczynił pozostawiony sam sobie. W ten sposób szef narzuca podwładnemu swój własny rytm pracy. Gdy teraz wykonamy klasyczne doświadczenie Stanniusa i przerwiemy połączenie przez podwiązanie pęczka przewodzącego podniety, uwolniony od tyranii węzła zatoko­wego węzeł przedsionkowo-komorowy zachowa się tak, jak często podwładni w takich przypadkach, a mianowicie prze­stanie pracować; innymi słowy — serce zatrzyma się na moment. Nazywa się to od dawna „przedautomatyczną pauzą". Po krótkiej chwili spokoju węzeł przedsionkowo-komorowy „zauważa", że właściwie to on sam produkuje bodźce i po pewnym czasie miałby wielką ochotę wypalić. A nie nadarzyła się po temu nigdy dotychczas okazja, gdyż zawsze na ułamek sekundy przedtem otrzymywał od tyłu dopingującego kop­niaka.

Stosunek większości ruchów instynktownych do rozmaitych nadrzędnych źródeł motywacji jest całkowicie analogiczny do stosunku węzła przedsionkowo-komorowego do węzła zatoko­wego. Sprawa się jednak komplikuje, po pierwsze bowiem bardzo często, jak na przykład w przypadku reakcji narzędzio-

121

wych, jeden sługa ma kilku panów, a po drugie — panowie ci mogą wykazywać zupełnie różne właściwości. Mogą to więc być, jak węzeł zatokowy, rytmiczno-automatyczne ośrodki wysyłające bodźce; mogą to być wewnętrzne czy zewnętrzne receptory wewnętrznych bądź zewnętrznych podniet, do któ­rych należą takie zapotrzebowania tkanek, jak głód, pragnienie lub brak tlenu, przekazujące te bodźce w postaci podrażnienia. Mogą to być wreszcie gruczoły wydzielania wewnętrznego, których hormony działają jako bodźce na zupełnie określone procesy regulowane przez układ nerwowy. (Słowo hormon pochodzi od greckiego wyrazu hormao — popędzam.) Jednak­że w żadnym z przypadków ta kierowana z wyższego szczebla aktywność nie ma charakteru „odruchu", to znaczy, że całość organizacji ruchu instynktownego nie zachowuje się jak maszy­na, która dopóki nie jest używana, trwa w bezczynności przez nieograniczony czas i „czeka", aż ktoś naciśnie guzik jej rozrusznika. Całość owa podobna jest raczej do konia, który wprawdzie wymaga wodzy i ostróg, aby swemu panu być użyteczny i posłuszny, ale który musi codziennie zażywać ruchu, aby nie wykazywać objawów nadmiaru energii, co w pewnych okolicznościach, na przykład w odniesieniu do zajmującego nas tu przede wszystkim instynktu agresji we-wnątrzgatunkowej, może okazać się dość niebezpieczne.

Jak już wspominaliśmy, spontanicznie wytwarzana ilość określonych ruchów instynktownych zawsze jest zakrojona mniej więcej na miarę spodziewanego zapotrzebowania. Czasa­mi wskazane jest ilości te obliczać raczej skąpo, jak np. przy wytwarzaniu podniet przez węzeł przedsionkowo-komorowy, gdy bowiem wyprodukuje on więcej, niż węzeł zatokowy mu dostarcza, następuje dobrze znany ludziom nerwowym skurcz dodatkowy; jest to skurcz komory sercowej, wpadający w spo­sób wysoce nietaktowny w rytm normalnego uderzenia serca. Jednakże w innych przypadkach stała zmagazynowana nad­wyżka produkcji może być nieszkodliwa, a nawet pożyteczna. Jeżeli więc pies biega więcej, niż mu to jest potrzebne do

122

schwytania zdobyczy, jeżeli konik bez zewnętrznej potrzeby staje dęba, skacze i wierzga (sposoby poruszania się charak­terystyczne dla ucieczki bądź obrony przed drapieżnikiem), jest to tylko zdrowy trening mięśni, a więc w pewnym sensie przygotowanie się do „rzeczywistej potrzeby".

Ilość zapasowej nadwyżki produkcji aktywności narzędzio­wej należy wymierzać najobficiej tam, gdzie najtrudniej jest przewidzieć zużycie tej aktywności dla poszczególnego przypa­dku, zanim działanie ważne dla zachowania gatunku zostanie dokonane w całości. Kot raz będzie zmuszony w trakcie łowów czaić się przez kilka godzin przed mysią norą, innym razem bez czatowania i skradania się, szybkim skokiem złapie mysz przebiegającą mu przypadkowo drogę. Jednakże, jak to po­twierdzą wszystkie obserwacje z natury, przeciętny kot musi bardzo długo i wytrwale wykonywać wszystkie czynności czatowania i skradania się, zanim wreszcie dojdzie do ostatecz­nego aktu zagryzienia na śmierć i pożarcia swojej zdobyczy. Przy obserwacji tego ciągu czynności niesłusznie nasuwa się mylne porównanie z celowym i świadomym zachowaniem się człowieka; jesteśmy skłonni uważać, że kot wykonuje gesty chwytania zdobyczy tylko „gwoli jedzenia". Tymczasem moż­na udowodnić doświadczalnie, że tak nie jest. Leyhausen podawał „łownym" kotom jedną mysz po drugiej i obserwował kolejność, z którą następowały po sobie poszczególne czynno­ści łapania zdobyczy i pożerania jej. Otóż kot najpierw zaprzestawał jedzenia, ale zabijał jeszcze kilka myszy i pozo­stawiał je. Następnie wygasała mu chęć zagryzania na śmierć, nadal jednak czatował na myszy i gonił je. Jeszcze później, gdy wyczerpał się również zasób jego ruchów chwytania, nadal czaił się na tę zdobycz i skradał ku niej. Jednak, co najciekaw­sze, wybierał tylko myszy, które biegały możliwie daleko, w przeciwległym rogu pokoju, a nie zwracał uwagi na te, które wręcz łaziły mu po przednich łapach.

Doświadczenie to pozwala obliczyć, ile razy zwierzę wyko­nuje poszczególne spośród wymienionych czynności cząstko-

123

wych przed ich wyczerpaniem .Uzyskane w ten sposób liczby są wyraźnie uzależnione od przeciętnych uzyskanych w normal­nych warunkach. Oczywista, że nader często kot musi bardzo długo czatować i skradać się, zanim się w ogóle tak dalece zbliży do swojej ofiary, aby próba schwytania mogła mieć jakieś szanse powodzenia. Dopiero po wielu usiłowaniach łapie zdobycz pazurami i może zadać śmiertelne ukąszenie, które też nie zawsze udaje się za pierwszym razem, tak że należy przewidywać kilka kolejnych chwytów na każde pożarcie jednej myszy. Przy tego rodzaju złożonych ciągach zachowania się to, czy któraś z czynności cząstkowych występuje tylko pod wpływem własnej siły napędowej, czy też jeszcze dodatkowo pod wpływem siły napędowej innej czynności, i jakiej innej czynności — zależy od warunków zewnętrznych, które decydu­ją o „popycie" na każdy poszczególny sposób poruszania się.

O ile mi wiadomo, pierwszy postawił wyraźnie to zagad­nienie psychiatra dziecięcy René Spitz; zauważył on, żc u niemowląt, którym podawano mleko zbyt łatwo wypływające z butelki, pozostawała jeszcze pewna nadwyżka ruchów ssania, które musiały wyzwolić się w reakcji skierowanej na obiekty zastępcze. Bardzo podobnie wygląda sprawa czynności jedze­nia i zdobywania pożywienia u gęsi, gdy przebywają na stawie, w którym brak pokarmu dającego się ująć w dziób przy przegrzebywaniu dna. Gdy się je żywi wyłącznie na brzegu, bardzo często spostrzega się, jak przegrzebują dno „w próżni". Gdy się je nakarmi na brzegu jakimś ziarnem do całkowitej sytości, tak że już przestają jeść, a następnie wsypie to samo ziarno do wody, ptaki natychmiast zaczynają przegrzebywać dno i rzeczywiście zjadać to, co wydobyły z wody. Można powiedzieć, że „jedzą po to, aby móc przegrzebywać". Do­świadczenie to można także odwrócić i zmusić gęsi przez czas dłuższy do zdobywania całego pożywienia przez intensywne przegrzebywanie dna w jeszcze dla nich znośnie głębokiej wodzie. Gdy pozwoli im się w ten sposób najeść aż do chwili, gdy same przestaną, a potem poda ten sam pokarm na suchym

124

brzegu, gęsi zjadają jeszcze wcale pokaźną porcję , dowodząc tym samym, że przedtem rzeczywiście tylko „przegrzebywały dno, aby jeść".

Nie można więc żadną miarą formułować jakichś uogól­niających twierdzeń o tym, która z dwóch spontanicznych i wywołujących motywację instancji uruchamia drugą bądź też nad nią „dominuje''.

Dotychczas mówiliśmy tylko o wzajemnym oddziaływaniu takich popędów cząstkowych, które w sumie działają na rzecz wspólnej funkcji, w naszych przykładach — na rzecz od­żywiania organizmu. Inaczej trochę kształtuje się stosunek pomiędzy różnymi źródłami sił napędowych, z których każde ma odmienną funkcję, a zatem należy do odmiennych or­ganizacji instynktowych. W takich przypadkach regułą nie jest wzajemne dopingowanie ani wspieranie, a raczej pewien stosunek rywalizacji: każda z sił napędowych chce „przefor­sować swoją rację". Jak wykazał to przede wszystkim Erich v. Holst, już nawet na poziomie najdrobniejszych skurczów mięśni kilka pobudzających elementów może ze sobą nie tylko współzawodniczyć, ale co więcej, tworzyć sensowne kom­promisy przez prawidłowe wzajemne oddziaływanie. Ten wzajemny wpływ polega — mówiąc z grubsza — na tym, że k a ż d y z dwóch takich endogennych rytmów usiłuje narzucić drugiemu swoją częstotliwość i utrzymać go w stałym stosunku fazowym. Skutkiem tego procesu wzajemnego oddziaływania jest m.in. to, że wszystkie komórki nerwowe unerwiające włókna jednego mięśnia zawsze w sposób niezmiernie sensow­ny wypadają jednocześnie. Gdy to oddziaływanie zawodzi, występują włókienkowe drgania mięśni, dające się często zaobserwować w stanach skrajnego wyczerpania nerwowego. Na nieco wyższym poziomie integracji ruchów kończyn, na przykład płetwy u ryby, te same procesy powodują zmienną grę „antagonistycznych" mięśni, to znaczy tych, które nimi poru­szają na przemian w kierunkach przeciwnych. Każdy rytmiczny ruch tam i z powrotem, wykonywany płetwą, nogą czy

125

skrzydłem i powszechnie spotykany przy przemieszczaniu się zwierząt, jest wynikiem działania „antagonistów", a to zarów­no mięśni uczestniczących w tym ruchu, jak i ośrodków układu nerwowego wysyłających bodźce. Jest to zawsze skutek „kon­fliktu" niezależnych współzawodniczących źródeł impulsów, których energia zostaje skierowana na pożyteczne tory dla dobra całości przez prawidła „relatywnej koordynacji" (relati­ve Koordination), jak v. Holst nazwał omawiane tu procesy wzajemnego oddziaływania.

A więc to nie wojna jest rodzicem wszelkiej rzeczy, ale jest nim konflikt między różnymi instancjami, które — jedne niezależnie od drugich — wytwarzają siły napędowe, konflikt powodujący napięcie w układzie całości nadający tej całości mocną konstrukcję, dosłownie jak z napiętych drutów. Dotyczy to nie tylko czynności tak prostych jak uderzenia płetwy u ryby, na których v. Holst odkrył prawidła relatywnej koordynacji, lecz także wielu innych źródeł sił napędowych, które przez tak dobrze wypróbowane parlamentarne reguły zostają zmuszone do włą­czenia swego pojedynczego głosu do harmonii służącej ogółowi.

Jako nadzwyczaj prosty przykład niechaj nam tu posłuży obserwacja ruchów mięśni twarzowych psa w chwili konfliktu między popędem ataku a popędem ucieczki. Mimika, którą określa się ogólnie jako g r o ż e n i e , występuje w ogóle tylko wtedy, gdy chęć atakowania hamowana jest strachem, a co najmniej odrobiną strachu. Bez tego strachu bowiem zwierzę kąsa zupełnie bez grożenia i z tak spokojnym obliczem jak to, które widzimy na ilustracji w lewym górnym rogu i które zdradza tylko trochę napięcia, takiego samego jak przy spo­glądaniu na miskę zjedzeniem przynoszoną mu przez opiekuna. Jeżeli czytelnik jest dobrym znawcą psów, niech spróbuje — zanim będzie dalej czytał — sam zinterpretować formy wyrazu przedstawione na ilustracji. Niechaj też postara się wyobrazić sobie sytuację, w której jego pies zrobiłby taką minę. Następnie dla dalszego ćwiczenia niech się domyśli, jaka będzie kolejna czynność zwierzęcia.

126

Dla kilku obrazków podam sam rozwiązanie tego zadania. O psie w środku górnego rzędu sądziłbym, że stoi wobec mniej więcej równie silnego współzawodnika, wobec którego czuje poważny respekt, ale którego się jednak niezbyt boi i który także nie bardzo ma odwagę przejścia do czynu. Moja prognoza co do ich zachowania się przewidywałaby, że obaj przez kilka minut pozostaną w podobnej pozycji, potem powoli „za­chowując twarz" oddalą się od siebie, aby równocześnie w pewnej odległości podnieść tylną nogę. Pies po prawej stronie też nie boi się, ale jest bardziej zły; spotkanie może rozwinąć się tak jak poprzednio opisane, ale może także — szczególnie gdyby ten drugi zdradzał trochę braku pewności siebie — nagle, przeraźliwie i hałaśliwie przeobrazić się w prawdziwą walkę.

127

Czytelnik inteligentny, a takim jest na pewno ten, który do tego miejsca dotrwał w czytaniu, oczywiście już dawno zauważył, że portrety psów ułożone są według pewnej kolejności: agresyw­ność wzrasta w kierunku na prawo, a strach w kierunku do dołu rysunku.

Interpretacja i prognoza zachowania się jest najłatwiejsza dla przypadków krańcowych, na pewno będzie więc trafna i jedno­znaczna dla wyrazu oblicza przedstawionego w prawym dol­nym rogu; t a k wielka wściekłość w połączeniu z t a k wielkim strachem może powstać tylko w jednym jedynym przypadku, a mianowicie gdy pies stoi bardzo blisko znienawi­dzonego wroga, którego lęka się panicznie i przed którym z jakiegoś względu n i e m o ż e u c i e c . Mogę sobie wyob­razić tylko takie dwie sytuacje: albo pies jest mechanicznie przykuty do miejsca, na przykład zapędzony w jakiś kąt, przychwycony w potrzask, itp., albo jest to suka, która broni swych szczeniąt przed zbliżającym się wrogiem. Można jeszcze przyjąć wysoce romantyczną okoliczność, że szczególnie wier­ny pies broni swego ciężko chorego albo rannego, bezsilnego pana. Prognoza tego, co się dalej będzie działo, jest równie prosta: jeżeli wróg, nawet najpotężniejszy, posunie się jeszcze o krok bliżej, nastąpi znany nam już atak z rozpaczy (s. 51), r e a k c j a k r y t y c z n a (Hediger).

To, czego przed chwilą dokonał mój czytelnik wyczuwający psią psychikę, jest dokładnie tym samym, co badacze za­chowania się, m.in. N. Tinbergen i J. van Iersel, określają mianem a n a l i z y m o t y w a c j i (Motivationsanalyse). Po­stępowanie to składa się w zasadzie z trzech stopni opartych na informacjach uzyskanych z trzech źródeł wiedzy. Po pierwsze, próbuje się w miarę możliwości przebadać sytuację pod względem jej zasobności w bodźce o różnym znaczeniu. Czy pies boi się tego drugiego, a jeśli tak, to w jakim stopniu? Czy go nienawidzi, czy też uwielbia jako starszego przyjaciela i „przy­wódcę stada" itp., itd. Po drugie, należy obserwowany ruch rozłożyć na poszczególne części składowe. Widzimy na rysun-

128

kach, że chęć ucieczki ściąga uszy i kąciki warg do tyłu i do dołu, agresywność zaś powoduje unoszenie się górnej wargi i otwarcie pyska; i jedno, i drugie są przygotowaniem, „ruchami intensyfikacji" (Intensionsbewegung) prowadzącymi do uką­szenia. Zarówno ruchy te, jak i postawy dają się łatwo ująć ilościowo. Można by pokusić się o zmierzenie ich odchyleń i dosłownie stwierdzać, że ten czy ów pies ma tyle a tyle milimetrów strachu i jest na tyle a tyle milimetrów wściekły. Po takiej analizie ruchów przychodzi kolej na trzeci stopień, a mianowicie wyliczanie sposobów zachowania się n a s t ę ­p u j ą c y c h po uprzednio analizowanych sposobach porusza­nia się. Jeżeli nasze zdanie, które wyrobiliśmy sobie na podstawie analizy sytuacji i analizy ruchów, jest prawidłowe, na przykład, że pies na prawo u góry jest nieomal tylko wściekły i prawie się nie boi, to po opisanym ruchu ekspresyjnym musi prawie zawsze przejść do ataku, a prawie nigdy do ucieczki. Jeżeli jest słuszne, że u psa środkowego (oznaczonego literą e) złość i strach pomieszane są mniej więcej w równych propor­cjach, to przy takiej mimice w mniej więcej połowie przypad­ków nastąpi atak, a w połowie — ucieczka. Tinbergen i jego współpracownicy wykonywali bardzo wiele tego rodzaju analiz motywacji dla odpowiednich obiektów, przede wszystkim dotyczących gestów grożenia u mew, a zgodność między danymi uzyskanymi z omawianych trzech źródeł wiadomości stanowi przeprowadzony na szerokiej bazie statystycznej do­wód prawidłowości osiągniętych wyników.

Młodzi studenci, dobrzy znawcy zwierząt, wprowadzani w arkana techniki analizy motywacji, często z początku bywają rozczarowani, że uciążliwa analiza, a przede wszystkim żmud­na statystyczna ocena w końcu nie ujawnia niczego innego niż to, co każdy rozsądny człowiek umiejący patrzeć i znający swoje zwierzę i tak już dawno dobrze wie. Tymczasem pomiędzy „widzieć" a „umieć udowodnić" istnieje jedna różnica, ta sama mianowicie, która dzieli sztukę od nauki. Dla stuprocentowego wzrokowca naukowiec domagający się dowo-

129

dów łacno zdaje się być „najuboższym synem tej ziemi". A z kolei analitycznemu badaczowi posługiwanie się bezpo­średnią percepcją jako źródłem poznania wydaje się w najwyż­szym stopniu podejrzane. Również i w zakresie nauki o za­chowaniu się istnieje w Ameryce szkoła ortodoksyjnych beha-wiorystów, którzy poważnie usiłują wyłączyć ze swojej meto­dyki bezpośrednią obserwację zwierząt. Tymczasem jest to naprawdę zadanie godne trudu i znoju, aby tym i innym mądrym, ale „nie widzącym" ludziom umieć udowodnić to, cośmy widzieli, tak żeby uwierzyli, żeby k a ż d y musiał uwierzyć!

Z drugiej strony analiza statystyczna może skierować naszą uwagę na pewne niezgodności, które przeoczyliśmy przy stosowaniu bezpośredniej percepcji. Służy ona do w y k r y ­w a n i a prawideł i widzi sprawy zawsze w nieco piękniejszej i regularniejszej postaci, niż są naprawdę. Sugerowane nam przez nią rozwiązanie problemu często nosi na sobie piętno bardzo wprawdzie „eleganckiej", ale nieco zanadto uprosz­czonej hipotezy roboczej. Stąd analiza racjonalna — właśnie zastosowana do badań motywacji — służy niejednokrotnie do załatania braków percepcji i udowodnienia jej niesłuszności.

Większość dotychczas przeprowadzonych analiz motywacji dotyczy sposobów zachowania się, w których powstaniu biorą udział tylko dwa rywalizujące ze sobą popędy; zwykle dwa z „wielkiej czwórki": głodu, miłości, ucieczki i agresji. Całkowicie świadome dobieranie możliwie prostych przypad­ków dla studiowania konfliktów popędowych wydaje się w pełni uzasadnione przy obecnym skromnym stanie naszej wiedzy. Tak samo słuszne było, że klasycy nauki o zachowaniu się zajmowali się przypadkami, w których zwierzę znajduje się pod wpływem tylko jednego jedynego popędu. Musimy jednak przy tym pamiętać, że zachowanie się dyktowane tylko dwoma składnikami popędowymi zdarza się bardzo rzadko, niewiele częściej od takiego, które wywołane jest działaniem impulsu jednego tylko, niczym nie zakłóconego instynktu.

130

W poszukiwaniu obiektu odpowiedniego do przeprowadze­nia wzorcowej ścisłej analizy motywacji wskazane jest dobierać taki sposób zachowania się, o którym przynajmniej w przy­bliżeniu wiadomo, że występuje pod wpływem dwóch instynk­tów o równym znaczeniu. Dla osiągnięcia tego celu można się czasem posłużyć pewną techniczną sztuczką, tak jak uczyniła to moja współpracowniczka Helga Fischer, gdy przeprowadzała analizę motywacji grożenia u gęsi gęgawej. Ukazanie jak gdyby czystej kultury współdziałania agresywności i ucieczki okazało się niemożliwe na obszarze mikroojczyzny naszych gęsi, na jeziorze Ess, w ruchach ekspresyjnych ptaków bowiem „do­chodziło do głosu" zbyt wiele bodźców innych, szczególnie seksualnych. Kilka przypadkowych obserwacji wykazało nato­miast, że głos płci milknie prawie zupełnie, gdy gęsi znajdują się na obcym terenie. Zachowywały się tam mniej więcej jak stado podczas wędrówki, trzymały się mianowicie o wiele ściślej razem, były bardziej lękliwe i na tle swych społecznych zwad pozwalały obserwować działanie dwóch badanych instynk­tów w znacznie czystszej formie. Obserwatorka zadała sobie trud nauczenia naszych gęsi za pośrednictwem tresury pokar­mowej przychodzenia i pasienia się „na rozkaz" w miejscu przez nią wybranym, ale którego gęsi nie znały, poza ogrodze­niem terenu naszego instytutu. Każdy z ptaków był oczywiście indywidualnie rozpoznawalny dzięki znakowaniu kolorowymi obrączkami w różnych kombinacjach. Spośród stada rejest­rowano przez czas dłuższy jednego ptaka, a zwykle był to gąsior, we wszystkich jego agresywnych poczynaniach z po­szczególnymi współtowarzyszami ze stada, przy czym opisy­wano jego ekspresyjne ruchy wyrażające grożenie. Materiał do dokładnej analizy sytuacyjnej był znakomity, gdyż te lata trwające obserwacje owego stada pozwoliły znakomicie poznać hierarchię i stosunek sił między poszczególnymi ptakami, a zwłaszcza między starymi i wysoko w tej hierarchii lokujący­mi się gąsiorami. Analiza ruchów i rejestracja następującego po nich zachowania się przebiegała w sposób następujący: Przede

131

wszystkim Helga Fischer miała stale przy sobie przedstawioną na s. 133 „wzorcową kartę", którą nasz artysta instytutowy Herman Kacher opracował na podstawie dużej liczby szczegó­łowo protokołowanych przypadków grożenia u gęsi. Obser-watorka w poszczególnych przypadkach dyktowała więc tylko: „Max robi D do Hermesa, który wolno pasąc się idzie ku niemu, Hermes odpowiada E, Max na to F." Bardzo subtelne stop­niowanie gestów grożenia, które udało się ująć w serii obraz­kowej, pozwala stosować znaki pośrednie, np. D—E albo K—L, tylko w zupełnie wyjątkowych przypadkach dla za­znaczenia w razie potrzeby form wyrazu leżących między tymi, które zostały ujęte w karcie.

Ale nawet w tych warunkach, wręcz idealnych dla „czystej kultury" dwóch bodźców, czasami występowały pewne ruchy, których absolutnie n i e m o ż n a było interpretować jako skutku współdziałania wyłącznie tylko owych dwóch popędów. O ruchach grożenia A i B, przy których szyja wyciągnięta jest ukośnie do góry, wiemy, że odgrywa w ruch rolę trzecia niezależna motywacja, a jest nią chęć ubezpieczania ze wznie­sioną głową. Różnica między dwoma rzędami A—C i D—F, w których przy mniej więcej równym nasileniu agresywności pokazany jest od lewej ku prawej wzrost społecznego strachu, polega prawdopodobnie tylko na różnicy intensywności obu popędów. Natomiast przy formach ruchu M do O na pewno bierze udział jeszcze jakiś bodziec, którego charakter dotąd jeszcze nie został wyjaśniony.

Jak już wspomnieliśmy, na pewno do dobrej strategii należy dobieranie sobie do analizy motywacji takich obiektów, w któ­rych — podobnie jak w wyżej opisanych — istotne są tylko dwa źródła popędów. Jednakże nawet przy tak sprzyjających okoli­cznościach trzeba stale pilnie wypatrywać składników ruchu, które n i e dają się wyjaśnić rywalizacją tamtych dwóch popędów. Pierwszym zasadniczym pytaniem, na które należy znaleźć odpowiedź przed rozpoczęciem każdej analizy, jest liczba i rodzaj motywacji uczestniczących w określonym

132

sposobie poruszania się. W ostatnich czasach niektórzy bada­cze, jak P. Wiepkema, stosowali z dobrym skutkiem ścisłą metodę analizy czynników do rozwiązania tego problemu.

Uczennica moja, Beatrice Oehlert, przedstawiła w swojej pracy doktorskiej piękny przykład analizy motywacji, która

J K L

M N 0

133

z góry zakładała uwzględnienie t r z e c h podstawowych skła­dników. Przedmiotem jej studiów było zachowanie się pewnych gatunków ryb z rodziny pielęgnicowatych przy spotkaniu dwóch nie znających się osobników. Wybrano gatunki, w któ­rych samiec i samiczka zewnętrznie prawie się między sobą nie różnią, w związku z czym dwa nie znane sobie osobniki reagują na siebie zachowaniem się umotywowanym jednocześnie popę­dami ucieczki, agresji i płci. Sposoby poruszania się wywołane każdym z owych trzech źródeł sił napędowych dają się u tych ryb szczególnie wyraźnie odróżnić, gdyż nawet już przy niewielkiej ich intensywności powodują odmienność kierunku ruchu w przestrzeni. Wszystkie sposoby poruszania wywodzące się z popędu płciowego, jak żłobienie jamy na gniazdo, czyszczenie kamienia tarliskowego, a także i same ruchy przy wydzielaniu ikry i nasienia, skierowane są w stronę dna; ruch ucieczki, a nawet najlżejsze markowanie tego ruchu wskazują kierunek od przeciwnika, a zwykle równocześnie ku górze, ku powierzchni wody (zob. także s. 60 i następne). Wszystkie natomiast ruchy agresji z wyjątkiem niektórych ruchów groże­nia „obciążonych" ucieczką zwracają się w kierunku przeciw­nika. Gdy zna się te ogólne zasady, a ponadto jeszcze szczególną motywację niektórych zrytualizowanych ruchów ekspresyjnych, można bardzo łatwo na przykładzie tych ryb wyprowadzić proporcje, w których poszczególne siły napędowe decydują o zachowaniu się zwierzęcia. Pomocne przy tym jest jeszcze i to, że wiele z nich przyobleka rozmaite charakterys­tyczne wzorce barw w zależności od pobudzenia seksualnego, agresywnego bądź strachu.

Jako niespodziewany wynik swej analizy motywacji Beatrice Oehlert odkryła występujący nie tylko u tych ryb, ale wyraźnie także u wielu innych kręgowców mechanizm wzajemnego „rozpoznawania się" przez obie płcie. U badanych pielęgnic samiec i samiczka nie tylko zewnętrznie są do siebie podobne, ale także ich sposoby poruszania się, nawet przy samym akcie płciowym, a więc przy składaniu i zapładnianiu ikry, są takie

134

same w najdrobniejszych szczegółach; stąd więc było dotych­czas zupełną zagadką, jakie elementy zachowania się tych zwierząt są przeszkodą w łączeniu się partnerów tej samej płci. Najpoważniejszym wymaganiem stawianym zdolnościom ob­serwacyjnym etologa jest, aby bezwzględnie zwracał uwagę na ewentualny b r a k niektórych szeroko rozpowszechnionych sposobów zachowania się u jakiegoś zwierzęcia bądź w grupie zwierząt. Ptakom i gadom, na przykład, brak koordynacji ruchowej szerokiego otwierania paszczy z równoczesnym głębokim wdechem, co nazywamy ziewaniem; jest to fakt ważny z punktu widzenia taksonomii, którego przed Hein-rothem nikt nie zauważył. Podobnych przykładów można by przytoczyć więcej.

Odkrycie, że brak pewych określonych sposobów zachowa­nia się u samca, a innych u samicy jest przyczyną łączenia się pielęgnic różnej płci w pary — było prawdziwym majster­sztykiem bystrej obserwacji. Zdolność do j e d n o c z e s n e ­go występowania trzech wielkich źródeł popędów: agresji, ucieczki i płci —jest różna u samców i samic omawianych ryb; u samca nie istnieje pomieszanie motwacji ucieczki z motywa­cją seksualną. Gdy samiec odczuwa najlżejszy nawet lęk przed swoim vis ä vis, jego popęd płciowy zostaje całkowicie wyłączony. U samicy taki sam stosunek istnieje między agresywnością a seksualizmem: gdy dla swego partnera ma tak mało „respektu", że jej agresywność nie zostaje zupełnie wyłączona, nie może w ogóle na niego zareagować seksualnie. Zamienia się wówczas w Brunhildę i naciera na niego z tym większą wściekłością, im bardziej była skłonna potencjalnie do reakcji seksualnej, to znaczy, im przez stan swoich jajników i poziom hormonów we krwi bliższa była złożeniu ikry. U samca, odwrotnie, agresywność i seks mogą doskonale współistnieć, może on zachowywać się bardzo grubiańsko w stosunku do swojej narzeczonej, przeganiać ją po całym akwarium, a jednocześnie wykonywać ruchy wywołane pobu­dzeniem seksualnym i wszystkie inne możliwe mieszane formy

135

poruszania się. Samica za to może okazywać największy strach przed samcem, ale ten strach nie tłumi jej sposobu zachowania się wywołanego motywacją seksualną. Dziewicza ryba może w trakcie rzeczywistej ucieczki przed samcem wykonywać wskutek motywacji seksualnej ruchy tokowania w każdej chwili wytchnienia, na którą jej pozwoli nieokrzesany partner. Właśnie te mieszane formy zachowania się, łączące elementy ucieczki i seksu, przekształciły się w toku rytualizacji w szeroko rozpowszechnione ceremoniały, które zwykło się określać mianem drożenia się i które mają swoje wyraźnie określone znaczenie i wartość.

Na podstawie tych różnych u obu płci zdolności do mieszania się trzech wielkich źródeł sił napędowych, samiec może połączyć się tylko z partnerką niższego szczebla, to znaczy taką, która pozwala mu się zastraszyć, a samica — tylko z za­straszającym ją osobnikiem wyższej rangi; tak więc opisany tu mechanizm zachowania się zabezpiecza spotkanie partnerów różnej płci. W rozmaitych odmianach i przekształcony przez rozmaite przebiegi rytualizacyjne, ten sam proces odnajdywa­nia się płci odgrywa ważną rolę u bardzo wielu kręgowców aż do człowieka włącznie. Jednocześnie stanowi on znakomity przykład na to, jakiego niezbędnego dzieła dla zachowania gatunku może dokonywać agresja w harmonijnej grze wzajem­nych oddziaływań, dzieła, o którym nie mogliśmy jeszcze mówić w rozdziale III, gdyż nie dość wówczas wiedzieliśmy o parlamentarnej rywalizacji instynktów. Oprócz tego zys­kujemy zarazem przykład na to, jak różny może być stosunek pomiędzy „wielkimi" popędami nawet u męskich i żeńskich osobników tego samego gatunku: dwa motywy, które u jednej płci hamują się w sposób ledwo zauważalny i mogą się nakładać na siebie w dowolnym stosunku ilościowym, u drugiej wyłącza­ją się całkowicie w ostrej reakcji „wszystko albo nic".

Jak już wyjaśnialiśmy, „wielka czwórka" wcale nie stanowi zawsze głównej motywacji zachowania się zwierzęcego, a zwłaszcza ludzkiego. Tym bardziej nie należy sądzić, że

136

pomiędzy którymś z „wielkich" i prastarych popędów a młod­szymi pod względem filogenetycznym, bardziej specjalnymi instynktami, zawsze musi istnieć stosunek przewagi w tym sensie, że pierwszy wyłącza drugi. „Nowoczesne" sposoby zachowania się, jak na przykład owe specjalne popędy, które u zwierząt żyjących społecznie stanowią o trwałej spoistości stada, na pewno u wielu gatunków opanowują pojedyncze osobniki do tego stopnia, że mogą w pewnych okolicznościach wziąć górę nad wszystkimi innymi popędami. Owca, która za baranem przewodnikiem skacze w przepaść, stała się wręcz przysłowiowa! Gęś gęgawa, która odbiła się ze swego stada, robi wszystko, aby je odnaleźć: pęd poszukiwania stada może u niej nawet przezwyciężyć popęd ucieczki. Niejednokrotnie do naszych gęsi oswojonych przyłączały się oddzielone od stada gęsi dzikie i p o z o s t a w a ł y u nas w bliskości ludzkich domostw! Jeżeli się wie, jak bardzo płochliwe są dzikie gęsi, można sobie wyobrazić siłę ich „popędu stadnego". To samo dotyczy wielu żyjących społecznie kręgowców, do szympan­sów włącznie, o których Yerkes słusznie powiedział: „ J e d e n szympans to tyle, co żaden."

Nawet te ruchy instynktowne, które — mówiąc o nich z punktu widzenia filogenetycznego — „dopiero co" osiągnęły samodzielność przez rytualizację, które — jak próbowałem przedstawić w poprzednim rozdziale — jako najmłodsze mają jednak swoje miejsce i głos w wielkim parlamencie instynktów, mogą równie dobrze zagłuszyć wszystkie przeciwstawiające się im popędy, jak głód i miłość. Niebawem poznamy ceremoniał krzyku triumfalnego gęsi, który opanowuje życie tych zwierząt w większym stopniu niż jakikolwiek inny popęd. Z drugiej strony istnieje oczywiście znaczna liczba zrytualizowanych sposobów poruszania się, które się jeszcze niezupełnie unie­zależniły od swej nie zrytualizowanej formy wyjściowej i któ­rych bardzo skromny wpływ na całość zachowania się tylko na tym polega, że „zamierzona" przez nie koordynacja ruchów, jak pamiętamy z podżegania kazarki (s. 87), jest nieco

137

uprzywilejowana i bywa wykonywana częściej niż inne rów­nież możliwe formy poruszania się.

Bez względu na to, czy zrytualizowany sposób poruszania się dysponuje „silnym" czy też „słabym" głosem w koncercie popędów, w każdym razie utrudnia on bardzo poważnie każdą analizę motywacji, a to dlatego, że może on p o w o d o w a ć z ł u d z e n i e zachowania się wywołanego przez kilka niezale­żnych popędów. Powiedzieliśmy w poprzednim rozdziale (s. 89), że zrytualizowany ruch z kilku składników stopiony w jedną całość i m i t u j e ciąg ruchów, który nie jest wy­znaczony koordynacją dziedziczną i często wypływa z konflik­tu wielu popędów; zobrazowaliśmy to podżeganiem samic kaczek. Ponieważ, jak już też powiedzieliśmy wyżej, kopia i oryginał zwykle nakładają się w tym samym ruchu, bardzo jest trudno zanalizować, co zostało wywołane pierwszą, a co drugim. Współudział nowej niezależnej zmiennej staje się wyraźnie czytelny tylko wtedy, gdy jeden z pierwotnie od siebie niezależnych składników (w przypadku podżegania na przykład kierowanie się ku wrogowi, któremu się grozi) kłóci się z koordynacją ruchową ustaloną przez rytualizację.

„Zygzakowaty taniec" samca ciernika, na którym Jan van Iersel przeprowadził pierwszą ze wszystkich doświadczalnych analiz motywacji, stanowi piękny przykład tego, jak zupełnie „słaby" rytuał może włączyć się w konflikt dwóch „wielkich" popędów w charakterze trudno dostrzegalnej trzeciej nieza­leżnej zmiennej. Van Iersel zauważył, że dziwaczny zyg­zakowaty taniec odprawiany przez dojrzałego płciowo i posia­dającego rewir samca ciernika przed zbliżającą się do niego samicą, ruch, który dotychczas był uważany po prostu za „tokowanie", w każdym poszczególnym przypadku wygląda zupełnie inaczej. Czasami silniejszy bywa „zyg" ku samiczce, a innym razem znów „zak" od niej. Gdy to ostatnie jest bardzo dobitne, staje się wyraźne, że „zak" skierowane jest do gniazda. W jednym z krańcowych przypadków samczyk, ujrzawszy płynącą ku niemu samicę, szybko do niej podpływa, hamuje tuż

138

przed nią, odwraca się gwałtownie, zwłaszcza gdy ona na­tychmiast ukazuje mu swój gruby brzuch, i płynie z powrotem ku wejściu do gniazda, które wskazuje jej kładąc się płasko na bok i stosując zupełnie określony ceremoniał. W innym, również krańcowym przypadku, który występuje szczególnie wtedy, gdy samica nie jest w pełni dojrzała do złożenia ikry, po pierwszym „zyg" ku niej nie następuje już „zak", ale miast tego atak na nią.

Z tych obserwacji van Iersel wywnioskował słusznie, że „zyg" ku samicy jest powodowany agresywnością, a „zak" ku gniazdu — popędem seksualnym. Udało mu się praw­dziwość tego wniosku udowodnić doświadczalnie. Wynalazł metodę, która pozwoliła mu dokładnie wymierzyć siłę popę­dów agresji i seksu u określonego samca. Pokazywał mu atra­pę w postaci rywala znormalizowanej wielkości i rejestrował intensywność i czas trwania reakcji wałki. Popęd seksualny mierzył podając samcowi atrapę samiczki, którą po pewnym czasie nagle usuwał. W takich przypadkach samiec ciernika gwałtownie zablokowany popęd seksualny „wyładowuje" w czynności pielęgnacji potomstwa, a mianowicie w napę­dzaniu płetwami świeżej wody do gniazda z ikrą bądź mło­dymi. Czas trwania tego „przerzutowego wachlowania" jest wyrazem odpowiedniej miary motywacji seksualnej. Van Iersel mógł więc na podstawie takich pomiarów trafnie przewidywać, jak będzie wyglądał zygzakowaty taniec danego samca i od­wrotnie, z bezpośredniej obserwacji formy tańca określać orientacyjnie udział obu popędów i wyniki wykonywanych następnie pomiarów.

Tymczasem jednak w tych sposobach poruszania się samca ciernika poza dwoma decydującymi składnikami popędu, które z grubsza przesądzają o ich formie, bierze udział trzecia komponenta, aczkolwiek słabsza. Znawca zrytualizowanych sposobów poruszania się podejrzewa z góry istnienie tego trzeciego popędu, gdy widzi rytmiczną regularność, z jaką ciernik zamienia „zyg" na „zak" i odwrotnie. Tego rodzaju

139

naprzemienność hegemonii dwóch przeciwstawnych popędów rzadko bowiem wytwarza tak regularne fazy, jeżeli nie dołącza się do nich nowa koordynacja ruchowa powstała przez rytuali­zację. Bez niej następują różnokierunkowe drobne szarpnięcia w bardzo typowym i nieregularnym rozrzucie, które dobrze wszyscy znamy z zachowania się człowieka w sytuacji krań­cowego niezdecydowania. Natomiast ruch zrytualizowany dąży zawsze do rytmicznego powtarzania dokładnie tych samych elementów ruchu, a to ze względu na przedstawione na s. 104 lepsze działanie sygnalizacyjne.

Podejrzenie, że mogłaby tu być wmieszana rytualizacja, zamienia się w pewność, gdy widzimy, jak tańczący samczyk ciernika zdaje się czasem zupełnie zapominać, że motywowane popędem seksualnym „zak" powinno wskazywać dokładnie gniazdo, i haftuje przepiękny regularny wieniec „zaków" wokół samiczki; w tym wieńcu wszystkie „zyg" prowadzą ku niej, a wszystkie „zak" od niej. Jakkolwiek nowa koordynacja ruchowa, która z „zygów" i „żaków" usiłuje stworzyć rytmicz­ny zygzak, jest najwyraźniej stosunkowo słaba, działa ona jednak jak języczek u wagi pomiędzy obu bodźcami i wywołuje r e g u l a r n ą naprzemienność ich motorycznego oddziaływa­nia. Drugą ważną funkcją, którą potrafi spełniać zrytualizowana koordynacja, nawet mimo bardzo nikłej skądinąd siły przebicia, jest z m i a n a k i e r u n k u nie zrytualizowanego ruchu w p r z e s t r z e n i , ruchu stanowiącego jej źródło i wywołane­go innymi siłami napędowymi. Przykłady tego poznaliśmy już przy omawianiu klasycznego wzorca rytuału, mianowicie podżegania samic kaczek (s. 87).

Rozdział siódmy

SPOSOBY ZACHOWANIA SIĘ ZBIEŻNE Z MORALNOŚCIĄ

Nie zabijaj! (Piąte przykazanie)

W rozdziale V, w którym była mowa o rytualizacji, spróbowa­łem wykazać, w jaki sposób ten ciągle jeszcze zagadkowy proces wyzwala całkowicie nowe instynkty. Narzucają one organizmowi wewnętrzny przymus — własny i rządzący się odrębnymi prawami. Nakaz ten jest równie nieodparty jak którykolwiek z „wielkich" i jakoby jedynych popędów: głodu, strachu i miłości. W poprzednim, VI rozdziale dążyłem nato­miast do rozwiązania znacznie trudniejszego zadania. Chciałem mianowicie zwięźle, a zarazem przystępnie przedstawić grę zmiennego oddziaływania różnych autonomicznych instynk­tów. Pragnąłem wyjaśnić, jakim ogólnym prawidłom gra ta podlega i jakimi metodami można — na przekór wszelkim powikłaniom — wejrzeć w mechanizm kierujący sposobami zachowania się wywołanymi przez różnorakie sprzeczne ze sobą popędy.

Skłonny jestem ulec złudnej może nadziei, że udało mi się i jedno, i drugie osiągnąć w takim stopniu, że mogę obecnie nie tylko przeprowadzić syntezę treści obu poprzednich rozdzia­łów, ale także wypływające z nich konkluzje zastosować do zagadnienia, którym będziemy się zajmować za chwilę, a mia­nowicie w jaki sposób rytuał pozwala na, zdawałoby się, nieosiągalne zapobieżenie wewnątrzgatunkowej agresji ze wszystkimi jej skutkami zdecydowanie szkodliwymi dla za­chowania gatunku, i to b e z j e d n o c z e s n e g o w y ł ą ­c z e n i a t y c h j e j f u n k c j i , k t ó r e s ą n i e z b ę d n e

141

d l a t e g o ż z a c h o w a n i a g a t u n k u ? Ten fakt, pod­kreślony w spacjowanej części zdania, stanowi odpowiedź na nasuwające się z kolei, acz gruntownie wypaczające istotę agresji pytanie: dlaczego u zwierząt, dla których korzystne jest ścisłe współżycie w społeczności, agresja nie ulega po prostu zanikowi? Otóż zwierzęta te nie mogą się jednak obejść beż jej funkcji omówionych w rozdziale III!

Znany nam rezultat działania dwóch „wielkich konstruk­torów" (mutacyjna zmienność i selekcja) kierujących ewolucją gatunków powstaje zawsze w ten sam sposób: w ogólności pożyteczny, a nawet wręcz niezbędny popęd pozostaje nie zmieniony, jednakże dla szczególnych przypadków, w których oddziaływanie jego mogłoby być szkodliwe, włącza się specjal­ny, powstały ad hoc mechanizm hamujący. Historyczny rozwój kultur ludzkich biegł analogicznie, co jest przyczyną, że np. większość imperatywów z tablic prawa mojżeszowego i innych kodeksów zawiera z a kazy, a nie nakazy. Zasygnalizowaliś­my także, o czym jeszcze pomówimy dokładniej, że przekazy­wane przez tradycję i zwyczajowo przestrzegane tabu ma coś wspólnego z rozumową moralnością w ujęciu Immanuela Kanta co najwyżej dla utalentowanego prawodawcy, ale nie dla wierzącego wyznawcy kultu. Tak jak instynktowne zahamowa­nia i rytuały zwierząt zapobiegają postępowaniu aspołecznemu, podobnie tabu powoduje zachowanie się, które tylko pod względem funkcjonalnym jest analogiczne do moralności, natomiast pod każdym innym względem jest tak bardzo od niej dalekie, jak daleko zwierzęciu do poziomu rozwoju psychiki człowieka! Jednakże każdy, kto naprawdę umie dostrzec owe związki, będzie wciąż na nowo doznawał uczucia podziwu, widząc działanie tych fizjologicznych mechanizmów, które narzucają zwierzętom zachowanie bezinteresowne, skierowane na dobro społeczne, takie jakie nam, ludziom, dyktuje zakorze­nione w nas prawo moralne.

Dobitnym przykładem zachowania analogicznego do ludz­kiego postępowania według zasad moralności są zrytualizowa-

142

ne walki, tzw. turniejowe (Kommentkampfe). Cały ich przebieg prowadzi do ujawnienia najważniejszej sprawy, a mianowicie który ze współzawodników jest silniejszy. Dzieje się to jednak bez wyrządzania słabszemu istotnej krzywdy. Ponieważ tur­nieje i zawody sportowe służą temu samemu celowi — stąd wszystkie walki turniejowe zwierząt nawet na znawcy tych spraw wywierają nieodparte wrażenie „rycerskich" bądź zgod­nych ze sportowym fair play. Wśród ryb z rodziny pielęg-nicowatych istnieje gatunek Cichlasoma biocellatum, który tej swojej „dżentelmenenii" zawdzięcza nazwę rozpowszechnioną wśród amerykańskich hodowców amatorów. Zwą go bowiem „Jack Dempsey" — a był to mistrz świata w boksie, znany ze swej już aż przysłowiowej rycerskości w walce.

O walkach turniejowych ryb wiemy stosunkowo dużo, a zwłaszcza o przebiegu procesu rytualizacji, który pochodzi z czasów pierwotnych walk morderczych. Prawie u wszystkich ryb kościstych właściwą walkę poprzedzają gesty grożące, które jak przedstawiliśmy to już na s. 126, wywodzą się z konfliktu między chęcią ataku a chęcią ucieczki. Spośród nich w specjalny rytuał rozwinęła się tzw. boczna postawa im­ponująca, która zapewne powstała z bojaźliwego odwracania się od przeciwnika i jednoczesnego, powodowanego chęcią ucieczki, rozpościerania pionowych płetw. Wskutek takiego ustawienia ciało ryby ukazuje się oczom rywala w możliwie największym zarysie. Dzięki mimicznej przesadzie i dodat­kowym morfologicznym zmianom w płetwach mogła się z tego rozwinąć między innymi owa wspaniała boczna postawa imponująca, którą amatorzy akwariów (i nie tylko oni) znają u syjamskiego bataliona (bojownika) i u innych pospolicie hodowanych gatunków ryb.

W ścisłym powiązaniu z boczną postawą grożącą powstał u ryb kościstych szeroko rozpowszechniony gest zastraszania przez uderzenia ogonem. W pozycji poprzecznej do wzroku adwersarza, jakby usztywniając swe ciało, ryba silnie uderza ogonem z szeroko rozpostartą płetwą w kierunku przeciwnika.

143

Wprawdzie nigdy nie bywa on przy tym ugodzony, ale swoją linią naboczną (siedliskiem narządów zmysłu ciśnienia) odbiera falę zwiększonego naporu wody, którego siła informuje go równie skutecznie o wielkości i sprawności bojowej przeciw­nika, jak i rozmiar jego sylwetki widocznej w bocznej postawie imponującej.

Z natarcia czołowego hamowanego strachem u wielu okonio-kształtnych i innych ryb kościstych powstała inna forma grożenia. Dwaj przeciwnicy płyną powoli ku sobie z ciałem gotowym do ataku, wygiętym na podobieństwo sprężyny w literę S. Zwykle odchylają przy tym pokrywy skrzelowe albo uwypuklają skórę skrzeli, co spełnia funkcję podobną do rozpostarcia płetw przy bocznej postawie imponującej, gdyż powiększa zarys ciała widoczny dla przeciwnika. U wielu ryb zdarza się nieraz, że w czołowej postawie grożącej obaj przeciwnicy równocześnie chwytają się wzajem za pyszczki — w zależności od sytuacji konfliktowej, w której powstała czołowa postawa grożąca. Nie rzucają się jednakże na siebie dziko zdecydowanym frontalnym atakiem, ale zawsze z pew­nym wahaniem i oporami. Z tej formy walki na pyszczki powstał niezwykle ciekawy zrytualizowany sposób walki, w której obaj rywale w dosłownym znaczeniu „mierzą swoje siły" nie powodując uszkodzeń ciała. Obserwować to można w pewnych rodzinach ryb, jak np. u labiryntowych (tylko luźno spokrewnionych z dużą grupą okoniokształtnych), a także u ryb z rodziny pielęgnic, znakomicie reprezentujących ich pierwotną postać. Przeciwnicy chwytają się więc i szarpią z całej siły za szczęki, które u wszystkich gatunków prowadzących takie walki turniejowe są pokryte grubą, odporną na skaleczenia skórą. W ten sposób odbywają się zapasy zupełnie przypomina­jące stary szwajcarski chłopski sport Hosenwrangeln1; mogą

1 W znacznym stopniu zrytualizowane zapasy polegające na wzajemnym chwytaniu się dwóch przeciwników za sznur wciągnięty w pasek i pionowe szwy spodni; zwycięstwo odnosi ten, któremu uda się przerzucić adwersarza przez siebie. (Przyp. red. naukowej.)

144

one trwać wiele godzin, jeżeli adwersarze są „siebie godni". Obserwowaliśmy kiedyś taką walkę zapaśniczą dwóch bardzo wyrównanych pod względem siły samców pięknej akary błękitnej; zmagania te trwały od godziny 8.30 rano do 2.30 po południu.

Po tym tzw. „szarpaniu pyszczków" (u pewnych gatunków jest to właściwie „popychanie się pyszczkami", bo ryby zamiast ciągnąć, pchają się wzajemnie) rozpoczyna się po upływie czasu różnego dla każdego gatunku pierwotna krwawa walka mordercza, w której ryby dążą już bez żadnych zahamo­wań do tego, aby uderzyć się wzajemnie w nie osłonięty bok i zadać możliwie ciężkie rany. A więc rytuał grożenia i na­stępującego po nim mierzenia sił, nie doprowadzający do uszkodzeń ciała, stanowił pierwotnie zapewne tylko wprowa­dzenie do właściwej walki na śmierć i życie. Jednakże taki przeciągający się prolog spełnia niezwykle ważne zadanie, gdyż umożliwia słabszemu rywalowi zrezygnowanie w porę z walki z góry przesądzonej na jego niekorzyść. W większości przypadków zatem walki turniejowe mają znaczenie dla za­chowania gatunku przez ujawnienie osobnika najsilniejszego, bez jednoczesnego uśmiercenia, a nawet bez uszkodzenia słabszego. Tylko w rzadkich przypadkach, gdy obaj walczący są sobie równi siłą, rozstrzygnięcie nie może nastąpić inaczej niż przy rozlewie krwi.

Porównanie gatunków prowadzących mniej zróżnicowane walki turniejowe z gatunkami, które prowadzą walki bardziej zróżnicowane, i badanie stadiów rozwojowych walk pojedyn­czych osobników, od walczącej bez żadnych reguł młodocianej rybki do rycerskiego dorosłego „Jacka Dempseya" — dają nam bezsporne wskazówki co do ewolucji owych turniejów. Przede wszystkim istnieją trzy niezależne od siebie procesy, które złożyły się na przekształcenie prymitywnych morderczych zapasów w stylu dowolnym w rycerską walkę turniejową. Rytualizacja, omówiona w rozdziale poprzednim, jest tylko jednym spośród tych procesów, ale za to najważniejszym.

145

Pierwszym krokiem od walki na śmierć i życie do walki turniejowej jest, jak już wspomniano, p r z e d ł u ż e n i e o k r e s ó w między poszczególnymi stopniowo nasilającymi się gestami grożenia a ostatecznym dobraniem się sobie wzajem do skóry. U gatunków walczących wyłącznie w sposób morder­czy, jak np. u gębacza wielobarwnego, poszczególne fazy grożenia — napinanie płetw, boczna postawa imponująca, uwypuklanie skóry skrzeli i walka na pyszczki — trwają zaledwie kilka sekund, po czym natychmiast następują pierw­sze uderzenia w bok przeciwnika, zadające ciężkie rany. Przy szybkim narastaniu i odpływie podniecenia, tak charakterys­tycznym dla tych „naładowanych żółcią" rybek, często niektóre z wymienionych faz w ogóle zanikają, a niekiedy nawet szczególnie rozjuszony samczyk od razu rozpoczyna od silnego uderzenia. Nie występuje to natomiast nigdy u dość blisko z gębaczem spokrewnionych również afrykańskich gatunków w rodzaju Hemichromis; te zawsze przestrzegają ściśle kolejno­ści gestów grożących, a zanim przejdą do następnego etapu, wykonują każdy z tych gestów przez czas dłuższy, nieraz przez kilka minut.

Istnieją dwie możliwe fizjologiczne interpretacje tego ścis­łego podziału w czasie. Albo poszczególne rodzaje ruchów w miarę narastania bojowości oddziaływają jeden po drugim na szeroko rozstawione progowe wartości podniecenia, tak że kolejność tych ruchów jest zachowana riawet przy pewnych nasileniach i wygasaniu gniewu, albo też wzrost podniecenia zostaje zdławiony i wciśnięty w obniżoną i regularnie wznoszą­cą się krzywą. Pewne przyczyny, których omawianie w tej chwili zaprowadziłoby nas za daleko, przemawiają za pierwszą z tych hipotez.

Wraz z przedłużaniem się trwania poszczególnych postaw grożących postępuje ich rywalizacja, prowadząca — jak już wykazano na s. 104 i 105 — do mimicznej przesady oraz ich powtarzania, a ponadto do wyselekcjonowania się struktur i barw optycznie podkreślających ruch. Powiększone płetwy,

146

strojne w bajecznie kolorowe wzory, widoczne dopiero po rozpostarciu, dziwaczne „oczy" na pokrywach skrzelowych czy na skórze skrzeli, występujące przy czołowym grożeniu, i najrozmaitsze inne tego rodzaju teatralne ozdoby powodują, że walki turniejowe należą do najbardziej powabnych widowisk, jakie napotykamy badając zachowanie się zwierząt wyższych. Kolorowość płonących z podniecenia barw, dostojny rytm ruchów grożących i rozpierająca współzawodników siła każą nieomal zapomnieć, że w grę wchodzi tu rzeczywista walka, a nie pokaz artystyczny stanowiący cel sam w sobie.

Trzeci wreszcie proces, który w znacznym stopniu powoduje, że niebezpieczna walka mordercza przeobraża się w szlachetny turniej, jest dla naszego głównego tematu co najmniej równie ważny jak sama rytualizacja. Następuje mianowicie rozwój szczególnych fizjologicznych mechanizmów zachowania się h a m u j ą c y c h r u c h y n i s z c z y c i e l s k i e g o a t a ­ku. Oto kilka przykładów.

Gdy dwa „Jacki Dempseye" już dostatecznie długo trwały naprzeciwko siebie w bocznej postawie imponującej i wielo­krotnie uderzały ogonami, może się łatwo zdarzyć, że jeden z nich chce przejść do etapu szarpania za pyszczki o kilka sekund wcześniej od drugiego. Porzuca więc postawę boczną i uderza z otwartymi szczękami na rywala, podczas gdy ten nadal trwa w poprzedniej pozycji i zębom atakującego przeciw­nika poddaje nie osłonięty bok. N i e z d a r z a s i ę j e d n a k n i g d y , aby atakujący wykorzystał swą przewagę, zawsze zatrzymuje się, zanim jego zęby dotkną skóry adwersarza.

Mój zmarły przyjaciel Horst Siewert opisał i sfilmował analogiczne w każdym szczególe zajście między danielami. U zwierząt tych boczna postawa imponująca poprzedza wysoko rozwiniętą zrytualizowaną walkę na wieńce, w czasie której zderzają się one nimi z rozmachem, a następnie kołyszą w ściśle określony sposób. W postawie imponującej daniele biegną obok siebie szybkim paradnym krokiem, kiwając na obie strony wielkimi łopatami. Nagle obaj stają jak na komendę, zwracają

147

się ku sobie pod kątem prostym i schylają głowy tak, że wieńce uderzają o siebie z łoskotem i sczepiają się tuż nad ziemią. Potem następują już niewinne zapasy, w których—zupełnie tak samo jak przy szarpaniu się „Jacków Dempseyów" za pyszczki — wygrywa ten, kto dłużej wytrzymuje. Także i u danieli może się zdarzyć, że jeden z walczących chce przejść od pierwszej do następnej fazy walki wcześniej niż drugi i dosięga swym orężem nie osłoniętego boku rywala; potężny łukowaty zamach ciężkim i ostrozębym porożem wygląda niezwykle groźnie. Ale daniel jeszcze szybciej niż wspomniana rybka hamuje ten ruch, podnosi głowę, widzi, że nadal beztrosko paradnym krokiem biegnący przeciwnik przegonił go już o parę metrów, dogania go kłusem i znów uspokojony, kiwając porożem, biegnie obok niego, dopóki obaj nie przejdą do walki, z lepszą już tym razem synchronizacją zwarcia poroży.

Wśród kręgowców wyższych spotykamy niezliczone przypa­dki podobnych hamulców przed wyrządzeniem krzywdy człon­kowi własnego gatunku. Niejednokrotnie odgrywają one istotną rolę nawet tam, gdzie antropomorfizujący zwierzęta obserwator nie podejrzewałby w ogóle, że widzi objawy agresji i że potrzebne są specjalne mechanizmy do jej zdławienia. Temu, kto wierzy w wszechpotęgę „nieomylnego" instynktu, wyda się wręcz paradoksalne, że u zwierzęcych matek działać muszą specjalne hamulce, powstrzymujące je przed agresją w stosun­ku do własnych dzieci, zwłaszcza nowo narodzonych lub świeżo wylęgłych z jaja.

Tymczasem te specyficzne hamulce wobec agresywności są dlatego tak bardzo potrzebne, że rodzic opiekujący się swoim potomstwem właśnie w tym okresie musi być szczególnie agresywny w stosunku do każdego innego stworzenia. Matka ptasia wysiadująca jaja musi atakować w ich obronie każdą żywą istotę zbliżającą się do jej gniazda, jeśli tylko potrafi przeciwnikowi sprostać. Wysiadująca indyczka jest stale przy­gotowana do użycia wszystkich swych sił do zaatakowania myszy, szczurów, tchórza, wrony, sroki itp., a także swych

148

własnych współplemieńców, nieokrzesanego koguta i poszuku­jącej gniazda kwoki, które są dla jej młodych równie niebez­pieczne jak tamte drapieżniki. Jasne jest, że agresywność jej wzrasta, w miarę jak groza zbliża się do pępka jej świata, to znaczy do jej gniazda. Nie wolno jej tylko tknąć własnego pisklęcia, które właśnie w tym szczytowym momencie jej agresywnego napięcia wykluwa się ze skorupy! Moi współ­pracownicy Wolfgang i Margret Schleidt odkryli, że ten hamulec u indyczki wyzwala się wyłącznie pod wpływem bodźców dźwiękowych. Dla zbadania zupełnie innych reakcji na podniety akustyczne u indora, pozbawili oni słuchu pewną liczbę indycząt przez zoperowanie im ucha środkowego. Zabieg taki możliwy jest tylko na świeżo wylęgłych pisklętach, u których nie można z całą pewnością rozróżnić płci; stąd pomiędzy głuchymi ptakami znalazło się przypadkowo także kilka samiczek. Nie nadawały się do niczego innego, więc wykorzystano je do doświadczeń nad k o n t a k t e m g ł o s o ­w y m , który ma tak duże znaczenie w stosunkach między matką a dzieckiem. Wiemy na przykład, że pisklęta gęsi gęgawej wkrótce po wylęgu uważają za matkę każdy obiekt, który głosem odpowie na ich „kwilenie osieroconego". Schlei-dtowie stworzyli świeżo wyklutym indyczętom możliwość wyboru między indyczką słyszącą i odpowiadającą prawidłowo na ich pisk a indyczką pozbawioną słuchu, oczekując, że samica głucha będzie dźwięki wabiące wydawała przypadkowo, a nie jako wyraz reakcji na kwilenie piskląt.

Jak się to często dzieje w badaniach nad zachowaniem się, doświadczenie ujawniło coś, czego się nikt nie spodziewał, ale co było o wiele bardziej interesujące od tego, czego oczekiwa­no. Indyczki głuche wysiadywały jaja zupełnie normalnie, a zresztą i przedtem ich społeczne i seksualne zachowanie się było całkowicie zgodne z normą. Ale gdy pisklęta się wylęgły, okazało się, że macierzyńskie zachowanie się zwierząt do­świadczalnych jest zakłócone w sposób wręcz dramatyczny: wszystkie głuche samice zadziobały swoje dzieci na śmierć

149

natychmiast po wylęgu. Gdy głucha matka po odbyciu swego normalnego okresu wysiadywania na sztucznych jajkach, a więc w momencie, gdy powinna być gotowa do przyjęcia piskląt, zostanie postawiona wobec jednodniowego indyczątka — zupełnie nie reaguje na nie macierzyńskim zachowaniem się. Nie wydaje żadnych głosów wabiących, spostrzegłszy maleńst­wo już z kilkumetrowej odległości, stroszy pióra w reakcji obronnej, wściekle sapie, a gdy tylko indyczątko znajdzie się w zasięgu jej szczęk, ostro i twardo dziobie, najsilniej jak tylko może. Jeżeli wykluczy się możliwość, że indyczka jest upo­śledzona także i w innym zakresie poza słuchem, zachowanie to może mieć tylko jedno jedyne znaczenie: nie ma ona najmniej­szej wrodzonej informacji o tym, jak jej młode ma wyglądać. Dziobie wszystko, co się porusza w pobliżu gniazda, a co nie jest dość wielkie, aby reakcja ucieczki wzięła górę nad agresją. Tylko i wyłącznie dźwięki wydawane przez piszczące indycząt­ko wyzwalają wrodzone macierzyńskie zachowanie się i na­kładają hamulce na popęd agresji.

Następujące doświadczenia przeprowadzone na normalnych, słyszących indyczkach potwierdzają słuszność tej interpretacji: Gdy na długim drucie podsunie się wysiadującej indyczce wypchaną wiernie według wzoru z natury marionetkę pisklęcia, indyczka dziobie je zupełnie tak samo jak głucha. Z chwilą jednak gdy przez mały głośnik wbudowany w atrapę zabrzmi „płacz" indyczego pisklęcia nagrany na taśmę magnetofonową, atak zostaje równie gwałtownie wstrzymany. Podobnie jak w przypadkach wyżej opisanych pielęgnic czy danieli, wyraź­nie włączył się tu przemożny hamulec. Indyczka zaczyna wydawać typowe dźwięki wodzenia, które u niej odpowiadają „kwoktaniu" kury domowej.

Każda niedoświadczona indyczka, która właśnie przed chwi­lą po raz pierwszy wysiadywała, atakuje wszystkie poruszające się w pobliżu gniazda obiekty o wielkości, mówiąc z grubsza, wahającej się między rozmiarem ryjówki a dużego kota. Ptak taki ze swej natury nie „wie", jaki jest indywidualny wygląd

150

drapieżnika, którego należałoby przegnać. Uderza więc dzio­bem w kierunku podawanej mu bezgłośnie łasicy czy chomika syryjskiego równie gwałtownie jak w wypchane pisklę indycze, a z drugiej strony jest w każdej chwili gotowy potraktować oba po macierzyńsku, jeżeli „wylegitymują się" jako młode in­dyczątka kwileniem z wbudowanego głośnika i taśmy magneto­fonowej. Jest to przeżycie naprawdę przejmujące, gdy się obserwuje, jak samica, która jeszcze przed chwilą biła dziobem zbliżające się w milczeniu pisklę, wabiąco rozpościera macie­rzyńskie skrzydła w pełnej gotowości wpuszczenia pod nie piszczącego bękarta — tchórza, podrzutka, odmieńca w nąj-wstrętniejszym znaczeniu tego słowa.

Jedyny szczegół, który chyba nasila wrodzoną reakcję indyczki na wroga gniazda, to owłosiona, futrzasta powierzch­nia. Wydawało nam się, przynajmniej w pierwszych doświad­czeniach, że atrapy wykonane z futra działały silniej na wyzwalanie się reakcji aniżeli gładkie. Ponieważ pisklę indycze ma odpowiednią wielkość, porusza się w pobliżu gniazda, a do tego jeszcze ma na sobie futerko z puchu, nie sposób, aby nie wywoływało u matki permanentnej chęci obrony przed nim gniazda. Równie permanentnie jednak chęć tę tłumi głos pisklęcia, bez tego musiałoby dojść do dzieciobójstwa. W każ­dym razie tak bywa u indyczek wysiadujących po raz pierwszy, które nie mają jeszcze żadnego doświadczenia i pamięci wyglądu swoich własnych dzieci. Bo indywidualnie nabywane doświadczenie bardzo szybko zmienia tego rodzaju sposoby zachowania się.

Wyżej opisane, dziwnie złożone i pełne sprzeczności „ma­cierzyńskie" zachowanie się indyczki powinno nam dać wiele do myślenia. Najwyraźniej nie istnieje to, co można by ogólnie określić jako „instynkt macierzyński" albo „popęd pielęgnacji potomstwa", nie istnieje nawet wrodzony „schemat", wrodzo­ne rozpoznawanie własnych młodych. Celowe z punktu widze­nia zachowania gatunku obchodzenie się z progenitura jest raczej funkcją wielu powstałych na drodze filogenetycznej

151

sposobów poruszania się, wielu reakcji i zahamowań, które „wielcy konstruktorzy" tak dopasowali, że — zakładając normalne warunki otoczenia — są zgrane jako kompleksowy system, „jak gdyby" dane zwierzę wiedziało, co ma czynić w interesie przetrwania swego gatunku i jego indywidualnych osobników. System ten j e s t tym, co normalnie dałoby się określić jako „instynkt", a w przypadku naszej indyczki —jako instynkt pielęgnacji potomstwa. Tymczasem pojęcie to nawet w wyżej podanym rozumieniu jest o tyle mylące, że przecież to nie żaden zamknięty w sobie system wyznacza predyspozycję, którą pojęcie to obejmuje. W jego organizację wbudowane są raczej także siły napędowe, które mają funkcje zupełnie odmienne, jak np. w omawianym przykładzie agresywność i wyzwalające agresję mechanizmy receptoryczne. To, że indyczka na widok biegającego po gnieździe puchatego pisk­lęcia wpada w złość, nie jest przy tym absolutnie niepożądanym skutkiem ubocznym. Dla obrony potomstwa jest bowiem niezwykle korzystne, że matka właśnie przez swoje dzieci, a zwłaszcza przez ich śliczne puszyste okrycie wpada od razu w nastrój rozdrażnienia i gotowości do ataku. Jednakże ponie­waż ich pisk powstrzymuje jej agresję wobec własnych dzieci, może ona wyładować swoją wściekłość już oczywiście na innych zbliżających się żywych istotach. Jedyny specyficzny układ, działający w y ł ą c z n i e i t y l k o w tym systemie zachowania się, to selektywna reakcja czynników hamujących ruch dziobania, wywołana kwileniem pisklęcia.

Tak więc nie jest oczywistym prawem natury, że matki z gatunków opiekujących się potomstwem nie czynią krzywdy swoim młodym; przeciwnie, w każdym poszczególnym przypa­dku ochrona młodych musi być zabezpieczona specjalnymi hamulcami, takimi jakie poznaliśmy przed chwilą u indyczki. Każdy pracownik ogrodu zoologicznego, każdy hodowca króli­ków czy zwierząt futerkowych może całe tomy pisać o tym, jak pozornie drobne zakłócenia mogą spowodować, że tego rodzaju mechanizmy hamujące przestają działać. Znam przypadek, gdy

152

pasażerski samolot Lufthansy, który z powodu mgły zboczył ze swego kursu i przeleciał nisko nad fermą srebrnych lisów, był powodem, że wszystkie lisice pożarły swoje nowo narodzone szczenięta.

U wielu kręgowców nie opiekujących się potomstwem i takich, które czynią to tylko przez ograniczony czas, młode bardzo wcześnie, bo nieraz na długo przed osiągnięciem ostatecznych rozmiarów ciała, stają się równie zręczne jak osobniki dorosłe i niemal równie silne, a nawet ponieważ są to zwykle gatunki, które i tak nie potrafią się nigdy wiele nauczyć — prawie równie mądre jak one. Potomstwo nie wymaga zatem specjalnej ochrony i traktowane bywa przez starszych współ-plemieńców bez żadnych szczególnych względów. Zupełnie inaczej sprawa wygląda w przypadku tych wysoko rozwinię­tych zwierząt, u których uczenie się i indywidualne doświad­czenia odgrywają dużą rolę, opieka rodzicielska nad nimi zaś musi trwać długo, tyle czasu, ile wymaga prawdziwa „szkoła życia". Zresztą różni biologowie i socjologowie już zwracali uwagę na ścisły związek między zdolnością przyswajania sobie wiadomości a czasem trwania opieki nad potomstwem.

Młody pies, wilk czy kruk po osiągnięciu ostatecznej długości swego ciała, choć nie uzyskał jeszcze ostatecznego ciężaru, jest stworzeniem niezgrabnym, niezdarnym, rozlaz­łym, które absolutnie nie byłoby zdolne obronić się przed poważnym atakiem ze strony dorosłego współplemieńca, a tym bardziej usunąć się z jego pola widzenia przez szybką ucieczkę. Tymczasem wydaje się, że i jedno, i drugie jest potrzebne, zarówno u wyżej wymienionych, jak i u wielu innych podob­nych form zwierząt, młode bowiem są bezbronne, nie tylko wobec wewnątrzgatunkowej agresji swoich współplemieńców, ale także wobec ich aktywności skierowanej na chwytanie zdobyczy, bo wszak mowa tu o pożeraczach dużych zwierząt. Tymczasem jednak kanibalizm zdarza się u ciepłokrwistych kręgowców bardzo rzadko. Główną tego przyczyną jest, że właśni współplemieńcy im „nie smakują", co sprawdzić mogli

153

badacze polarni, gdy próbowali karmić pozostałe przy życiu psy mięsem psów padłych bądź zabitych z konieczności. Tylko właściwe ptaki drapieżne, przede wszystkim jastrzębie, trzy­mane w ciasnych pomieszczeniach, czasami zabijają i pożerają swoich współplemieńców, ale nigdy nie słyszałem, aby coś podobnego zdarzyło się w naturalnych warunkach. Chwilowo nie wiadomo jeszcze, jakie tutaj działają hamulce.

Znacznie bardziej niebezpieczne od wszelkich zakusów kanibalistycznych dla wyrośniętego, ale jeszcze niezdarnego potomstwa owych ptaków i ssaków są agresywne sposoby zachowania się dorosłych. Niebezpieczeństwo to niweluje wiele bardzo ściśle uregulowanych mechanizmów hamujących, w większej części również nieomal jeszcze nie zbadanych. Wyjątek stanowi łatwo czytelny mechanizm zachowania się w środowisku nie znającego miłości społeczeństwa ślepo-wronów, któremu poświęcimy jeszcze odrębny krótki rozdział. Mechanizm ten umożliwia pozostawanie młodych, zdolnych już do lotu ptaków w obrębie kolonii, pomimo że dosłownie każda gałąź na drzewie jest tam przedmiotem zawistnego współzawodnictwa między posiadaczami sąsiednich rewirów. Dopóki młody ślepowron po opuszczeniu gniazda jeszcze żebrze, czynność ta stanowi sama w sobie całkowitą obronę przed wszelkimi atakami osiedlonych tu starych ptaków. Zanim starszy ptak w ogóle zdąży zamierzyć się dziobem na młodego, ten napiera na niego zuchwale, uderzając skrzydłami próbuje chwytać go za dziób i pociągać w dół ruchem „dojenia", tak jak to zwykle czynią pisklęta z dziobem rodziców, gdy chcą, aby im oddały pokarm ze swego wola. Młody ślepowron nie rozpo­znaje swoich rodziców indywidualnie, a nie jestem pewien, czy i oni rozpoznają swoje dzieci; na pewno poznają się wzajemnie tylko młode z tego samego gniazda. Stary ślepowron, gdy nie jest właśnie w nastroju odpowiednim do karmienia, ucieka tak samo bojaźliwie przed własnymi dziećmi, jak i przed każdym obcym pisklęciem i nawet nie przychodzi mu na myśl targnąć się na nie. Analogiczne przypadki, w których i n f a n t y l n e

154

zachowanie się chroni przed wewnątrzgatunkową agresją, znamy też i u wielu innych zwierząt.

Istnieje jeszcze jeden prostszy mechanizm umożliwiający młodemu ślepowronowi, który jest już niezależny i dorosły, ale wciąż daleko mu do dorównania starszym w walce, objęcie w posiadanie małego rewiru w granicach kolonii. Młody ślepowron, który nosi prawie przez trzy lata swój prążkowany strój młodzieńczy, wyzwala w starych o wiele mniej agresyw­ności od takiego, który już ma ubarwienie dorosłego. Fakt ten jest podłożem następującej interesującej sceny, którą widywa­łem stale w Altenbergu, w kolonii ślepowronów wysiadujących na swobodzie. Młody ślepowron ląduje dość przypadkowo gdziekolwiek w obrębie kolonii lęgowej i szczęśliwie nie trafia akurat w silnie bronione centrum rewiru, tzn. w bezpośrednie sąsiedztwo gniazda wysiadującego ptaka. Niemniej przybycie jego wywołuje gniew sąsiada „przez miedzę", który przybiera­jąc postawę grożącą zaczyna się powoli, na modłę ślepo­wronów, skradać ku przybyszowi. Przy tym ruchu nie może on uniknąć zbliżenia się do rewiru zamieszkanego przez wysiadu­jącą parę sąsiadów, a że przez swój strój okazały i grożącą postawę znacznie bardziej wyzwala agresywność niż cichutko siedzący bojaźliwy młodzik, ci z reguły podrywają się do ataku na sąsiada, a nie na niego. Często napaść ociera się nieomal o młodego ptaka, całkowicie mimo woli chroniąc go w ten sposób. Stąd też widuje się, jak nie wybarwione jeszcze ostatecznie ślepowrony osiedlają się z zasady p o m i ę d z y terytoriami osiedlonych tu wysiadujących ptaków, w miejscach ściśle odgraniczonych, w których ostatecznie wybarwiony ślepowron wyzwala atak posiadacza rewiru, a ten, co ma na sobie szatę młodzieńczą — jeszcze nie.

Mniej czytelny jest mechanizm hamujący, który w sposób niezawodny powstrzymuje wszystkie dorosłe psy ras europejs­kich od poważniejszego gryzienia szczeniąt poniżej granicy wieku siedmiu do ośmiu miesięcy. Według obserwacji Tinber-gena u grenlandzkich psów eskimoskich zahamowanie to

155

ogranicza się wyłącznie do młodych psów własnego zespołu, nie istnieje natomiast żaden hamulec w stosunku do szczeniąt obcych; możliwe, że u wilków jest podobnie. Po czym stare psy poznają młody wiek współplemieńców, niełatwo wyjaśnić. W każdym razie wielkość nie odgrywa tu żadnej roli, dorosły bowiem, malutki i zły foksterier jest równie życzliwy i w rów­nym stopniu hamuje swoją chęć ataku na ogromne niemowlę bernardyna, zadręczające go niezdarnymi propozycjami wspól­nej zabawy, jak na młodego psiaka własnej rasy. Prawdopodob­nie podstawowe cechy aktywizujące hamulce tkwią w za­chowaniu się młodego psa, a może i w jego zapachu. Szczegól­nie to ostatnie wydaje się prawdopodobne w związku ze sposobami, którymi młode wręcz wyzywają dorosłe psy do kontroli węchowej. Z chwilą mianowicie gdy zbliżanie doros­łego wydaje się szczeniakowi choćby w najmniejszym stopniu groźne, szczenię kładzie się na grzbiet, prezentując w ten sposób swój goły dziecięcy brzuszek, i wypuszcza kilka kropelek moczu, który tamten natychmiast wącha.

Bodaj że jeszcze ciekawsze i bardziej zagadkowe od hamul­ców chroniących już dorosłe, ale jeszcze niezdarne szczenięta, są takie mechanizmy zachowania się hamujące agresywność, które nie dopuszczają do „nierycerskiego" zachowania się w odniesieniu do „słabej płci". Jak wiadomo, zarówno u much z rodziny wujkowatych, których zachowanie się już opisywaliś­my na s. 93 i następnych, jak u modliszki i wielu innych owadów, a także u pająków samice stanowią silną płeć i specjalne mechanizmy zachowania się muszą zapobiegać temu, aby szczęśliwy narzeczony nie został pożarty z a w c z e ś n i e . U różnych modliszkowatych, m.in. u modliszek zwyczajnych, niejednokrotnie samica z apetytem zjada przed­nią część ciała samca, podczas gdy jego część tylna spokojnie spełnia wielkie dzieło zapłodnienia.

Nie będziemy się jednak tu zajmować tymi dziwactwami, interesują nas bowiem hamulce, które u tylu ptaków i ssaków, a także i u ludzi tak bardzo utrudniają, a czasem wręcz

156

uniemożliwiają bicie przedstawicielek płci żeńskiej. You can not hit a woman wprawdzie jest w odniesieniu do człowieka maksymą o charakterze nieco względnym. Humor berliński, który często lekko makabryczne nuty zabarwia dobrocią serca, każe pobitej przez swego męża żonie odezwać się do obcego obrońcy, wtrącającego się do sporu: „Co ci do tego, że mój dobry mąż mnie pierze?" Ale wśród zwierząt istnieje wiele gatunków, u których w normalnych, to znaczy niepatologicz-nych warunkach właściwie w ogóle nie zdarza się, aby samiec poważnie zaatakował samicę.

Dotyczy to np. psów, a niewątpliwie także i wilków. Osobiście straciłbym całkowicie zaufanie do psa kąsającego suki i właścicielowi takiego okazu zalecałbym jak najdalej idącą ostrożność, a już zwłaszcza gdyby w domu były dzieci. U takiego psiska na pewno ze społecznymi hamulcami coś nie jest w porządku. Usiłowałem kiedyś skojarzyć moją suczkę Stasi z ogromnym wilczurem syberyjskim. Kiedy zacząłem się bawić z obcym psem, suczka z zazdrości wpadła w straszną złość i zupełnie na serio zaatakowała wilczura. Gdy pieniąc się skoczyła na niego niby kąsająca furia, nie uczynił jej nic, wystawił jedynie ku niej swój ogromny jasnopopielaty bark, aby ugryzienia trafiały w mniej wrażliwe miejsca. W podobne hamulce, nie dopuszczające absolutnie do kąsania samic, wyposażone są niektóre ptaki z rodziny łuszczaków, rip. gil, a nawet niektóre gady, jak np. jaszczurka zielona.

U samców tego gatunku agresywne zachowanie się wywołu­je wspaniała szata rywala, a przede wszystkim jego cudownie ultramarynowoniebieskie podgardle i zielona barwa reszty ciała, od której pochodzi nazwa. Natomiast od zadawania ukąszeń samicy powściągają go najwyraźniej jej właściwości zapachowe. Sprawdziliśmy to kiedyś razem z G. Kitzlerem, gdy podstępnie nadaliśmy tłustą kredką partnerce naszego największego samca jaszczurki zielonej ubarwienie męskie. Samiczka, oczywiście całkowicie nieświadoma swego wy­glądu, wpuszczona z powrotem do ogrodzenia na wolnym

157

powietrzu, pobiegła najkrótszą drogą w stronę terytorium swego małżonka. Gdy ten ją ujrzał, rzucił się wściekle na domniemanego męskiego intruza i szeroko otworzył paszczę, aby go ukąsić. Wtem zwietrzył zapach kobiecego ciała uszmin-kowanej damy, zahamował atak tak gwałtownie, że wpadł w poślizg i wywinął kozła nad ciałem samiczki. Następnie obwąchał ją ruchliwym językiem bardzo dokładnie i odtąd już nie zwracał uwagi na prowokujące walkę kolory, co jak na gada, stanowiło niewątpliwie wielkie osiągnięcie. Najciekawsze było jednak to, że ów rycerski samczyk jaszczurczy jeszcze przez dłuższy czas po tym przeżyciu, które najwidoczniej wielce nim wstrząsnęło, szczegółowo obwąchiwał prawdziwe samce, tzn. kontrolował ich zapach, zanim przechodził do ataku. Fakt, że tak niewiele brakowało, aby pokąsał damę, wywarł na nim widocznie wielkie wrażenie!

Mogłoby się zdawać, że samice gatunków, których samce mają w pełni zahamowaną tendencję do ich kąsania, powinny zachowywać się raczej zuchwale i bezczelnie w stosunku do ogółu płci męskiej. Tymczasem — nie wiadomo dlaczego — dzieje się wręcz przeciwnie. Wielkie agresywne samice jaszczurek zielonych, które toczą wściekłe boje z przedstawi­cielkami własnej płci, padają dosłownie na brzuch przed choćby najmłodszym i najsłabszym samcem, ważącym mniej niż jedna trzecia ich własnego ciężaru, nawet jeżeli jego męskość jest ledwie zaznaczona pierwszym niebieskim nalotem, jak gdyby pierwszym rzadkim zarostem gimnazjalisty. Samice jaszczurek zielonych unoszą z ziemi przednie łapki i dotykając jej znów w szczególny sposób nimi poruszają, jakby chciały grać na fortepianie. Jest to wspólny wszystkim jaszczurkom gest pokory, nazwany przez Kramera dreptaniem (Treteln). Także i suki, zwłaszcza tych ras, które są zbliżone do północnego wilka, wykazują służalczy wprost szacunek wobec wybranego przez siebie samca, choć ten nigdy ich nie ugryzł ani w żaden inny sposób nie okazał im czynnie swojej nadrzędności; poszanowanie to graniczy prawie z tym, które okazują swemu

158

ludzkiemu panu. Najdziwniejszy i najmniej zrozumiały jest jednak stosunek hierarchii pomiędzy samcem a samicą u nie­których łuszczaków ze znanego rodzaju Carduelis serinus i pokrewnych, do których należą czyżyki, szczygły, gile, dzwońce i wiele innych gatunów z kanarkiem włącznie.

Według obserwacji przeprowadzonych przez R. Hindego, u dzwońców w okresie właściwego rozmnażania się samiec jest podporządkowany samicy, a w pozostałej części roku — od­wrotnie. Wniosek ten po prostu nasuwa się podczas obserwacji, kto kogo dziobie, a kto przed czyim dziobaniem schodzi z drogi. U gila, którego znamy szczególnie dobrze dzięki studiom J. Nicolaiego, na podstawie podobnych obserwacji i wniosków można by sądzić, że samica tego gatunku, w którym pary pozostają połączone z roku na rok, raz na zawsze ma rangę wyższą od samca. Jest ona stale nieco agresywna, nierzadko kąsa dziobem swego małżonka, a nawet ceremoniał, z którym go wita, tak zwany „flirt dziobem", nie jest pozbawiony dużej dawki agresywności, choć utrzymanej w formie ściśle zrytuali-zowanej. Samiec natomiast n i g d y ani nie kąsa, ani nie bije dziobem swojej towarzyszki i gdybyśmy hierarchię pomiędzy małżonkami chcieli oceniać ze stanowiska uproszczonego obiektywizmu jedynie według dziobania i „bycia dziobanym", powiedzielibyśmy, że to ona jest bezsprzecznie jednostką nadrzędną. Gdy jednak przypatrzymy się tym stosunkom dokładnie, dochodzimy do przekonania wręcz przeciwnego. Gil ukąszony dziobem swej małżonki nie przybiera zupełnie postawy podległości czy przestrachu, odwrotnie, reaguje ges­tem seksualnego imponowania, ba, nawet czułości. A więc ukąszenia samiczki b y n a j m n i e j n i e spychają samca na pozycje hierarchicznej podległości, przeciwnie, jego bierne zachowanie się, sposób, w jaki przyjmuje ataki swojej małżonki nie popadając sam w stan agresywności, a przede wszystkim nie dając się wyprowadzić ze swego seksualnego nastroju, wszyst­ko to jest wręcz imponujące, i to, jak się okazuje, nie tylko dla ludzkiego obserwatora.

159

Zupełnie analogicznie zachowują się samce psów i wilków wobec wszelkich ataków ze strony suk. Nawet jeżeli ataki te mają charakter najzupełniej poważny, jak w poprzednio przyto­czonym przypadku mojej Stasi, rytuał wymaga bezwzględnie od psa, aby nie tylko nie oddawał ugryzień, ale aby zachowywał niezmiennie „uprzejmy wyraz twarzy" z wysoko w górze złożonymi do tyłu uszami i gładko wszerz naciągniętą skórą czoła. Keep smiling! Jedyny środek obrony, jaki w takich przypadkach widywałem i jaki — co dziwniejsze — również wymienia Jack London w swojej powieści o psach Biały Kieł, polega na miotaniu na boki tylną częścią ciała. Ruch ten w najwyższym stopniu sprawia wrażenie „obraźliwego", szczególnie gdy jakieś ciężkie psisko, nie tracąc swego uprzej­mego uśmiechu, odrzuca o kilka metrów w bok napierającą na niego z ujadaniem sukę.

Naprawdę nie przypisujemy paniom psów i gilów nazbyt ludzkich cech, gdy twierdzimy, że bierne przyjmowanie ich agresywnych poczynań wywiera na nich duże wrażenie. To, że odporność na wrażenia sama wywiera wielkie wrażenie —jest zasadą bardzo ogólną, którą potwierdzają również kilkakrotne obserwacje G. Kitzlera przeprowadzone na walczących sam­cach jaszczurek zwinek. W trakcie cudownie zrytualizowanych walk turniejowych tych jaszczurek każdy z rywali najpierw w postawie imponującej wysuwa w kierunku drugiego swoją twardo opancerzoną głowę, do czasu aż jeden z nich chwyci drugiego, po krótkich zapasach puści i teraz z kolei sam czeka, aż przeciwnik go złapie. U równych siłą partnerów następuje wielokrotna wymiana takich ruchów, aż wreszcie jeden, zupeł­nie nie zraniony, ale wyczerpany, zrezygnuje z walki. Tym­czasem u jaszczurek, tak jak u wielu innych zmiennocieplnych zwierząt, małe osobniki nieco szybciej „nabierają popędliwo-ści" niż większe, tzn. narastanie nowo wzbierającego pod­niecenia następuje u nich zwykle prędzej niż u większych i starszych współplemieńców. W walkach turniejowych zwinek prowadzi to z pewną regularnością do tego, że mniejszy z obu

160

walczących jest pierwszym, który chwyta tamtego za tylną część głowy i targa nią w obie strony. Jeśli różnica wielkości między oboma samcami jest znaczna, może się zdarzyć, że ten mniejszy, który pierwszy chwyta, po rozwarciu szczęk nie czeka na odwzajemnienie chwytu przez większego samca, ale natychmiast drepcze, tzn. wykonuje opisany wyżej gest pokory, a następnie ucieka. Zorientował się bowiem po biernym oporze swego przeciwnika, jak wielką tamten ma nad nim przewagę.

To niezmiernie zabawnie wyglądające zajście przypomina mi zawsze scenę z dawno już zapomnianego filmu z Charlie Chaplinem: Charlie skrada się z ciężką drewnianą pałką od tyłu ku swemu przepotężnemu rywalowi, zamierza się i z całą siłą wali go w tył głowy. Olbrzym z roztargnioną miną patrzy w górę, przeciera sobie kilkakrotnie ręką trafione miejsce w wyraźnym przekonaniu, że musnął go jakiś przelatujący owad. Na to Charlie robi w tył zwrot i rozpaczliwie umyka, tak jak tylko Charlie potrafi umykać.

U gołębi, ptaków śpiewających i papug istnieje bardzo dziwny rytuał, powiązany w jakiś tajemniczy sposób z hierar­chią małżonków: jest nim przekazywanie pokarmu współmał­żonkowi. To karmienie, które powierzchowni obserwatorzy uważają za „pieszczotę dziobem", a więc rodzaj całowania się, jest — dziwnym sposobem — tak jak wiele innych pozornie „bezinteresownych" i „rycerskich" sposobów zachowania się ludzi i zwierząt, nie tylko obowiązkiem społecznym, ale równocześnie p r z y w i l e j e m przysługującym osobnikowi mającemu aktualnie wyższą rangę w hierarchii. W gruncie rzeczy każdy z obu małżonków wolałby karmić sam drugiego niż być przez niego karmiony, według zasady: „Większym błogosławieństwem jest dawać, aniżeli brać", bądź — tam gdzie pokarm zostaje zwrócony z wola — oddawanie jest większym błogosławieństwem niż przyjmowanie. Przy odrobi­nie szczęścia może się nawet komuś udać zaobserwować, jak między małżonkami następuje drobny spór o rangę po to, aby rozstrzygnąć, kto ma prawo karmić, a kto będzie musiał

161

odgrywać mniej wdzięczną rolę nieletniego dziecięcia, które tylko dziób otwiera i pozwala się karmić.

Gdy Nicolai kiedyś wpuścił do wspólnego pomieszczenia po dłuższej rozłące parkę małych afrykańskich kanarków, a mia­nowicie kanarków szarych, małżonkowie natychmiast rozpo­znali się i radośnie ku sobie sfrunęli; jednakże widocznie samiczka zapomniała, jaka była jej hierarchiczna ranga wobec małżonka, gdyż zaraz zaczęła oddawać pokarm z wola i kar­mić nim swego partnera. Ponieważ jednak tenże uczynił to samo, doszło do małej różnicy zdań, w której zwyciężył samczyk, po czym małżonka już zrezygnowała z karmienia go, a zażądała, aby on ją karmił. U gila, u którego małżonkowie przez cały rok nie rozstają się, może się zdarzyć, że samczyk wcześniej wchodzi w okres pierzenia się od swojej małżonki i przeżywa przez to stan depresji zarówno seksualnej, jak i swoich ambicji społecznych, podczas gdy samiczka w tym czasie pod tym względem jest jeszcze w dobrej formie. W takim przypadku, występującym często i w warunkach naturalnych, a także w rzadszym już przypadku, gdy samiec z przyczyn patologicznych traci pozycję nadrzędną — normalny kierunek przekazywania pokarmu odwraca się i samiczka karmi osłabio­nego małżonka. Uczłowieczający przyrodę obserwator wzrusza się niepomiernie, że żona taką roztacza opiekę nad chorowitym mężem; wiemy już, że jest to z gruntu fałszywa interpretacja: z reguły już i przedtem byłaby go bardzo chętnie karmiła, gdyby nie to, że przewaga jego hierarchicznej pozycji nie dopuszczała do tego.

Tak więc społeczna przewaga samicy u gilów, a także w rodzinie psów, jest najwyraźniej tylko pozorna, a wywołana została przez hamulce „rycerskości", które nie pozwalają samcom garbować skóry samicom. W analogicznych do zwie­rzęcej rytualizacji obyczajach ludzkich, wykształconych w trak­cie rozwoju kultury, odnajdujemy u przedstawicieli kultury zachodniej zupełnie takie same pod względem formalnym zachowanie. Nawet w Ameryce, w kraju bezgranicznego

162

uwielbienia kobiet, nie ceni się prawdziwie u l e g ł e g o mężczyzny. Od ideału mężczyzny żąda się, aby małżonek pomimo ogromnej umysłowej i fizycznej przewagi, ulegał najmniejszym kaprysom swojej żony według rytuałem ustano­wionych prawideł. Bardzo znamienne jest określenie zapoży­czone z dziedziny zwierzęcego zachowania się, które stosuje się do pogardzanego, p r a w d z i w i e uległego mężczyzny. Na­zywa się go hen-pecked, dziobany przez kurę; porównanie to bardzo dobrze oddaje nienormalność męskiej uległości, praw­dziwy kogut bowiem nie daje się nigdy dziobać kurze, nawet swojej ulubienicy. Notabene koguty są całkowicie pozbawione wszelkich hamulców powstrzymujących je od bicia kury.

Najsilniejsze zahamowania przed kąsaniem samic własnego gatunku znajdujemy u chomika europejskiego. Możliwe że jest to u tych gryzoni szczególnie ważne, ich samiec bowiem jest kilkakrotnie cięższy od samicy, a ich długie siekacze mogą zadawać bardzo poważne rany. Eibl-Eibesfeldt stwierdził, że gdy w czasie krótkiego okresu godowego samiec wdziera się na terytorium samicy, potrzebny jest pewien upływ czasu, zanim oba te zatwardziałe samotniki przyzwyczają się do siebie w takim stopniu, aby samica wytrzymała zbliżenie się samca. W tym okresie, ale tylko wtedy, chomiczka jest trwożliwa i nieśmiała w stosunku do samca! W każdej innej porze podobna jest do szalejącej z wściekłości furii, gryzącej niepohamowanie chomika. Hodowca tych zwierząt musi pamiętać o szybkim rozdzieleniu pary po kopulacji, aby nie ujrzeć smutnego widoku trupa męskiego partnera.

Trzy fakty — a była właśnie o nich mowa przy opisie sposobów zachowania się chomików — generalnie charak­teryzują mechanizmy hamujące i zapobiegające zadawaniu śmierci i obrażeń. Wymagają one szerszego omówienia. Po pierwsze, istnieje związek między skutecznością uzbrojenia danego gatunku zwierząt a jego hamulcami w stosowaniu tej broni przeciwko współplemieńcom. Po drugie, istnieją rytuały, które są nastawione na to, aby uruchamiać właśnie te hamujące

163

mechanizmy u agresywnego współplemieńca. Po trzecie, nie można całkowicie na tych hamulcach polegać; mogą one niekiedy zawodzić.

Wykazałem już szczegółowo w innym miejscu, że owe hamulce, które zapobiegają wyrządzaniu krzywdy, a nawet zadawaniu śmierci współplemieńcom, muszą być najsilniejsze i najsprawniej działać u takich gatunków zwierząt, które po pierwsze, jako zawodowi łowcy dysponują uzbrojeniem umoż­liwiającym szybkie i niezawodne zabijanie dużych zwierząt zdobycznych, a po drugie, żyją w związkach społecznych. U pojedynczo żyjących drapieżników, jak na przykład u gatun­ków kun czy kotów, wystarczy, gdy podniecenie seksualne powoduje przejściowe zahamowanie agresji i chęci łowów na czas potrzebny do bezpiecznego połączenia się płci. Gdy jednak drapieżniki zabijające duże zwierzęta żyją wspólnie w trwałej społeczności, jak wilki czy lwy, niezbędne jest działanie stałych i niezawodnych mechanizmów hamujących, całkowicie samo­dzielnych i niezależnych od zmiennych nastrojów poszczegól­nych zwierząt. I tu dochodzimy do jedynego w swoim rodzaju wzruszającego paradoksu, że najkrwawsze z wszystkich dra­pieżników, przede wszystkim wilk, którego Dante nazywa bestia senza pace, należą do istot o najbardziej na świecie godnych zaufania hamulcach przeciwko zabijaniu. Gdy moje wnuki bawią się ze swoimi rówieśnikami, opieka ze strony dorosłych jest bezwzględnie konieczna. Zostawiam je nato­miast z największym spokojem same w towarzystwie naszych wielkich mieszańców owczarków z chow-chow, tak niezwykle krwiożerczych w stosunku do zwierzyny łownej. Społeczne hamulce, na których w tym przypadku polegam, nie są wcale czymś wyhodowanym u tych psów przez proces udomowienia, ale bez żadnych wątpliwości są dziedzictwem przejętym po wilku, owej bestia senza pace!

Społeczne mechanizmy hamujące są poruszane na pewno u każdego gatunku przez bardzo różne cechy. Jak słyszeliśmy wyżej, np. hamulec przeciwdziałający kąsaniu samicy zależny

164

jest u samca jaszczurki zielonej zapewne od podniet chemicz­nych, to samo dotyczy zahamowań psa przed ugryzieniem suki. Ale jego delikatne obchodzenie się ze szczeniętami wywoływa­ne jest także ich zachowaniem się. Ponieważ zahamowanie, jak jeszcze wykażemy później, jest bezwzględnie procesem czyn­nym, odpowiadającym równie czynnemu popędowi i hamują­cym bądź modyfikującym go, możemy z pełnym uzasad­nieniem mówić o w y z w a l a n i u s i ę procesów hamują­cych, tak jak mówimy o wyzwalaniu się ruchu instynktownego. Różnoraka aparatura, nadająca podniety i służąca u wszystkich zwierząt wyższych do wyzwalania odpowiedzi w postaci czynnego zachowania się, nie różni się zasadniczo od tej, która wysuwa na scenę hamulce społeczne. W obu przypadkach nadajniki podniet wykazują osobliwą budowę, jaskrawe bar­wy i zrytualizowane sposoby poruszania się, a najczęściej kombinację wszystkich trzech. Bardzo ładny przykład na to, jak nadajniki podniet wyzwalające aktywność i takież nadajniki wyzwalające hamulce powstają według takich sa­mych zasad konstrukcyjnych, stanowią wyzwalacz walki u żu­rawi i wyzwalacz hamulca kąsania młodych u niektórych chruścieli. W obu przypadkach na tylnej części głowy ptaka rozwinęła się mała tonsura, gołe miejsce, w którym znajduje się pod skórą bogato rozgałęziona sieć naczyń, tak zwane ciało jamiste. W obu przypadkach narząd ten bywa nabrzmiały krwią i w tym stanie, jako wypukła rubinowa czapeczka, jest współplemieńcowi prezentowany przez odwrócenie ku niemu tyłu głowy. Funkcje tych dwóch wyzwalaczy, które u obu wymienionych grup ptaków powstały zupełnie od siebie niezależnie, są sobie całkowicie przeciwstawne: u żurawi sygnał ten oznacza nastrój agresywny i wywołuje odpowiednio, w zależności od względnej siły przeciwnika, przeciwagresję bądź chęć ucieczki. U wodnika i kilku jego bliskich krew­nych zarówno ten narząd, jak i ruch występuje tylko u piskląt i służy wyłącznie wyzwoleniu specyficznego hamulca u star­szych współplemieńców przeciwko kąsaniu dziobem małych.

165

Pisklęta wodników w sposób tragikomiczny pokazują swoją rubinową czapeczkę „omyłkowo" także i agresorom innych gatunków. Ptaszek tego gatunku, którego sam wyhodowałem, czynił to w stosunku do kacząt, nie reagujących oczywiście na ów tylko wodnikom właściwy sygnał; kaczęta tym bardziej kierowały swe ciosy w stronę czerwonego łebka. Mimo że dziobek maleńkiego kaczęcia jest bardzo miękki, musiałem jednak czym prędzej pisklęta rozdzielić.

Zrytualizowane sposoby poruszania się, które u współ-plemieńca wywołują zahamowanie agresji, określa się zwykle jako gesty pokory czy też pojednania (Befriedungs-Gebarden); ten drugi termin chyba jest właściwszy, gdyż mniej ma w sobie cech subiektywnego podejścia do zwierzęcego zachowania się. Ten rodzaj ceremoniału powstaje w najrozmaitszy sposób, tak jak w ogóle wszystkie zrytualizowane ruchy ekspresyjne. Przy omawianiu rytualizacji (s. 85 i następne) dowiedzieliśmy się już, w jaki sposób z zachowania się konfliktowego, ruchów intencjonalnych itp. powstają sygnały o funkcji informatywnej i jaką takie rytuały mają władzę. Wszystko to było potrzebne, aby móc wyjaśnić istotę i zastosowanie ruchów pojednawczych, o których teraz będzie mowa.

Znaczna liczba gestów pojednawczych u najróżniejszych zwierząt wyselekcjonowała się pod wpływem mechanizmów zachowania wyzwalających walkę. Zwierzę, które dąży do udobruchania swego współpłemieńca, czyni wszystko, aby używając określenia zaczerpniętego ze stosunków ludzkich, n i e drażnić go. Jeżeli więc ryba wyzwala agresywność u współpłemieńca przez prezentowanie swojej najwspanialszej szaty, przez rozpostarcie płetw bądź odchylanie pokryw skrze-lowych dla okazania jak największych zarysów ciała, przez demonstracyjne chełpienie się swoją siłą i ostre ruchy, to osobnik żebrzący o łaskę zachowuje się we wszystkich tych szczegółach zupełnie odwrotnie: odbarwia się, jak najciaśniej składa płetwy, zwraca ku współplemieńcowi, którego pragnie ułagodzić, wąską stronę swego ciała, porusza się powoli,

166

czołgając się i tłumiąc starannie wszystkie podniety mogące wyzwolić agresję tamtego. Kogut, którego przed chwilą pobił w walce rywal, chowa głowę w kąt albo za jakąś osłonę i usuwa w ten sposób z pola widzenia przeciwnika oczywiste podniety wyzwalające walkę, a zlokalizowane w jego grzebieniu i pła­tach u podgardla. Na s. 36 i następnych pisaliśmy już o pewnych rybach koralowych, których jaskarawo kolorowy strój wywołu­je w opisany sposób agresję wewnątrzgatunkową i które porzucają to swoje ubarwienie, gdy muszą się zbliżyć do siebie w nastroju pokojowym, aby się skojarzyć.

Przez wyeliminowanie sygnału wyzwalającego walkę unika się przede wszystkim tylko wyzwolenia agresji wewnątrzgatun-kowej, nie stanowi to jednak jeszcze aktywnego zahamowania już rozpoczętej napaści. Jednakże z punktu widzenia filogene­tycznego tylko krok dzieli jedno od drugiego, a dobrych na to przykładów dostarcza właśnie powstanie ruchu pojednawczego z „negatywu" sygnału wyzwalającego walkę. Istnieje wiele zwierząt, u których zgodnie z naturą grożenie polega na tym, że w sposób wymowny zwracają ku przeciwnikowi swoją broń i „podsuwają mu ją pod nos", a więc czy to uzębienie, dziób, łapę, zgięcie skrzydła czy też pięść. Ponieważ u owych gatunków wszystkie te piękne zwyczaje należą do sygnałów „zrozumiałych" z przyrodzenia i wywołują w zależności od względnej siły adresata albo jego replikę grożenia, albo ucieczkę — droga do wyżej omawianego powstawania gestu mającego spowodować uniemożliwienie walki jest dokładnie wytyczona: musi ona polegać na tym, żeby dążące do pokoju zwierzę odwróciło swoją broń od adwersarza.

Ponieważ jednak broń nie służy prawie nigdy wyłącznie do ataku, ale zawsze jednocześnie i do obrony, do odparowania ciosu, taka forma gestu pojednawczego ma tę jedną wielką wadę, że każde zwierzę wykonujące ten gest staje się w bardzo dla siebie niebezpieczny sposób bezbronne, odsłaniając w wielu przypadkach przed potencjalnym napastnikiem najbardziej podatną na zranienie część swego ciała. Pomimo to ta forma

167

gestu pokory bardzo jest szeroko rozpowszechniona i została „wynaleziona" przez najróżniejsze grupy kręgowców zupełnie niezależnie od siebie. Wilk odwraca głowę od górującego nad nim przeciwnika, wystawiając ku niemu najdelikatniejszą wypukłą część szyi. Kawka podaje temu, kogo chce ugłaskać, tuż pod dziób nie osłoniętą wypukłość tylnej części swojej głowy, to jest miejsca, w które ptaki te kierują właśnie śmiertelne ciosy. Związek ten tak dalece rzuca się w oczy, że dłuższy czas byłem przekonany, że eksponowanie podatnych na uszkodzenie miejsc jest najistotniejszym momentem dla osiąg­nięcia celu pokornej postawy. U wilka i psa rzeczywiście wygląda, jakby błagający o łaskę poddawał zwycięzcy żyły swej szyi. Ponieważ jednak niewątpliwie odwracanie broni samo było pierwotnie skutecznym składnikiem omawianego ruchu ekspresyjnego, więc do mojego dawnego przekonania dołącza się dodatkowy ładunek prawdy.

Byłoby bowiem rzeczy wiście samobójstwem, gdyby zwierzę miało nagle ukazywać nie osłoniętą i bardzo delikatną część ciała przeciwnikowi, który jeszcze przed chwilą był w najwyż­szym podnieceniu walki, i gdyby liczyło na to, że jednoczesne wyłączenie podniet wyzwalających walkę wystarczy do wstrzy­mania jego napaści. Wiemy aż nadto dobrze, jak leniwie przebiega przestawienie się z przewagi jednego popędu na przewagę innego, możemy więc śmiało twierdzić, że zwykłe usunięcie podniety wyzwalającej walkę spowodowałoby tylko bardzo stopniowy odpływ agresywnego nastroju zwierzęcia, które atakuje. Wobec tego, tam gdzie n a g ł e przybranie postawy pokory hamuje grożący przed chwilą jeszcze atak nieprzyjaciela, możemy z dużą pewnością przyjąć, że wy­zwolone zostało aktywne zahamowanie wytworzone przez jakąś specyficzną sytuację bodźcową.

Na pewno tak jest u psów, u których często widywałem, jak zwycięzca, w chwili gdy zwyciężony przybierał nagle postawę pokory i podstawiał mu nie osłoniętą szyję, wykonywał ruch śmiertelnego potrząsania zdobyczą, ale oczywiście „w próżni",

168

mianowicie tuż przy szyi moralnie pokonanego, z z a ­m k n i ę t y m pyskiem, a więc bez chwytu zębami. To samo u mew dotyczy mewy trójpalczastej, a u ptaków krukowatych — kawki. Pośród mew, których sposoby zachowania się są szczególnie dobrze znane dzięki badaniom Tinbergena i jego uczniów, mewa trójpalczasta zajmuje pozycję o tyle szczegól­ną, że wskutek pewnej ekologicznej osobliwości, a mianowicie gnieżdżenia się na wąskich występach skalnych stromo opada­jących stoków, stała się z musu gniazdownikiem. W związku z tym znajdujące się w gnieździe młode potrzebują skuteczniej­szej obrony przed ewentualnymi atakami obcych mew aniżeli młode tych gatunków, które wysiadują na ziemi i które w razie potrzeby mogą uciec. Stąd u mewy trójpalczastej nie tylko gesty pojednawcze są bardziej rozwinięte, ale działanie ich jest jeszcze dodatkowo poparte specyficznym barwnym deseniem młodych ptaków. U wszystkich mew odwrócenie dzioba od adwersarza jest gestem pojednania. O ile jednak gest ten u mew srebrzystych i żółtonogich, a także u innych dużych mew z rodzaju Larus nie jest specjalnie podkreślony i zupełnie nie sprawia wrażenia odrębnego rytuału, o tyle u mewy śmieszki stanowi on ścisły ceremoniał taneczny, podczas którego jeden z partnerów obraca ku drugiemu tylną część głowy o dokładnie 180°; w przypadku gdy oba ptaki nie mają złych zamiarów — oba czynią to równocześnie. Owo, jak zwą Anglicy, head flagging zostaje jeszcze optycznie podkreślone przez to, że czarnobrązowa maska na obliczu i ciemnoczerwony dziób mewy śmieszki znikają w czasie tego raptownego gestu pojednania, a miejsce ich zajmuje śnieżnobiałe upierzenie karku. U tego gatunku na plan pierwszy występuje więc znikanie znamion wyzwalających agresję: czarnej maski i czer­wonego dzioba; u młodej mewy trójpalczastej, przeciwnie, skłon karku jest specjalnie podkreślony przez barwny wzór: na białym tle zjawia się tu charakterystycznie obramowany ciem­ny rysunek, który najwyraźniej na agresywność wywiera szczególnie hamujące działanie.

169

U ptaków krukowatych znajdujemy odpowiednik istniejące­go u mew rozwoju sygnału hamującego agresję. Wszystkie du­że, czarne i szare ptaki krukowate przy geście pojednania wyraźnie odwracają głowę od swoich adwersarzy. U niektórych, np. wrony siwej i u afrykańskiego kruka (Corvus scapulatus), okolica tyłu głowy, podawana przy tym geście temu, kogo chce udobruchać, jest podkreślona jasnym ubarwieniem. Kawka, która z powodu życia zbiorowego w koloniach widocznie potrzebuje szczególnie skutecznego gestu pojednania, ma tę samą partię upierzenia nie tylko odgraniczoną przez cudowne jedwabiste jasnopopielate ubarwienie; jej pióra w tym miejscu są mocno wydłużone i pozbawione, tak jak ozdobne pióra pewnych czapli, haczyków na promieniach, tak że gdy maksymalnie nastroszone przy geście pokory podsuwa je ona pod dziób współplemieńca, sprawiają wrażenie luźnej i lśniącej korony. Nigdy nie zdarza się, aby w takiej sytuacji ten w nie dziobnął, nawet jeśli właśnie zbierał się do ataku na słabszą kawkę w chwili, gdy ta przybrała postawę pokory. W większości przypadków przed chwilą jeszcze rozgniewany napastnik reaguje specjalnymi zabiegami pielęg­nacji skóry, przyjaźnie czyszcząc i drapiąc tylną część głowy poddającemu się współplemieńcowi — doprawdy wzruszająca forma zawierania pokoju!

Istnieje szereg ruchów pokory wywodzących się z infantyl­nego, a więc dziecięcego zachowania się, inne znowu zupełnie niedwuznacznie mają swoje źródło w zachowaniu się samicy w trakcie łączenia z samcem. Jednakże w obecnej swojej funkcji gesty te nie mają już nic wspólnego ani z dziecinnością, ani z żeńskim seksualizmem, a oznaczają wyłącznie wyrażone ludzkim językiem: „Proszę, nie czyń mi nic złego!" Nasuwa się tu hipoteza, że u omawianych grup zwierząt, zanim jeszcze te ruchy ekspresyjne nabrały szerszego społecznego znaczenia, istniały specjalne zahamowania zapobiegające atakowaniu młodych i samic; można by nawet pójść dalej i twierdzić, że u zwierząt tych większe ugrupowania społeczne rozwinęły się z komórki pary i rodziny.

170

Ruchy podległości hamujące agresję, które powstały z trwa­łych ruchów ekspresyjnych młodych zwierząt, istnieją przede wszystkim u gatunków z rodziny psów. Nie dziwi nas to, u tych zwierząt bowiem hamulec powstrzymujący przed atakowaniem młodych jest szczególnie silny. R. Schenkel wykazał, jak wiele gestów aktywnej podległości, to znaczy podległości p r z y j a ­z n e j wobec osobnika wyższej rangi, wprawdzie „szanowane­go", ale nie budzącego strachu, wywodzi się bezpośrednio ze stosunku młodych do matki. Takie ruchy, jak trącanie nosem, dotykanie łapą, lizanie w kąciki ust, które poznaliśmy dobrze u przyjaznych nam psów, według Schenkela są sposobami poruszania się wywodzącymi się ze ssania i proszenia o pokarm. Tak jak uprzejmi ludzie wymieniają wyrazy wzajemnej uniżo-ności, pomimo że w rzeczywistości stosunek hierarchiczny między nimi jest zupełnie jednoznacznie określony, tak samo dwa zaprzyjaźnione z sobą psy mogą wykonywać obustronne ruchy dziecięcej pokory, szczególnie przy radosnym powitaniu po dłuższej rozłące. Te wzajemne uprzejmości u dziko żyjących wilków są tak daleko posunięte, że na przykład Murie w czasie swoich wspaniałych i tak bardzo owocnych obserwacji tereno­wych na obszarze góry McKinley nie mógł ustalić stosunku hierarchicznego między dwoma dorosłymi basiorami na pod­stawie ich ruchów ekspresyjnych przy powitaniu. S. L. Allen i L. D. Mech zaobserwowali w Parku Narodowym na położonej na Jeziorze Górnym wyspie Isle Royal zupełnie niespodziewa­ną funkcję ceremoniału powitalnego. Gromada składająca się z około dwudziestu wilków żyje w zimie kosztem łosi, i to, jak się okazało, wyłącznie kosztem sztuk osłabionych. Wilki dopadają każdego łosia, jaki znajduje się w ich polu widzenia, jednakże wcale nie próbują go porywać, ale natychmiast rezygnują z ataku, jeżeli zwierzę się energicznie i silnie broni. Skoro jednak natrafią na łosia, który jest osłabiony przez pasożytujące w nim robaki, infekcję, bądź — co się z reguły zdarza u bardzo sędziwych zwierząt — przetokę zębową, wiedzą natychmiast, że tu jest nadzieja na łatwą zdobycz.

171

W takim przypadku wszyscy członkowie watahy gwałtownie stłaczają się w zwartą ciżbę i wykonują takie ruchy, jakie widujemy u naszych psów, gdy wyprowadzamy je z zamknięcia, aby z nimi pójść na spacer. Ta wspólna noste-to-noe conference (konferencja trącania się nosami) niewątpliwie oznacza zawarcie porozumienia o rozpoczęciu poważnych łowów na właśnie odkrytą zdobycz. Komuż nie nasuwa się tu porównanie z tańcami wojowników masajskich, którzy przez taneczny ceremoniał rozbudzają w sobie odwagę do polowania na lwy?

Ruchy ekspresyjne wyrażające społeczną podległość, wywo­dzące się z żeńskiej gotowości do spółkowania, widujemy u małp, szczególnie u pawianów. Rytualne zwracanie tylnej części ciała, która dla optycznego podkreślenia tego ceremonia­łu jest zupełnie niewiarygodnie wspaniale ubarwiona, ma w swojej obecnej formie u pawianów już bardzo niewiele wspólnego z seksem i seksualnymi pobudkami. Wykonanie tego ruchu oznacza tylko, że dana małpa uznaje wyższość rangi tego, pod którego adresem go kieruje. Nawet już zupełnie młode małpiątka praktykują ten obyczaj bez żadnego przyuczania. Pawiania dziewczynka Pia, nieomal od urodzenia wzrastająca pod ludzką opieką Kathariny Heinroth, gdy wpuszczano ją do nie znanego jej pokoju, wykonywała ceremoniał „zwracania pupki" ku każdemu krzesłu, które wzbudzało w niej widocznie lęk. Samiec pawiana zachowuje się dość brutalnie i władczo w stosunku do samic swego gatunku. Wprawdzie według obserwacji Washburna i De Vore'a nie aż tak bardzo drastycz­nie, jak się to na ogół przyjmuje na podstawie obserwacji w niewoli, ale mimo to jednak niezbyt delikatnie, jeżeli porównamy jego zachowanie do ceremonialnej uprzejmości w tej sytuacji u gatunków z rodziny psów i gęsi. Stąd rozumie się, że u tych małp można prawie postawić znak równości pomiędzy „Jestem twoją samiczką" a „Jestem twoją niewol­nicą". Pochodzenie symboliki tego dziwnego gestu objawia się nie tylko w formie samego ruchu, ale także w sposobie, w którym ruch ten jest przez adresata przyjmowany do

172

wiadomości. Widziałem kiedyś w Berlińskim Ogrodzie Zoolo­gicznym, jak dwa silne stare samce pawianów płaszczowych zwarły się w poważnej walce. Za chwilę jeden z nich czmychał, ostro goniony przez zwycięzcę, który zapędził go wreszcie w kąt. Zwyciężony, nie mając już wyjścia, zdecydował się na ruch pokory, na co zwycięzca odwrócił się natychmiast i od­szedł na sztywnych nogach w postawie imponującej. Wówczas zwyciężony żwawo pobiegł za nim i wręcz nachalnie narzucał mu się zwracaniem ku niemu siedzenia tak długo, aż silniejszy „przyjął do wiadomości" jego poddanie się i jak gdyby ze znudzoną twarzą pokrył go i wykonał kilka leniwych ruchów kopulacyjnych. Dopiero wtedy pobity uspokoił się i wydawał się przekonany, że jego zuchwałość została mu przebaczona.

Spośród najróżniejszych i wywodzących się z najrozmait­szych źródeł ceremoniałów pojednawczych pozostały nam do omówienia jeszcze te, co — moim zdaniem — są dla naszego tematu najważniejsze. Chodzi o rytuały pojednawcze i powital­ne powstałe z nowo ukierunkowanych bądź przekierunkowa-nych ruchów atakujących, o których już pokrótce była mowa. Odróżniają się one od wszystkich dotychczas omawianych ceremoniałów pojednawczych tym, że nie nakładają hamulców na agresję, lecz odwracają jąod określonych współplemieńców, skierowując jednocześnie na innych. Mówiłem już o tym, że to nowe ukierunkowywanie agresywnego zachowania się jest jednym z najgenialniejszych wynalazków przemiany gatunków — ale to jeszcze nie wszystko. Wszędzie, gdzie tylko napotyka­my nowo ukierunkowane rytuały pojednawcze, dany ceremo­niał jest związany z i n d y w i d u a l n o ś c i ą uczestniczących w nim partnerów. Agresja określonego pojedynczego osobnika zostaje odwrócona od drugiego określonego osobnika, przy czym wyładowanie jej na innych anonimowych współplemień-cach nie podlega zahamowaniu. W ten sposób następuje odróżnienie p r z y j a c i e l a od obcego i tak rodzi się po raz pierwszy na świecie o s o b i s t a w i ę ź między indywidual­nymi istotami. Jeżeli mi teraz ktoś zarzuci, że zwierzęta nie są

173

osobami, to odpowiadam, że osobowość rozpoczyna się właśnie tam, gdzie z dwóch pojedynczych istot każda odgrywa w świe­cie drugiej taką rolę, jaka nie może być bez zastrzeżeń przejęta przez żadnego innego współplemieńca. Innymi słowy, osobo­wość zaczyna się tam, gdzie po raz pierwszy powstaje osobista przyjaźń.

Więzi osobiste — zgodnie ze swoim pochodzeniem i według swojej pierwotnej funkcji — należą do pojednawczych mecha­nizmów zachowania się hamujących agresję, a tym samym do tematu rozdziału o zachowaniu się zbieżnym z moralnością, Pragnę jednak omówić je jeszcze dokładniej, ponieważ tworzą one tak niezbędną podstawę budowy ludzkiego społeczeństwa i tak bardzo są ważne dla tematu tej książki. Przedtem jednak omówimy jeszcze trzy rodzaje społeczności, tylko bowiem wówczas, gdy poznało się inne możliwe struktury życia społecznego, w których osobista przyjaźń i miłość nie od­grywają ż a d n e j roli, można w pełni docenić ich znaczenie dla ludzkiego porządku społecznego. Dlatego przystępuję obecnie do opisu anonimowego stada, następnie zajmę się wolnym od miłości społeczeństwem ślepowronów, a wreszcie organizacją społeczną szczurów, która budzi w równym stopniu szacunek co wstręt. Dopiero potem przystąpię do naturalnej historii więzi, która jest najpiękniejsza i najsilniejsza na tej ziemi.

Rozdział ósmy

STADO ANONIMOWE

Zachcenia mas jedynie masą się ukróci. (Goethe, Faust, cz. I,

przełożył Władysław Kościelski.)

Pierwszą z trzech form społecznych, którą chcemy tutaj jako pewnego rodzaju pierwotne ciemne tło porównać ze społeczno­ścią zbudowaną na podłożu osobistej przyjaźni i miłości —jest tak zwane stado anonimowe. Jest ono najczęściej spotykaną i niewątpliwie najprymitywniejszą formą stowarzyszania się, a występuje już u wielu bezkręgowców, np. u głowonogów i owadów. Nie oznacza to jednak, że nie występuje także i u zwierząt wyższych; nawet człowiek może w pewnych określonych, budzących grozę okolicznościach stworzyć, jak gdyby „w drodze regresji", anonimowe stado, a mianowicie gdy ulega panice.

Przez pojęcie „stada" rozumiemy nie każde przypadkowe nagromadzenie pojedynczych osobników tego samego gatun­ku, jak się na przykład zdarza, gdy wiele much czy sępów zbierze się nad padliną albo gdy w szczególnie korzystnym miejscu w strefie pływów osiedli się duża liczba polipów anemonu czy też ślimaków pobrzeżków. Pojęcie stada określa fakt, że osobniki tego samego gatunku reagują na s i e b i e w z a j e m n i e psychicznym zwracaniem się ku sobie (Zuwen­dung), to znaczy, że trzymają się razem dzięki sposobom zachowania się, k t ó r e j e d e n l u b w i ę c e j o s o b n i ­k ó w w y z w a l a u p o z o s t a ł y c h . Stąd charakterystyczna dla tworzenia się stada jest sytuacja, w której wiele pojedyn­czych osobników w ścisłym zgrupowaniu w ę d r u j e w tym samym kierunku.

175

Problemy fizjologii zachowania się wynikające ze spójności anonimowych stad dotyczą nie tylko wydolności narządów zmysłów i układu nerwowego, umożliwiających dążenie ku sobie (Hinwendung), dodatnią taksję, ale przede wszystkim także wysokiego stopnia selektywności tej reakcji. Wyjaśnienia wymaga więc to, że taka stadna istota chce się za wszelką cenę znaleźć w bezpośredniej bliskości wielu innych, a zadowala się zwierzętami obcego gatunku jako namiastką tylko w ostatecz­nej konieczności. Może to być cecha wrodzona, jak np. u wielu kaczek, które na sygnał ubarwienia skrzydeł przedstawicieli własnego gatunku reagują selektywnie przez podążanie w ślad za nimi, ale może być także i uzależnione od indywidualnie nabytego zasobu wiadomości.

Nie będziemy mogli w sposób zadowalający odpowiedzieć na wiele zapytań „dlaczego", które nam się nasuwają w związ­ku z problemem spójności (Zusammenhalten) anonimowych stad, dopóki nie rozwiążemy problemu „po co", w szerokim, już wyżej przedyskutowanym znaczeniu (zob. s. 33-35) . Stawiając to pytanie natrafiamy na paradoks: o ile łatwo było znaleźć przekonywającą odpowiedź na pozornie absurdalne pytanie, na co dobra bywa „zła" agresja, której przydatność dla zachowania gatunku już jest nam znana z treści rozdzia­łu III, o tyle dziwnym trafem trudno jest powiedzieć, czemu służy spójność w ogromnych anonimowych stadach, jakie widujemy u ryb, ptaków i wielu ssaków. Jesteśmy zanadto przyzwyczajeni do widoku tych zbiorowisk, a ponadto sami jesteśmy istotami społecznymi, tak że aż nadto dobrze rozumie­my, że osamotniony śledź, szpak czy bizon nie może mieć dobrego samopoczucia. Stąd nie wpada nam na myśl zapytać o „po co" tego zjawiska. Ale zrozumiemy natychmiast, jak bardzo pytanie to jest uzasadnione, gdy uświadomimy sobie wszystkie, tak niezwykle oczywiste strony ujemne tworzenia wielkich stad. Są to, między innymi: trudność zdobycia po­żywienia dla tylu zwierząt, niemożność pozostawania w ukry­ciu, co przecież z drugiej strony jest tak cenne dla ujścia

176

z życiem przy selekcji naturalnej, zwiększona zapadalność na choroby pasożytnicze itd.

Należałoby mniemać, że j e d e n samotny śledź, który pojedynczo przepływa oceany, j e d n a zięba górska, rozpo­czynająca jesienią samodzielną wędrówkę, czy też j e d e n leming, który w przypadku klęski głodowej próbuje samopas znaleźć tereny obfitujące w pokarm, lepsze mają widoki na przeżycie aniżeli gęsto stłoczone stada, w których zwierzęta te, trzymając się razem, wręcz prowokują do eksploatowania przez „odnośnych" myśliwych, nie wyłączając Niemieckiego Rybac­twa Północnomorskiego Sp. Akc. Wiemy, że popęd, który każe zwierzętom skupiać się, jest niezwykle potężny, że siła przycią­gania wywierana przez stado na poszczególnego osobnika lub na małe grupy pojedynczych zwierząt wzrasta w miarę powięk­szania się gromady, i to prawdopodobnie w postępie geomet­rycznym. Z tego może powstać u niektórych zwierząt, jak np. u zięby górskiej, śmiertelny circulus vitiosus. Jeżeli normalnie zimowe gromadzenie się tych ptaków pod wpływem przypad­kowych zewnętrznych okoliczności, jak na przykład szczegól­nie dobrego urodzaju bukwy w jakiejś okolicy, przekroczy znacznie przeciętną, lawinowo narastająca liczebność zięb przerasta miarę ekologicznych możliwości i ptaki masowo wymierają. W zimie 1951 r. miałem sposobność badania nad szwajcarskim jeziorem Thunersee takiej gigantycznej chma­ry: pod drzewami noclegowymi codziennie leżało wiele, wiele zwłok. Kilka wyrywkowo przeprowadzonych prób ob­dukcji wykazało jednoznacznie powód śmierci, którym było zagłodzenie.

Nie będzie chyba błędnym kołem, jeżeli z udowodnionych ogromnych niedogodności, jakie pociąga za sobą życie w du­żych stadach, wyciągniemy wniosek, że w innej dziedzinie muszą istnieć korzyści nie tylko niwelujące te ujemne strony, ale nawet tak znaczne, że powstaje nacisk selekcji, który „wyhodował" skomplikowane mechanizmy zachowania się gwarantujące spójność stada.

177

Jeżeli zwierzęta stadne są choćby w najmniejszym stopniu z d o l n e do o b r o n y , jak na przykład kawki, małe przeżu­wacze, bądź drobne małpy, można łatwo zrozumieć, że jedność w tych przypadkach oznacza potęgę. Odparcie drapieżnika czy też bronienie porwanego przez niego członka stada nie musi wcale być uwieńczone sukcesem, aby stworzyć pewną wartość dla zachowania gatunku. Jeżeli społeczna reakcja obronna kawek nie osiąga nawet tego, aby w efekcie uratować sztukę napadniętą przez jastrzębia, ale jednak jest dla tego drapieżnika tak uciążliwa, że z tego względu nieco mniej chętnie poluje na kawki i woli ścigać sroki — to już to samo wystarcza do nadania koleżeńskiej obronie potężnego znaczenia dla zachowania gatun­ku. To samo dotyczy „straszenia", którym samiec sarny prze­śladuje drapieżnika, albo pełnego nienawiści wrzasku, z jakim wiele gatunków małych małp—na bezpiecznej wysokości koron drzew — skacze z gałęzi na głąź za tygrysem czy lampartem, usiłując „działać mu na nerwy". Z takich początków wywodzą się — poprzez wyraźne etapy przejściowe — ciężkozbrojne organizacje obronne byków bawolich, samców pawianów i wielu innych podobnych bohaterów pokoju, przed których siłą obronną ustępują nawet najgroźniejsze drapieżniki.

A jaką wobec tego korzyść przynosi trzymanie się w zwartym stadzie takim całkowicie bezbronnym zwierzętom, jak śledzie i inne drobne ryby skupione w ławicach, małe ptaki lecące w potężnych armiach i tyle innych? Mam tylko jedną jedyną propozycję wyjaśnienia tego zjawiska, a podaję ją z pewnym wahaniem, samemu bowiem trudno mi uwierzyć, że jedyna tylko mała słabość zwierząt polujących, choć szeroko rozpo­wszechniona, wywołała tak daleko sięgające skutki w za­chowaniu się ich potencjalnych ofiar. Słabość owa polega na tym, że liczne, a może i wszystkie drapieżniki polujące na pojedynczą zdobycz nie są zdolne skoncentrować się na jednym celu, gdy jednocześnie bardzo wiele innych, tak samo atrakcyj­nych, przemyka w ich polu widzenia. Proszę spróbować samemu wyłapać jednego tylko ptaka z klatki, w której lata

178

bardzo wiele sztuk. Nawet jeżeli wcale nie chcemy schwytać jakiegoś jednego określonego ptaka, lecz zamierzamy wyłapać wszystkie, które znajdują się w klatce, stwierdzimy ze zdumie­niem, że jeżeli w ogóle chcemy coś zdziałać, musimy skoncent­rować się ściśle na jednym zwierzęciu. Zobaczymy przy tym, jak bardzo trudno utrzymać to własne nastawienie na jeden określony cel i nie pozwolić odwrócić swej uwagi przez inny, pozornie łatwiejszy. Tamtego ptaka, który wydaje nam się łatwiejszy do schwytania, nie złapiemy prawie nigdy, gdyż nie śledzimy jego ruchów w tych kilku bezpośrednio poprze­dzających sekundach, a w związku z tym nie potrafimy przewidzieć tych ruchów, jakie nastąpią w najbliższych chwi­lach. Poza tym dziwnie często nasze zamachnięcie biegnie wzdłuż w y p a d k o w e j pomiędzy dwoma równie nęcącymi nas kierunkami.

Zupełnie tak samo czyni widocznie wielu „pożeraczy" zwierząt, gdy mają przed sobą równocześnie kilka celów. Stwierdzono doświadczalnie, że złote rybki łapią znacznie mniej dafni, gdy podaje im się za dużo na raz tych skorupiaków, co może się wydawać paradoksalne. Tak samo zachowują się pociski rakietowe wycelowane na samoloty automatycznym sterowaniem radarowym: przelatują one po wypadkowej po­między dwoma celami, gdy oba samoloty znajdują się blisko siebie i w układzie symetrycznym w stosunku do toru pocisku. Zarówno ryba drapieżna, jak i pocisk rakietowy są bowiem pozbawione zdolności świadomego odwrócenia uwagi od jednego celu i skoncentrowania jej na drugim. Prawdopodobnie więc właśnie w tym tkwi przyczyna, dla której śledzie tłoczą się w zwarte ławice, tak samo jak z myśliwców odrzutowych ciągnących po niebie formuje się zwarte eskadry, co nawet przy dużych umiejętnościach pilotażu nie jest pozbawione niebez­pieczeństwa.

Takie wyjaśnienie owego bardzo szeroko rozpowszechnio­nego zjawiska może wydać się komuś stojącemu z boku nieco naciągnięte, jednakże wiele argumentów przemawia za jego

179

słusznością. O ile mi wiadomo, nie ma takiego gatunku zwierząt żyjących w ściślejszej wspólnocie stadnej, którego pojedyncze osobniki n i e s t ł a c z a ł y b y s i ę j a k n a j b l i ż e j w chwi­lach niepokoju, to znaczy w obawie przed obecnością nie­przyjaciela. Najwyraźniej czynią to właśnie najmniejsze i naj­bardziej bezbronne zwierzęta; u wielu ryb zachowuje się tak nawet tylko młody narybek, podczas gdy dorosłe już zupełnie nie mają tego zwyczaju. Niektóre ryby w chwili niebezpieczeń­stwa skupiają się w zupełnie zamkniętą jednostkę, sprawiającą wrażenie j e d n e j wielkiej ryby. Ponieważ wiele dość głupich ryb drapieżnych, jak na przykład barrakuda, bardzo się obawia atakowania zbyt wielkich ofiar ze względu na niebezpieczeńst­wo uduszenia się, możliwe jest, że tkwi w tym szczególny rodzaj obrony.

Dalszym bardzo silnym argumentem przemawiającym za moim wyjaśnieniem jest fakt, że najwidoczniej żaden z wiel­kich „zawodowych" łowców nigdy nie atakuje ofiar ze środka gęsto stłoczonego stada. Nie tylko wielkie drapieżne ssaki, jak lew czy tygrys, powstrzymują się, wobec możliwości obrony swojej zdobyczy, przed napaścią na bawoły afrykańskie skupio­ne w stadzie, ale także i drobni amatorzy bezbronnej zwierzyny prawie zawsze próbują oderwać pojedynczą sztukę od stada, zanim się poważnie zabiorą do jej pochwycenia. Sokół wędrow­ny i kobuz wykazują specjalny sposób poruszania się, który służy tylko i jedynie temu celowi. W. Beebe obserwował odpowiednie zjawiska u ryb na pełnym morzu. Widział on, jak wielki ostrobok płynie za ławicą małych ryb z rodziny diodono-watych i cierpliwie czeka, aż się wreszcie któraś z nich odłączy od ławicy z zamiarem pochwycenia także swojej drobnej zdobyczy. Taka próba z reguły kończyła się śmiercią owej małej rybki w żołądku dużej.

Wędrowne stada szpaków wykorzystują najwyraźniej te trudności drapieżnika w wycelowaniu na pojedynczą zdobycz do tego, aby mu jeszcze dodatkowo, metodą odwykową obrzydzić łowy.

180

Gdy chmara tych ptaków znajdzie się w polu widzenia latającego krogulca czy kobuza, rojowisko skupia się tak ściśle, że można by wręcz sądzić, że poszczególne ptaki nie mogą już poruszać skrzydłami. W takim szyku szpaki jednak wcale nie uciekają przed drapieżnikiem, tylko lecą za nim i otaczają go wreszcie ze wszystkich stron, tak jak ameba obejmuje cząstkę pokarmu i pozostawiając wokół niej małe puste miejsce, wod-niczkę, ogarnia ją sobą. Niektórzy obserwatorzy twierdzili, że przez ten manewr ptak drapieżny zostaje pozbawiony powietrza, o które opierałyby się jego skrzydła, tak że staje się niezdolny do lotu, a tym bardziej do ataku. Jest to oczywiście nonsens, ale bez wątpienia takie przeżycie może być dla drapieżnika tak dalece nieprzyjemne, że działa w sposób odwykowy. A to już wystarcza, aby nadać całemu temu sposobowi zachowania się szpaków dodatnie znaczenie dla zachowania gatunku.

Wielu socjologów uważa, że najpierwotniejszą formą społe­cznej spójności jest r o d z i n a i że z niej powstały w drodze filogenezy wszystkie najrozmaitsze formy stowarzyszania się występujące u istot wyższych. Może to być względnie słuszne w odniesieniu do niektórych owadów tworzących państwa, a może także i niektórych ssaków, łącznie z naczelnymi wraz z człowiekiem, jednakże nie wolno tego poglądu generalizo­wać. Najpierwotniejszą formą „społeczeństwa" w najszerszym tego słowa znaczeniu jest stado anonimowe, którego najbar­dziej typowym przykładem są ryby w otwartym oceanie. Wewnątrz stada nie istnieje żadna struktura organizacyjna, nie ma wodzów ani wodzonych, lecz tylko potężne nagromadzenie równych i sobie podobnych jednostek. Między osobnikami stada oczywiście istnieje wzajemne oddziaływanie i na pewno istnieją jakieś najprostsze formy porozumiewania się. Gdy jeden spostrzega niebezpieczeństwo i ucieka, zaraża nastrojem wszystkie inne osobniki, które mogą zauważyć jego przestrach. Jak daleki zasięg może mieć panika w dużej ławicy ryb, czy może doprowadzić do tego, aby cała ławica odwróciła się i czmychnęła — jest zagadnieniem czysto ilościowej natury,

181

którego rozwiązanie zależy od tego, ile jednostek uległo przestrachowi i uciekało i jakie było nasilenie ich zachowania się. Także i podniety wywołujące tendencję dążenia ku sobie, czyli „dodatnie taksje", mogą spowodować reakcję całej ławicy, nawet jeżeli tylko jeden osobnik je odebrał. Jego bardzo zdecydowane płynięcie naprzód w określonym kierunku z całą pewnością pociąga za sobą inne ryby i to, czy cała chmara da się porwać, czy nie —jest znowu zagadnieniem natury ilościowej. Czysto ilościowe, w pewnym sensie bardzo demokratyczne oddziaływanie przekazywania takich nastrojów pociąga za sobą to, że ławica ryb tym trudniej podejmuje decyzję, im więcej jest w niej osobników i im silniejszy jest ich popęd stadny. Ryba, która z jakiejkolwiek przyczyny zaczyna płynąć w określonym kierunku, musi w najkrótszym czasie wyjść z ławicy na otwartą wodę, a tym samym dostać się pod wpływ tych wszystkich podniet, jakie kierują ją z powrotem do ławicy. Im jednak więcej ryb wskutek pewnych zewnętrznych podniet odpływa w tym samym kierunku, tym prędzej pociągną za sobą całą ławicę. Z kolei im większa jest ławica, a tym samym i jej siła przyciągania, tym mniej się oddalą jej przedsiębiorczy człon­kowie, zanim odwróciwszy się, powrócą do ławicy, przyciąg­nięci niby magnesem. W związku z tym wielka ławica drobnych i ciasno stłoczonych rybek stanowi żałosny obraz niezdecydo­wania. Raz po raz powstaje w niej mały prąd przedsiębiorczych pojedynczych zwierząt, wysuwających się niczym nibynóżka ameby. Im bardziej się takie Pseudopodium wydłuża, tym staje się cieńsze i tym wyraźniejsze staje się dążenie w kierunku jego długości — aż zwykle cały ten wypad kończy się paniczną ucieczką z powrotem do trzonu ławicy. Możemy doprawdy dostać zawrotu głowy patrząc na to miotanie się, nabrać poważnych wątpliwości co do korzyści form demokratycznych i zacząć nieomal skłaniać się ku polityce prawicowej.

Okazuje się jednak, że nie byłoby to uzasadnione, a dowodzi tego bardzo proste doświadczenie, które swego czasu prze­prowadził Erich von Holst na strzeblach. Usunął on operacyjnie

182

tylko jednej takiej rybce przodomózgowie, w którym znajdują się — przynajmniej u tego gatunku — wszystkie reakcje łączności z ławicą. Strzebla pozbawiona przodomózgowia widzi, pływa i je jak ryba normalna; jedyna cecha zachowania się, jaka odróżnia ją od zdrowej ryby, polega na tym, że jest jej obojętne, gdy wydostaje się z ławicy i żadna z jej towarzyszek nie płynie za nią. Brakuje więc jej tej pełnej wahania czujności normalnej ryby, która nawet jeżeli najbardziej zdecydowanie chce płynąć w pewnym kierunku, rozgląda się już przy pierwszych ruchach za innymi członkami ławicy i uzależnia swoje zachowanie się od tego, czy one za nią płyną i jak licznie. Wszystko to nic a nic nie obchodziło ryby pozbawionej przodomózgowia; gdy tylko ujrzała pokarm albo gdy z jakich­kolwiek innych względów chciała zboczyć z drogi, płynęła bez wahania w obranym kierunku i — o dziwo! — c a ł a ł a w i c a p ł y n ę ł a za n ią . Operowane zwierzę zupełnie jednoznacz­nie stało się wodzem właśnie przez to swoje upośledzenie.

Działanie agresji wewnątrzgatunkowej, która rozpędza i od­suwa od siebie zwierzęta tego samego gatunku, jest przeciwień­stwem działania popędu stadnego. Stąd też silna agresywność i ścisła spójność stada oczywiście wykluczają się wzajemnie. Jednakże mniej skrajne przejawy obu sposobów zachowania się niekoniecznie zawsze się całkowicie wyłączają. Także u nie­których gatunków tworzących bardzo wielkie zbiorowiska poszczególne osobniki nie zbliżają się do siebie bardziej niż na określoną odległość, wobec czego zawsze pomiędzy dwojgiem zwierząt pozostaje pewien niezmienny dystans. Dobrym przy­kładem tego są szpaki, które siedzą na drutach telegraficznych w regularnych od siebie odstępach jak perły w naszyjniku. Odległość pomiędzy dwoma ptakami odpowiada dokładnie odległości potrzebnej na to, aby sąsiedzi mogli się dosięgnąć dziobami. Bezpośrednio po lądowaniu szpaki siedzą poroz­dzielane w sposób nieregularny, ale za chwilę te, które są za blisko siebie, zaczynają się wzajemnie dziobać tak długo, aż powróci ogólny „przepisowy" d y s t a n s o s o b n i c z y , jak

183

słusznie to nazwał Hediger. Powierzchnię, której promień określa dystans osobniczy, można uważać za maleńkie, w pew­nej mierze przenośne własne terytorium, mechanizmy za­chowania się bowiem zabezpieczające jego istnienie są zasad­niczo podobne do tych, które w sposób już uprzednio opisany stanowią o granicach rewiru. Istnieją zresztą także, np. u wysia­dujących w koloniach głuptaków białych, prawdziwe terytoria, które powstają w zupełnie taki sam sposób jak podział miejsc siedzących wśród szpaków: malutki teren jednej pary głup­taków ma akurat taki rozmiar, żeby dwa sąsiadujące ptaki, siedzące w środku swoich „terenów", tzn. w gniazdach, nie mogły się dosięgnąć końcami dziobów, nawet wyciągając maksymalnie szyję.

O tym, że spójność stada i wewnątrzgatunkowa agresja nie zawsze się c a ł k o w i c i e wzajemnie wykluczają, wspomnie­liśmy tylko dla pełni obrazu. Ogólnie biorąc i w przypadkach typowych zwierzęta stadne nie wykazują żadnej agresywności, a w związku z tym nie mają dystansu osobniczego. Żyjące w ławicach ryby śledziowate i karpiowate stłaczają się w chwi­lach niepokoju, ale także i przy spoczynku aż do bezpośred­niego kontaktu fizycznego. Także u wielu ryb, które w okresie rozrodczym stają się terytorialne i w najwyższym stopniu agresywne, cała agresywność zachowania się znika, skoro tylko w okresach poza tarłem połączą się znów w ławice; mowa tu o wielkich pielęgnicowatych, ciernikach i niektórych innych. Zwykle ten nieagresywny stadny nastrój można zewnętrznie rozpoznać po specjalnym deseniu barw ryb. U bardzo wielu gatunków ptaków istnieje obyczaj wycofywania się w anonimo­wość wielkiego stada w okresie poza lęgami. Dzieje się tak u bocianów, czapli, jaskółek i bardzo wielu innych ptaków śpiewających, u których pary małżonków nie są z sobą związane żadnymi więziami w jesieni i zimie.

Tylko u niewielu gatunków ptaków małżonkowie bądź też rodzice i dzieci trzymają się razem nawet w dużych stadach wędrownych; są to łabędzie, dzikie gęsi i żurawie. Duża liczba

184

członków i ścisła spójność większości wielkich stad ptasich oczywiście utrudniają współżycie określonych osobników; zresztą dla większości tych zwierząt nie przedstawia ono żadnej wartości. Forma tego stowarzyszania się jest właśnie z koniecz­ności całkowicie anonimowa, każdemu osobnikowi towarzyst­wo każdego ze współplemieńców jest równie miłe. Idea przyjaźni osobistej, tak pięknie wyrażonej w pieśni ludowej: „Miałem ci ja towarzysza, lepszego nie znajdziesz wnet", nie istnieje zupełnie u tych istot stadnych; k a ż d y towarzysz jest równie dobry, innego, lepszego nie znajdziesz, ale także i gorszy się nie trafi, nie miałoby więc żadnego sensu upierać się przy jednym określonym osobniku jako jedynym przyjacielu i kompanie.

Więź łącząca takie anonimowe stado ma zupełnie inny charakter niż więź osobistej przyjaźni, która nadaje siłę i trwa­łość naszemu własnemu społeczeństwu. Niemniej można by sądzić, że osobista przyjaźń i miłość łacno mogły wywieść się z pokojowego stowarzyszania gatunku; jest to myśl nasuwająca się w związku z tym, że anonimowe stado niewątpliwie filogenetycznie powstało z więzi osobistych. Aby uniknąć nieporozumienia, chciałbym w tym miejscu wyprzedzić to, co będzie tematem trzeciego z następnych rozdziałów: tworzenie anonimowego stada i osobista przyjaźń dlatego się wzajemnie wykluczają, że przyjaźń zawsze jest związana dziwnym sposo­bem z agresywnym zachowaniem się. Nie znamy ani jednej istoty, która będąc zdolna do osobistej przyjaźni, byłaby pozbawiona agresywności. Związek ten występuje szczególnie dobitnie u zwierząt agresywnych tylko w okresie rozmnażania, poza tym jednak agresywności nie wykazują i nie tworzą anonimowe stada. Jeżeli takie istoty w ogóle zawierają związki osobiste, zrywają je jednocześnie z wygaśnięciem agresywno­ści. I to właśnie jest powodem, dla którego stadła bocianów, zięb, pielęgnicowatych i wielu innych nie trzymają się razem, w chwili gdy wielkie ich anonimowe stada gromadzą się na jesienną wędrówkę.

Rozdział dziewiąty

PORZĄDEK SPOŁECZNY BEZ MIŁOŚCI

...do głębi serca chłodny. (Goethe, ballada Rybak.)

Przeciwstawienie anonimowego stada więziom osobistym, czym zakończyliśmy poprzedni rozdział, miało jedynie wyka­zać, że te dwa mechanizmy społecznego zachowania się w znacznym stopniu wzajemnie się wykluczają; nie znaczy to jednak, że nie istnieją żadne inne możliwości. Spotykamy u zwierząt pomiędzy określonymi osobnikami stosunki wza­jemne, które wiążą je z sobą przez długie okresy, nawet na całe życie, nie tworząc przy tym jednak więzi osobistych. Jak u ludzi istnieją wspólnicy jakiegoś przedsiębiorstwa, którym się dobrze ze sobą pracuje, ale którym nigdy nie wpadłoby na myśl wybrać się razem na wycieczkę albo w ogóle szukać nawzajem swego towarzystwa, tak i u pewnych gatunków zwierząt istnieją więzi indywidualne powstające tylko pośrednio, w wyniku obustron­nego interesu partnerów w jakimś wspólnym „przedsięwzię­ciu" albo raczej w ogóle polegające tylko na tym przedsię­wzięciu. Antropomorfizującemu przyjacielowi zwierząt dziw­ne, a nawet wręcz niemiłe wydać się może, że u bardzo wielu ptaków, także u tych, które żyją z sobą w dożywotnim małżeństwie, samce i samice nie przywiązują żadnej wagi do tego, aby być razem i „nic sobie z siebie nie robią" w dosłow­nym znaczeniu tego powiedzenia, chyba że mają akurat do spełnienia wspólną funkcję przy gnieździe bądź też w służbie potomstwa.

Skrajny przypadek takich indywidualnych stosunków, nie związanych z indywidualnym rozpoznawaniem się i miłością

186

do partnera, reprezentuje związek określony przez Heinrotha jako „małżeństwo miejscowe" (Ortsehe). Samiec i samica jaszczurki zielonej, na przykład, zajmują swoje tereny niezależ­nie od siebie i każde broni swego rewiru wyłącznie przeciwko współplemieńcom własnej płci. Samiec nie sprzeciwia się wtargnięciu samicy, zresztą nawet nie może się sprzeciwić, gdyż wiemy już, że omówione na s. 157-158 zahamowania powstrzymują go od wszelkich ataków na płeć żeńską. Samica ze swej strony nie może zaatakować nawet młodego i nie dorównującego jej ani siłą, ani rozmiarami samca ze względu na swe potężne wrodzone poszanowanie dla wszelkich oznak męskości, co opisywaliśmy na s. 159. Samiec i samica mogłyby więc granice swoich rewirów wytyczać całkowicie niezależnie od siebie, tak jak czynią to zwierzęta dwóch różnych gatunków, nie wymagające wewnątrzgatunkowego dystansu. Tymczasem jednak tożsamość gatunku męskiej i żeńskiej jaszczurki zielo­nej wyraża się tym, że obie wykazują ten sam „gust" w wyborze jamy mieszkalnej bądź miejsca na jej założenie. A nie zawsze jaszczurki mają do dyspozycji stosowne możliwości miesz­kaniowe w postaci dowolnej liczby wklęsłych kamieni, dołków ziemnych i tym podobnych, nawet w dużym i dobrze za­planowanym ogrodzeniu o powierzchni przekraczającej 40 m 2 , a także i w warunkach naturalnych. Musi się więc nieraz zdarzać, że samiec i samica, z których żadne nie przewyższa niczym drugiego, zajmą to samo mieszkanie. Ponieważ ponadto rzadko kiedy dwa mieszkania mają identyczną wartość i są jednakowo atrakcyjne, nic dziwnego, że w naszym ogrodzeniu pewna norka ze szczególnie korzystną południową wystawą stała się domostwem największego samca i zarazem najwięk­szej samicy z całej kolonii jaszczurek. Zwierzęta te, które w ten sposób znajdowały się stale w najbliższej styczności, oczywiś­cie kopulowały ze sobą częściej aniżeli z innym przypadkowo napotykanym na granicy rewiru partnerem, jednakże nie można było zauważyć jakiegoś indywidualnego wyróżniania współ­właściciela swego mieszkania. Gdy dla przeprowadzenia do-

187

świadczenia usuwano jednego z „współlokatorskich małżon­ków", w najkrótszym czasie „roznosiło się" pomiędzy jaszczur­kami w ogrodzeniu, że jest właśnie „do objęcia" wolny, nad­zwyczaj atrakcyjny rewir dla samca albo dla samicy. Wówczas rozgrywały się gwałtowne walki o rewir pomiędzy zaintereso­wanymi, które jak można było przewidzieć, prowadziły do tego, że zwykle już następnego dnia najsilniejszy z kolei samiec albo samica zdobywały mieszkanie wraz z partnerem seksualnym.

Dziwnym trafem nasze wioskowe bociany zachowują się prawie zupełnie tak samo jak opisane powyżej jaszczurki. Któż nie słyszał przejmującej grozą, acz przepięknej historyjki, która krąży w lęgowych krainach bocianów, tam gdzie opowiada się bajki nie z tej ziemi. Za każdym razem bierze się ją poważnie, wobec czego w takim czy innym dzienniku pojawia się relacja o tym, jak to bociany przed odlotem do Afryki odbywały surowe sądy; wszystkie przestępstwa poszczególnych podsądnych zo­stały ukarane, a dokonało tego wielkie zgromadzenie bocianów, które przede wszystkim skazało na śmierć i bezlitośnie poza­bijało wszystkie grzeszące wiarołomstwem bocianice. W rze­czywistości bocian niewiele dba o swoją małżonkę, nie jest nawet wcale pewne, czy w ogóle rozpoznałby ją z dala od wspólnego gniazda. Pary ich nie są bynajmniej związane owym magicznym węzłem, który tak wyraźnie w parach gęsi, żurawi, kruków czy kawek zacieśnia się tym mocniej, im bardziej małżonkowie są od siebie oddaleni. Samiec bociani i jego małżonka prawie nigdy nie lecą w jednakowej od siebie odległości, tak jak się to dzieje u wyżej wymienionych par i u wielu jeszcze innych gatunków, a na wielką wędrówkę wylatują w zupełnie różnym czasie. Męski bocian wraca na wiosnę zawsze o wiele wcześniej do swej ojczyzny lęgowej aniżeli jego samiczka, a ściśle mówiąc aniżeli samica należąca do tego samego gniazda. Ernst Schütz, w czasie gdy kierował stacją ornitologiczną w Rositach [na Mierzei Kurońskiej; nazwa ros. Rybaczyj — Z. St.], przeprowadził następujące bardzo znamienne obserwacje na bocianach, które gniazdowały na

188

dachu jego domu. Samiec powrócił w roku obserwacji wcześnie i gdy już przebywał w domu od kilku dni i stał sobie oto właśnie na gnieździe, zjawiła się obca samica. Bocian przywitał ją klekotaniem, a ona natychmiast wpadła do jego gniazda i powitała go w ten sam sposób. Bocian bez wahania dopuścił ją do gniazda i traktował ją w każdym najmniejszym szczególe tak, jak traktuje mąż bociani swoją właśnie przybyłą, z dawna oczekiwaną małżonkę. Profesor Schutz zapewnił mnie, że byłby przysiągł, że przybyły ptak jest dobrze znaną, dawno wyczekiwaną partnerką, gdyby nie obrączka na nodze, a raczej właśnie jej brak u nowej samicy, który świadczył o czymś przeciwnym.

Oboje byli już zajęci gorliwym naprawianiem i moszczeniem na nowo gniazda, gdy nagle przybyła jednak poprzednia samica. Teraz rozpoczęła się walka na śmierć i życie pomiędzy dwiema bocianicami, podczas gdy małżonek przypatrywał się temu z największą obojętnością i nawet na myśl mu nie przychodziło, aby pomóc dawnej żonie przeciwko nowej albo — przeciwnie — stanąć po stronie nowej partnerki. Wreszcie poprzednio przybyła bocianica, pokonana przez „prawowitą" żonę, odleciała, a bocian po zamianie żon podjął znowu pracę przy moszczeniu gniazda dokładnie od tego punktu, w którym mu ją przerwała walka dwóch rywalek. Nie było po nim widać nic, co wskazywałoby, że dwukrotna wymiana jednej małżonki na drugą w ogóle dotarła do jego świadomości. A więc rzeczywiście mocne przeciwstawienie bajeczki o sądzie bocia­nim: gdyby taki ptak nawet przyłapał na najbliższym szczycie dachu własną żonę in flagranti z sąsiadem, nie byłby praw­dopodobnie w stanie rozpoznać jej jako swojej!

U ślepowrona sprawa wygląda zupełnie tak samo jak u bociana, jednakże nie dotyczy to w ogóle wszystkich czapli. Jak wykazał Otto Koenig, istnieje ich wiele gatunków, w któ­rych małżonkowie się zupełnie niewątpliwie nawzajem rozpo­znają i z dala od gniazda również do pewnego stopnia trzymają się razem. Ślepowrony znam dość dobrze, przez wiele bowiem

189

lat mogłem w moim ogrodzie obserwować sztucznie tam wsiedloną kolonię swobodnie poruszających się ptaków tego gatunku przy różnych czynnościach: podczas dobierania się par, budowy gniazda, wysiadywania i wychowu potomstwa. Gdy partnerzy z jednego stadła spotykali się na terenie neutralnym, tzn. daleko od swego małego wspólnego teryto­rium gniazdowego, nic, ale to zupełnie nic nie wskazywało na to, że oba ptaki się znają — bez względu na to, czy łowiły ryby w jeziorze, czy też w poszukiwaniu pokarmu przylatywały na łąkę, która leżała w odległości około stu metrów od ich drzewa gniazdowego. Odganiały się wzajemnie od miejsca dobrego połowu bądź walczyły o pokarm, który dostawały ode mnie, z taką samą zaciekłością i złością jak dwa przypadkowo znajdujące się obok siebie ślepowrony nie związane absolutnie żadnymi wzajemnymi stosunkami. Współmałżonkowie nigdy też nie latali razem. Gromadzenie się ślepowronów o późnym zachodzie słońca w większe czy mniejsze stada dla odbycia przelotu nad Dunaj, aby łowić tam ryby, miało zdecydowanie charakter anonimowego stowarzyszenia.

Równie anonimowa jest organizacja samej kolonii gniaz­dowej, tak bardzo różniącej się od ściśle zamkniętego przyja­cielskiego koła w osiedlach kawek. Każdy ślepowron, który na wiosnę wchodzi w nastrój rozrodczy, pragnie założyć swoje gniazdo blisko, jednakże nie za blisko gniazda innego współ-plemieńca. Odnosi się wręcz wrażenie, że ptak chciałby swoją „zdrową złość" wyładować na wrogim sąsiedzie i że bez niego nie będzie w nastroju odpowiednim do wysiadywania. Mini­malną rozległość rewiru gniazdowego, podobnie jak rewiru głuptaków i jak rozstępy miejsc siedzących szpaków, określa zasięg szyi i dzioba obu sąsiadów: punkty środkowe dwóch gniazd nie mogą więc nigdy być do siebie zbliżone bardziej niż na dwukrotną długość tego zasięgu. Wobec znacznych roz­miarów szyi ślepowronów jest to dystans dość pokaźny.

Nie mogę twierdzić z zupełną pewnością, że sąsiedzi znają się wzajemnie. Ale nigdy nie miałem wrażenia, żeby ślepowron

190

przywykł do zbliżania się określonego współplemieńca, który musiał przechodzić blisko niego w drodze do swego własnego gniazda. Mogłoby się zdawać, że to głupie zwierzę powinno wreszcie za setnym razem połapać się, że ten „sąsiad o mie­dzę", który przekrada się obok bojaźliwie i z przyciśniętym do ciała upierzeniem, wyrażając swym zachowaniem się raczej wszystko inne niż nastrój zdobywczy, nie chce nic innego jak tylko prędko przemknąć się i oddalić. Ale ślepowron nigdy nie pojmie tego, że sąsiad jest przecież także posiadaczem rewiru i że w związku z tym niczym mu nie zagraża; identycznie więc traktuje zarówno jego, jak i obcego przybysza, nastawionego na zdobycie rewiru. Nawet obserwator nieskłonny do antropomor-fizowania zachowania się zwierząt nieraz nie może się oprzeć irytacji z powodu tego bezustannego przenikliwego wrzasku i nienawistnych pojedynków na dzioby, które wciąż od nowa wybuchają w kolonii ślepowronów o każdej porze dnia i nocy. Wydawałoby się, że można łatwo uniknąć tego niepotrzebnego marnotrawstwa energii, gdyż ślepowrony w zasadzie potrafią indywidualnie rozpoznawać swoich współplemieńców. Młode z tego samego lęgu znają się wzajemnie doskonale już jako pisklęta w gnieździe i zwalczają wręcz wściekle każde obce wpuszczone do gniazda pisklę, nawet w równym z nimi wieku. Także i po wylocie z gniazda trzymają się one jeszcze przez jakiś czas razem, szukają u siebie wzajem ochrony i przeciwko ewentualnym atakom bronią się wspólnie w zwartej falandze. Tym więc dziwniejsze, że ptaki wysiadujące nigdy nie traktują posiadaczy przyległych rewirów tak, „jakby wiedziały", że są to dobrze sytuowani „dziedzice", którzy na pewno nie noszą się z zaborczymi zamiarami.

Miałoby się ochotę zapytać, dlaczego — na Boga! — ślepo­wron nie wpadł na tak oczywisty „wynalazek", aby wykorzys­tać tę swoją dowiedzioną zdolność rozpoznawania swoich współplemieńców i selektywnie przyzwyczaić się do sąsiada? Oszczędziłby sobie w ten sposób niewiarygodną ilość zdener­wowania i straconej energii. Na pytanie to trudno odpowiedzieć

191

i prawdopodobnie jest ono w ogóle wadliwie postawione. Otóż w naturze nie istnieje tylko to, co jest zgodne z celem zachowania gatunku, ale także i wszystko to, co nie jest aż tak z nim sprzeczne, żeby mogło mu zagrażać.

To, czego ślepowron nie jest zdolny dokonać, a mianowicie przyzwyczaić się do swego nienapastliwego sąsiada i tym sposobem uniknąć niepotrzebnego wyładowania agresji — to zdziałać potrafi pewna ryba ze znanej nam już ze swych szczytowych rybich osiągnięć grupy pielęgnicowatych. W pół-nocnoafrykańskiej oazie Gafsah żyje mianowicie mały gębacz, 0 którego społecznym zachowaniu się wiemy z wnikliwych obserwacji, jakie Rosl Kirchshofer przeprowadzała w wolnej przyrodzie. Samce zakładają gęste osiedla „gniazd", a ściśle mówiąc dołków tarliskowych. Tutaj samiczki tylko składają ikrę, którą po zapłodnieniu jej przez samca przenoszą w pyszcz­kach i inkubują gdzie indziej, mianowicie na gęsto porośniętych płyciznach przybrzeżnych; tam też strzegą potomstwa. Każdy samczyk posiada tylko stosunkowo maleńki rewir, który jest prawie całkowicie zajęty przez dołek tarliskowy. Ryba przygoto­wuje go, wachlując płetwą ogonową i wygrzebując pyszczkiem. Każdy samiec usiłuje do tej jamy przywabić każdą przepływającą samicę, wykonując określone zrytualizowane czynności tokowe i tak zwane ruchy pilotujące. Zajęcie to wypełnia samcom większą część roku, nawet niewykluczone, że pozostają one przez okrągły rok na tarlisku. Nie ma także żadnego powodu, aby sądzić, że zmieniają one często swoje rewiry. Dzięki temu każdy ma dostatecznie dużo czasu na gruntowne poznanie swego sąsiada, a dawno już wiadomo, że ryby pielęgnicowate wykazują tę zdolność. Dr Kirchshofer nie ulękła się ogromnego trudu wyłapania wszystkich samców jednej kolonii lęgowej i in­dywidualnego poznaczenia ich. Okazało się, że istotnie każda ryba zna doskonale posiadacza sąsiadującego rewiru i spokojnie toleruje nawet jego bardzo bliską obecność, natomiast od razu wściekle atakuje każdego obcego, jaki pojawi się nawet w dużej odległości od jej dołka tarliskowego.

192

Ta zgodliwość samców gębaczy z Gafsah, związana z in­dywidualnym rozpoznawaniem swoich współplemieńców, nie jest jeszcze więzią przyjaźni, którą zajmiemy się w rozdziale jedenastym. U ryb tych brak jeszcze pomiędzy znającymi się osobnikami owego przyciągania się w przestrzeni, wywołanego przez stałe przebywanie z sobą, a to właśnie jest dająca się obiektywnie stwierdzić oznaka przyjaźni. Jednakże w takim polu działania sił, gdzie wzajemne odpychanie się jest zjawis­kiem stałym, każde zmniejszenie działającej pomiędzy dwoma określonymi obiektami siły odpychania pociąga za sobą skutki, które trudno jest odróżnić od przyciągania. Jeszcze pod innym względem pakt o nieagresji istniejący pomiędzy sąsiadującymi samczykami gębaczy podobny jest do prawdziwej przyjaźni: zarówno osłabienie odpychającej agresji, jak i przyciągające działanie zaprzyjaźnienia zależy od s t o p n i a z n a j o m o ­ś c i p o m i ę d z y d a n y m i o s o b n i k a m i . Selektywne przyzwyczajenie do wszystkich podniet pochodzących od indywidualnie znanego współplemieńca jest prawdopodobnie warunkiem powstania wszelkich więzi, a może także i ich prekursorów w filogenetycznym rozwoju społecznego zacho­wania się.

To, że sama znajomość ze współplemieńcem działa i u czło­wieka hamująco na agresję — oczywiście zupełnie ogólnikowo i ceteris paribus — daje się doskonale zaobserwować w prze­dziale kolejowym. Zresztą jest to w ogóle najlepsze miejsce do prowadzenia studiów nad odpychającym działaniem wewnątrz-gatunkowej agresji i jej funkcji przy rozgraniczaniu terenu. Wszystkie sposoby zachowania się, które w tej sytuacji służą do odepchnięcia intruzów i konkurentów od rewiru, jak zajmowa­nie wolnych miejsc płaszczami i torbami, opieranie nóg na ławkach i udawanie głębokiego snu itp. — stosuje się wyłącznie do całkowicie nie znanych osobiście ludzi. Wszystko to znika natychmiast, gdy tylko nowo przybyły choćby w najmniejszym stopniu może zostać uznany za „znajomego".

Rozdział dziesiąty SZCZURY

W końcu przy wszystkich ucztach czarcich Najmocniej działał rankor partii, Aż po ostatnich grozę gróz.

(Goethe, Faust, cz. II, przełożył Feliks Konopka.)

Istnieje rodzaj porządku społecznego, który charakteryzuje taka forma agresji, z jaką nie spotykaliśmy się dotychczas, a miano­wicie kolektywna walka jednej społeczności przeciwko drugiej. Będę usiłował wykazać, że właśnie przede wszystkim wynatu­rzenie takiej społecznej formy wewnątrzgatunkowej agresji odgrywa rolę „zła" w ścisłym tego słowa znaczeniu. Dlatego też ten omawiany tu porządek społeczny stanowi pewnego rodzaju model, za pośrednictwem którego można będzie wyraź­nie zilustrować pewne niebezpieczeństwa grożące nam samym.

Zwierzęta, które będziemy opisywać, stanowią w dziedzinie zachowania się w stosunku do członków własnej społeczności prawdziwe wzory wszystkich społecznych cnót. Jednakże te same istoty zamieniają się w prawdziwe bestie, gdy tylko mają do czynienia z kimś przynależnym do obcego im społeczeńst­wa. Liczba pojedynczych członków w społeczności tego typu jest zbyt wielka, aby mogli się oni indywidualnie rozpoznawać; o przynależeniu do danej społeczności decyduje określony z a p a c h wspólny wszystkim jej członkom.

Od dawna wiadomo, że wielomilionowe często społeczności owadów tworzących państwa są w gruncie rzeczy rodzinami składającymi się z potomków jednej tylko jedynej samicy bądź stadła — założycieli kolonii. Tak samo wiadomo dawno, że członkowie takiej jednej wielkiej rodziny pszczół, termitów i mrówek poznają się wzajemnie po charakterystycznym zapachu ula, termitiery bądź mrowiska; gdy członek obcej

194

kolonii przypadkowo wtargnie do gniazda albo gdy ludzki badacz spróbuje dokonać nieludzkiego doświadczenia pomie­szania dwóch kolonii — wybucha niewiarygodna mordercza walka na śmierć i życie.

O ile wiem, dopiero w 1950 roku odkryto, że pośród ssaków, a mianowicie u gryzoni istnieją również wielkie rodziny, które zachowują się w podobny sposób. Tego znakomitego odkrycia dokonali w tym samym czasie, ale niezależnie od siebie F. Steiniger i I. Eibl-Eibesfeldt, pierwszy — na szczurze wędrownym, drugi — na myszy domowej.

Eibl, który wówczas pracował jeszcze u Otto Koeniga w stacji biologicznej w Wilhelminenbergu, doprowadził zdro­wą zasadę współżycia w możliwie jak najbliższym kontakcie z badanym zwierzęciem do takiej doskonałości, że nie tylko nie tępił żyjących swobodnie w jego baraku myszy domowych, ale je regularnie karmił i przez odpowiednio spokojne i pełne troskliwości zachowanie się tak dalece oswoił, że mógł je bez przeszkód obserwować z najbliższej odległości. Pewnego dnia przypadkowo otworzyło się zamknięcie wielkiego pojemnika, w którym Eibl trzymał całą hodowlę dużych, ciemnych myszy laboratoryjnych, nie różniących się tak bardzo od formy dziko żyjącej. Gdy oswobodzone zwierzęta odważyły się wyjść z klatki i zaczęły biegać po pokoju, natychmiast zostały zaata­kowane z bezprzykładną wręcz wściekłością przez zamieszkałe tam dzikie myszy, tak że dopiero po ciężkich walkach udało im się powrócić w bezpieczne zacisze swego dawnego więzienia. Teraz z kolei one zwycięsko broniły tego szańca przed dzikimi myszami domowymi, które usiłowały doń wtargnąć.

Steiniger umieścił szczury wędrowne schwytane w różnych miejscach razem w dużym ogrodzeniu, w którym stworzono im zupełnie naturalne warunki bytowania. Z początku wyda­wało się, że poszczególne zwierzęta boją się siebie wzajem­nie. Nie wykazywały żadnej skłonności do atakowania się. Pomimo to można było widzieć czasami sceny poważnych bójek, gdy dwoje zwierząt spotkało się przypadkowo albo

195

gdy poganiało się je ku sobie wzdłuż jakiegoś szlaku, tak że wpadały na siebie z dość znacznym impetem. Ale praw­dziwie agresywne stały się dopiero wówczas, gdy zaczęły się przyzwyczajać do nowych warunków i zajmować rewiry. Równocześnie zaczęły się tworzyć pary pomiędzy nie znany­mi sobie szczurami pochodzącymi z różnych miejsc, w któ­rych zostały złowione. Tam, gdzie tworzyło się kilka par jednocześnie, walki, które się wtedy rozpętywały, mogły trwać bardzo długo. Tam, gdzie powstanie jednej pary wyprzedziło tworzenie się innych, tyrania połączonych sił obojga małżon­ków taki wywierała nacisk na nieszczęsnych współmieszkań­ców terenu, że przeszkadzała kojarzeniu się dalszych par. Nie połączone w pary szczury wyraźnie spadały w swojej randze i stawały się przedmiotem stałych prześladowań pary. Nawet na terenie liczącym 64 m2 wystarczały z zasady dwa do trzech tygodni, aby taka para uśmierciła wszystkich swoich współ­mieszkańców, to znaczy dziesięć do piętnastu silnych, doros­łych szczurów.

Samiec i samica zwycięskiej pary były równie okrutne w stosunku do podległych współplemieńców, jednakże wyraź­nie było widać, że on woli dręczyć i kąsać samce, a ona — samice. Podległe szczury broniły się bardzo słabo, usiłowały rozpaczliwie uciekać i w rozterce swojej zmierzały w kierunku, który szczurom rzadko kiedy może przynieść wyzwolenie, a mianowicie ku górze. W miejscach gęsto zasiedlonych szczurami Steiniger wielokrotnie widywał wyczerpane i pora­nione osobniki, siedzące w biały dzień zupełnie bez osłony wysoko na krzakach i drzewkach. Były to wyraźnie obce w tym rewirze zabłąkane sztuki. Odniesione obrażenia znajdowały się zwykle na tylnej części grzbietu i przy ogonie, tam, gdzie prześladowcy zdołali uchwycić umykającego. Zgon rzadko następuje litościwie wskutek nagłego głębokiego zranienia czy upływu krwi, natomiast o wiele częściej przyczyną jego bywa ogólne zakażenie, szczególnie przy ukąszeniach z przebiciem otrzewnej. Zwykle zwierzę umiera jednak wskutek ogólnego

196

wyczerpania i nadmiernego nerwowego napięcia, które prowa­dzi do zaniku działalności nadnercza.

Steiniger zaobserwował szczególnie skuteczną i podstępną metodę zabijania współplemieńców stosowaną przez pewne żeńskie szczury, które zdawały się wręcz specjalizować w mor­derczym rzemiośle. „Skradają się one powoli — pisze nasz świadek — nagle doskakują ku swojej ofierze, która niczego złego się nie spodziewając, np. spokojnie pożywia się w karm­niku, i aplikują jej w bok szyi ukąszenie, które bardzo często trafia w karotydę. Walka przy tym trwa zwykle najwyżej kilka sekund. U śmiertelnie ukąszonego zwierzęcia następuje prawie zawsze wewnętrzny krwotok, a pod jego skórą bądź w jamach ciała stwierdza się obfite wylewy krwi."

Gdy się obserwowało te krwawe tragedie doprowadzające wreszcie do objęcia przez zwycięską parę władzy nad całym terenem, trudno oczekiwać rozwoju społeczności, która jak się okazuje, wkrótce, i to b a r d z o szybko, powstaje z potomstwa morderców. Łagodność, więcej jeszcze — czułość, jaką wyka­zują matki ssaków w stosunku do swoich dzieci, charakteryzuje nie tylko ojca, ale również i dziadka z wszystkimi wujkami, ciotkami, wujkami dziadecznymi, ciotkami dziadecznymi itd., aż do nie wiem którego pokolenia wstecz włącznie. Matki układają mioty swoich dzieci w tym samym gnieździe i trudno przypuszczać, żeby każda opiekowała się tylko własnym potomstwem. W obrębie wielkiej rodziny, liczącej i kilka tuzinów zwierząt, poważniejsze walki w ogóle się nie zdarzają. Nawet w stadzie wilków, którego członkowie zresztą tak nadzwyczaj są dla siebie uprzejmi, wyżsi rangą pierwsi zjadają część wspólnej zdobyczy. W stadzie szczurów zaś n i e i s t n i e j e żadna hierarchia. Stado atakuje solidarnie duże zwierzę i oczywiście najsilniejsi członkowie biorą największy udział w pokonaniu go. Natomiast przy pożeraniu — cytuję dosłownie Steinigera: „mniejsze zwierzęta są najbardziej natar­czywe: większe pozwalają dobrowolnie małym odbierać sobie kęsy pożywienia. Także i przy rozmnażaniu się żywsze pod

197

każdym względem, zaledwie w połowie bądź trzech czwartych wyrośnięte zwierzęta raczej górują nad dorosłymi. Przysługują im wszelkie uprawnienia i nawet najsilniejsze stare zwierzę nie odmawia im niczego."

Wewnątrz stada nie dochodzi do żadnych poważnych walk, zdarzają się najwyżej drobne zwady, które wyrażają się uderzeniem przednimi łapami albo kopnięciem tylnymi, ale nigdy kąsaniem. Wewnątrz społeczności nie istnieje również dystans osobniczy, przeciwnie, szczury są zwierzętami „kon­taktowymi" w rozumieniu Hedigera, czyli chętnie dotykają się wzajemnie. Ceremonią związaną z przyjazną gotowością do kontaktu jest tak zwane podpełzanie (Unterkriechen), uprawia­ne szczególnie przez sztuki młodsze, podczas gdy większe wyrażają swoją skłonność do mniejszych raczej przez napeł-zanie (Überkriechen). Ciekawe jest przy tym, że zbyt natar­czywe okazywanie przyjacielskich nastrojów w wyżej opisanej formie jest najczęstszym powodem niewinnych zwad wśród wielkiej rodziny. Szczególnie jeżeli młodsze zwierzę podpeł-zaniem bądź napełzaniem zanadto naprzykrza się starszemu zajętemu jedzeniem, ten odtrąca je uderzeniami łapy albo kopnięciem. Ale zazdrość czy zawiść o pokarm prawie nigdy nie są przyczyną tych zwad.

Wewnątrz stada istnieje sprawnie działające przekazywanie informacji przez udzielanie się nastrojów, a także — co jest znacznie ważniejsze — przez podtrzymywanie i przekazywanie raz zdobytych doświadczeń w drodze tradycji. Gdy szczury znajdą nowe, nie znane dotychczas pożywienie, to według obserwacji Steinigera pierwsze zwierzę, które je znalazło, decyduje o tym, czy jego wielka rodzina będzie się tym żywić, czy też nie. „Jeżeli kilkoro zwierząt ze stada zbliżyło się do przynęty i nie napoczęło jej, na pewno już żaden inny członek społeczności nie podejdzie do niej, zwłaszcza jeżeli pierwsi nie dali się złapać na trującą przynętę i nadali jej zapach moczem bądź kałem. Na odrzuconej przynęcie widuje się często od­chody, nawet jeśli umieszczenie ich tam było dla zwierzęcia

198

bardzo trudne." A najdziwniejsze, że wiadomość o niebez­pieczeństwie tkwiącym w pewnej określonej przynęcie jest przekazywana z pokolenia na pokolenie i żyje znacznie dłużej aniżeli te osobniki, które nabrały złych doświadczeń z trutkami. Trudności ze skutecznym zwalczeniem tego niezwyciężonego biologicznego przeciwnika człowieka, jakim jest szczur węd­rowny, polegają przede wszystkim na tym, że szczur używa w zasadzie takich samych środków jak człowiek, to znaczy tradycyjnego przekazywania doświadczeń i rozpowszechniania ich w obrębie ściśle ze sobą związanej społeczności.

Poważne walki na zęby pomiędzy członkami tej samej wielkiej rodziny zdarzają się tylko w jednym jedynym przypad­ku, pod wielu względami bardzo charakterystycznym i cieka­wym, a mianowicie gdy znajdzie się wśród nich szczur należący do obcego stada, gdy budzi się wewnątrzgatunkowa i między-rodzinna agresja. To, co się dzieje wśród szczurów, gdy członek obcego rodu znajdzie się w ich rewirze bądź gdy zostanie tam umieszczony przez eksperymentatora; jest chyba najbardziej denerwującą, przerażającą i ohydną sprawą, jaką w ogóle można przeżyć przy obserwowaniu zwierząt. Obcy szczur może nawet przez kilka minut albo i dłużej biegać tu i ówdzie, nieświadom strasznego losu, jaki go czeka, podczas gdy tubylcy w tym samym czasie spokojnie spełniają swoje normalne, bieżące czynności. Ale dzieje się tak tylko do chwili, gdy intruz zbliży się do jednego z nich tak, że ów poczuje jego woń. Wówczas wstrząsa nim jak gdyby prąd elektryczny i w mgnie­niu oka już cała kolonia zostaje zaalarmowana. Dzieje się to dzięki przenoszeniu nastroju, który u szczura wędrownego wyraża się tylko ruchami ekspresyjnymi, a u szczura śniadego — ostro brzmiącym, wysokim, satanicznym wrzaskiem, który podejmują wszyscy słyszący go członkowie rodu. Z wybałuszo­nymi z podniecenia oczami i z nastroszoną sierścią szczury rozpoczynają teraz polowanie na szczura. Są przy tym tak wściekłe, że gdy dwa z nich natkną się na siebie, na wszelki wypadek natychmiast gryzą się zaciekle. „Walczą tak przez trzy

199

do pięciu sekund — relacjonuje Steiniger — następnie ob­wąchują się dokładnie z daleko wyciągniętą szyją, po czym spokojnie się rozchodzą. W taki dzień prześladowania obcego szczura wszyscy członkowie stada są w stosunku do siebie pobudliwi i nieufni." Jak z tego widać, członkowie szczurzego rodu nie znają się osobiście, tak jak np. kawki, gęsi czy małpy, a rozpoznają się po rodzinnym zapachu, zupełnie tak jak pszczoły i inne owady tworzące państwa.

Podobnie jak u owych owadów, tak i tu można nadać członkowi rodu znamię znienawidzonego obcego intruza i od­wrotnie przez wpłynięcie na jego zapach odpowiednimi środ­kami. Gdy Eibl przenosił jedno zwierzę z kolonii szczurów do uprzednio przygotowanego urządzonego innego terrarium, było ono już po kilku dniach traktowane jako obce po ponownym przyłączeniu do rodziny. Ale gdy razem ze szczurem zabierał trochę ziemi, wyściółki z gniazda itp. pochodzących z ogrodze­nia i umieszczał to wszystko razem w czystym i pustym pojemniku, tak że izolowane zwierzę było wyposażone w przedmioty przepojone zapachem rodzinnym — osobnik taki bywał rozpoznawany jako członek rodziny bez żadnych niepo­rozumień nawet po wielu tygodniach nieobecności.

Wprost rozdzierający serce był los pewnego szczura śniade­go, którego Eibl przygotował według pierwszej wyżej opisanej metody i w mojej obecności następnie wpuścił do ogrodzenia jego rodu. Widoczne było bowiem, że zwierzę to nie zapo­mniało zapachu rodzinnego, lecz nie miało świadomości, że jego własny zapach się zmienił. Wprowadzone więc do daw­nego swego pomieszczenia czuło się zupełnie bezpieczne jak u siebie w domu i ostre ukąszenia ze strony dotychczasowych przyjaciół spadły na nie zupełnie niespodziewanie. Nawet po kilku poważnych zranieniach nie reagowało jeszcze strachem ani rozpaczliwą próbą ucieczki, które obserwuje się u praw­dziwie obcych szczurów już przy pierwszym spotkaniu z ataku­jącym członkiem osiadłego rodu. Czytelnika o czułym sercu zapewniam, a czytelnikowi naukowemu przyznaję się ze

wstydem, że w tym przypadku nie czekaliśmy do okrutnego końca, lecz umieściliśmy doświadczalne zwierzę dla zapacho­wej reedukacji w pomieszczeniu rodzinnym, w zabezpieczają­cej je małej drucianej klatce.

Bez takiej sentymentem podyktowanej ingerencji los szczura obcego rodzinie jest doprawdy straszliwy. Najlepsze, co go może spotkać to, jak w poszczególnych przypadkach zaobser­wował S. A. Barnett, śmierć wskutek szoku wywołanego bezgranicznym przerażeniem. W innym przypadku zostaje powoli rozszarpany na sztuki przez swoich współplemieńców. Rzadko kiedy widzi się u zwierzęcia taką rozpacz i paniczny strach pomieszany z równoczesną świadomością niepodobieńs­twa uniknięcia okrutnej śmierci jak u szczura skazanego na stracenie przez szczury: nawet już wcale się nie broni! Mimo woli nasuwa się zestawienie tego zachowania się z takim, jakie wykazałaby ta ofiara, gdyby znalazła się oko w oko z dużym drapieżnikiem, który zapędził ją w kąt i przed którym tak samo nie może uciec jak przed szczurami obcej rodziny. W takim przypadku pomimo wszystko przeciwstawia przemożnemu nieprzyjacielowi desperacko odważną samoobronę, najlepszą obronę, jaka istnieje, to jest atak. Każdy, komu kiedykolwiek szczur wędrowny, zapędzony w ślepy zaułek, skoczył do twarzy z dzikim, charakterystycznym dla swego gatunku okrzykiem wojennym, wie dobrze, o czym mówię.

Do czego służy „rankor partii" pomiędzy rodami szczurzy­mi? Jaka jego funkcja niezbędna dla utrzymania gatunku „wyhodowała" takie zachowanie? Otóż przerażające i dla nas ludzi głęboko niepokojące jest to, że owe poczciwe stare, darwinistyczne sposoby myślenia tylko tam znajdują zastoso­wanie, gdzie selekcję wywołuje przyczyna zewnętrzna, wywo­dząca się z otaczającego świata. Tylko w takich przypadkach selekcja pociąga za sobą przystosowanie się. Natomaist tam, gdzie tylko konkurencja pomiędzy współplemieńcami sama stosuje dobór, istnieje — jak już wiemy — ogromne niebez­pieczeństwo, że współplemieńcy w swoim bezrozumnym

201 200

współzawodnictwie wpędzą się wzajemnie w najgłupsze ślepe zaułki ewolucji. Poznaliśmy na s. 66 takie bezdroża rozwoju na przykładach skrzydeł argusa i tempa pracy w cywilizacji zachodniej. W związku z tym na pewno istnieje możliwość, że nienawiść panująca pomiędzy rodami szczurów jest rzeczywiś­cie „diabelskim wynalazkiem", który na nic nie bywa dobry. Oczywiście że z drugiej strony nie jest także wykluczone, że zadziałały tu i działają nadal inne nie znane nam jeszcze czynniki selekcjonujące, pochodzące ze świata zewnętrznego. J e d n o możemy jednak z całą pewnością stwierdzić: owe znane nam funkcje agresji służące zachowaniu gatunku, któ­rych niezbędność poznaliśmy w rozdziale III „Na co zło bywa dobre", w w a l k a c h r o d o w y c h n i e w y s t ę p u j ą . Walki te ani nie służą podziałowi terytoriów, ani doborowi silnych obrońców rodziny — jak widzieliśmy, są oni rzadko ojcami — ani żadnej innej z wymienionych w rozdziale III funkcji.

Wyraźnie uwydatnia się ponadto fakt, że nieprzerwany stan wojny jaki trwa pomiędzy sąsiadującymi ze sobą wielkimi rodzinami szczurów, musi wywierać bardzo potężny nacisk selekcyjny prowadzący do stałego wzrastania dzielności bojo­wej i że ród, który w tej dziedzinie choćby w najmniejszym stopniu pozostaje w tyle, musi w najkrótszym czasie ulec zagładzie. Prawdopodobnie dobór naturalny wyznaczył na­grodę na możliwie największą liczebność wielkich rodzin, członkowie bowiem jednego rodu popierają się w walce przeciwko obcym, tak że mniej liczna społeczność jest na pewno w walce upośledzona w stosunku do większej. Steiniger zastał na wyspie Norderoog (w grupie wysp Halligen) teren rozdzielony pomiędzy pewną liczbę rodów szczurzych, przy czym pozostawiły one pomiędzy sobą około pięćdziesięciomet-rowy pas ziemi niczyjej, no rat's land, na której bez przerwy odbywały się walki. Ponieważ w ten sposób front wymagający obrony jest dla niewielkiej populacji stosunkowo bardziej wydłużony aniżeli dla dużej, pierwsza znajduje się w sytuacji

202

gorszej. Można by się pokusić o następującą prognozę: na wyspie tej z czasem będzie coraz mniej szczurzych populacji, szczury, które przeżyją, będą coraz większe i bardziej krwiożer­cze, ponieważ istnieje premia selekcyjna protegująca wzrost nienawiści klanowej. O badaczu zagadnień zachowania się, który stale pamięta o zgubie grożącej ludzkości, można powie­dzieć to samo, co w „Piwnicy Auerbacha" mówi Altmeyer o Sieblu:

A serce miękkie ma jak łój. W tym wzdętym szczurze [!], co tu ziewnął, Konterfekt własny widzi swój. 1

1 Goethe, Faust, cz. I, przełożył Feliks Konopka.

Rozdział jedenasty

WIĘŹ

Stanę teraz bez trwogi, gdy z tobą dłoń w dłoni, Wiek mój wezwę do walki...

(Schiller, Don Carlos, przełożył Konstanty Goniewski.)

We wszystkich trzech różnych typach porządku społecznego, które opisywałem w poprzednich rozdziałach, stosunki między poszczególnymi osobnikami są zupełnie bezosobiste. Jednostki stanowią element ponadindywidualnej społeczności i mogą być niemal dowolnie wymieniane między sobą. Z pierwszą nikłą zapowiedzią osobistych stosunków zetknęliśmy się u dzier­żących rewir samczyków gębaczy z Gafsah, które zawierają z sąsiadami pakt o nieagresji, agresywność natomiast objawiają tylko wobec intruzów. Ale i w tym przypadku jest to tylko bierne znoszenie obecności dobrze znanego sąsiada. Nie widzi się tu jeszcze wzajemnego oddziaływania w sensie przyciąga­nia, które mogłoby spowodować to, że jeden partner idzie śladem drugiego, oddalającego się, bądź dla jego towarzystwa pozostaje na miejscu, bądź też czynnie go poszukuje w przypad­ku jego zniknięcia.

A tymczasem właśnie te sposoby zachowania się, świadczące obiektywnie o istniejącej spójności, tworzą owe osobiste powiązania, o których będzie mowa w tym rozdziale i które będę odtąd krótko określał terminem w i ę ź . Wspólnotę spojoną taką więzią będziemy nazywać grupą. G r u p ę zaś — tak samo jak anonimowe stado — określa to, że spoiwem są tu reakcje, które jeden osobnik wyzwala w drugim, z tym że w odróżnieniu od owej bezosobistej społeczności tutaj reakcje zespalające są ściśle związane z i n d y w i d u a l n o ś c i a m i poszczegól­nych członków grupy.

204

Jak układ o wzajemnej tolerancji pomiędzy gębaczami z Gafsah, tak samo i powstanie właściwej grupy wymaga tego, aby poszczególne zwierzęta miały zdolność selektywnego reagowania na indywidualność każdego innego członka grupy. U owego gębacza, który przecież reaguje na sąsiada inaczej niż na obcego tylko w jednym miejscu, a mianowicie we własnym dołku gniazdowym, do zjawiska tego szczególnego przyzwy­czajenia włącza się jeszcze mnóstwo okoliczności pobocznych. Wątpliwe, czy ryba ta traktowałaby znanego sobie sąsiada tak samo, gdyby obaj znaleźli się w innym miejscu niż to, do którego przywykli. Natomiast dla tworzenia grup właściwych cechą charakterystyczną jest właśnie niezależność od miejsca. Rola, którą każdy z członków grupy odgrywa w życiu drugiego, pozostaje taka sama w zadziwiająco różnorodnych sytuacjach otaczającego je środowiska. Słowem, o s o b i s t e w z a j e m ­ne r o z p o z n a w a n i e s i ę przez partnerów we wszystkich możliwych warunkach życiowych to podstawowe założenie tworzenia grupy. A zatem grupa nie polega nigdy wyłącznie na reakcjach wrodzonych, które często wystarczają przy powsta­waniu anonimowego stada. Rozpoznawanie partnera jest umie­jętnością, której trzeba oczywiście nabywać indywidualnie.

Gdy prześledzimy szereg sposobów bytowania w kierunku wzrastającym, tzn. od najprostszych ku formom wyższym — powstanie grupy w wyżej określonym znaczeniu spo­strzegamy po raz pierwszy u ryb wyższych z grupy kościstych, mianowicie u cierniopłetwych, a wśród nich w szczególności u pielęgnicowatych i innych im pokrewnych gatunków, jak „ryby anielskie", ryby-motyle i demoiselles. Z tymi trzema rodzinami ryb morskich mieliśmy już do czynienia w dwóch pierwszych rozdziałach i — co ma tutaj swoje specjalne znaczenie — poznaliśmy je jako istoty wyposażone w szczegól­nie duży zasób agresywności wewnątrzgatunkowej.

Omawiając tworzenie się anonimowego stada (s. 175 -185) , podkreśliłem wyraźnie, że ta najpowszechniejsza i najbardziej pierwotna forma społeczności nie powstała z rodziny, a więc

205

z jednostki złożonej z rodziców i dzieci, tak jak działo się to w bojowych rodach szczurów, a chyba również i watahach innych ssaków. W sensie nieco odmiennym, filogenetycznie pierwotną formę więzi osobistej i powstania grupy stanowi na pewno spójnia pary d b a j ą c e j w s p ó l n i e o s w e p o ­t o m s t w o . Z takiego związku — jak wiadomo — łacno powstaje rodzina, ale powiązania, o których tu będzie mowa, mają charakter znacznie bardziej specyficzny. Przede wszyst­kim opiszemy, jak powstają one u pielęgnic, ryb, stanowiących tak wdzięczny przedmiot pouczających obserwacji.

W charakterze obserwatora rozumiejącego dobrze zwierzęta i rozważnego znawcy wszystkich ruchów ekspresyjnych śledzi­my opisane szczegółowo na s. 134 procesy, wiodące do dobrania się różnopłciowych par pielęgnicowatych. Nieuchron­nie popadamy przy tym w stan zdenerwowania i niepokoju, widząc, jak strasznie przyszli małżonkowie są na siebie źli. Wciąż na nowo wybuchają pomiędzy nimi nieomal poważne starcia i niebezpieczna żagiew popędu agresji zostaje z trudem tylko w tym stopniu przygaszona, że nie dochodzi wręcz do walki na śmierć i życie i zabójstwa. Nasz niepokój nie jest wcale wywołany wadliwą interpretacją ruchów ekspresyjnych ryb! Każdy praktyk akwarysta wie dobrze, jak bardzo jest niebez­piecznie umieścić samca i samicę któregoś z gatunków pielęg­nicowatych we wspólnym pojemniku i jak łatwo jest zastać w basenie trupa, jeżeli się nie czuwa bezustannie nad procesem dobierania się par.

W warunkach naturalnych przyzwyczajenie przyczynia się w dużym stopniu do uniknięcia wybuchu walki między przy­szłymi narzeczonymi. W akwarium najlepiej możemy stworzyć takie wolnościowe warunki życiowe, pozwalając kilku młodym rybkom, które jeszcze są całkowicie pokojowo nastrojone, dorastać wspólnie w możliwie dużym pojemniku. Kojarzenie się par odbywa się wówczas zazwyczaj tak, że jedna z ryb — zwykle jest to samiec — osiągnąwszy dojrzałość płciową, zajmuje rewir i wygania z niego wszystkie inne. Gdy następnie

206

któraś samica objawi chęć połączenia się w parę, zbliża się ostrożnie do posiadacza rewiru. Jeżeli uzna samczyka za hierarchicznie nadrzędnego, to na jego początkowo naprawdę poważnie przedsiębrane ataki będzie odpowiadała opisanym już na s. 134-136 tak zwanym drożeniem się, które —jak już wiemy — złożone jest z elementów zachowania wywodzących się" częściowo z popędu seksualnego, a częściowo z popędu ucieczki. Gdyby samiec, pomimo tych gestów działających wyraźnie hamująco na jego agresywność, zachował nadal postawę napastliwą — samica może na czas krótki oddalić się z jego rewiru. Prędzej czy później jednak powraca. I powtarza się to przez różny dla poszczególnych przypadków okres, w każdym razie tak długo, aż oboje przywykną tak dalece do swojej obecności, że podniety wyzwalające agresję, które partner nieuchronnie emanuje, znacznie stracą na sile. Podob­nie jak w wielu procesach specyficznego przyzwyczajania się, tak i tutaj do ogólnej sytuacji włącza się szereg przypad­kowo zachodzących okoliczności pobocznych, do których zwierzę przywyka. Żadnej z tych okoliczności nie może zabraknąć, jeżeli ma być zachowane ogólne działanie przy­zwyczajenia. Dotyczy to przede wszystkim początku poko­jowego współżycia; partner musi więc zjawić się zawsze od tej samej strony na zwyczajowo ustalonej drodze, oświetle­nie musi być takie samo jak zawsze itd. — w przeciwnym ra­zie każda ryba będzie uważała drugą za osobnika obcego, wyzwalającego walkę. W tym stadium na przykład przenie­sienie ryb do innego akwarium może całkowicie zniweczyć końcowy efekt skojarzenia się pary. W miarę cementowania się znajomości obraz partnera staje się coraz mniej zależny od tła, na którym występuje. Jest to proces, w czasie którego wyłania się to, co najistotniejsze, proces dobrze znany psy­chologom postaci, a także badaczom odruchów warunko­wych. Dochodzi wreszcie do tego, że powiązanie z partne­rem staje się w takim stopniu niezależne od okoliczności pobocznych, że parę można przemieścić nawet bardzo dale-

207

ko bez zerwania łączącej ją więzi. Najwyżej może w takich warunkach nastąpić „regresja" dawno skojarzonej pary do wcześniejszego stadium, tzn. obserwuje się wznowienie cere­moniałów zalotów i pojednania, które u żyjących już od dawna ze sobą par małżeńskich zanikły w codziennym trybie życia dyktowanym przez przyzwyczajenie.

Gdy skojarzenie się pary odbyło się bez przeszkód, u samca coraz silniej na plan pierwszy występują seksualne sposoby zachowania się. Ślady tego mogą ujawnić się już w pierwszych poważnych atakach na samicę, obecnie jednak zachowanie to nabiera intensywności i większej częstotliwości, c h o ć r ó w ­n o c z e ś n i e n i e z a n i k a j ą g e s t y w y r a ż a j ą c e n a s t r ó j a g r e s y w n y . Znika natomiast początkowa goto­wość do ucieczki i „uniżoność" samicy. Ruchy wyrażające strach bądź chęć ucieczki przemijają u niej w miarę utrwalania się współżycia pary, a dzieje się to często tak szybko, że sam je swego czasu przeoczyłem przy obserwacjach nad pielęgnico-watymi i całymi latami sądziłem mylnie, że pomiędzy małżon­kami jednej pary nie istnieje u tych ryb żadna hierarchia. Słyszeliśmy już, jaką w rzeczywistości rolę odgrywa hierarchia przy wzajemnym rozpoznawaniu się płci. Utrzymuje się trwale także i wówczas, gdy samiczka radykalnie przestała już wykonywać jakiekolwiek gesty uniżoności w stosunku do swojego małżonka. Gesty te wykonuje jednak jeszcze i później, ale już tylko w bardzo rzadkich przypadkach, gdy między starym małżeństwem wybuchnie kłótnia!

Uniżona i tak na początku bojaźliwa samiczka wraz ze strachem przed swoim samczykiem traci także wszelkie zaha­mowania w objawianiu swojego agresywnego zachowania się. Jej poprzednia nieśmiałość nagle się kończy — wielka i bez­czelna stoi z rozpostartymi płetwami pośrodku rewiru swego małżonka w pełnej postawie imponującej, strojna we wspaniałą szatę, która u omawianych tu gatunków prawie niczym nie różni się od samczej. Jak należało oczekiwać, samiec wpada w złość, sytuacja bowiem bodźcowa, stworzona przez imponującą mał-

208

żonkę, zawiera w sobie wszystko, co z naszej analizy podniet znamy jako kluczowe podniety wyzwalające walkę. A zatem małżonek rzuca się ku swojej połowicy, a w każdym razie przyjmuje boczną postawę imponującą i przez ułamek sekundy wydaje się, że już ją zmiażdży — i wtedy dzieje się to, co skłoniło mnie do napisania tej książki. Samiec nie zatrzymuje się w swych pogróżkach bądź też zatrzymuje się tylko na nieomal nieuchwytny moment — zresztą nie mógłby nawet się zatrzymać, tak bardzo jest rozjuszony. I rzeczywiście, prze­chodzi do wściekłego ataku, ale... n i e na s w ą m a ł ż o n ­k ę , k o ł o k t ó r e j p r u j e b l i z i u t k o , l e c z n a i n ­n e g o w s p ó ł p l e m i e ń c a . W naturalnych warunkach jest nim z reguły mieszkaniec sąsiedniego rewiru!

Jest to klasyczny przykład zdarzenia, które z Tinbergenem zdefiniowaliśmy jako ruch przekierunkowany bądź nowo ukie­runkowany {umorientierte oder neu-orientierte Bewegung). Określa go to, że pewien sposób zachowania się zostaje wyzwolony przez p e w i e n obiekt, ale przedmiotem, na którym wyładowuje się reakcja, jest i n n y obiekt, gdyż obiekt wyzwalający emanuje równocześnie podniety hamują­ce. Tak na przykład człowiek, którego ktoś rozzłościł, ra­czej uderza pięścią w stół aniżeli w twarz tamtego, gdyż zatrzymują go pewne zahamowania, a złość jak wulkan wy­maga ujścia. Większość znanych przypadków ruchów nowo ukierunkowanych dotyczy agresywnego zachowania się, wy­zwolonego przez określony obiekt, który jednocześnie budzi strach. Właśnie na przykładzie takiego szczególnego przypad­ku, który nazwał reakcją kolarską, B. Grzimek jako pier­wszy odkrył i opisał zasadę ruchu nowo ukierunkowanego. „Kolarzem" jest w tym przypadku ten, kto wobec góry zgina kark, a depcze w dół. Mechanizm powodujący taki sposób zachowania się staje się szczególnie widoczny, gdy zwierzę podchodzi z pewnej odległości do przedmiotu swego gniewu i dopiero zbliżywszy się, zauważa, że przeciwnik jego właś­ciwie budzi w nim przerażenie. Wówczas właśnie — ponie-

209

waż już nie może zahamować rozpędu swego ataku — wywiera złość na jakimkolwiek niewinnym stworzeniu, które widzi w pobliżu.

Oczywiście że istnieją jeszcze inne niezliczone formy ru­chów nowo ukierunkowanych; są one wywołane najrozmait­szymi kombinacjami sprzecznych z sobą popędów. Opisany szczególny przypadek samczyka pielęgnicy ma dla naszego tematu specjalne znaczenie przez to, że analogiczne procesy odgrywają decydującą rolę w życiu rodzinnym i społecznym bardzo wielu zwierząt wyższych, a także i człowieka. Widocz­nie w świecie kręgowców dokonano wielokrotnie i niezależnie od siebie „wynalazku" polegającego na tym, żeby nie tylko nałożyć hamulce na wyzwoloną przez partnera agresywność, ale jeszcze i w dodatku wykorzystać ją do walki przeciwko wrogim sąsiadom.

Odwrócenie niepożądanej, a wyzwolonej przez partnera agresywności i skanalizowanie jej w pożądanym kierunku na sąsiada terytorialnego w obserwowanym i tak dramatycznie przedstawionym przypadku samca pielęgnicy naturalnie nie jest wynalazkiem danej chwili, który mógłby przez zwierzę znaj­dujące się w jakiejś sytuacji krytycznej zostać dokonany lub nie. Zachowanie to jest bowiem od dawna zrytualizowane i należy do stałego inwentarza instynktów danego gatunku. Wszystko, czego dowiedzieliśmy się w rozdziale V o przebiegu rywaliza­cji, służy przede wszystkim do zrozumienia faktu, że z ruchu nowo ukierunkowanego powstaje trwały rytuał, a tym samym potrzeba samodzielnego motywu działania.

W zamierzchłych czasach r a z k i e d y ś orientacyjnie gdzieś w górnej kredzie (milion lat mniej czy więcej nie ma tu żadnego znaczenia!) prawdopodobnie przypadkowo ode­grała się zupełnie taka sama scena, jak scena palenia tytoniu przez dwóch indiańskich wodzów opisana w rozdziale V; bez tego nie mógł był powstać żaden rytuał. Jeden z „wielkich konstruktorów" przemiany gatunków, a mianowicie selekcja, potrzebuje przecież zawsze przypadkowo powstałego punktu

210

wyjściowego, aby móc wkroczyć, a tej podstawy dostarcza jej ślepy, ale pracowity towarzysz, którym jest dziedziczna zmienność.

Podobnie jak w przypadku wielu cech fizycznych i ruchów instynktownych, rozwój osobniczy — ontogeneza — zrytuali-zowanego ceremoniału w grubszych zarysach biegnie tą samą drogą, co i rozwój filogenetyczny. Mówiąc ściśle, ontogeneza wprawdzie nie powtarza szeregu rozwojowego przodków, ale, jak już Carl Ernst von Baer słusznie stwierdził, jedynie szereg i c h o n t o g e n e z , jednakże dla naszych celów wystarcza obraz uproszczony. Rytuał powstały z nowo ukierunkowanego ataku jest zatem — na etapie, w którym zjawia się po raz pierwszy — znacznie bardziej podobny do własnego nie zrytualizowanego prawzoru aniżeli potem, w pełni swego rozwoju. Stąd u świeżo skojarzonego samczyka pielęgnicy obserwuje się zupełnie wyraźnie — zwłaszcza gdy cała reakcja nie jest zbyt intensywna — że właściwie miałby wielką ochotę zdzielić swoją młodą małżonkę mocnym ciosem i że w ostatniej chwili przeszkadzają mu przyczyny innego rodzaju, w związku z czym woli złość swoją wyładować na sąsiedzie. W takim w pełni wykształconym ceremoniale „symbol" oddalił się znacznie od tego, co symbolizuje, a pochodzenie ceremoniału jest w pewnym stopniu zamaskowane zarówno przez „teatral­ność" całej czynności, jak i przez fakt, że zostaje ona wykonywana jako cel sam w sobie. Jej funkcja zatem i sym­bolika są znacznie bardziej widoczne aniżeli jej pochodzenie. Stwierdzenie, ile w poszczególnym przypadku takiego działa­nia tkwi jeszcze elementów wywodzących się z popędów pierwotnego konfliktu — wymaga dokładniejszej analizy. Gdy przed ćwierć wiekiem wraz z moim przyjacielem Alfredem Seitzem rozpoznaliśmy po raz pierwszy opisany tu rytuał, mieliśmy wkrótce pełne rozeznanie co do ceremoniału „zluzo­wania" i „powitania" u ryb z rodziny pielęgnicowatych, ale daleko nam było do wniknięcia w jego filogenetyczne po­chodzenie.

211

Jednakże od razu, już w przypadku pierwszego wówczas dokładniej zbadanego gatunku afrykańskiego „gwiezdnego nieba", uderzyło nas wielkie podobieństwo gestów grożenia do gestów powitania. Wprawdzie nauczyliśmy się szybko odróż­niać je od siebie i potrafiliśmy prawidłowo przewidywać, czy dany sposób poruszania się doprowadzi do walki, czy też do skojarzenia się pary. Ale ku naszemu wielkiemu niezadowole­niu długo nie mogliśmy określić, jakie cechy stanowiły kryteria te} naszej oceny. Dopiero po bliższym przeanalizowaniu płyn­nych form przejściowych pomiędzy poważnym grożeniem samczyka skierowanym ku oblubienicy a ceremoniałem pojed­nawczym — różnica objawiła się nam zupełnie wyraźnie: przy grożeniu samiec hamuje ostro tuż obok tego, któremu grozi, aż do zupełnego zatrzymania się, zwłaszcza gdy jest tak silnie podrażniony, że nie tylko przybiera boczną postawę imponują­cą, ale również wykonuje uderzenia ogonem w bok. Natomiast przy ceremoniale pojednawczym lub ceremoniale „zluzowa­nia" ryba nie tylko nie zatrzymuje się naprzeciwko partnera, ale przepływa w mimicznej przesadzie koło niego, aby zademonst­rować j e d n o c z e ś n i e boczne imponowanie i uderzenia ogonem. A zatem kierunek, w którym ryba prezentuje swój ceremoniał, jest inny, i to wyraźnie inny aniżeli ten, w jakim szarżuje do ataku. Jeżeli więc przed ceremoniałem trwała spokojnie w wodzie blisko współmałżonki, to teraz płynie zdecydowanie do przodu, z a n i m zacznie imponować i ude­rzać ogonem. Uzyskujemy tu wyraźny, nieomal bezpośrednio zrozumiały „symbol" tego, że współmałżonka właśnie n i e stanowi przedmiotu ataku. Celu tego należy szukać gdzie indziej, daleko, w kierunku, do którego ryba płynie.

Obaj „wielcy konstruktorzy" przemiany gatunków posługują się często metodą tzw. z m i a n y f u n k c j i , aby wykorzystać dla nowych celów resztki jakiejś organizacji, której wydolność pozostała w tyle za postępem ewolucji. Przytoczymy tu kilka przykładów tej ich działalności, tak pełnej fantazji i rozmachu: z przeprowadzającej wodę szczeliny skrzelowej powstał z cza-

212

sem przewód słuchowy, zawierający powietrze i przewodzący fale dźwiękowe, z dwóch kości pierwotnego stawu żuchwowo--skroniowego — dwie kostki słuchowe, z oka ciemieniowego — gruczoł wydzielania wewnętrznego — szyszynka, z przed­niej kończyny gada — skrzydło ptasie itd., itp. Ale wszystkie te przekształcenia wydają się niepozorne i skromne w porównaniu z potęgą tego genialnego kunsztu, polegającego na stworzeniu działania pojednawczego ze sposobu zachowania się, którego źródła, nie tylko pierwotnie, ale jeszcze przynajmniej częś­ciowo w obecnej swojej formie tkwią w wewnątrzgatunkowej agresji. Stało się to dzięki tak prostemu środkowi, jakim jest utrwalone rytuałem nowe ukierunkowanie. Jest to nie więcej i nie mniej niż odwrócenie wszystkich odpychających skutków agresji o 180°: ceremoniał usamodzielniony rytuałem staje się dążeniem samym w sobie, jak widzieliśmy to już w rozdziale o rytualizacji, staje się taką samą p o t r z e b ą jak każdy inny autonomiczny ruch instynktowny. A przez to właśnie nabiera charakteru mocnej więzi łączącej jednego partnera z drugim. D l a s a m e j b o w i e m i s t o t y t e g o r o d z a j u c e r e ­m o n i a ł u p o j e d n a w c z e g o c h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t , ż e k a ż d y z e s p r z y m i e r z o n y c h m o ż e o d ­p r a w i ć g o t y l k o z t y m j e d n y m , a n i e z d o w o l ­n y m o s o b n i k i e m s w e g o g a t u n k u .

Trzeba sobie jasno uzmysłowić, jak nierozwiązalne na pozór zadanie zostało tu wykonane w sposób najprostszy, najelegant­szy i najdoskonalszy: dwoje szalejących wręcz z agresywności zwierząt, z których każde przez swoje ubarwienie i zachowanie się siłą rzeczy staje się dla drugiego tym, czym jest przy­słowiowa czerwona płachta dla byka, należy doprowadzić do tego, aby zgodnie ze sobą żyły na najmniejszej przestrzeni, i to w obrębie gniazda, to znaczy w miejscu, które każde z nich uważa za centrum rewiru i w którym jego wewnątrzgatunkowa agresywność osiąga swe absolutne maksimum. To dość już ciężkie samo przez się zadanie zostaje jeszcze utrudnione dodatkowym wymaganiem, aby wewnątrzgatunkowa agresyw-

213

ność u żadnego z małżonków nie uległa osłabieniu. Wiemy wszakże z rozdziału III, że każdy najmniejszy odpływ gotowo­ści do ataku na sąsiada własnego gatunku bywa natychmiast okupiony utratą terytorium, a tym samym źródeł pożywienia dla oczekiwanego potomstwa. W tych warunkach gatunek „nie może sobie pozwolić" na to, aby dla umknięcia walk pomiędzy małżonkami sięgać do takich ceremoniałów pojednawczych, które jak gesty pokory czy gesty infantylne, pociągałyby za sobą spadek agresywności. Zrytualizowane nowe ukierunkowa­nie nie tylko omija te niepożądane skutki, ale ponadto dodat­kowo wykorzystuje emanowane przez małżonka kluczowe podniety wyzwalające walkę, nieodzowne do podżegania part­nera przeciwko sąsiadowi rewiru. Osobiście uważam ten mechanizm zachowania się za znacznie bardziej rycerski niż odwrotne analogiczne zachowanie się człowieka, który swoją wewnętrzną wściekłość na kochanego sąsiada bądź przełożone­go w zdenerwowaniu i rozdrażnieniu wyładowuje wieczorem w domu na swej pożałowania godnej żonie.

Na wielkim drzewie genealogicznym wszystkich istot ży­wych często jakieś szczególnie udane pod względem konstruk­cyjnym rozwiązanie bywa „odkryte" niezależnie od siebie przez różne konary i gałęzie tego drzewa. Skrzydła mają i owady, i ryby, i ptaki, i nietoperze, kształt torpedy „wynalaz­ły" głowonogi, ryby, ichitiozaury i wieloryby. Nie dziwi nas więc, że mechanizmy zachowania się uniemożliwiające walkę, a polegające na zrytualizowanym nowym ukierunkowaniu ataku, występują u bardzo wielu różnych zwierząt, wykształ­cone w analogiczny sposób.

Istnieje więc — na przykład — cudowny ceremoniał pojed­nawczy określany ogólnie jako „taniec" żurawi; gdy się raz poznało symbolikę tego sposobu poruszania się — nie sposób oprzeć się pokusie przetłumaczenia go na język ludzki. Ptak staje wyprostowany w postaci grożącej przed drugim, rozpo­ściera potężne skrzydła, dziób wysuwa ku tamtemu, świdrując go ostro oczyma. Z tym wszystkim przedstawia obraz niebez-

214

piecznego grożenia i w istocie do tego momentu jego gesty pojednawcze są całkowicie podobne do przygotowywania napaści. W następnej chwili jednakże ptak odwraca ten strasz­liwy obraz własnej grozy od swego partnera dokonując zwrotu o 180° i — ciągle jeszcze z rozpostartymi skrzydłami — pod­daje mu swój bezbronny kark, który jak wiadomo, u żurawia europejskiego i u wielu innych gatunków jest ozdobiony prześliczną rubinowoczerwoną czapeczką. „Tańczący" ptak pozostaje przez wiele sekund ostentacyjnie w tej pozycji, wyrażając tą całkowicie zrozumiałą symboliką, że jego groźba napaści nie jest skierowana przeciwko partnerowi, przeciwnie, nawet wręcz daleko od niego, przeciwko wrogiemu otoczeniu; jednocześnie już pobrzmiewa motyw o b r o n y przyjaciela. Następnie żuraw znowu zwraca się ku swemu towarzyszowi

i powtarza wobec niego demonstrację wielkości i siły, natych­miast znowu się odwraca i w sposób wielce wymowny wy­konuje teraz pozorny atak na jakikolwiek obiekt zastępczy. Jest nim najczęściej stojący obok nie zaprzyjaźniony żuraw, może być nim bogu ducha winna gęś, a nawet — w braku czegoś lepszego — kawałek drzewa bądź kamyk, który wówczas chwy­ta dziobem i wyrzuca trzy lub cztery razy w powietrze. Całość wyraża równie dobitnie jak ludzkie słowa: „Jestem wielki i straszny, ale nie dla ciebie, lecz dla tego i tego, i tamtego."

Może mniej dramatyczny w wymowie gestów, ale znacznie bardziej znamienny jest ceremoniał pojednawczy kaczek i gęsi, określony przez Oskara Heinrotha jako k r z y k t r i u m f a l -n y (Triumphgeschrei). Rytuał ten ma dla nas tutaj szczególne znaczenie, dlatego że różni przedstawiciele wymienionych grup ptasich realizują go w rozmaity sposób, z różnym stopniem rozwinięcia i komplikacji. Możemy więc z takiego stop­niowania odtworzyć sobie znakomicie obraz tego, jak w toku filogenezy z gestu zażenowania niwelującego złość powstała więź przejawiająca tajemnicze pokrewieństwo z tą, która łączy między sobą ludzi i która wydaje się nam rzeczą najpiękniejszą i najsilniejszą na tej ziemi.

215

W swojej najprymitywniejszej formie, której przykładem jest tak zwany palawer (rozhowor) — reb-reb kaczki krzyżówki — grożenie różni się bardzo, bardzo nieznacznie od „powita­nia". W każdym razie ja sam dojrzałem tę drobną różnicę w ukierunkowaniu kwakania reb-reb, zarówno w trakcie groże­nia, jak i powitania, dopiero wówczas, gdy nauczyłem się rozumieć zasadę nowo ukierunkowanego ceremoniału pojed­nawczego dzięki szczegółowym studiom nad pielęgnicowatymi i nad gęsiami, u których zresztą zasada ta jest łatwiejsza do uchwycenia. Kaczki stoją naprzeciwko siebie z dziobami nieco wzniesionymi i bardzo szybko wypowiadają w podnieceniu ów dwusylabowy dźwięk kontaktu głosowego, który u kaczora wyraża się zwyczajowo"jako „reb-reb"; u samicy brzmi on bardziej nosowo, coś jak gdyby „kwengweng". Ponieważ u tych kaczek nie tylko społeczne zahamowanie przed atakiem, ale również i strach przed partnerem mogą wywołać odchylenia od kierunku wskazującego cel grożenia, często zatem się zda­rza, że dwa grożące sobie kaczory stoją z uniesioną brodą i wołając „reb-reb" zwracają dzioby niezupełnie dokładnie wzajem ku sobie. W chwili jednak, gdy dzioby ich znajdą się na wspólnej prostej, dochodzi natychmiast do ataku i ptaki chwy­tają się obopólnie za pierze na piersiach. Zwykle jednak nawet przy bardzo wrogim spotkaniu celują one nieco obok siebie.

Gdy natomiast kaczor prowadzi rozhowor z wybraną sobie partnerką, a szczególnie gdy ceremoniałem tym odpowiada na podżeganie swej przyszłej narzeczonej (s. 91-92) — widać wyraźnie, jak „coś" mu odwraca tym silniej dziób od kaczki, do której się zaleca, w im większym podnieceniu tokuje. W skraj­nym przypadku może nawet dojść do tego, że całkowicie zwraca ku samicy tył swej głowy, nieprzerwanie przy tym prowadząc rozhowor. Formalnie odpowiada to zupełnie opisa­nemu na s. 170 ceremoniałowi pojednawczemu u mew, który jednak z całą pewnością powstał w przedstawiony tamże sposób i nie wywodzi się wcale z nowego ukierunkowania; jest to ostrzeżenie przed lekkomyślnym homologizowaniem! Z opisa-

216

nego wyżej odwracania głowy kaczora powstał na drodze dalszej rywalizacji ów gest podstawiania tylnej części głowy, właściwy tylu kaczkom. Gest ten odgrywa ważną rolę przy tokowaniu u kaczki krzyżówki, u cyraneczki, rożeńca i innych kaczek pływających, a także u edredona miękkopióra. Ceremo­niał palaweru reb-reb, odprawiany ze szczególnym nabożeńst­wem, obserwujemy w stadle kaczek krzyżówek, które się wzajemnie zgubiły i odnalazły po dłuższej rozłące. To samo zresztą dotyczy i gestów pojednawczych połączonych z boczną postawą imponującą i uderzeniami ogona, które już poznaliśmy u par ryb z rodziny pielęgnicowatych (s. 212). Pierwsi obser­watorzy tego zachowania się właśnie dlatego tak często określali je jako „powitanie", że występuje nagminnie przy ponownym połączeniu się uprzednio rozłączonych partnerów.

Pomimo że taka interpretacja w odniesieniu do wielu bardzo wyspecjalizowanych ceremoniałów tego rodzaju nie jest po­zbawiona słuszności, jednakże powszechność i intensywność gestów pojednawczych wykonywanych właśnie w tej sytuacji każe szukać innej pierwotnej przyczyny: nawet bardzo krótko­trwałe przerwanie sytuacji bodźcowej wywołującej przyzwy­czajenie częściowo niweczy stępienie wszystkich agresywnych reakcji spowodowane oswojeniem się z partnerem. Bardzo dobitny przykład tego ujrzymy, jeżeli dla jakiegokolwiek celu będziemy chcieli odizolować choćby tylko na godzinę pojedyn­czego osobnika od stada wspólnie wzrastających, bardzo do siebie przyzwyczajonych, a więc jeszcze stosunkowo łagod­nych i spokojnych młodych kogutów bądź drozdów trójbarw­nych, pielęgnic, ryb bojowników czy też innych podobnie agresywnych gatunków zwierząt. Gdy po godzinie umieścić zwierzę na powrót w otoczeniu jego dotychczasowych towarzy­szy, agresja natychmiast zaczyna kipieć niczym przegrzana woda rozpoczynająca wrzeć przy najmniejszym wyzwalającym trąceniu.

Także i inne nieraz bardzo drobne zmiany ogólnych warun­ków mogą — jak już wiemy (s. 206-208) — w piorunujący

217

sposób zniszczyć działanie przyzwyczajenia. Moja stara parka drozdów trójbarwnych w lecie 1961 r. tolerowała syna z pierw­szego lęgu, przebywającego w klatce w tym samym pokoju co skrzynka lęgowa, przez okres znacznie przekraczający ten, po którym ptaki te normalnie wyganiają swe dorosłe dzieci z rewiru. Ale gdy przeniosłem klatkę ze stołu na półkę biblioteczną, rodzice zaczęli tak gwałtownie atakować swego syna, że przez to zupełnie zapomnieli wylatywać na dwór na poszukiwanie pokarmu dla młodych, które w tym czasie mieli. To gwałtowne załamanie się hamulców agresji uzależnionych od przyzwyczajenia jest najwidoczniej niebezpieczeństwem grożącym zawsze więzi pomiędzy partnerami wówczas, gdy zostają oni rozdzieleni nawet tylko na czas krótki. Równie oczywiste jest, że dobitny ceremoniał pojednawczy, który obserwujemy za każdym razem przy ponownym połączeniu, nie służy niczemu innemu jak tylko ujarzmieniu tego niebez­pieczeństwa. Hipotezę tę potwierdza fakt, że „powitanie" jest tym wyrazistsze i tym intensywniejsze, im dłużej trwała poprzedzająca je rozłąka.

Nasz człowieczy ś m i e c h prawdopodobnie w pierwotnej swojej formie jest również ceremoniałem pojednawczym bądź powitalnym. Śmiech i uśmiech odpowiadają zapewne różnym stopniom intensywności tego samego sposobu zachowania się, to znaczy, że w różnym stopniu przemawiają do tego samego rodzaju specyficznie aktywizującego pobudzenia. U naszych najbliższych krewnych, szympansa i goryla, niestety nie istnieją ruchy powitalne, które odpowiadałyby formalnie i funkcjonal­nie naszemu śmiechowi; występują one natomiast u wielu makaków, które przy obyczajach pojednawczych szczerzą zęby i cmokając kiwają głowami w obie strony, przy czym uszy obciągają mocno ku tyłowi. Dziwnym trafem niektórzy ludzie Dalekiego Wschodu wykonują zupełnie te same ruchy przy uśmiechu powitalnym. A co ciekawsze, ludzie ci przy bardzo wyraźnym uśmiechu trzymają głowę w takiej pozycji, że twarz nie jest zwrócona wprost ku osobie witanej, lecz ukośnie obok

218

niej. Dla funkcjonalnego aspektu tego rytuału nie jest przy tym ważne, ile z jego części składowych jest utrwalone w genomie1, a ile w kulturowej tradycji uprzejmości.

W każdym razie odczuwamy silną pokusę interpretowania uśmiechu jako ceremoniału pojednawczego, powstałego analo­gicznie do triumfalnego krzyku gęsi — przez zrytualizowanie nowo ukierunkowanego grożenia. Przekonanie o tym pogłębia się jeszcze, gdy przyglądamy się serdecznemu wzajemnemu szczerzeniu zębów u bardzo uprzejmych Japończyków.

Dalszym potwierdzeniem tej hipotezy jest zjawisko nie­spodziewanego przejścia uśmiechu w głośny śmiech podczas bardzo intensywnego witania się dwóch przyjaciół, jeżeli istnieje podłoże prawdziwego afektu. Śmiech taki wydaje się dziwnie niewspółmierny do własnych uczuć, gdy przy spot­kaniu po bardzo długiej rozłące wybucha niespodziewanie z głębi warstw wegetatywnych. Obiektywnemu etologowi takie zachowanie się dwóch ponownie połączonych ludzi musi się nieodparcie kojarzyć z triumfalnym krzykiem gęsi.

Również i sytuacje wyzwalające są pod pewnymi względami analogiczne. W przypadku gdy kilku naiwnych ludzi, na przykład małych chłopców, r a z e m wyśmiewa jednego lub kilku innych, nie należących do ich własnej grupy, reakcja — zupełnie tak samo jak inne nowo ukierunkowane gesty pojednawcze — zawiera w sobie sporo agresywności skierowa­nej na zewnątrz, a więc na osoby nie będące członkami grupy. Także i śmiech wybuchający po nagłym rozładowaniu się jakiejś sytuacji konfliktowej byłby bardzo trudny do wyjaś­nienia inaczej niż przez analogię do gestów pojednawczych i powitalnych wielu zwierząt. Psy, gęsi, a prawdopodobnie jeszcze wiele innych zwierząt, odprawiają intensywne powita­nia, gdy tylko jakieś przykre położenie konfliktowe ulegnie szczęśliwej poprawie. Osobiście stwierdzam z całą pewnością

1 Genom — zespól wszystkich cech filogenetycznych w organizmie. (Przyp. red. naukowej.)

219

na podstawie własnych obserwacji, że wspólny śmiech nie tylko całkowicie niweluje agresywność, ale stwarza bardzo silne uczucie społecznego powiązania.

Pierwotną, a w wielu przypadkach nawet podstawową funkcją wszystkich omówionych tu przed chwilą rytuałów jest po prostu niedopuszczenie do walki. Jednakże nawet na stosunkowo niskim poziomie rozwoju, jaki na przykład wyka­zuje palawer reb-reb u kaczki krzyżówki, rytuały te mają już wystarczająco dużo własnej autonomii, aby stać się celem w sobie. Gdy kaczor krzyżówki poszukuje swojej małżonki, powtarzając wytrwale jednosylabowe przeciągłe wabienie „reb... reb... reb...", gdy ją wreszcie odszuka i rozpływa się w istnej orgii rozhoworu reb-reb połączonego z unoszeniem dzioba i zwracaniem ku niej tylnej części głowy — obserwator siłą rzeczy musi wyprowadzić z tego subiektywną interpretację, że kaczor cieszy się szalenie z odnalezienia partnerki i że jego wysiłki w poszukiwaniu jej były w znacznym stopniu motywo­wane „apetencją" ceremoniału powitania. W przypadku wyż­szych zrytualizowanych form właściwego krzyku triumfalnego, który spotykamy u gatunków oharów i tym bardziej u gęsi właściwych, wrażenie to jeszcze przybiera na sile, i to tak dalece, że jesteśmy skłonni opuścić cudzysłów przy wyrazie: powitanie.

U wszystkich kaczek pływających natomiast, a także i u oha­rów, które wykazują do nich najwięcej podobieństwa spośród swoich krewnych również i w zakresie krzyku triumfalnego bądź też rozhoworu reb-reb — ceremoniał ten ma jeszcze i drugą funkcję, w związku z którą ceremoniał pojednawczy odprawia tylko samiec, natomiast samica p o d ż e g a w sposób opisany już na s. 85. Zgodnie z subtelną analizą motywacji wiemy, że samiec kierujący gesty grożące w stronę sąsiadujące­go z nim samca tego samego gatunku w głębi swego serca kryje agresywność w stosunku do małżonki, podczas gdy ta nie ma wobec niego żadnych agresywnych uczuć, kierując je naprawdę wyłącznie przeciwko obcemu. Rytuał ten, będący kombinacją

220

nowo ukierunkowanego grożenia samca i podżegania samicy, jest pod względem funkcjonalnym całkowicie analogiczny do krzyku triumfalnego, przy którym obaj partnerzy grożą wzaje­mnie obok siebie. U europejskiej kaczki świstuna i u ohara — niezależnie od siebie — rytuał rozwinął się w szczególnie piękny ceremoniał. Ciekawe jest, że chilijska kaczka świstun odprawia równie wysoko zróżnicowany ceremoniał podobny do krzyku triumfalnego, w czasie którego oboje małżonkowie grożą w sposób nowo ukierunkowany, tak samo jak gęsi właściwe i wiele większych gatunków oharów. Samica chilijs­kiego świstuna ma na sobie wspaniały męski strój z zielono mieniącą się głową i jasnoczerwonobrązową piersią; jest to wśród kaczek pływających jedyny tego rodzaju przypadek.

U kazarki, gęsi nilowej i wielu im pokrewnych samica wykonuje wprawdzie homologiczny ruch podżegania, ale sa­miec reaguje nań nie tyle zrytualizowanym grożeniem obok swej małżonki, ile raczej prawdziwym czynnym atakiem na wrogie­go sąsiada, którego ona mu wskazuje. Dopiero gdy sąsiad zostaje pokonany albo przynajmniej gdy walka nie kończy się jakąś straszliwą klęską pary — rozbrzmiewa nie kończący się krzyk triumfalny. U wielu gatunków, takich jak gęś znad Orinoko, gęś andyjska i inne, okrzyk ten nie tylko stwarza przedziwny efekt dźwiękowy ze względu na różnice między głosem męskim i żeńskim, ale ponadto wzrokowo sprawia niezwykle komiczne wrażenie przez swą bardzo przesadną mimikę. Mój film o parze gęsi andyjskich, która osiągnęła druzgocące zwycięstwo nad moim kochanym przyjacielem Niko Tinbergenem, niezawodnie wywołuje huragany śmiechu. Najpierw samica przez krótki pozorny atak podżega swego małżonka na sławnego etologa; wprowadzony z wolna w paję gąsior wreszcie naprawdę atakuje i natychmiast dochodzi do takiej wściekłości i tak straszliwie bije rogowatymi przegubami skrzydeł, że ucieczka Nika wygląda niezwykle przekonywająco — jego nogi i przedramię pokrywają się brązowymi i niebies­kimi sińcami w miejscach uderzeń i uszczypnięć. Po zniknięciu

221

ludzkiego przeciwnika następuje długotrwały ceremoniał trium­falny, który rzeczywiście działa ogromnie rozweselająco przez nadmiar swego aż nadto człowieczego wyrazu.

Jeszcze bardziej niż u innych gatunków z grupy oharów północnoafrykańska gęś nilowa podżega swego małżonka przeciwko wszystkim znajdującym się w jego zasięgu współ-plemieńcom, a w ich braku niestety także i przeciwko ptakom innych gatunków. W ogrodzie zoologicznym wielki sprawia tym kłopot swemu opiekunowi, który musi pozbawiać te piękne ptaki zdolności lotu i izolować je parami. Samica tego gatunku przygląda się wszystkim walkom, które prowadzi jej małżonek, z zainteresowaniem godnym sędziego na ringu, ale nigdy mu nie pomaga, jak to czynią nieraz samice gęsi gęgawej i zawsze — samiczki ryb pielęgnicowatych. Przeciwnie, gęś nilowa w każdej chwili gotowa jest przejść z powiewającym sztan­darem na stronę zwycięzcy, gdyby jej dotychczasowy towa­rzysz życia miał ponieść klęskę.

Tego rodzaju zachowanie się musi wywierać znaczny wpływ na dobór płciowy, ustanawiając premię selekcyjną za możliwie największą siłę bojową samca i jego zapał do walki. W związku z tym nasuwa się tu nowa myśl, którą zresztą zajmowaliśmy się już w końcowej części rozdziału III. Istnieje mianowicie możliwość, a nawet duże prawdopodobieństwo, że występująca u gęsi nilowej chęć do bójek, która obserwatorowi wydaje się nieraz wręcz absurdalna, jest wynikiem wewnątrzgatunkowej selekcji i dla zachowania gatunku nie ma w ogóle żadnego specjalnego znaczenia. Możliwość taka nieco nas niepokoi, gdyż jak jeszcze później zobaczymy, podobne rozważania odnoszą się również i do filogenetycznego rozwoju popędu agresji u ludzi.

Gęś nilowa należy zresztą do tych niewielu gatunków, u których krzyk triumfalny może z a w i e ś ć w swojej funkcji ceremoniału pojednawczego. Gdy dwie pary drażnią się na­wzajem poprzez przejrzystą, ale odgradzającą je kratę i do­prowadzają się do coraz większej wściekłości, zdarza się dość

222

często, że nagle, jak na komendę, członkowie każdej pary zwracają się ku swoim własnym partnerom i zaczynają się straszliwie wzajem prać. To samo można zwykle uzyskać przez wprowadzenie na teren jednej z par „kozła ofiarnego" tego samego gatunku i usunięcie go możliwie niepostrzeżenie w chwili, gdy bijatyka jest w pełnym toku. Wówczas para naprzód nieomal zapamiętuje się w ekstazie krzyku triumfal­nego, który staje się coraz dzikszy, a przy tym coraz bardziej podobny do nie zrytualizowanego grożenia — aż nagle oboje kochający się małżonkowie biorą się wazjemnie za łby i tłuką bez opamiętania; sprawa kończy się zwykle zwycięstwem samca, który jest zdecydowanie większy i silniejszy od samicy. Nie słyszałem jednak nigdy, aby w razie stałego braku „złego sąsiada" owo spiętrzenie niewyżytej agresywności miało na tej drodze doprowadzić do zabójstwa współmałżonka, jak to opisywałem w odniesieniu do niektórych pielęgnicowatych.

Niemniej krzyk triumfalny gęsi nilowych i gatunków z rodza­ju Tadorna ma największe znaczenie dzięki pełnieniu funkcji piorunochronu. Potrzebny jest więc przede wszystkim tam, gdzie grozi burza, tzn. gdzie zarówno wewnętrzny nastrój zwierząt, jak i zewnętrzna sytuacja wyzwalająca budzą we-wnątrzgatunkową agresywność. Pomimo że wydawaniu krzyku triumfalnego, szczególnie u naszego europejskiego ohara, towarzyszą bardzo zróżnicowane przesadnie taneczne sposoby zachowania się, ceremoniał ten nie oderwał się od popędów będących pierwotnym źródłem konfliktu tak dalece jak opisane już i mniej rozwinięte w swoich formach ruchy „powitania" u niektórych kaczek pływających. U oharów krzyk triumfalny najwyraźniej wciąż jeszcze czerpie energię z popędów pierwo­tnych, z konfliktu, z którego powstał kiedyś nowo ukierun­kowany ruch; nadal jest zawsze powiązany z istnieniem prawdziwej chęci ataku, rozbudzonej w danej chwili, i z czyn­nikami przeciwdziałającymi tej chęci. W związku z tym ceremoniał ten u wymienionych gatunków podlega znacznym wahaniom w zależności od pory roku: najintensywniejszy bywa

223

w porach rozmnażania się, zanika poza nimi i oczywiście nie występuje wcale u młodych ptaków przed osiągnięciem doj­rzałości płciowej.

To wszystko przedstawia się zupełnie inaczej u gęsi gęgawej i chyba w ogóle u wszystkich gęsi właściwych. Przede wszystkim ich krzyk triumfalny nie jest jedynie sprawą związa­nej z sobą pary, ale stał się więzią jednoczącą nie tylko parę, lecz całą rodzinę, więcej jeszcze — w ogóle całą grupę blisko zaprzyjaźnionych z sobą osobników. Ceremoniał ten oderwał się prawie albo nawet bez reszty od popędu płciowego i odprawiany jest przez cały rok również i przez zupełnie młode pisklęta.

Przebieg całości ruchu jest dłuższy i bardziej skomplikowany niż we wszystkich dotąd opisywanych rytuałach pojednaw­czych. Podczas gdy u pielęgnic, a także często u gatunków spokrewnionych z oharami agresja odwrócona od partnera przez ceremoniał powitania prowadzi n a s t ę p n i e do ataku na wrogiego sąsiada—u gęsi atak, składający się ze zrytualizowa-nego ciągu ruchów, w y p r z e d z a czułe powitanie. Innymi słowy, do typowej sceny krzyku triumfalnego należy, że jeden z partnerów — zwykle jest nim najsilniejszy członek grupy,

224

a więc w stadle zawsze gąsior — atakuje prawdziwego bądź pozornego wroga, pokonuje go, a następnie po mniej lub bardziej przekonywającym zwycięstwie powraca z głośnym powitaniem do swoich. Termin krzyk triumfalny wywodzi się właśnie z takiego typowego przypadku, pokazanego schematy­cznie na ilustracji Helgi Fischer.

Kolejność ataku i powitania w czasie jest tak dalece zrytuali-zowana, że przy wyższej intensywności podrażnienia przebija się jako kompleksowy ceremoniał również i wówczas, gdy nie ma powodu do prawdziwej agresywności. Atak staje się wtedy atakiem pozornym na jakąkolwiek stojącą w pobliżu gąskę albo też idzie w ogóle w próżnię przy dźwięku głośnych fanfar tak zwanego grzmienia (Rollen), tj. ściśniętego, chrypliwego trą­bienia, towarzyszącego pierwszemu aktowi ceremoniału krzy­ku triumfalnego. Pomimo że w korzystnych warunakch może dojść do grzmiącego ataku, pobudzonego wyłącznie auto­nomiczną motywacją rytuału, do wyładowania często dochodzi wówczas, gdy gąsior jest naprawdę wystawiony na sytuacje bodźcowe wyzwalające agresję. Jak wykazuje ściślejsza analiza motywacji, grzmienie występuje szczególnie wtedy, gdy ptak znajdzie się w konflikcie między chęcią ataku i strachem a społecznym powiązaniem. Przez więź, która go łączy z żoną i dziećmi, gąsior jest związany z miejscem i nie może uciekać, nawet jeśli przeciwnik wywołuje w nim poza agresywnością silny popęd ucieczki. Położenie jego jest wówczas takie samo jak szczura zapędzonego w róg: pozornie bohaterska odwaga, z którą ojciec rodziny napada nawet na przeważające siły wroga, jest odwagą rozpaczy wynikającą z reakcji krytycznej, jaką poznaliśmy już na s. 51.

Druga faza krzyku triumfalnego, polegająca na odwróceniu się ku partnerowi z cichym gęganiem, ruchem bardzo przypo­mina grożenie, od którego można ją odróżnić po nieznacznym odchyleniu od kierunku, wynikającym z ustanowionego rytuału nowego ukierunkowania. Jednakże to „grożenie obok" w sto­sunku do przyjaciela zawiera w normalnych warunkach bardzo

225

niewiele agresywnej motywacji bądź nie zawiera jej wcale i jest aktywowane wyłącznie autonomiczną siłą napędową samego rytuału, specjalnym instynktem, który można z pełnym uzasad­nieniem określić jako instynkt s p o ł e c z n y .

Do wolnej od agresji czułości powitania w sposób istotny przyczynia się d z i a ł a n i e k o n t r a s t u . Gąsior wyładował już znaczną miarkę agresywności przy pozornym ataku i grzmieniu, a jego nagłe odwrócenie się od przeciwnika i zwrócenie ku ukochanej rodzinie łączy się ze zmianą nastroju. To zaś — zgodnie z dobrze znanymi zasadami fizjologii i psychologii — sprawia, że wahadło agresji kieruje się w przeciwną stronę. Jeśli motywacja własna omawianego ceremoniału jest zmniejszona, powitalne gęganie może zawie­rać nieco więcej agresywnych sił napędowych. A w zupełnie określonych warunkach, o których będzie mowa później, ceremoniał powitania może ulec „represji", to znaczy powrócić do filogenetycznie wcześniejszej fazy, przy czym wówczas może również przeniknąć doń prawdziwa agresywność.

Ponieważ powitanie i grożenie wyglądają prawie jednakowo, ta rzadko występująca i niezupełnie normalna domieszka popędu ataku w sposobie poruszania się jest jako taka ledwie widoczna. O tym, jak bardzo ten element przyjacielskości podobny jest do starej mimiki grożenia mimo podstawowych różnic w motywacji, świadczą możliwe pomyłki. Nieznaczne różnice ukierunkowania są wprawdzie od przodu, tzn. od strony adresata ruchu ekspresyjnego, dobrze widoczne, ale z boku, z profilu, bywają prawie nie do uchwycenia, i to nie tylko dla obserwatora człowieczego, ale również i dla innej dzikiej gęsi. Gdy na wiosnę więzi rodzinne z wolna zanikają, a młode gąsiory ruszają w zaloty, może się zdarzyć, że jeden z braci ma jeszcze z drugim wspólny rodzinny krzyk triumfalny, niemniej jednak sam już usiłuje oświadczyć się obcej młodej gąsce. Oświadczyny te nie polegają na propozycji kopulacji, ale na tym, że młodzieniec atakuje obce gęsi, a następnie biegnie z powitaniem do swojej wybranki. Gdy teraz przyjazny braci-

226

szek patrzy na to z boku, jest w pełni przekonany, że zalotnik pragnie zaatakować obcą młodą gęś. A ponieważ męscy członkowie grupy wspólnego krzyku triumfalnego wspomagają się wzajemnie, napada wściekły przyszłą narzeczoną swego brata. Jednak sam nic do niej nie czuje, bije więc ją w sposób grubiański. Czyni to z intensywnością, która odpowiadałaby ruchom ekspresyjnym tamtego, gdyby groził, zamiast witać. Gdy samiczka ucieka przerażona, jej zalotnik jest w dużym kłopocie. Nie jest to bynajmniej antropomorfizm, gdyż obiek­tywnym podłożem psychologicznym każdej kłopotliwej sytua­cji jest konflikt między sprzecznymi siłami napędowymi, a młody gąsior niewątpliwie znajduje się właśnie w takim położeniu: popęd obrony wybranej samicy jest u młodego samca gęsi gęgawej niezwykle silny, ale tkwi w nim równie potężny hamulec przed zaatakowaniem brata, który jeszcze jest jego kompanem w braterskim krzyku triumfalnym. W dalszym ciągu rozpatrzymy jeszcze dobitne przykłady tego, jak bardzo niezłomne jest to zahamowanie.

Ponieważ krzyk triumfalny zaledwie w pierwszej swej fazie, której towarzyszy „grzmienie", zawiera pewną dozę agresywności w stosunku do partnera, a już na pewno nie wykazuje jej w gęgającym powitaniu — zdaniem Helgi Fischer, ta dalsza faza prawdopodobnie już nie spełnia funkcji ruchu pojednawczego. Wprawdzie „jeszcze" występuje tu wyraźnie imitacja symbolicznej formy nowo ukierunkowanego grożenia, ale na pewno między partnerami nie wrze już agresywność tak gwałtowna, żeby aż wymagała odprowadzenia.

Pierwotne popędy stanowiące podłoże nowego ukierun­kowania można wyraźnie stwierdzić tylko w jednej, ściśle określonej i szybko przebiegającej fazie indywidualnego roz­woju. Zresztą ten indywidualny rozwój krzyku triumfalnego u gęsi gęgawej — również szczegółowo przebadany przez Helgę Fischer — nie jest w żadnym razie rekapitulacją swego filogenetycznego powstania: absolutnie nie wolno przeceniać zasięgu działania reguły powtarzalności (s. 211). Świeżo wy-

227

kłuta gęś, zanim jeszcze potrafi chodzić, stać czy jeść, umie już wysuwać szyję i ruch ten wykonuje „gęgając" falsetowym głosikiem. Dźwięk ten z początku jest dwusylabowy, zupełnie tak jak „reb-reb" lub odpowiedni głos kacząt. Już po kilku godzinach brzmi on wielosylabowo, jak „wi-wi-wi" i rytmem swoim dokładnie odpowiada powitalnemu gęganiu dorosłych gęsi. Wyciąganie szyi i dźwięk „wi" są na pewno wstępem, z którego podczas dorastania gęsi rozwija się z a r ó w n o ruch ekspresyjny wyrażający grożenie, j a k i tak bardzo istotna druga faza krzyku triumfalnego. Z porównawczych badań nad filogenezą wiemy, że w jej toku powitanie wytworzyło się na pewno z grożenia przez nowe ukierunkowanie i rytualizację. Jednakże w swoim rozwoju indywidualnym ruch podobny pod względem formalnym ma p r z e d e w s z y s t k i m z n a ­c z e n i e p o w i t a n i a . Gdy mała gąska dokonała ciężkiego i nie pozbawionego niebezpieczeństwa dzieła wyklucia się i leży jak mokra kupka nieszczęścia z bezwładnie wyciągniętą szyjką, można w niej natychmiast wyzwolić tylko jedną reakcję. Wystarczy się nad nią nachylić i możliwie gęsim głosem wydać z siebie kilka dźwięków — a pisklę podnosi niepewnie kiwającą się w obie strony główkę, wyciąga szyję i wita się. Zanim uczyni, zanim w ogóle potrafi uczynić cokolwiek innego, maleńka dzika gęś wita swoje społeczne otoczenie!

Zarówno pod względem znaczenia jako ruch ekspresyjny, jak i w związku z sytuacją wyzwalającą wyciąganie szyi i cichy głos małej gęsi gęgawej odpowiada całkowicie powitaniu, a nie ruchom grożenia u osobników dorosłych. Jednakże dziwnym trafem istnieje formalne jego podobieństwo do gestu grożenia, gdyż u zupełnie małych gąsiąt n i e w y s t ę p u j e charakterys­tyczne odchylenie wyciągniętej szyi w bok od kierunku wskazującego partnera. Zmienia się to dopiero, gdy mają one już kilka tygodni i gdy ostatecznie ich pióra stają się widoczne pośród puchu. W tym czasie młode ptaki zaczynają wyraźnie wykazywać większą agresywność w stosunku do równych sobie wiekiem gęsi z obcych rodzin, wyciągając bowiem szyję, idą ku

228

nim wydając cichy głos i usiłując je szczypać dziobami. Ale ponieważ przy takich zwadach między dwoma stadami ro-dzeństw ruchy grożenia i powitania są jeszcze do siebie całkowicie podobne, jasne jest, że często dochodzi do nieporo­zumień i rodzeństwo kąsa się wzajemnie. W tej właśnie szczególnej sytuacji pierwszy raz występuje w ontogenezie zrytualizowane nowe ukierunkowanie ruchu powitalnego: uszczypnięta przez siostrę czy brata gąska nie odgryza się, ale wybucha intensywnym kwileniem, wyciągając szyję, która jest skierowana zupełnie wyraźnie obok tamtej gąski, i to pod kątem bardziej rozwartym niż potem w całkiem dojrzałym ceremonia­le. Działanie hamujące agresję zawarte w tym ruchu jest niezwykle wyraźne; siostrzyczka czy braciszek, który jeszcze przed chwilą był agresywny, natychmiast daje spokój i roz­pływa się również w wyraźnym ukierunkowanym obok powita­niu. Owa faza przejściowa, w czasie której krzyk triumfalny nabiera znaczenia zdecydowanie pojednawczego, trwa zaled­wie kilka dni. Nagle wkracza zrytualizowane nowe ukierun­kowanie, które odtąd — z bardzo małymi wyjątkami — zapo­biega wszelkim nieporozumieniom. Poza tym w miarę doj­rzewania zrytualizowanego ceremoniału powitania dostaje się pod hegemonię autonomicznego popędu społecznego i nie zawiera już żadnej bądź też tak niewiele agresywności w sto­sunku do partnera, że zbędny staje się jakikolwiek specjalny mechanizm, który służyłby zapobieżeniu napaści. Odtąd funk­cja krzyku triumfalnego jest wyłącznie funkcją więzi łączącej ze sobą członków rodziny.

Grupa spojona tą więzią jest dziwnie ekskluzywna. Świeżo wyklute pisklę z tytułu samego swego urodzenia korzysta z przywileju przynależności do tej grupy i bywa przyjmowane „na ślepo", nawet jeżeli nie jest wcale gęsią, ale podrzuconym dla celów doświadczalnych bękartem, na przykład kaczką piżmową. Już po kilku dniach rodzice poznali swoje dzieci, a dzieci — rodziców i odtąd żadne z nich nie życzy sobie odprawiać triumfalnego współkrzyku z innymi gęsiami.

229

Gdy podejmiemy dość okrutne doświadczenie, polegające na przemieszczeniu gąsiątka do obcej rodziny, biedny ptaszek tym gorzej zostaje przyjęty przez nową wspólnotę triumfalnego krzyku, im później został wyrwany ze swego pierwotnego związku rodzinnego. Malec boi się obcych, a im więcej wykazuje lęku, tym więcej tamci są skłonni go atakować.

Naprawdę wzruszające wrażenie sprawia dziecięca ufność, gdy zupełnie niedoświadczone, świeżo wyklute gąsiątko zwra­ca się z deklaracją przyjaźni swego małego kwilącego krzyku triumfalnego do pierwszej żywej istoty, która się do niego zbliży, „w przekonaniu" że istota ta musi być jednym z jego rodziców.

Poza tym istnieje tylko jedna jedyna sytuacja życiowa, w której gęś gęgawa zwraca się ku istocie całkowicie obcej z krzykiem triumfalnym, a tym samym z oświadczeniem wiecznej miłości i przyjaźni. Dzieje się to mianowicie wtedy, gdy pełen temperamentu młodzieniec zakocha się nagle w obcej panience — bez żadnego cudzysłowu! Pierwsze oświadczyny przypadają na czas, gdy zeszłoroczne młode muszą już opuścić swoich rodziców, którzy przygotowują się do odbycia nowego lęgu. Siłą rzeczy więzi rodzinne rozluźniają się nieco, jednakże nie rwą się nigdy.

Powiązanie krzyku triumfalnego z osobistym rozpoznawa­niem partnera jest u gęsi silniejsze niż u poprzednio omawia­nych ptaków blaszkodziobych. Kaczki również prowadzą pala-wer tylko z określonymi, znanymi sobie towarzyszami, ale ani więź, którą ten ceremoniał łączy uczestniczące w nim osobniki, nie jest tak silna, ani też przynależność do grupy nie bywa tak trudna do osiągnięcia jak u gęsi. Może się zdarzyć, że osobnik, który świeżo przyleciał do osiedla bądź został nabyty przez hodowcę oswojonych gęsi, potrzebuje dosłownie całych lat, zanim zostanie przyjęty do grupy gęsi odprawiających wspólny krzyk triumfalny.

Łatwiej jest obcemu pozyskać partnera dzięki gwałtownemu zakochaniu się, a członkostwo większej grupy wspólnego

230

krzyku triumfalnego przez okrężną drogę założenia rodziny. Abstrahując od dwóch przypadków specjalnych: zakochania się i urodzenia się w grupie rodzinnej — krzyk triumfalny jest tym intensywniejszy, a więź łącząca uczestniczących w nim tym silniejsza, i m d ł u ż e j z w i e r z ę t a z n a j ą s i ę wzajem­nie. Jeśli wszystkie inne okoliczności są jednakowe, można ogólnie powiedzieć, że siła krzyku triumfalnego jest wprost proporcjonalna d o s t o p n i a w z a j e m n e j z n a j o m o -ś c i między partnerami. Ujmując to z pewną przesadą — spój­nia krzyku triumfalnego powstaje zawsze wtedy, gdy stopień znajomości i zażyłości między dwiema lub więcej gęsiami do tego dojrzał.

Gdy na przedwiośniu pary starszych gęsi noszą się z zamia­rem rozpoczęcia lęgów, a wiele młodych jedno- i dwuletnich gęsi myśli o miłości — z reguły wiele osobników w różnym wieku zostaje „na koszu", a więc nie skojarzonych w pary i erotycznie bezczynnych. Łączą się one wówczas zawsze w mniejsze i większe grupy. Grupy te określamy zwykle krótko jako nielęgowe. Nie jest to zupełnie ścisłe, bo przecież wiele młodych, ale już silnie zespolonych par narzeczeńskich również jeszcze nie wysiaduje. W takich nielęgowych grupach mogą się także wytworzyć wcale silne więzi wspólnego krzyku triumfal­nego, które nie mają absolutnie nic wspólnego z seksualizmem. W warunkach gdy dwie samotne gęsi są zdane na swoje wzajemne towarzystwo, może dojść także i przypadkowo do wspólnoty nielęgowej dwóch osobników różnej płci. Tak się właśnie stało tego roku, gdy z naszego filialnego osiedla gęsi gęgawych nad jeziorem Ammersee powróciła owdowiała stara gęś i połączyła się z mieszkającym w Seewiesen wdowcem, którego żona z niewiadomych przyczyn niedawno zmarła. Myślałem, że jest to początek tworzenia się pary, ale Helga Fischer od początku wyrażała pogląd, że to typowy związek krzyku triumfalnego, związek nielęgowy, który może powstać także między dorosłym samcem i równie dorosłą samicą. Przecież — wbrew odmiennym zdaniom — istnieje także

231

prawdziwa przyjaźń między mężczyzną a kobietą, nie mająca naprawdę nic wspólnego z zakochaniem. Z takiej przyjaźni m o ż e oczywiście zawsze bardzo łatwo powstać miłość, również i u gęsi. Hodowcom dzikich gęsi dobrze znana jest sztuczka polegająca na przemieszczaniu razem dwóch gęsi, które się chce ze sobą skojarzyć, do innego ogrodu zoologicz­nego albo innego zbiorowiska ptactwa wodnego, gdzie oboje są niemile widziani jako obcy przybysze i każde zdane jest tylko na towarzystwo drugiego. W ten sposób można wymusić co najmniej wytworzenie się nielęgowego związku krzyku trium­falnego i oczekiwać, że rozwinie się z niego stadło. Jednakże aż nadto często widywałem, jak takie wymuszone związki roz-chwiewały się zaraz po powrocie do dawnego otoczenia.

Niełatwo przeniknąć powiązania istniejące pomiędzy krzy­kiem triumfalnym a seksualizmem, a więc popędem do kopula­cji. W każdym razie powiązania te są dość luźne i wszystko, co jest bezpośrednio seksem, w życiu dzikich gęsi odgrywa rolę wyraźnie podrzędną. Parę gęsi wiąże do końca życia krzyk triumfalny, a nie stosunki płciowe między małżonkami. Dopie­ro powstanie silnego powiązania dwóch osobników krzykiem triumfalnym „toruje drogę" i do pewnego stopnia sprzyja powstaniu stosunków płciowych. Gdy dwie gęsi — mogą to być także dwa gąsiory — były bardzo długo związane więzią owego ceremoniału, zwykle próbują wreszcie ze sobą kopulować. Natomiast odwrotnie, wydaje się, że stosunki płciowe istniejące często nawet wśród jednorocznych, a więc jeszcze dalekich od osiągnięcia zdolności rozrodu młodych ptaków nie stwarzają żadnych szczególnie sprzyjających warunków do powstania związku krzyku triumfalnego. Często widuje się, jak dwie młode gęsi uporczywie kopulują, a nie można z tego faktu wyciągać żadnych wniosków co do ich złączenia się w przy­szłości w parę.

Natomiast najlżejszy nawet ślad zaproszenia do krzyku triumfalnego ze strony młodego gąsiora, o ile znajdzie od­dźwięk u samiczki, uprawnia do przewidywania z dużym

232

prawdopodobieństwem, że z tych dwojga powstanie skojarzona na stałe para. Takie subtelne związki, w których reakcje towarzyszące kopulacji nie odgrywają żadnej roli, najwyraźniej ulegają rozchwianiu w okresie pełnego lata i wczesnej jesieni, jednakże młode gęsi, gdy już zaczynają poważnie tokować w drugiej wiośnie swego życia, bardzo często powracają do obiektu zeszłorocznej pierwszej miłości. Luźne i w pewnym sensie jednostronne powiązania, występujące u gęsi pomiędzy krzykiem triumfalnym a kopulacją, wykazują daleko idące analogie do powiązań istniejących u ludzi między zakochaniem się a z grubsza ciosanymi seksualnymi sposobami reagowania. „Najczystsza" miłość prowadzi przez delikatną czułość do cielesnego zbliżenia, którego jednak wcale nie odczuwa się jako sprawy najważniejszej, podczas gdy — odwrotnie — sytuacja bodźcowa i partnerzy wyzwalający najsilniej popęd kopulacji bardzo często nie są tymi, na których reaguje się gwałtownym zakochaniem. Oba te kręgi funkcyjne mogą się u gęsi tak samo jak u człowieka całkowicie od siebie oderwać i uniezależnić, pomimo że „normalnie" należą do siebie i powinny dotyczyć tego samego osobnika jako partnera, jeżeli mają odegrać swoją rolę w zachowaniu gatunku.

Nie ma chyba w całej biologii pojęcia, które byłoby trudniej­sze do zdefiniowania niż pojęcie normalności, a niestety definicja jego jest jednocześnie tak samo niezbędna jak ścisłe określenie przeciwstawnego pojęcia, tzn. patologii. Przyjaciel mój Bernhard Hellmann, gdy natrafiał na coś szczególnie dziwacznego i niezrozumiałego w budowie czy zachowaniu się jakiejś żywej istoty, zwykł był stawiać pozornie naiwne pytanie: „A czy to jest zgodne z intencją konstruktora?" Istotnie, j e d y n y m możliwym określeniem „normalnej" struktury i funkcji jest stwierdzenie, że jest ona właśnie tą, która się w takiej a nie innej formie wytworzyła pod s e l e k c y j ­n y m n a c i s k i e m j e j z n a c z e n i a dla z a c h o w a ­n i a g a t u n k u . Niestety owa definicja nie obejmuje tego wszystkiego, co zupełnie przypadkowo jest takie a nie inne,

233

a co bynajmniej nie musi jeszcze podpadać pod pojęcie nienormalności i patologii. W żadnym razie nie możemy przez pojęcie normalności rozumieć przeciętnej wyprowadzonej ze wszystkich obserwowanych pojedynczych przypadków, może­my natomiast za normalny przyjąć raczej przetworzony przez przemianę gatunków t y p , który ze zrozumiałych przyczyn bardzo rzadko albo nigdy nie występuje w postaci zupełnie c z y s t e j . Pomimo to potrzebna nam jest ta całkowicie idealna konstrukcja, aby na jej tle uwypuklać zakłócenia spowodowane odchyleniami. W podręczniku zoologii musimy znaleźć opis prawdziwie nieskazitelnego motyla jako przedstawiciela swego gatunku, motyla, który nigdy i nigdzie dokładnie w tej postaci nie występuje, wszystkie bowiem egzemplarze, które widujemy w zbiorach, są -— każdy w nieco odmienny sposób — znie­kształcone bądź uszkodzone. Tak samo nie możemy obejść się bez idealnej konstrukcji „normalnego zachowania się" gęsi gęgawej czy też jakiegokolwiek innego gatunku zwierząt, takiego zachowania się, jakie mogłoby istnieć tylko w przypad­ku, gdyby żadne zakłócenia nie oddziaływały na dane zwierzę, co jest równie niemożliwe jak nieskazitelny typ motyla. Ludzie obdarzeni zdolnością do postrzegania pokroju w i d z ą zupeł­nie bezpośrednio idealny typ jakiejś struktury bądź zachowania się, a oznacza to, że potrafią oddzielić istotę typu od tła przypadkowych drobnych niedoskonałości. Gdy nauczyciel mój Oskar Heinroth opisywał w swojej dziś już klasycznej pracy o rodzinie Anatidae (1910) dozgonną bezwzględną wierność małżeńską gęsi gęgawej jako jej „normalne" za­chowanie się, było to całkowicie prawidłowe wyabstrahowanie pozbawionego zakłóceń idealnego typu, pomimo że nigdy nie mógł przeprowadzić w pełni rzeczywistych obserwacji, choćby dlatego, że życie gęsi może przekroczyć pół wieku, a jej małżeństwo trwa tylko dwa lata krócej niż życie. "Niemniej wypowiedź jego jest słuszna, a typ ustanowiony przez niego dla opisu i analizy zachowania się — niezbędnie potrzebny, podczas gdy norma obliczona na podstawie przeciętnej wielu pojedyn-

234

czych przypadków byłaby zupełnie nieprzydatna. Gdy niedawno, na krótko przed napisaniem tego rozdziału, opracowywałem z Helgą Fischer jej kolejne protokoły o gęsiach, byłem pomi­mo powyższych rozważań jednak rozczarowany, że opisany przez mego mistrza normalny przypadek absolutnie wiernego aż poza grób małżeństwa w rzeczywistości u naszych wielu, bardzo wielu gęsi występuje tak stosunkowo rzadko. Na to Helga, oburzona tym moim rozczarowaniem, wypowiedziała nieśmier­telne słowa: „Naprawdę nie wiem, o co ci chodzi, p r z e c i e ż o s t a t e c z n i e g ę s i t e ż s ą t y l k o l u d ź m i . "

U dzikich gęsi i — j a k m o ż n a u d o w o d n i ć — nawet u takich, które żyją na wolności, istnieją bardzo daleko idące odchylenia od normy małżeńskiego i społecznego zachowania się. Jedno z nich, występujące bardzo często, dlatego jest tak szczególnie ciekawe, że aczkolwiek bywa ostro piętnowane w niektórych ludzkich środowiskach kulturowych, u gęsi dziwnym trafem nie jest szkodliwe dla zachowania gatunku: mam na myśli związek między dwoma samcami. Przedstawi­ciele obu płci wśród gęsi nie wykazują bardzo znacznych różnic jakościowych ani w zewnętrznym wyglądzie, ani w zachowaniu się. Jedyny ceremoniał, bardzo różny u każdej płci, występujący przy dobieraniu się pary, to tak zwana ugięta szyja. Wyraża on, że przyszli partnerzy przedtem nie znali się, a więc odczuwają nieco strachu jedno przed drugim. Gdy już udało się prze­skoczyć ten rytuał, nic nie stoi na przeszkodzie, aby gąsior skierował swoją propozycję krzyku triumfalnego do innego samca zamiast do samicy. Zdarza się to często, choć nie wyłącznie, wtedy gdy wszystkie gęsi znają się ze sobą aż nazbyt dobrze, bo przebywają razem w ciasnym pomieszczeniu. Dopóki mój oddział Instytutu Fizjologii Zachowania się im. Maxa Plancka mieścił się w Buldern w Westfalii, gdzie musieliśmy wszystkie nasze wodne ptaki trzymać na stosun­kowo małym terenie nad jeziorem, zdarzało się to tak często, że przez dłuższy czas byliśmy przekonani, że spotkanie partnerów różnej płci u gęsi gęgawej wynika tylko z działania zasady prób

235

i błędów. Dopiero znacznie później odkryliśmy funkcję cere­moniału ugiętej szyi, nad którym zresztą nie będziemy się tu dłużej zatrzymywać.

Gdy więc taki młody gąsior oświadcza się za pośrednictwem krzyku triumfalnego innemu samcowi, a ten reaguje przy­zwalająco, wówczas każdy z nich — w zakresie tego jednego kręgu funkcyjnego — znajduje o wiele lepszego partnera i kompana, niż byłaby nim samica. Ponieważ agresywność wewnątrzgatunkowa występuje silniej u gąsiora niż u gęsi, silniejsza jest u niego również skłonność do krzyku triumfal­nego i dwaj przyjaciele dopingują się wzajemnie do śmiałych wyczynów. A że żadna różnopłciowa para nie jest zdolna im stawić czoła, pary gąsiorów zajmują zawsze bardzo wysokie, jeżeli nie najwyższe miejsca w hierarchii danego gęsiego osiedla. Trzymają się oni razem w dozgonnej przyjaźni równie wiernie jak para osobników różnej płci. Gdy rozdzieliliśmy naszą najstarszą parę gąsiorów, Maxa i Kopfschlitza, i umieś­ciliśmy pierwszego w naszej filialnej kolonii gęsi gęgawej nad jeziorem Amper-Stausee przy Fürstenfeldbruck — obaj po roku żałoby połączyli się z żeńskimi gęsiami, po czym obie pary z dobrym wynikiem odbywały lęgi. Ale gdy sprowadziliśmy samego Maxa — bez małżonki i dzieci, których nie udało się nam schwytać — z powrotem nad jezioro Ess, Kopfschlitz opuścił natychmiast żonę i dzieci i powrócił do Maxa. Dziwne, ale małżonka i synowie Kopfschlitza zdawali się całkowicie rozumieć sytuację i przez dzikie ataki usiłowali przepędzić Maxa, co im się jednak nie udało. Obecnie oba gąsiory trzymają się razem jak za dawnych dobrych czasów, a opuszczona małżonka Kopfschlitza w umiarkowanej odległości smutno wlecze się za nimi.

Pojęcie łączące się zazwyczaj ze słowem homoseksualizm jest bardzo ogólnie i bardzo niedostatecznie zdefiniowane. Za „homoseksualistę" uchodzi zarówno umalowany młodzieniec w spelunce, ubierający się po damsku, jak i bohater greckiej mitologii, pomimo że pierwszy zachowaniem swoim upodabnia

się do innej płci, drugi dzięki swym czynom jest istnym nadmężczyzną i odbiega od normy tylko w zakresie doboru przedmiotu swojej seksualnej działalności. Nasze „homosek­sualne" gąsiory należą do tej drugiej kategorii. A błądzenie ich jest bardziej „wybaczalne" niż Achillesa i Patroklosa, bo osobniki męskie i żeńskie mniej się różnią wśród gęsi niż wśród ludzi. Poza tym gąsiory zachowują się o tyle mniej „zwierzęco" od większości ludzkich homoseksualistów, że nie kopulują ze sobą nigdy bądź w bardzo rzadkich i krótkotrwałych wyjąt­kowych przypadkach i nie wykonują żadnych czynności zastęp­czych. Wprawdzie na wiosnę widuje się, jak odprawiają ceremoniał wstępny do aktu płciowego, pięknie i wdzięcznie zanurzając szyje, co widząc u łabędzi, uwiecznił w swoim wierszu poeta Hölderlin. Gdy jednak po tym rytuale gąsiory chcą przystąpić do kopulacji, każdy zgodnie z prawem natury próbuje pokryć drugiego, ale żadnemu nie wpada na myśl, aby się położyć płasko na wodzie zwyczajem samic. Gdy więc w ten sposób bieg sprawy zatrzymuje się, zaczynają się wprawdzie trochę na siebie złościć, ale niebawem rezygnują z prób bez szczególnego zdenerwowania i rozczarowania. Każdy do pew­nego stopnia bierze drugiego za kobietę, która jest nieco chłodna i nie ma ochoty na bliższe fizyczne kontakty, co jednak w niczym nie umniejsza wielkiej, ogromnej miłości. W miarę przemijania wiosny gąsiory przyzwyczajają się do tego, że nie mogą kopulować, i wcale już nie próbują się kryć. Ciekawe, że w ciągu zimy zapominają o tym i na przyszłą wiosnę z nową nadzieją w sercu znów usiłują się wzajemnie pokrywać.

Często, ale bynajmniej nie zawsze, popęd do kopulacji u takich gąsiorów związanych ze sobą krzykiem triumfalnym znajduje zaspokojenie w inny sposób. Widocznie przodująca pozycja społeczna, zdobywana przez nie z reguły dzięki ich zjednoczonej sile bojowej, niezwykle mocno pociąga nie skojarzone samice. W każdym razie prędzej czy później znajduje się gęś, która w odpowiedniej odległości skromnie idzie śladem dwóch takich bohaterów, i która, jak wykazują

237 236

dokładne obserwacje, a także dalszy rozwój wydarzeń — jest w j e d n y m z nich zakochana. Takie dziewczę stoi bądź płynie z początku na uboczu w charakterze skromnego fiołka, podczas gdy obaj odprawiają swoje bezskuteczne próby toko­wania. Potem jednak wpada na sprytny pomysł wsunięcia się szybko pomiędzy oba samce w pozycji gotowości, w chwili gdy ten, którego wybrała, usiłuje pokryć drugiego. Ofiarowuje się przy tym z a w s z e t e m u s a m e m u g ą s i o r o w i ! Wów­czas on z reguły ją kryje, ale zaraz potem — równie niezawod­nie — zwraca się do swego przyjaciela i z nim odprawia ceremoniał końcowy kopulacji: „Właściwie to myślałem przy tym tylko o tobie!" Drugi gąsior przeważnie jak najbardziej prawidłowo uczestniczy w tym epilogu. W pewnym przypadku, uwiecznionym w naszych protokołach, gęś nie miała zwyczaju chodzić wszędzie za obydwoma gąsiorami, ale wyczekiwała na swego kochanka w południe, kiedy to gęsi najchętniej kopulują, w określonym kącie stawu. Ten wkrótce nadpływał, a po akcie krycia natychmiast leciał poprzez staw do swego przyjaciela, aby z.nim odbyć epilog kopulacji; wydawało się nam to wielką niegrzecznością w stosunku do damy, która jednak nie zdawała się „urażona".

Dla gąsiora tego rodzaju stosunki płciowe mogą powoli stać się „miłym przyzwyczajeniem", jeśli zaś chodzi o gęś — i tak przecież stale wykazuje gotowość przyłączenia się do jego krzyku triumfalnego. W miarę postępu zażyłości odległość, w której gęś idzie za parą samców, zmniejsza się i ten drugi, nie kryjący jej gąsior powoli przywyka do niej. Wówczas ona powoli zaczyna, z początku bardzo nieśmiało, a potem z rosnącą pewnością siebie wtórować w krzyku triumfalnym obu przyja­ciół, którzy przyzwyczajają się coraz bardziej do jej obecności. W ten sposób samica okrężną drogą, przez długą, bardzo długą znajomość, zamienia się z mniej lub bardziej niepożądanej „przyczepki" jednego z dwóch gąsiorów w prawie, a po bardzo długim czasie nawet zupełnie równorzędnego członka wspólno­ty krzyku triumfalnego.

238

Cały ten długi tok wydarzeń w pewnych okolicznościach może przebiegać szybciej, a mianowicie gdy gęś, która przecież z początku nie korzysta z żadnej pomocy przy obronie terenu gniazdowego, potrafiła sama zdobyć miejsce na gniazdo i wy­siadywać. Wówczas może się zdarzyć, że oba gąsiory odnajdują ją przy wysiadywaniu bądź po wykluciu się piskląt i adoptują je. Oznacza to, ściśle biorąc, że adoptują lęg, młode potomstwo, ale przyjmują również do wiadomości istnienie matki, która bierze udział w krzyku triumfalnym uprawianym z przysposobionymi dziećmi, będącymi przecież naprawdę potomstwem jednego z nich. Strażowanie nad gniazdem i wodzenie dzieci —jak już pisał Heinroth — są chyba punktem kulminacyjnym w życiu gąsiora, najwyraźniej naładowanym większym zasobem uczuć i wzruszeń aniżeli wstępne przygrywki do kopulacji i samo krycie. Wobec tego czynności te stanowią lepszy pomost do zawarcia bliższej znajomości między zainteresowanymi osob­nikami i wykształcenia wspólnego krzyku triumfalnego niż sam akt płciowy. Obojętne zresztą, w jaki sposób, ale zawsze wreszcie, tzn. po kilku latach, dochodzi do prawdziwego stadła małżeńskiego we troje, tym bardziej że po krótszym czy dłuższym czasie drugi gąsior również zaczyna pokrywać gęś i wszystkie trzy ptaki wspólnie wykonują całą grę kopulacji. Ale najosobliwszy przy takich trójkowych małżeństwach, których obserwowaliśmy wiele przy różnych okazjach, jest ich wynik biologiczny: miejsce ich jest zawsze na najwyższych szczeblach hierarchii w osiedlu, nigdy nikt nie wygania ich z rewiru gniazdowego i rokrocznie odhodowują one znaczną liczbę potomstwa. A zatem nie można uważać „homoseksual­nej" więzi krzyku triumfalnego między dwoma gąsiorami za zjawisko patologiczne tym bardziej, że występuje ono także i u dzikich gęsi żyjących w warunkach naturalnych. Peter Scott zastał u dzikich gęsi krótkodziobych w Islandii bardzo znaczny odsetek rodzin składających się z dwóch samców i jednej samicy. Korzyść biologiczna związana z podwojoną działalnoś­cią obronną ojców występowała tam jeszcze dobitniej niż

239

u naszych gęsi, znacznie mniej narażonych na ataki drapież­ników.

Opisałem już dostatecznie dokładnie, jak na zasadzie długo­trwałej znajomości nowy członek może zostać przyjęty do ekskluzywnego kręgu wspólnoty krzyku triumfalnego. Pozostał mi jeszcze do przedstawienia proces, dzięki któremu taka więź nagle powstaje, można by rzec, nieomal że wybucha, i nim się kto spostrzeże, wiąże ze sobą dwa osobniki na zawsze. Mówimy wówczas — bez cudzysłowu — że oboje zakochali się w sobie. Nagłość tego zdarzenia oddają doskonale takie obrazowe określenia, jak angielskie falling in love, niemieckie wyrażenie sich verknallen [i polskie „zapłonąć miłością"].

U samicy, tak samo jak u bardzo młodych samców, wobec pewnej „wstydliwej" powściągliwości zmiana zachowania się nie występuje tak jaskrawo, jest jednak nie mniej głęboka i brzemienna w skutki niż u dorosłych samców, lecz może nawet głębsza i wymowniejsza. Natomiast dojrzałe gąsiory obwieszczają swoją miłość wszem wobec biciem w kotły i fanfarami, a zmiany w całym ich zewnętrznym wyglądzie są wprost niewiarygodne. Jest to tym bardziej zaskakujące, że przecież nie dysponują one, jak ryby kościste, kolorowymi szatami godowymi, które mogłyby rozbłysnąć przy odpowied­nim nastroju, ani nie mają, jak paw i wiele innych ptaków, specjalnych struktur w upierzeniu występujących przy zalotach. Zdarzyło mi się kiedyś, że dosłownie nie poznałem dobrze znanego mi gąsiora, który z dnia na dzień „zakochał się". Napięcie mięśni wzrasta, przez co cała postawa staje się jakby naprężona, a to z kolei zmienia cały zewnętrzny zarys ptaka; każdy ruch wykonywany jest z przesadnym nakładem siły; zrywanie się do lotu, które normalnie wymaga ciężkiej „decy­zji", przychodzi zakochanemu równie łatwo, jak gdyby był kolibrem. Przelatuje on więc nawet najmniejsze odległości, jakie każda rozsądna gęś przebywa pieszo, po czym spada z szumem obok swojej uwielbianej krzycząc triumfalnie. Lubuje się w hamowaniu i przyspieszaniu niczym chuligan na

240

motocyklu i w ogóle zachowuje się podobnie do niego, wszędzie szukając zwady. Opisywaliśmy to już poprzednio.

Młoda samiczka natomiast, gdy się zakocha, nigdy nie narzuca się ukochanemu, nie biega za nim, najwyżej znajduje się często „jakby przypadkiem" w miejscach, w których on przebywa. To, czy jest przychylna jego zalotom, gąsior od­czytuje tylko z gry jej oczu, n i g d y bowiem ona nie patrzy w p r o s t na jego imponujące zachowanie się, ale spogląda „jakoby" w inną stronę, choć naprawdę mu się jednak przypat­ruje. Chcąc wszakże ukryć kierunek swego wzroku — nie odwraca głowy, a więc, innymi słowy, zerka ku niemu kątem oka zupełnie tak samo, jak to czynią dziewczęta.

Podobnie jak to niestety zdarza się i u ludzi, strzała miłości trafia czasami tylko jednego osobnika. To, że według naszych protokołów częściej jest nim młodzieniec niż dziewczyna, może być wynikiem błędów wywodzących się z tego, że u gęsi łatwiej jest przeoczyć delikatne wyrazy jej samiczego zakocha­nia niż bardziej widocznego, samczego. U samców zaloty kończą się zwykle powodzeniem, nawet wtedy gdy przedmiot miłości nie od razu się odwzajemnia; samiec ma przecież wszelkie warunki do prześladowania ukochanej swym uczu­ciem z całą natarczywością, sprania wszystkich innych zalot­ników i powolnego przyzwyczajania wybranki do siebie dzięki temu, że w sposób bezgranicznie wytrwały narzuca jej swoją wyczekującą obecność tak długo, aż zawtóruje mu w krzyku triumfalnym. Miłość nieszczęśliwa i beznadziejna zjawia się przede wszystkim tam, gdzie jej przedmiot związany jest już innymi silnymi więziami. Gąsiory we wszystkich obserwowa­nych przypadkach tego rodzaju bardzo szybko rezygnują z zalotów. Natomiast o pewnej gęsi, którą znakomicie oswoiłem i osobiście wychowałem, napisano w protokole, że ponad cztery lata z nie wygasającą miłością chodziła w ślad za pewnym gąsiorem, żyjącym w szczęśliwym małżeństwie. W odległości kilku metrów w skromnej postawie przebywała stale „jakby przypadkiem" w pobliżu jego rodziny. Niezbitym dowodem jej

241

wierności, a także niezłomnej wierności małżeńskiej jej uko­chanego było jej coroczne nie zapłodnione zniesienie.

Wierność wobec krzyku triumfalnego i wierność w dziedzi­nie stosunków seksualnych są od siebie w szczególny sposób uzależnione, i to nieco odmiennie u samców niż u samic. W idealnym normalnym przypadku, gdy wszystko rozwija się prawidłowo i nie występują żadne zakłócenia, tzn. gdy dwie pełne temperamentu, wspaniałe, zdrowe i młode gęsi gęgawe gwałtownie zakochują się w sobie w pierwszej wiośnie swego życia i żadna z nich nie zabłądzi w wędrówce, nie zostanie pożarta przez lisa, zarażona nicieniami, ciśnięta przez wiatr na druty telegraficzne itd. — wówczas oboje małżonkowie do­trzymują sobie chyba zawsze dozgonnej wierności zarówno w krzyku triumfalnym, jak i we współżyciu płciowym. Gdy natomiast los zerwie pierwszą więź miłości, to wprawdzie zarówno gąsior, jak i gęś mogą zawrzeć nowy związek krzyku triumfalnego, i to tym łatwiej, im wcześniej nastąpiło za­kłócenie, jednakże dziwnym trafem monogamia ich życia seksualnego jest wtedy już naruszona, i to silniej u gąsiora niż u gęsi. Taki ptak wprawdzie wspólnie ze swoją małżonką krzyczy tirumfalnie, pełni przykładnie straż przy gnieździe, broni swej rodziny równie dzielnie jak każdy inny, słowem, jest pod każdym względem wzorowym ojcem rodziny, ale co pewien czas pokrywa inne samice. Szczególnie skłonny jest do takich wyskoków pod nieobecność przynależnej mu samicy, na przykład daleko od gniazda, w którym ona wysiaduje. Gdy potem ta obca samica zbliży się do rodziny albo do centralnego punktu rewiru lęgowego, gąsior często ostro ją atakuje i przega­nia. Antropomorfizujący obserwatorzy widzą w tym jego chęć ukrycia swego „stosunku" przed żoną, ale oczywiście znacznie przeceniają oni jego zdolności umysłowe. W rzeczywistości w pobliżu rodziny czy gniazda gąsior reaguje przepędzaniem zarówno jej, jak w ogóle każdej gęsi nie będącej członkiem grupy. Na neutralnym terenie natomiast reakcja obrony rodziny już mu nie przeszkadza dostrzegać w niej samicy. Działa ona

242

zresztą na niego wyłącznie jako partnerka kopulacji: poza tym gąsior nie okazuje żadnej ochoty przebywania w jej bliskości ani chodzenia razem z nią czy też obrony jej samej i jej gniazda. Gdy uda jej się wyprowadzić potomstwo, musi swoje nieślubne dzieci wychowywać sama.

Ale owa obca samica stara się ze swej strony ostrożnie przebywać zawsze „jakby przypadkiem" w pobliżu swego przyjaciela. On jej wprawdzie nie kocha, ale ona go kocha, tzn. gotowa jest przyjąć jego propozycję wspólnego krzyku trium­falnego, jeśliby tylko zechciał ją do niego zaprosić. U żeńskiej bowiem gęsi gęgawej gotowość do kopulacji jest znacznie bardziej związana z zakochaniem się niż u gąsiora. Innymi słowy, znana nam rozbieżność między więzią miłości a popę­dem płciowym również u gęsi występuje łatwiej i częściej u mężczyzn niż u kobiet. Żeńskim gęsiom ponadto o wiele trudniej niż gąsiorom nawiązać nowe związki po ustaniu dawnych. Dotyczy to przede wszystkim pierwszego wdowień­stwa. Im częściej potem bywa ona wdową, bądź im częściej zostaje porzucona przez swego partnera, tym łatwiej jej zna­leźć nowego, ale też tym mniej ścisła jest zwykle ta nowa więź. Kilkakrotnie owdowiała lub „rozwiedziona" gęś za­chowuje się w sposób bardzo odbiegający od zachowania typowego. Bardziej aktywna seksualnie, wykazuje słabsze hamulce powściągliwości niż młoda samiczka i w każdej chwili gotowa jest nawiązać zarówno nowy stosunek krzyku triumfalnego, jak nowy stosunek płciowy. Gęś taka staje się prototypem tego, co określane bywa jako femme fatale. Po prostu prowokuje poważne zaloty młodych gąsiorów, które są nastawione na zawarcie związku na całe życie. Po krótko­trwałym małżeństwie unieszczęśliwia ona jednak swego wy­brańca opuszczając go dla nowego kochanka. Dzieje życia i małżeństwa naszej najstarszej gęsi gęgawej, Ady, stanowią znakomity przykład tego, co przed chwilą powiedziałem, a kończą się — co zdarza się chyba raczej rzadko — jednak wreszcie późną grandę passion i szczęśliwym małżeństwem.

243

Protokół dziejów Ady czyta się jak najbardziej zajmujący romans obyczajowy — ale o tym już w innej książce.

Im dłużej para żyła z sobą szczęśliwie i im bardziej zawarte małżeństwo jest podobne do wyżej naszkicowanego przypadku idealnego, tym w zasadzie trudniej przychodzi pozostałemu po utracie współmałżonka nawiązanie nowego związku krzyku triumfalnego i jak już mówiliśmy, większe ma przy tym trudności samica niż samiec. Heinroth donosi o przypadkach, w których owdowiałe gęsi pozostają do końca życia samotne i seksualnie nieaktywne. Nie zaobserwowaliśmy tego nigdy u gąsiorów; takie, które późno owdowiały, nosiły żałobę najwyżej przez rok, po czym zaczynały nawiązywać najróżniej­sze stosunki płciowe, aby wreszcie po rozmaitych perypetiach, które poznaliśmy już na s. 238, dojść znowu do prawdziwego związku krzyku triumfalnego. Oczywiście istnieje mnóstwo wyjątków od wyżej podanej reguły. Sami widzieliśmy, jak pewna gęś, która długo była zamężna i żyła w tym związku bez zakłóceń, zawarła drugie małżeństwo, pod każdym względem doskonałe. Nasze ewentualne wyjaśnienie, że chyba w tym pierwszym związku coś jednak nie było zupełnie w porządku — zanadto jednak trąci petitio principii.

Wyjątki takie zdarzają się tak nadzwyczaj rzadko, że może powinienem był je w ogóle całkowicie przemilczeć, aby przekazać właściwe pojęcie o trwałości i nienaruszalności, charakteryzującej związek krzyku triumfalnego, i to n i e w wyidealizowanym normalnym przypadku, ale dla statystycz­nej przeciętnej wszystkich obserwowanych przypadków. Po­zwolę sobie użyć gry słów twierdząc, że krzyk triumfalny jest motywem przewodnim wszystkich motywacji decydujących o codziennym życiu dzikich gęsi. Płynie on stale cichą nutą pod i wraz z nurtem kontaktu głosowego w postaci zwykłego gęgania, które Selma Lagerlof tak zadziwiająco słusznie prze­tłumaczyła na: „Tu jestem, a gdzie ty?" Wzbiera lekko, gdy dwie rodziny w drobnym sporze zajdą sobie drogę, opada tylko na spokojnym pastwisku, a przede wszystkim przy alarmie,

244

wspólnej ucieczce i przelatywaniu dalekich odległości wielkim stadem. Ale gdy minie podniecenie, które przejściowo stłumiło krzyk triumfalny, natychmiast — w pewnym stopniu jako działanie kontrastowe — wybucha szybkie gęganie powitalne, które poznaliśmy jako stopień krzyku triumfalnego o najsłab­szej intensywności. Członkowie grupy tą więzią zespoleni jak gdyby się stale przez cały dzień i przy każdej okazji wzajemnie zapewniali: „Należymy do siebie i różnimy się od wszystkich obcych, wobec których występujemy wspólnie!"

Poznaliśmy już przy innych czynnościach instynktownych ową dziwną spontaniczność, ową wypływającą od wewnątrz produkcję podniecenia, która charakteryzuje pewne określone sposoby zachowania się i której ilość jest dokładnie do­stosowana do „zużycia" niezbędnego przy wykonywaniu okre­ślonej czynności. Oznacza to, że dopływ jej jest tym obfitszy, im częściej zwierzę ma wykonywać daną czynność. Myszy muszą gryźć, kury dziobać, wiewiórki skakać. W normalnych warunkach życiowych muszą wykonywać te czynności, aby zarobić na swoje utrzymanie. Muszą je również wykonywać, gdy w warunkach laboratoryjnej niewoli ta konieczność n i e istnieje, ponieważ wszystkie ruchy instynktowne wywołane są wewnętrzną produkcją podniet, a kierowane bodźcami zewnęt­rznymi tylko w zakresie wyzwalających je czynników czasu i miejsca. Tak samo więc gęś gęgawa musi wydawać krzyk triumfalny, a gdy jest pozbawiona warunków po temu, staje się patologiczną karykaturą siebie samej. Nie może ona nawet wyładować spiętrzonego popędu na obiekcie zastępczym, tak jak czyni to mysz, która obgryza dowolny przedmiot, albo wiewiórka fikająca swoje stereotypowe koziołki w ciasnej klatce, aby pozbyć się swego popędu ruchu. Gęś gęgawa nie mająca partnera, z którym mogłaby odprawiać krzyk triumfal­ny, wystaje i przesiaduje byle gdzie, smutna i zdeprymowana. To, co Yerkes słusznie kiedyś powiedział o szympansach, że jeden szympans w ogóle n i e jest szympansem, można w całej rozciągłości i w większym jeszcze stopniu odnieść do dzikiej

245

gęsi nawet wtedy, a nawet szczególnie wtedy gdy pojedyncza gęś znajdzie się w zamieszkanym osiedlu, w którym nie ma dla niej partnera do krzyku triumfalnego. Jeżeli tę smutną sytuację wywołamy sztucznie dla celów doświadczalnych, wychowując pojedyncze pisklę w izolacji od jego współplemieńców, niby „Kacpra Hausera" 1, zobserwujemy u takiego biedactwa szereg charakterystycznych zakłóceń w zachowaniu się wobec mart­wego, a bardziej jeszcze wobec — żywego otoczenia. Za-kłócenia te w sposób wielce wymowny podobne są do tych, które René Spitz stwierdził u dzieci wychowywanych w za-kładach i pozbawionych dostatecznego społecznego kontaktu. Istota taka nie tylko traci zdolność radzenia sobie z bodźcowymi sytuacjami otaczającego go świata, ale próbuje w miarę możności wręcz wycofywać się z zasięgu działania wszelkich zewnętrznych bodźców. Dla takich stanów leżenie na brzuchu z twarzą zwróconą do ściany jest „patognomoniczne", tzn. że samo to już wystarcza do postawienia diagnozy. Także i gęsi w podobny sposób psychicznie okaleczone siadają z dziobem skierowanym w róg pokoju, a gdy kiedyś dwie takie gęsi umieściliśmy w jednym pomieszczeniu — w dwa rogi sobie przeciwległe, po przekątnej. René Spitz, któremu pokazywaliś-my to doświadczenie, był głęboko wstrząśnięty tą analogią między zachowaniem się naszych zwierząt doświadczalnych a zachowaniem się badanych przez niego dzieci w sierocińcu. Jednakże w odróżnieniu od dzieci okaleczoną psychicznie w taki sposób gęś można wyleczyć, nie wiemy tylko, czy ? całkowicie, gdyż restytucja trwa oczywiście latami.

Nieomal jeszcze bardziej dramatyczne niż doświadczenie polegające na niedopuszczeniu do powstania więzi krzyku triumfalnego wydaje się zjawisko gwałtownego zerwania tej więzi, co się przecież w warunkach naturalnych przydarza aż

1 K a c p e r H a u s e r — tajemniczny znajdek, do szesnastego roku życia izolowany od ludzi, bohater powieści austriackiego pisarza Jakoba Wasserman­na pt.Dziecię Europy, czyli Kacper Hauser (1908; wyd.pol . 1930orazw 1984r. w nowym przekładzie pt. Kasper Hauser). |

246

nazbyt często. Pierwszą reakcją gęsi gęgawej, której partner zniknął, jest gwałtowne poszukiwanie go. Bez ustanku, dosłow­nie w dzień i w nocy, wydaje trójsylabowy dalekonośny zew, biega szybko i nerwowo po znanym sobie terenie, w miejscach, gdzie przebywała z zaginionym, wydłuża swoje wycieczki poszukiwawcze na coraz dalsze przestrzenie, lata tu i tam, bezustannie wołając. Wraz z utratą partnera natychmiast wyga­sa wszelka jej gotowość do walki, osamotniona gęś nie broni się w ogóle przed atakami współplemieńców, ucieka przed najsłab­szymi i najmłodszymi osobnikami, a że wieść o jej stanie zostaje bardzo szybko „rozgadana" po kolonii — spada od razu na zupełnie niski, a nawet najniższy stopień w hierarchii. Próg wszystkich bodźców wyzwalających jej ucieczkę znacznie się obniża, ptak nie tylko wykazuje zupełne tchórzostwo w stosun­ku do współplemieńców, ale jest bardziej niż kiedykolwiek bojaźliwy wobec wszystkich bodźców świata zewnętrznego. W stosunku do człowieka oswojona dotąd gęś może stać się w takiej sytuacji niezmiernie płochliwa.

Nieraz jednak może się w przypadku gęsi wyhodowanych wśród ludzi dziać wręcz odwrotnie: osamotnione ptaki mo­gą przywiązać się nagle od nowa do swego opiekuna, na któ­rego już niewiele zwracały uwagi, gdy były szczęśliwie związane z innymi gęsiami. Tak się stało na przykład z gą­siorem Kopfschlitzem, gdy zesłaliśmy na banicję jego przy­jaciela Maxa, o czym była mowa na s. 236. Dzikie gęsi wychowane w normalnych warunkach przez rodziców, gdy później zostaną osamotnione, mogą powrócić do rodziców czy rodzeństwa, z którymi przedtem nie utrzymywały już żadnych widocznych stosunków, ale do których są jednak trwale przywiązane, o czym świadczą te właśnie obserwacje. Do tego samego kręgu zjawisk należy także nasza obser­wacja, że gęsi, które przemieściliśmy jako dorosłe już ptaki do kolonii filialnej naszego gęsiego osiedla nad jeziorem Ammersee bądź nad Amperstauweiher w Fürstenfeldbruck, powracały na dawne miejsca pobytu nad jeziorem Ess, gdy

247

tylko traciły swoich współmałżonków bądź partnerów krzyku triumfalnego.

Wszystkie wyżej opisane symptomy dotyczące wegetatyw­nego układu nerwowego i zachowania się odnajdujemy w for­mie głęboko analogicznej u ludzi stroskanych. John Bowlby w swym studium o zmartwieniach u małych dzieci dał nad­zwyczaj obrazowy i wzruszający opis tych zjawisk. Wprost niewiarygodne, jak głęboko sięgają tu analogie między czło­wiekiem a zwierzęciem! Tak jak ludzką twarz, a zwłaszcza oprawę oczu, z powodu dłuższego trwania opisanych stanów depresyjnych „los" naznacza trwałymi runami, podobnie dzieje się z obliczem gęsi gęgawej. I tu, i tam szczególnie dolne obramowanie oczu ulega wskutek długotrwałego obniżenia napięcia układu współczulnego zmianie charakterystycznej dla wyrazu zgryzoty. Moją kochaną starą gęś gęgawą Adę rozpo­znaję z daleka pośród setek innych gęsi po tym piętnie zmartwienia w oczach. A że nie jest to z mojej strony przerost wyobraźni, stwierdziłem kiedyś w sposób niezwykle sugestyw­ny. Pewien znakomity uczony, znawca zwierząt, a szczególnie ptaków, który .nic nie wiedział o dawnych dziejach Ady, wskazał na nią nagle i rzekł: „Ta gęś musi mieć za sobą jakieś szczególnie ciężkie przejścia!"

Z punktu widzenia zasadniczych rozważań teoriopoznaw-czych uważamy wszystkie wypowiedzi o subiektywnych prze­życiach zwierząt za naukowo nieuzasadnione z wyjątkiem tej jednej, że zwierzęta w ogóle mają subiektywne przeżycia. Układ nerwowy zwierząt różni się od naszego, podobnie jak fizjologiczne procesy, które w nim przebiegają. Można przyjąć jako pewne, że przeżycia odpowiadające tym procesom są jakościowo odmienne od naszych. Takie czyste pod względem teoriopoznawczym stanowisko w stosunku do subiektywnego przeżycia zwierzęcia oczywiście nie stanowi w żadnym razie zaprzeczenia tego, że przeżycie to istnieje. Mistrz mój Oskar Heinroth na stawiany mu zarzut, że w zwierzętach widzi tylko bezduszną maszynę, zwykł był odpowiadać z uśmiechem:

248

„Wręcz przeciwnie, zwierzęta uważam za u c z u c i o w y c h l u d z i z bardzo małym rozumem!" Nie wiemy i nie możemy wiedzieć, co się subiektywnie dzieje w gęsi, która snuje się tu i ówdzie z wszystkimi obiektywnymi symptomami ludzkiej żałoby. Ale nie możemy się też oprzeć u c z u c i u , że jej cierpienie jest bliźniaczo podobne do naszego w analogicznej sytuacji!

Ze ściśle bezstronnego punktu widzenia wszystkie zjawiska obserwowane u dzikiej gęsi, której wydarto więź krzyku triumfalnego, wykazują maksymalne podobieństwo do ob­jawów spotykanych u zwierzęcia skrajnie f i l o p a t r y c z -n e g o, które wyrwano z jego zwykłego otoczenia i przemiesz­czono w obczyznę. Obserwuje się wówczas te same rozpacz­liwe poszukiwania, tę samą utratę wszelkiej chęci atakowania aż do chwili, gdy zwierzę odnajdzie swe rodzime otoczenie. Dla znawcy zagadnienia bardzo trafne i plastyczne jest określenie, że stosunek gęsi gęgawej do swego partnera krzyku triumfal­nego jest pod każdym względem taki sam jak stosunek zwierzęcia bardzo przywiązanego do rewiru — do centrum tego terytorium, z którym jest ono tym silniej związane, im silniejszy bywa jego „stopień zżycia się" z terenem. W bezpośredniej bliskości tego punktu nie tylko wewnątrzgatunkową agresyw­ność, ale i wiele innych autonomicznych czynności życiowych danego gatunku cechuje najwyższa intensywność. Monika Meyer-Holzapfel określiła osobiście znanego, zaprzyjaźnione­go partnera jako „zwierzę mające walor domu rodzinnego" (das Tier mit der Heimvalenz); tym terminem, który szczęśliwie unika wszelkiego subiektywnego antropomorfizowania zwie­rzęcego zachowania się, ujęła ona jednocześnie bogactwo wartości uczuciowych należnych prawdziwemu przyjacielowi.

Poeci i psychoanalitycy wiedzą już dawno o tym, jak bliskie sobie są miłość i nienawiść, wiedzą, że także u ludzi przedmiot miłości w sposób „ambiwalentny" bywa jednocześnie przed­miotem agresji. Wciąż na nowo trzeba podkreślać fakt, że krzyk triumfalny gęsi jest tylko analogiem i w najlepszym razie

249

mocno uproszczonym modelem ludzkiej przyjaźni i miłości, który jednak w znakomity sposób obrazuje powstawanie takiej ambiwalencji. Chociaż u gęsi gęgawej drugi akt ceremoniału, polegający na przyjaznym powitalnym zwróceniu się ku part­nerowi, w normalnych warunkach nie zawiera już prawie żadnego elementu agresji, jednak przebieg całej czynności, szczególnie jej pierwsza część, której towarzyszy „grzmienie", zawiera bezwzględnie miarkę samorodnej agresji, skierowanej — co prawda tylko w formie nie ujawnionej — przeciwko ukochanemu partnerowi i przyjacielowi. O tym, że tak jest istotnie, wiemy nie tylko z filogenetycznych dociekań, które snuliśmy w poprzednim rozdziale, ale i na podstawie obser­wacji wyjątkowych przypadków, rzucających światło na współ­działanie pierwotnej agresywności z usamodzielnioną motywa­cją krzyku triumfalnego.

Nasz najstarszy gąsior śnieżycy błękitnej Pawełek (Paul-chen) skojarzył się w drugim roku życia z równą mu wiekiem gęsią tegoż gatunku, ale jednocześnie podtrzymywał jeszcze związek krzyku triumfalnego z drugim gąsiorem Schneerotem, który aczkolwiek nie był jego bratem, po bratersku z nim współżył. Otóż samce śnieżycy hołdują nie spotykanemu na ogół u gęsi zwyczajowi, występującemu często u kaczek zarówno pływających, jak i nurkujących, a polegającemu na gwałceniu obcych samic, szczególnie wówczas gdy te wysiadu­ją w gnieździe. Gdy więc w następnym roku małżonka Pawełka zbudowała gniazdo, zniosła jaja i wysiadywała je, powstała równie ciekawa jak okropna sytuacja: Schneerot bezustannie w brutalny sposób ją gwałcił, a Pawełek nie mógł w najmniej­szym stopniu temu przeszkodzić! Gdy Schneerot zbliżał się do gniazda i dobierał się do gęsi, Pawełek rzucał się z dziką pasją na rozpustnika, ale gdy tylko się do niego zbliżał, mijał go ostrym bagnetowym zakosem, aby następnie zaatakować jaki­kolwiek niewinny obiekt zastępczy, np. naszego fotografa, który całą tę scenę filmował. Nigdy dotąd nie widziałem tak wyraźnie i naocznie potęgi nowego ukierunkowania ustalonego

250

rytualizacją. Pawełek c h c i a ł zaatakować Schneerota, który przecież tylko jako ten jeden jedyny bezspornie wywoływał w nim gniew, ale n i e m ó g ł się na niego rzucić, bo nieodwracalny tor zrytualizowanej formy ruchu prowadził go zdecydowanie i wyraźnie obok przedmiotu jego gniewu, zupeł­nie tak jak odpowiednio nastawiona zwrotnica kieruje parowóz na boczny tor.

Jak wykazuje jednoznacznie to zachowanie się gąsiora śnieżycy, nawet działania bodźcowe wyzwalające również zupełnie jednoznacznie agresywność, w przypadku gdy po­chodzą od partnera, wyzwalają tylko krzyk triumfalny, a nie atak. U śnieżycy błękitnej ceremoniał nie jest tak wyraźnie jak u gęsi gęgawej podzielony na dwa etapy, z których pierwszy zawiera silniejszy zasób agresji i skierowany jest na zewnątrz, a drugi polega nieomal tylko na zwróceniu się ku partnerowi i ma podłoże społeczne. W ogóle śnieżyca błękitna, a zwłaszcza jej krzyk triumfalny zdają się silniej naładowane agresją niż nasza przyjazna gęś gęgawa. A jeśli chodzi o tę cechę, to krzyk triumfalny śnieżycy błękitnej jest bardziej prymitywny od krzyku jej szarej krewniaczki. Stąd w wyżej opisanym nienor­malnym przypadku mogło dojść do takiego zachowania się, jakie pod względem mechaniki swych sił napędowych cał­kowicie odpowiada pierwotnemu nowo ukierunkowanemu atakowi celującemu obok partnera, tak jak to na s. 208 poznaliśmy u ryb pielęgnicowatych. Freudowskie pojęcie r e g r e s j i znajduje tu znakomite zastosowanie.

Inny nieco proces regresyjny może z kolei w krzyku triumfalnym gęsi gęgawej, i to w jego drugiej, najmniej agresywnej fazie, spowodować pewne zmiany, na tle których dobitnie występuje pierwotny udział popędu agresji. Tylko wówczas rozgrywa się wysoce dramatyczna scena, gdy dwa silne gąsiory w sposób opisany niżej zawarły związek krzyku triumfalnego. Jak już wspominaliśmy, nawet najdzielniejsza i najbardziej bojowa samica musi ulec w walce z najmniejszym gąsiorem; stąd żadna normalna para gęsi nie może sprostać

251

w walce takim dwom przyjaciołom, którzy wobe tego zajmują najwyższe pozycje w hierarchii gęsiego osiedla. Z wiekiem i w miarę dłuższego piastowania wysokiego stanowiska rośnie ich „samopoczucie", tzn. pewność zwycięstwa, a co za tym idzie, intensywność agresji. Jednocześnie intensywność krzyku triumfalnego, jak to widzieliśmy na s. 230-231, wzrasta w miarę zacieśniania się znajomości między partnerami, a więc w miarę trwania ich związku. W tych warunkach zupełnie zrozumiałe, że ceremoniał stowarzyszenia się takiej pary gąsiorów dochodzi do intensywności, której nigdy nie osiąga para różnopłciowa. Kilkakrotnie już wymienianych Maxa i Kopfschlitza, którzy stanowią „małżeństwo" od przeszło dziewięciu lat, poznaję zawsze z daleka po niebywałym zapale, z jakim odprawiają swój krzyk triumfalny.

Czasami może się zdarzyć, że krzyk triumfalny takich gąsiorów urasta ponad wszelką miarę, wręcz do ekstazy, i wtedy dzieje się coś zgoła dziwacznego i niesamowitego. Głosy stają się coraz silniejsze, szybsze i bardziej ściśnięte, szyje wyciągają się coraz dalej w kierunku poziomym, a więc tracą charakte­rystyczne dla ceremoniału ustawienie ukosem ku górze, z m n i e j s z a s i ę t a k ż e s t a l e ką t , p o d k t ó r y m r u c h n o w o u k i e r u n k o w a n y o d c h y l a s i ę o d k i e r u n k u , w k t ó r y m s t o i p a r t n e r . Innymi słowy, zrytualizowany ceremoniał w miarę zbliżania się do krańca wzrostu swojej intensywności coraz bardziej t r a c i te cechy ruchu, które odróżniają go od nie zrytualizowanego pierwo­wzoru. Następuje więc prawdziwa — w rozumieniu Freuda — regresja do stanu wcześniejszego pod względem filogenety­cznym, do stanu pierwotnego. J. Nicolai jako pierwszy odkrył to zjawisko „odrytualizowania" u gilów. Ceremoniał powitalny samiczki powstał u tych ptaków, podobnie jak krzyk triumfalny gęsi, przez rytualizację pierwotnych gestów grożących. Jeżeli u samiczki gila doprowadzi się do zwiększenia popędu płciowe­go przez dłuższą izolację, a następnie umieści ją razem z samcem, prześladuje go ona ruchami powitania, które mają

252

tym silniejszy charakter agresji, im silniejsze jest spiętrzenie jej popędu płciowego. Podniecenie wypływające z takiej ekstazy miłosnej nienawiści u pary gąsiorów może się na każdym dowolnym etapie zatrzymać i ulec odpływowi: wówczas rozwija się krzyk triumfalny, wprawdzie jeszcze pełen podniecenia, ale brzmiący już normalnie i przechodzący w czułe i ciche gęganie, nawet wówczas gdy ruchy były zbliżone do groźnego wyrazu dzikiej chęci ataku. Widok takich objawów najgorętszej miłości wywołuje zawsze niemiłe uczucie niepokoju, nawet gdy się jest pierwszy raz ich świadkiem i nic się jeszcze nie wie o treści opisanego zdarzenia. Mimo woli przychodzi na myśl powiedzenie: „mógłbym cię pożreć z miłości", przypominają­ce starą prawdę, którą Freud tylokrotnie podkreśla, że w mowie potocznej przejawia się bezbłędnie prawidłowe wyczucie naj­głębszych związków psychologicznych.

Jednakże w niektórych rzadkich przypadkach — a mamy ich jednak trzy protokolarnie stwierdzone w czasie dziesięciu lat naszych obserwacji nad gęsiami — zjawisko odrytualizowania krzyku triumfalnego występujące w postaci najwyższej ekstazy n i e cofa się. I wtedy dzieje się coś nieodwracalnego i ciążące­go swymi skutkami na całym przyszłym życiu zainteresowa­nych osobników: postawa grożenia i walki obu gąsiorów przybiera formy coraz czystsze, podniecenie wzrasta do punktu wrzenia i nagle obaj dotychczasowi przyjaciele biorą się za łby, okładając się gradem uderzeń zadawanych zbrojnymi w róg przegubami skrzydeł. O d g ł o s takiej śmiertelnie poważnej walki r o z b r z m i e w a dosłownie na przestrzeni kilku kilo­metrów. Podczas gdy zwykła walka między dwoma gąsiorami, wybuchająca na podłożu rywalizacji o samice bądź o miejsce na gniazdo, rzadko trwa dłużej niż kilka sekund, a nigdy dłużej niż jedną minutę, jedna z trzech walk między dotychczasowymi partnerami krzyku triumfalnego, na którą — zaalarmowani odgłosami bitwy — zbiegliśmy się z daleka, trwała według sporządzonego przez nas sprawozdania p e ł n y kwadrans. Straszliwą, zawziętą wściekłość tych walk tylko w nieznacz-

253

nym stopniu można tłumaczyć tym, że przeciwnicy znają się tak dobrze, że mniej odczuwają strachu przed sobą niż przed obcymi. Także i szczególna zawziętość kłótni małżeńskich nie w tym ma swoje źródło. Sądzę raczej, że po prostu w każdej prawdziwej miłości tkwi duży zasób utajonej agresywności skrytej pod osłoną powiązań; przy zerwaniu więzi wyłania się ów wstrętny fenomen, który zwiemy nienawiścią. Nie ma miłości bez agresywności, ale nie ma też nienawiści bez miłości!

Zwycięzca nigdy nie ściga zwyciężonego i nigdy nie widzie­liśmy, żeby miała między nimi wybuchnąć ponowna walka. Przeciwnie, odtąd gąsiory starannie się unikają; w wielkim stadzie gęsi pasących się na podmokłych łąkach znajdują się zawsze na przeciwnych jego krańcach. Jeżeli jednak kiedyś zbliżą się do siebie przypadkowo, gdy nie zwróciły w porę na siebie uwagi, bądź celowo wskutek naszej doświadczalnej ingerencji, wykazują najdziwaczniejsze chyba zachowanie się, jakie kiedykolwiek u zwierząt widziałem. Obawiam się wprost je opisać, aby nie wywołać podejrzenia o bezgraniczne an-tropomorfizowanie. Mianowicie — gąsiory są z a ż e n o w a -ne! Nie chcą się widzieć, nie mogą spoglądać na siebie. Wzrok ich błądzi wokoło niespokojnie; obiekt ich miłości i nienawiści magicznie przyciąga ich spojrzenia, które jednak natychmiast od niego odskakują, niczym palec sparzony gorącym metalem. Oba wykonują przy tym przez cały czas różne przesadne ruchy, czyszczą sobie upierzenie, potrząsają dziobami, jakby dla pozbycia się czegoś, co nie istnieje. Odejść po prostu od siebie nie mogą, gdyż wszystko, co mogłoby wyglądać na ucieczkę, jest uniemożliwione prastarym przykazaniem „zachowania twarzy" za wszelką cenę. Nie sposób im nie współczuć, a całej sytuacji nie odczuwać jako niesłychanie przykrej.

Badacz zajmujący się problemem agresji wewnątrzgatun-kowej dużo dałby za możliwość stwierdzenia na podstawie dokładnej ilościowej analizy motywacji, jak kształtuje się proporcjonalny udział pierwotnej agresywności i usamodziel-

254

nionego popędu do krzyku triumfalnego w rozmaitych po­szczególnych przypadkach tego ceremoniału. Wydaje nam się, że powoli zbliżamy się do rozwiązania tego zagadnienia, jednakże opis tych badań zaprowadziłby nas tutaj za daleko.

Zamiast tego, spróbujmy teraz podsumować, czego w tym rozdziale nauczyliśmy się o agresji i o owych specjalnych mechanizmach hamujących, które pomiędzy pewnymi stale ze sobą przebywającymi osobnikami nie tylko wykluczają wszel­ką walkę, ale tworzą między nimi pewien rodzaj więzi, którego przykład poznaliśmy bliżej w krzyku triumfalnym gęsi. Następ­nie przyjrzyjmy się stosunkom istniejącym między więziami o takim mechanizmie a innymi mechanizmami współżycia społecznego, które opisywałem w poprzednich rozdziałach. Ale gdy teraz właśnie w tym celu jeszcze raz je przeczytałem, ogarnęło mnie uczucie zniechęcenia i bezsilności; zdaję sobie bowiem sprawę, jak bardzo niedostatecznie potrafiłem sprostać zadaniu ukazania wielkości i znaczenia tego procesu filogene­tycznego, o którym wydaje mi się, że naprawdę wiem, jak przebiegał, i który podjąłem się przedstawić. Zdawałoby się, że uczony jako tako obdarzony zdolnościami wysławiania się, zajmujący się przez całe życie pewnym określonym tematem, potrafi przedstawić, do czego doszedł w trudzie i znoju, w taki sposób, żeby przekazać czytelnikowi bądź słuchaczowi nie tylko to, co w i e, ale również i to, co przy tym c z u j e . Mogę się więc tylko spodziewać, że gdy teraz sięgnę do środków krótkiego naukowego podsumowania, które mam do dys­pozycji, z tych zwięzłych faktów powieje na czytelnika tym, czego nie potrafię wyrazić słowami.

Jak wiemy z treści rozdziału VIII, istnieją zwierzęta cał­kowicie wolne od wewnątrzgatunkowej agresywności i trzy­mające się całe życie w ściśle ze sobą spojonych stadach. Wydawałoby się, że takie istoty są szczególnie predestynowane do wykształcania trwałej przyjaźni i braterskiego współżycia między poszczególnymi jednostkami. Tymczasem właśnie u tych pokojowo nastrojonych zwierząt stadnych owych cech

255

nie spotykamy nigdy, a związek łączący je bywa całkowicie anonimowy. Więź osobistą, indywidualną przyjaźń znajdujemy t y l k o u zwierząt o wysoko rozwiniętej agresywności we-wnątrzgatunkowej, więcej, więź ta jest tym silniejsza, im więcej agresywności tkwi w danym gatunku. Trudno o bardziej agresywne ryby niż pielęgnice, bardziej agresywne ptaki niż gęsi. Przysłowiowo najbardziej agresywny spośród ssaków wilk, dantejska bestia senza pace, jest najwierniejszym spośród przyjaciół. U zwierząt, które w zależności od pory roku są na przemian raz terytorialne i agresywne, a innym razem socjalne i nieagresywne — każda ewentualna więź osobista ogranicza się do okresu agresywności.

Więź osobista narodziła się w trakcie wielkiego powstawa­nia, niewątpliwie w takiej chwili dziejowej, gdy wśród zwierząt a g r e s y w n y c h powstała konieczność współdziałania dwóch bądź więcej osobników w osiągnięciu jakiegoś celu związanego z zachowaniem gatunku, przede wszystkim zapew­ne opieki nad potomstwem. Więź osobista, miłość, częstokroć rozwinęła się niewątpliwie z a g r e s j i wewnątrzgatunkowej, a w wielu znanych przypadkach — w drodze rywalizacji nowo ukierunkowanego ataku bądź grożenia. Ponieważ rytuały po­wstałe w ten sposób z w i ą z a n e są z o s o b ą p a r t n e r a i ponieważ stają się one p o t r z e b ą jako usamodzielnione czynności instynktowne — powodują to, że obecność partnera staje się również niezbędną potrzebą, a on sam „ z w i e r z ę ­c i e m m a j ą c y m w a l o r d o m u r o d z i n n e g o " .

Agresja wewnątrzgatunkowa jest s t a r s z a o całe miliony lat od osobistej przyjaźni i miłości. Na pewno na przestrzeni długich epok historii ziemi istniały zwierzęta, które były wyjątkowo złe i agresywne. Prawie wszystkie gady, jakie dzisiaj znamy, są właśnie takie i trudno przypuścić, aby te, co żyły w czasach przedhistorycznych, były mniej agresywne. Ale więź osobistą spotykamy tylko u ryb kościstych, ptaków i ssaków, a więc u grup, z których żadna nie występuje przed późnym średniowieczem historii ziemi. Istnieje więc agresja

256

wewnątrzgatunkowa bez swojego kontrpartnera, którym jest miłość, ale n i e i s t n i e j e — odwrotnie — m i ł o ś ć b e z a g r e sj i .

N i e n a w i ś ć , ta brzydka mała siostra miłości, jest mechani­zmem zachowania się, który pojęciowo należy ostro odgrani­czyć od agresji wewnątrzgatunkowej. W odróżnieniu od zwyk­łej" agresywności nienawiść jest skierowana przeciwko j e d ­n o s t c e tak jak i miłość, której istnienie jest prawdopodobnie warunkiem jej powstania: Chyba nienawidzić można tylko tam, gdzie się kochało, jeśli pomimo chęci zaprzeczenia jeszcze wciąż się kocha.

Wyprowadzanie analogii istniejących pomiędzy uprzednio tu opisanymi społecznymi sposobami zachowania się nie­których zwierząt, przede wszystkim dzikich gęsi, a zachowa­niem się ludzi jest chyba zbędne. Wszystkie zawarte w naszych przysłowiach truizmy zdają się znakomicie odnosić również i do tych ptaków. Jako wytrawni filogenetycy i prawidłowi darwiniści możemy i musimy wyciągnąć z tego bardzo ważne wnioski. Wiemy przede wszystkim, że najmłodszymi wspól­nymi przodkami ptaków i ssaków były bardzo prymitywne gady górnego dewonu i dolnego karbonu. Gady te na pewno nie prowadziły wysoko rozwiniętego życia społecznego i były niewiele mądrzejsze od żab. Zatem podobieństwo społeczne­go zachowania się dzikiej gęsi i człowieka nie jest odziedziczo­ną spuścizną po wspólnym przodku, nie jest zjawiskiem „homologicznym", ale na pewno powstało przez tak zwane konwergencyjne przystosowanie. Zbieżności te z całą pewnoś­cią nie zawdzięczają swojego powstania przypadkowi, to byłoby nieprawdopodobieństwem, które wprawdzie dałoby się wyliczyć, ale które można by wyrazić tylko w cyfrach astro­nomicznych.

Jeżeli wysoce złożone normy zachowania się, jak np. zakochanie, przyjaźń, dążenie do zajęcia wysokiego szczebla w hierarchii, nienawiść, zgryzota itp., u gęsi gęgawej i człowie­ka są nie tylko do siebie podobne, ale aż do śmiesznych wręcz

257

szczegółów całkowicie takie same — świadczy to z c a ł ą p e w n o ś c i ą o tym, że każdy z tych instynktów rozwija pewną określoną funkcję służącą zachowaniu gatunku, i to każdorazowo taką, jaka i u gęsi gęgawej, i u człowieka jest prawie bądź zupełnie taka sama. Tylko w ten sposób mogło dojść do takiej zbieżności zachowania się.

Jako prawidłowo myślący badacze przyrody nie wierzymy oczywiście w „niezawodne instynkty" i tym podobne cuda i zakładamy, że każdy z tych sposobów zachowania się jest funkcją odpowiedniej specjalnej anatomo-fizjologicznej or­ganizacji układu nerwowego, narządów zmysłów itd., innymi słowy, określonej struktury, którą nacisk selekcji wyhodował w organizmie. Przedstawmy sobie teraz — posługując się elektronicznym bądź innym modelem myślowym—jak bardzo z ł o ż o n y musi być tego rodzaju fizjologiczny aparat, aby wyprodukować taki społeczny sposób zachowania się, jakim jest np. krzyk triumfalny; wtedy ze zdumieniem uświadomimy sobie, że taki godny podziwu narząd jak oko czy ucho wydaje się w porównaniu z tym czymś wręcz najprostszym. Im bardziej kompleksowe i zróżnicowane są dwa narządy analogicznie zbudowane i działające w tym samym kierunku, tym większe mamy prawo połączyć je w jedno funkcjonalnie określone pojęcie i nazwać tym samym imieniem, nawet jeżeli po­chodzenie ich pod względem filogenetycznym jest bardzo różne. Jeżeli więc głowonogi — z jednej strony, a kręgowce — z drugiej, niezależnie od siebie wynalazły oczy, które są zbudowane według tej samej zasady kamery z obiektywem i w obu przypadkach mają takie same części składowe, jak soczewka, tęczówka, ciało szkliste i siatkówka — nikt rozsądny nie zgłosi sprzeciwu, gdy oba, zarówno narządy głowonoga, jak i kręgowca, nazwiemy okiem, i to b e z ż a d n e g o c u d z y ­s ł o w u . Z takim samym uzasadnieniem opuszczamy cudzy­słów, mówiąc o społecznym zachowaniu się zwierząt wyż­szych, wskazującym analogie do człowieka w zakresie co najmniej takiej samej liczby wspólnych cech.

258

To, co w tym rozdziale powiedzieliśmy, niechaj będzie poważną przestrogą dla ludzi w sobie zbytnio zadufanych. U zwierzęcia nie należącego nawet do uprzywilejowanej klasy ssaków nauka odkryła mechanizm zachowania się, który wiąże z sobą określone osobniki na całe życie, który stał się silniej­szym motywem opanowującym wszystkie czynności, który zdolny jest przezwyciężyć wszystkie „zwierzęce" popędy, jak głód, seks, agresję i strach, i który decyduje o formie porządku społecznego, charakterystycznego dla gatunku. We wszystkich swoich elementach więź ta jest analogiczna do tych objawów i doznań, jakie u ludzi idą w parze z uczuciami miłości i przyjaźni w ich najczystszej i najszlachetniejszej postaci.

Rozdział dwunasty

KAZANIE O POKORZE

To jest ten sęk, o który w twoim drzewie Hebel trze się i zahacza; To twoja duma, która znowu ciebie W swój sztywny gorset wtłacza.

(Christian Morgenstern)

To, co zostało napisane w jedenastu poprzednich rozdziałach, może uchodzić za naukę przyrodniczą. Podane fakty są mniej lub bardziej sprawdzone, jeśli w ogóle wolno tak twierdzić o wynikach kierunku badań tak jeszcze nowego, jakim są porównawcze studia nad zachowaniem się. Teraz porzucimy opis tego, co obserwacja i doświadczenia ujawniły w sprawie agresywnego zachowania się zwierząt, i zajmiemy się zagad­nieniem, czy z tego wszystkiego można by nauczyć się czegoś, co dałoby się zastosować do człowieka i co mogłoby stać się użyteczne w uniknięciu niebezpieczeństw wywołanych popę­dem agresji.

Istnieją ludzie, którzy już w samym tym pytaniu dostrzegą obrazę ludzkiego majestatu. Człowiek ogromnie lubi widzieć siebie jako centrum wszechświata, jako coś, co do całości przyrody nie należy, a jest w stosunku do niej czymś z samej istoty swojej innym, wyższym. Wielu ludzi ma wprost potrzebę trwania w tym błędzie; pozostają głusi na najmądrzejszy ze wszystkich rozkazów, jaki im kiedykolwiek wydał pewien mędrzec, mianowicie na sławne gnothi seauton, „poznaj siebie samego", wypowiedziane przez Chejlona, choć zwykle przypi­suje się je Sokratesowi. Co powstrzymuje człowieka przed poddaniem się tej wskazówce? Istnieją trzy przeszkody, silnie naładowane namiętnościami, które odgrywają tu rolę hamującą. Pierwszą usunąć można bez trudu u każdego, kto jest zdolny do rozumowania, druga pomimo całej szkodliwości swego od-

260

działywania jest jednak godna szacunku, a trzecia jest zro­zumiała z punktu widzenia historii ducha ludzkiego, a więc wybaczalna, chociaż chyba najtrudniejsza do wyplenienia. Ale wszystkie trzy są z sobą nierozerwalnie związane i przesiąk­nięte złą ludzką cechą, o której mądrość życiowa powiada, że występuje zawsze przed upadkiem, a mianowicie — p y c h ą . Chcę teraz przeszkody te jedną po drugiej omówić i wykazać, w jaki sposób wyrządzają tyle zła. Następnie postaram się zrobić wszystko, aby przyczynić się do ich usunięcia.

Pierwsza przeszkoda jest najbardziej prymitywna. Nie dopu­szcza do poznania siebie samego przez to, że nie pozwala człowiekowi na wgląd w jego własną historię powstania. Uporczywa siła i napięcie emocjonalne tej przeszkody w sposób paradoksalny wywodzą się z ogromnego podobieństwa naszych najbliższych krewnych do człowieka. Gdyby ludzie nie znali szympansa, łatwiej byłoby ich przekonać o źródłach ich pochodzenia. Nieubłagane prawidła percepcji postaci utrud­niają nam spojrzenie na małpy, a zwłaszcza na szympansy, jak na każde inne zwierzę, i zmuszają nas do dostrzegania w ich obliczu ludzkiej twarzy. Tak widziany i mierzony ludzką miarą szympans musi wydawać nam się czymś ohydnym, diabelską karykaturą nas samych. Mniejsze już mamy trudności z nieco dalej z nami spokrewnionym gorylem, a tym bardziej oran­gutanem. Głowy starych samców tych gatunków, traktowane jako dziwaczne maski diabelskie, można jednak brać poważnie i nawet uważać za piękne. Natomiast z szympansem nie udaje nam się to żadną miarą. Jest nieodparcie śmieszny, a przy tym tak pospolity, tak wulgarny i odpychający, jak tylko może być człowiek, który zupełnie się stoczył. Zresztą to subiektywne wrażenie nie jest całkiem pozbawione słuszności: wiele danych przemawia za hipotezą, że wspólny przodek człowieka i szym­pansa stał nie niżej, lecz znacznie wyżej od poziomu dzisiej­szego szympansa. Mimo że wstręt, którym człowiek reaguje na szympansa, sam w sobie jest śmieszny, silny ładunek emoc­jonalny tej reakcji skłonił niejednego uczonego do skon-

261

sumowania całkowicie nieuzasadnionych teorii o pochodzeniu człowieka. Wprawdzie nie przeczy się pochodzeniu ludzi od zwierząt, ale bliskie pokrewieństwo z odrażającym szympan­sem bywa bądź pomijane po wykonaniu kilku koziołków logiki, bądź też okrążane sofistycznymi ogólnymi ścieżkami.

Drugą tamę poznaniu siebie samego kładzie emocjonalna niechęć do przyznania, że nasze postępowanie podlega prawom naturalnej przyczynowości. Bernhard Hassenstein określił to jako „wartościowanie antyprzyczynowe". Wielu ludzi ogarnia głuche poczucie spętania, przypominające klaustrofobię, przy rozważaniu przyczynowo zdeterminowanych procesów przyro­dniczych; jest to zapewne związane z uzasadnioną potrzebą wolności własnej woli i z równie uzasadnionym pragnieniem, aby o ich własnych czynach decydowały wyższe cele, a nie powody przypadkowe.

Trzecią poważną przeszkodą do poznania samego siebie jest — w każdym razie w naszym zachodnim środowisku kulturo­wym — dziedzictwo filozofii idealistycznej. Wynika ono z dualistycznego podziału świata na zewnętrzny świat rzeczy, który dla idealistycznego myślenia jest w sensie wartości z gruntu obojętny, i na inteligibilny świat wewnętrznej człowie­czej regulatywności, któremu wyłącznie przyznaje się wszelką wartość. Ten dualizm nadzwyczaj odpowiada ludzkiemu ego­centryzmowi, poza tym w sposób wielce pożądany idzie po linii niechęci człowieka do podlegania prawom przyrody. Nie dziw więc, że przeniknął tak głęboko w sposób myślenia ogółu. A jak bardzo głęboko, to widać w naszym języku chociażby po zmianie znaczenia takich słów jak „idealista" i „realista" — pierwotnie oznaczały one nastawienie filozoficzne, dziś zawierają w sobie ocenę moralną. Należy sobie uświadomić, jak pospolite stało się w naszym zachodnim sposobie myślenia pojęcie „przyrodniczo poznawalne" i „z gruntu obojętne pod względem wartości".

W tym miejscu muszę się z góry obronić przed zrozumia­łym zarzutem, że tylko dlatego głoszę kazanie przeciwko

262

trzem z pychy wyrosłym przeszkodom do ludzkiego pozna­nia siebie, że są one sprzeczne z moimi osobistymi poglą­dami naukowymi i filozoficznymi. Tymczasem nie przema­wiam tu jako zaciekły darwinista przeciwko niechęci do nauki

o ewolucji ani jako zawodowy badacz kauzalista przeciwko antyprzyczynowemu wartościowaniu, ani też jako przeko­nany hipotetyczny realista — przeciwko idealizmowi. Po­wody, które mną kierują, są innego rodzaju. Często zarzuca się dzisiaj badaczom natury, że narazili ludzkość na strasz­liwe niebezpieczeństwo, oddając jej w ręce zbyt wielką władzę nad przyrodą. Zarzut ten byłby istotnie usprawied­liwiony, gdyby naukowców tych można było zarazem ob­ciążyć grzechem zaniechania rozciągnięcia badań również i na samego człowieka. Zagrożenie bowiem dzisiejszej ludz­kości wynika nie tyle z opanowania przez nią procesów fizykalnych, ile z jej bezsilności w rozumnym kierowaniu procesami społecznymi. Odpowiedzialny za tę bezsilność jest brak rozeznania przyczynowego, który, jak pragnę tu wykazać, jest bezpośrednim skutkiem owych trzech zrodzonych z pychy przeszkód na drodze do poznania samego siebie.

Nie dopuszczają one mianowicie do zbadania takich proce­sów człowieczego życia, jakie w pojęciu ludzi przedstawiają wysokie wartości, innymi słowy, z których są oni d u m n i . Należy dobitnie i wyraźnie podkreślić: to, że wszystkie funkcje naszego układu trawiennego są nam tak dokładnie znane, to, że na podstawie tej wiedzy medycyna, a zwłaszcza chirurgia przewodu pokarmowego corocznie ratuje tysiące ludzkich istnień — zawdzięczamy wyłącznie szczęśliwej okoliczności, że funkcjonowanie tego układu w nikim nie wzbudza szczegól­nej czci i szacunku. Jeżeli natomiast — z drugiej strony — ludzkość stoi tak bezradnie wobec patologicznego rozkładu swojej struktury społecznej, jeżeli dzierżąc broń atomową w ręku, nie potrafi zachować się pod względem społecznym ani trochę mądrzej niż jakikolwiek gatunek zwierząt, polega to przede wszystkim na zarozumiałym przecenianiu własnego

263

zachowania się i wynikającym stąd wyobcowaniu się z proce­sów przyrodniczych uważanych za poznawalne.

Badacze przyrody naprawdę nie ponoszą winy za to, że ludziom brak znajomości samych siebie. To ludzie spalili na stosie Giordana Bruna, gdy im oświadczył, że wraz ze swoją planetą są tylko pyłkiem jednego spośród niezliczonych innych obłoków pyłu. Najchętniej byliby również pozbawili życia Karola Darwina za odkrycie, że pochodzą z tego samego pnia co i zwierzęta; nie brakowało przecież prób, aby go przynajmniej zmusić do milczenia. Gdy Freud próbował analizować motywy ludzkiego społecznego zachowania się i objaśnić jego przy­czyny, wprawdzie z punktu widzenia subiektywnej psychologii, ale w sposobie stawiania problemu i metody czerpiąc w pełni z nauk przyrodniczych, uznano go winnym „szargania święto­ści", zarzucano materializm przeczący istotnym wartościom, wreszcie doszukiwano się u niego tendencji pornograficznych. Ludzkość wszystkimi środkami broni ustanowionej przez siebie wysokiej samooceny. I czas już zaiste nawoływać do pokory i na serio starać się zmiażdżyć te powstałe z pychy hamulce, które nie dopuszczają do poznania samego siebie.

Zaczynam od sprawy przełamywania oporów stawianych odkryciom Karola Darwina, przy czym fakt, że nie muszę już zajmować się takimi głosami jak te, co wypowiadały się przeciwko prawdom Giordana Bruna, uważam za pocieszającą oznakę stopniowego rozpowszechniania się wiedzy przyrod­niczej. Zdaje mi się, że znam bardzo prosty sposób pogodzenia człowieka z tym, że sam jest cząstką przyrody i że powstał w drodze naturalnych procesów bez uchybienia żadnym praw­dom przyrody: trzeba mu tylko pokazać, jak wielki i piękny jest wszechświat i jak godne najwyższego szacunku są prawa, które nim kierują. Przede wszystkim jestem głęboko przekonany, że nikt, kto ma dostateczne pojęcie o filogenetycznym powstaniu świata organizmów, nie będzie miał wewnętrznych oporów przeciwko prawdzie, że i on również zawdzięcza swoje ist­nienie temu najwspanialszemu ze wszystkich procesów przy-

264

rodniczych. Nie mam tu zamiaru poddawać dyskusji praw­dopodobieństwa albo, mówiąc lepiej, pewności nauki o po­chodzeniu, pewności przekraczającej wielokrotnie to, co znamy z dziedziny historii. Wszystko, co dotychczas wiemy, bez trudu włącza się w nurt tej nauki, nic jej nie przeczy, a ma ona wszystkie wartości godne nauki o stworzeniu: siłę przekonywa­nia, poetyckie piękno i pełną wyrazu wielkość.

Kto to w całej pełni pojął, nie może wzdragać się przed odkryciem Darwina, że łączy nas ze zwierzętami wspólne pochodzenie, ani przed wnikliwym poglądem Freuda, że rządzą nami jeszcze te same instynkty, które tkwiły w naszych przedczłowieczych przodkach. Przeciwnie, kto jest tego świa­dom, odczuje nowy rodzaj czci dla sprawności rozumu i od­powiedzialnego poczucia moralności, które pojawiły się na świecie dopiero z powstaniem człowieka i które mogą dać mu władzę panowania nad tkwiącym w nim dziedzictwem zwierzę­cym, jeżeli przez ślepą pychę nie będzie zaprzeczał jego istnieniu.

Dalszą przesłanką do odrzucenia przez ogół nauki o po­chodzeniu jest wysokie poważanie, z którym odnosimy się do naszych przodków. Po łacinie pochodzić znaczy descendere, a więc dosłownie schodzić; już w prawie rzymskim istniał zwyczaj umieszczania praojca na s a m e j g ó r z e tablicy rodowodowej i rysowania drzewa genealogicznego z roz­gałęzieniami ku dołowi. Tablice takie, nawet gdy obejmują odpowiednią liczbę pokoleń, nie obrazują tego, że człowiek ma wprawdzie tylko dwoje rodziców, ale dwustu pięćdziesięciu sześciu prapraprapraprapradziadków. Unika się wykazywania tego, gdyż w liczbie owej nie znalazłoby się zapewne dostatecz­nie wielu przodków, którymi można by się szczycić. Według niektórych autorów wyraz „descendencja" związany jest rów­nież i z tym, że w dawnych czasach chętnie wyprowadzano własne pochodzenie od bogów. To, że genealogiczne drzewo życia rośnie nie z góry na dół, ale z dołu do góry, do czasu Darwina uszło uwagi człowieka, stąd słowo „descendencja"

265

oznacza właściwie przeciwieństwo tego, co miało wyrażać, chyba że zechcemy je interpretować dosłownie w tym rozumie­niu, że przodkowie nasi swego czasu zeszli z drzew. Tak zresztą było w istocie, tylko że dzisiaj wiemy, że działo się to dużo wcześniej, z a n i m stali się ludźmi.

Niewiele lepiej przedstawia się sprawa ze słowami rozwój i ewolucja. One również powstały w czasie, gdy nic jeszcze nie było wiadomo o twórczych procesach filogenetycznych i gdy znane było tylko powstanie jednostki z jaja i z nasiona. Kurczę z jajka bądź słonecznik z ziarna rozwija się w dosłownym znaczeniu, tzn. z zarodka powstaje tylko to, co było w nim zawarte, już uprzednio ukształtowane.

Zupełnie inaczej przebiega rozrost wielkiego drzewa genea­logii życia. Co prawda forma wyjściowa jest niezbędnym założeniem do powstania jej wyżej rozwiniętych potomków, jednakże żadnym sposobem nie można owych zstępnych z niej wywieść ani też według jej cech stawiać jakiejkolwiek pro­gnozy o potomkach. To że z dinozaurów powstały ptaki, a z małp — człowiek, jest za każdym razem n i e p o w t a ­r z a l n y m h i s t o r y c z n y m osiągnięciem filogenetyczne­go powstawania. Rozwój ten dąży wprawdzie w swoim zasad­niczym kierunku ku wyższemu na zasadzie praw rządzących wszystkim, co żyje, ale w szczegółach określany jest tak zwanym przypadkiem, to znaczy nieprzebraną liczbą nie dających się w gruncie rzeczy uchwycić okoliczności pobocz­nych. W tym sensie więc jest „przypadkiem", że z prymityw­nych przodków w Australii powstały drzewa eukaliptusowe i kangury, a w Europie i Azji — dęby i człowiek.

Osiągnięcie, coś nowo powstałego, czego nie można wy­prowadzić z poprzedzającego etapu, z którego się wywodzi, w przytłaczającej większości przypadków jest od tego etapu w y ż s z e . Naiwne wartościowanie, wyrażające się w tytule Zwierzęta niższe, wybitym złotymi literami na pierwszym tomie poczciwego starego wydania Życia zwierząt Brehma, jest dla każdego nieuświadomionego pewną nieodpartą koniecznością

266

myślenia i odczucia. Kto wszakże jako badacz przyrody chce za wszelką cenę pozostać „obiektywny" i za wszelką cenę uchylić się od tego, co jest „tylko" subiektywne, ten niechaj spróbuje — oczywiście w trybie doświadczenia i oczywiście wyłącznie w myśli i w wyobraźni uśmiercić kolejno główkę sałaty, muchę, żabę, świnkę morską, kota, psa — a wreszcie szympansa. Uświadomi sobie wówczas, jak bardzo różne są opory od­czuwane przy dokonywaniu tych zabójstw, popełnianych na przedstawicielach różnych poziomów organizacyjnych! Zaha­mowania istniejące w każdym z tych przypadków stanowią właściwą miarę zróżnicowania wartości, którą przykładamy — czy chcemy, czy nie — do tych różnych stopni form życia.

Slogan o swobodzie wartościowania nauk przyrodniczych nie powinien nam sugerować poglądu, że filogeneza, ten najwspanialszy łańcuch procesów dających się wyjaśnić w spo­sób naturalny, nie jest w stanie wytworzyć wartości nowych. To że powstanie wyższej formy życia z prymitywniejszych przod­ków oznacza dla nas w z r o s t wartości —jest rzeczywistością równie niezaprzeczalną jak nasze własne istnienie.

Żaden z naszych zachodnich języków nie zawiera cza­sownika nieprzechodniego, który oddawałby zdarzenie filoge­netyczne związane z przyrostem wartości. Nie sposób określać tego mianem rozwoju, gdy coś nowego i wyższego powstaje z jakiegoś etapu wcześniejszego, który właśnie nie zawiera i z którego właśnie nie można wyprowadzić tego, co jest istotnym elementem składowym nowego i wyższego istnienia. Dotyczy to zasadniczo każdego większego kroku na drodze rozwoju świata organizmów, zarówno tego pierwszego, którym było powstanie życia, jak i tego tymczasem ostatniego — po­wstania człowieka z antropoida.

Pomimo wszystkich naprawdę epokowych i głęboko wstrzą­sających nowych odkryć biochemii i wirusologii powstanie życia jest i pozostaje — t y m c z a s e m ! — najbardziej zagadkowym z wszystkich procesów. Różnicę między pro­cesami organicznymi a nieorganicznymi określić można wy-

267

łącznie definicją przez koniunkcję (injunktive Definitioń), tzn. opierającą się na k i 1 k u podstawowych cechach tego, co żywe, cechach, które charakteryzują życie tylko wówczas, gdy występują łącznie. Dla każdej z tych cech, a więc np. dla przemiany materii, wzrostu, asymilacji itp., istnieją również przykłady w świecie zjawisk nieorganicznych. Na pewno mamy rację, gdy twierdzimy, że procesy życiowe są procesami chemicznymi i fizykalnymi. Jako takie dają się z zasady wyjaśnić w sposób naturalny. Nie trzeba żądać cudu, aby ich osobliwość stała się zrozumiała, wystarczają tu bowiem cał­kowicie komplikacje struktur molekularnych i innych, w któ­rych przebiegają.

Błędny jest natomiast często spotykany pogląd, że procesy życiowe nie są w ł a ś c i w i e n i c z y m i n n y m j a k proce­sami chemicznymi i fizykalnymi. Zawiera on mianowicie niedostrzegalne fałszywe wartościowanie wypływające z wie­lokrotnie dyskutowanego złudzenia poglądowego. Akurat „właściwie", tzn. pod względem tego, co jest tylko im właściwe i wchodzi w ich skład, procesy te są czymś zupełnie innym aniżeli to, co się ogólnie rozumie przez pojęcie procesów chemicznych i fizykalnych. Również błędne jest wzgardliwe określenie „niczym innym jak". Są to procesy, które dzięki budowie materii, w jakiej przebiegają, realizują bardzo szcze­gólne funkcje samozachowawczości, samoregulacji, zbierania informacji, a przede wszystkim reprodukcji ważnych dla tego wszystkiego struktur. Funkcje te wprawdzie dają się zasadniczo wyjaśnić przyczynowo, ale nie mogą występować w innej bądź mniej kompleksowo zbudowanej materii.

Zasadniczo podobnie jak mają się do siebie procesy i struk­tury życia do procesów i struktur tego, co nie żyje — kształuje się w świecie organizmów stosunek każdej wyższej formy życia do niższej, z której bierze swój początek. Tak samo jak skrzydło orła, które stało się dla nas symbolem wszelkiego dążenia wzwyż, nie jest „właściwie tylko" przednią nogą gada, podob­nie człowiek nie jest „właściwie tylko" małpą.

268

Jakiś sentymentalny mizantrop wymyślił aforyzm często bezmyślnie powtarzany: „Od kiedy poznałem ludzi, pokocha­łem zwierzęta." Twierdzę odwrotnie: kto naprawdę zna zwie­rzęta, do najwyższych i najbliżej z nami spokrewnionych włącznie, i kto dysponuje pewną wiedzą o filogenetycznym powstawaniu, ten tylko dzięki temu potrafi w pełni zrozumieć ów jedyny w swoim rodzaju twór, jakim jest człowiek. Jesteśmy najwyższym dotychczasowym osiągnięciem „wielkich kon­struktorów" przemiany gatunków na ziemi, jesteśmy ich „ostatnim krzykiem", ale na pewno nie ich ostatnim słowem. Dla badacza przyrody wszystkie absolutne twierdzenia są zakazane, nawet w dziedzinie teoretyczno-poznawczej. Są one grzechem przeciwko duchowi świętego panta rei, wielkiej prawdy Heraklita o tym, że nic nie jest, lecz wszystko płynie w nurcie wielkiego stawania się. Dla badacza przyrody wydaje się chyba najbardziej zadufanym i najniebezpieczniejszym z wszystkich bezpodstawnych dogmatów uznanie dzisiejszego człowieka na obecnym — miejmy nadzieję, że prędko przemi­jającym — etapie jego marszu przez czas za coś ostatecznego i ogłoszenie go nieprześcignionym już królem stworzenia. Gdybym człowieka miał uważać za o s t a t e c z n y obraz i podobieństwo Boga, musiałbym zwątpić w Boga. Ale gdy sobie uzmysłowię, że przodkowie nasi jeszcze w czasie bardzo niedawnym z punktu widzenia historii Ziemi byli zupełnie zwykłymi małpami, bardzo blisko spokrewnionymi z szympan­sem, zaczyna mi znów świtać błysk nadziei. Naprawdę nie potrzeba zbyt wielkiego optymizmu, aby oczekiwać, że z nas może jeszcze powstać coś lepszego i wyższego. Daleki od tego, aby widzieć w człowieku ostateczny, nieprześcigniony obraz i podobieństwo Boga, twierdzę znacznie skromniej i —jak mi się zdaje — z największą czcią dla dzieła stworzenia i jego nieograniczonych możliwości: tak długo poszukiwane ogniwo pośrednie między zwierzęciem a prawdziwie ludzkim człowie­kiem — to w ł a ś n i e my!

Pierwsza wielka przeszkoda na drodze do poznania siebie,

269

a mianowicie niechęć do uwierzenia w nasze pochodzenie od zwierząt, polega, jak chyba już dostatecznie tu wykazałem, na nieznajomości bądź błędnym rozumieniu istoty organicznego stworzenia świata. Przynajmniej w głównych zarysach można to wyplenić przez nauczanie i uczenie się. Podobnie jest z drugą przeszkodą — z niechęcią do przyczynowej determinacji procesów tego świata. Tylko że w tym przypadku znacznie trudniej jest usunąć nieporozumienie.

Źródłem jego jest z gruntu fałszywy pogląd, że proces przyczynowo zdeterminowany nie może jednocześnie dążyć do określonego celu. A jednak istnieje we wszechświecie nieprze­brana liczba procesów przebiegających bez określonego celu, w odniesieniu do których pytanie „po co" musi pozostać bez odpowiedzi, chyba że chce się tę odpowiedź wymusić za wszelką cenę i przy niepomiernym przecenianiu wartości człowieka; wówczas przyjmie się na przykład, że wschód księżyca jest włączeniem nocnego oświetlenia dla ludzkiej wygody. Nie ma natomiast takiego procesu, do którego nie dałoby się zastosować pytania o przyczyny.

W rozdziale III była już mowa o tym, że pytanie „po co" tylko tam wykazuje jakiś sens, gdzie prowadzili swoją działal­ność „wielcy konstruktorzy" bądź też przez nich skonstruowa­ny żywy konstruktor. Pytanie „po co" jest więc sensowne tam, gdzie części całości systemu przez odpowiedni podział pracy wyspecjalizowały się w różnych uzupełniających się funkcjach. Dotyczy to procesów życiowych, a także takich nieożywionych struktur i funkcji, którymi życie posługuje się dla swoich celów, a więc np. maszyn zbudowanych przez człowieka. W takich przypadkach pytanie „po co" jest nie tylko uzasadnione, ale niezbędnie potrzebne. Nigdy nie doszłoby się do tego, z jakiej p r z y c z y n y kot ma spiczaste pazury, bez uprzedniego odkrycia, że łowienie myszy jest tą specjalną funkcją, dla której te pazury zostały sporządzone.

O tym, że po uzyskaniu odpowiedzi na pytanie „po co", pytanie o przyczyny wcale nie staje się zbędne — czytaliśmy na

270

początku rozdziału VI, omawiającego wielki parlament instyn­któw. Chciałbym na bardzo prostym przykładzie wykazać, że te dwa pytania nie wyłączają się wzajemnie. Jadę moim starym samochodem w drogę, aby w dalekim mieście wygłosić odczyt, który jest więc celem mojej podróży. Podczas jazdy snuję rozważania na temat celowości, to znaczy „finalistyki" mojego samochodu i jego konstrukcji, ciesząc się, że tak dobrze jeszcze służy celowi mojej podróży. Nagle silnik kicha kilka razy i staje. W tym momencie uświadamiam sobie z przykrością, że cel mojej drogi wcale nie wprowadza samochodu w ruch. Jego niewątpliwy „finalizm" nie jest czymś, co byłoby gotowe na każde zawołanie. Powinienem więc przede wszystkim skoncen­trować się na naturalnych przyczynach jego poruszania się i zbadać, w którym miejscu ich łańcuch został w tak niemiły dla mnie sposób przerwany.

Jak bardzo błędne jest mniemanie, że zależności kauzalne i finalne wykluczają się wzajemnie, można wykazać jeszcze jaśniej na przykładzie zaczerpniętym z dziedziny „królowej wszystkich nauk stosowanych", to znaczy z medycyny. Ani żaden „sens życia", ani „czynnik scalający", ani nawet żadna tak bardzo ważna, a nie spełniona powinność w życiu, nie pomogą nieszczęsnemu choremu, w którego wyrostku robacz­kowym powstał stan zapalny. Może mu natomiast pomóc najmłodszy nawet adept sztuki operowania w klinice chirur­gicznej, który postawi trafną diagnozę co do przyczyny zabu­rzeń. Tak więc kauzalne i finalne rozważania procesów życio­wych nie tylko nie wykluczają się, ale mają sens w ogóle tylko wtedy, gdy są prowadzone łącznie. Gdyby człowiek nie dążył do celów, jego pytania o przyczyny nie miałyby sensu, a gdyby nie miał wglądu w związki przyczynowe, byłby bezsilny w kierowaniu zdarzeniami ku określonym celom, nawet gdyby cele te prawidłowo i dobrze rozpoznał.

Ten stosunek między finalnym a kauzalnym rozważaniem procesów życiowych mnie osobiście wydaje się bardzo łatwo zrozumiały, jednakże widocznie dla wielu ludzi w pełni

271

przekonywający jest błędny pogląd o niemożności ich połącze­nia. Klasyczny przykład tego, jak silnie nawet wielki umysł może ulec takiemu złudzeniu, znajduje się w pismach McDou-galla, twórcy psychologii celu (purposive psychology). W swo­jej książce Outline of Psychology (Zarys psychologii) odrzuca on wszelkie kauzalno-finalne wyjaśnienia zachowania się zwierząt z jednym wyjątkiem. Jest nim owa chybiona funkcja orientacji na podstawie kompasu świetlnego, która każe owa­dom w nocy lecieć w płomień. Wyjaśnia on to tak zwanym tropizmem, tzn. analizowanym przyczynowo mechanizmem orientacji.

Prawdopodobnie ludzie dlatego tak bardzo się boją rozważań przyczynowych, że gnębi ich bezrozumny strach, że pełne rozeznanie przyczyn działania wszechświata mogłoby ujawnić, że wolna wola człowieka jest tylko złudzeniem. W rzeczywisto­ści przecież fakt, że to ja jestem tym, który chce, jest równie niewątpliwy jak moja własna egzystencja. Głębszy wgląd w fizjologiczny łańcuch przyczyn własnego działania nie może, w najmniejszym nawet stopniu zmniejszyć faktu, ż e się chce, może natomiast powodować zmianę tego, c z e g o się chce.

To, że wolna wola miałaby polegać na tym, aby całkowicie bezprawnie „móc chcieć tego, czego się chce" —jest poglądem bardzo powierzchownym. Tymczasem zdaje się, że to właśnie marzy się tym, którzy z istną klaustrofobią uciekają przed przyczynowością. Proszę sobie przypomnieć, jak niezdeter­minowanie procesów mikrofizykalnych, „akauzalna" skokowa emisja kwantów zostały przyjęte z prawdziwą pożądliwością i jak na ich podstawie zbudowano teorie, które miały pośred­niczyć między fizykalnym determinizmem a wiarą w wolną wolę, pomimo że tej ostatniej pozostała wyłącznie żałosna wolność losowo rzuconej kostki. Nikt nie może wszak poważ­nie sądzić, jakoby wolna wola polegała na tym, że decyzja o postępowaniu jest pozostawiona samowoli jednostki, niby całkowicie nieodpowiedzialnego tyrana. Nasza najbardziej nawet wolna wola podlega surowym prawom moralnym, a nasz

272

pęd do wolności służy między innymi temu, abyśmy byli posłuszni właśnie tym a nie innym prawom. Bardzo znamienne jest, że uczucie lęku przed brakiem wolności nie jest n i g d y wywołane świadomością, że działanie nasze jest równie silnie związane z prawami moralności jak procesy fizjologiczne z prawami fizyki. Wszyscy jesteśmy zgodni w tym, że najwięk­sza i najpiękniejsza wolność człowieka pokrywa się całkowicie z tkwiącym w nim prawem moralnym. Wzrost wiedzy o natura­lnych przyczynach własnego zachowania się może znakomicie zwiększyć m o ż l i w o ś c i d z i a ł a n i a człowieka i nadać mu władzę przekształcania wolnej woli w czyn. Nie może nato­miast nigdy umniejszyć jego woli. A gdyby w jakimś utopijnym końcowym wyniku analizy przyczynowej — co z zasadniczych powodów jest w ogóle niemożliwe — człowiek doszedł do pełnego poznania łańcucha przyczyn biegu świata łącznie z tymi, które działają w jego własnym organizmie — nie przestałby chcieć, a tylko chciałby tego samego, czego pragnie wolna od sprzeczności zgodność świata z własnymi prawami, „światowy rozum" logosu. Myśl ta obca jest tyko naszemu zachodniemu rozumowaniu; dawnym filozofom hinduskim i mistykom średniowiecza była ona całkowicie bliska i zro­zumiała.

Przechodzę obecnie do trzeciej wielkiej przeszkody ludz­kiego samopoznania, do głęboko w naszej zachodniej kulturze zakorzenionej wiary, że to, co się daje wytłumaczyć w sposób naturalny, pozbawione jest wszelkiej wartości. Pogląd ten wynika ze zbyt daleko idącej interpretacji kantowskiej filozofii wartości, która ze swej strony jest konsekwencją idealistycz­nego dualizmu świata. Jak już wspominaliśmy, omawiany powyżej lęk przed przyczynowością stanowi jeden z emoc­jonalnie umotywowanych powodów wysokiej oceny tego, co jest niepoznawalne. Występują tu jednak również jeszcze inne nie uświadomione czynniki. Zachowanie się władcy, postaci ojcowskiej, do którego cech charakterystycznych należy nieco samowoli i niesprawiedliwości, jest nie do przewidzenia.

273

Zrządzenia Opatrzności są niezbadane. To natomiast, co daje się wytłumaczyć w sposób naturalny, tym samym daje się opanować i traci swoją nieprzewidywalność. A jednocześnie zanika często pokaźna część lęku, który wzbudzało. Beniamin Franklin z gromu, którym Zeus ciskał z nieobliczalną samowo­lą, uczynił iskrę elektryczną, a domów naszych przed iskrą elektryczną bronią piorunochrony. Drugim głównym motywem lęku przed przyczynowością jest nieuzasadniona obawa, aby przyroda przez przyczynowe poznanie nie została odarta ze swej boskości. W ten sposób powstaje jeszcze dodatkowy hamulec poznania, który działa tym silniej, im więcej człowiek ma zrozumienia dla piękna estetycznego i godnej uwielbienia wielkości wszechświata i im piękniejsze i bardziej zadziwiające wydaje mu się obserwowane w danej chwili zjawisko przyrody.

Zahamowanie dociekań wypływające z tego tragicznego powiązania jest tym niebezpieczniejsze, że nie przekracza nigdy progu świadomości. Zapytani odpowiedzieliby z czystym sumieniem, że są sympatykami badań przyrodniczych. Więcej nawet, sami mogą być wybitnymi badaczami w granicach określonej dziedziny. Jednakże podświadomie są w pełni zdecydowani nie posuwać swoich usiłowań wyjaśnienia zja­wisk przyczynami naturalnymi poza granice tego, co im się wydaje godne czci i uwielbienia. Błąd, który na tej drodze powstaje, nie na tym polega, że coś, co daje się zbadać, zostaje rozpoznane wadliwie. Badacz przyrody wie tak dobrze jak nikt inny, że istnieją granice ludzkiego poznania, ale równie dobrze jest świadom tego, że n i e z n a m y t y c h g r a n i c . „Obser­wacja i analiza zjawisk naturalnych wdziera się do wnętrza przyrody — powiada Kant. — Nie wiadomo, jak daleko z czasem nas to zaprowadzi." Powstałe w ten sposób zahamo­wanie badań to całkowicie samowolnie wytyczona granica pomiędzy tym, co poznawalne, a tym, co już nie może podlegać dociekaniu naukowemu. Wielu znakomitych badaczy przyrody odczuwa tak wielką cześć dla z j a w i s k a ż y c i a i jego osobliwości, że wytycza granicę w miejscu jego powstania.

274

Przyjmują oni istnienie specjalnej siły życiowej, po francusku force vitale, jakiegoś wszechogarniającego czynnika nadające­go kierunek. Czynnik ten już nie wymaga naturalnego wy­tłumaczenia, a wyjaśnienie go w sposób naturalny jest już w ogóle niedostępne. Inni znów wyznaczają granicę tam, gdzie według ich odczucia godność ludzka nakazuje zatrzymać się wszelkim próbom dociekań przyrodniczych.

Jaki jest, a raczej jaki powinien być stosunek prawdziwego badacza przyrody do rzeczywistych granic ludzkiego poznania — zrozumiałem kiedyś we wczesnej młodości z okazji pewnej niewątpliwie spontanicznej wypowiedzi wielkiego biologa, której nigdy nie zapomnę. Alfred Kuhn wygłosił wykład w Austriackiej Akademii Nauk i zakończył słowami Goethego: „Najwyższym szczęściem człowieka myślącego jest zbadać to, co się daje badać, a spokojnie wielbić to, co się zbadać nie daje." Przy ostatnich słowach zatrzymał się nagłe, podniósł rękę w geście przeczącym, wzbraniającym i ostrym głosem, przekrzykując rozbrzmiewające już oklaski, zawołał: „Nie, n i e spokojnie, panowie, s p o k o j n i e — nie!" Prawdziwego badacza przyrody można by zdefiniować właśnie według jego zdolności do nie pomniejszonego uwielbienia rzeczy poznawal­nych, które odkrył, z tego bowiem wyrasta siła p r a g n i e n i a zbadania tego, co wydaje się niepoznawalne; prawdziwy badacz nie boi się pozbawić przyrodę jej boskości przez odkrycia związków przyczynowych. Nigdy jeszcze przyroda po naturalnym wyjaśnieniu jej cudownych procesów nie stanęła przed nami jako zdemaskowany jarmarczny kuglarz, który utracił swoją sławę czarodzieja; zawsze naturalne związki przyczynowe okazywały się wspanialsze i godne jeszcze większej czci niż najpiękniejsza nawet mityczna interpretacja. Człowiek rozumiejący przyrodę nie potrzebuje rzeczy nie­zbadanych, nadprzyrodzonych, aby odczuwać cześć i szacunek; istnieje dla niego jeden tylko cud, polegający na tym, że wszystko bez wyjątku na świecie, łącznie z najwyższym rozkwitem tego, co żyje, powstało bez cudu w potocznym tego

275

słowa znaczeniu. Wszechświat s t r a c i ł b y dla niego wiele ze swej wzniosłości, gdyby musiał uznać, że jakieś zjawisko, niechaj to będzie na przykład sterowane rozumem i moralnością zachowanie się szlachetnego człowieka, wystąpić może tylko, jeśli n a r u s z o n e zostaną wszechobecne i wszechwładne prawa j e d n e g o wszechbytu.

Uczucia, którymi badacz przyrody darzy wielką jedność praw natury, nie można wyrazić piękniej niż słowami: „Dwie rzeczy napełniają duszę wciąż nowym i rosnącym podziwem: gwiaździste niebo nade mną i prawo moralne we mnie." Podziw i cześć nie stanowiły dla Immanuela Kanta przeszkody w znale­zieniu naturalnego wyjaśnienia prawideł gwiaździstego nieba, i to takich, które wywodzą się z ich powstania. Czy można przypuścić, że on, który nic jeszcze nie wiedział o wielkim powstawaniu świata organizmów, zgorszyłby się tym, że tkwiące w nas prawo moralne traktujemy nie jako coś danego nam a priori, ale jako coś powstałego na drodze naturalnego stawania się, zupełnie tak samo jak on traktował prawa ciał niebieskich?

Rozdział trzynasty

ECCE HOMO A ja na to, ściągając z pięty Swój czarny bucik, rzekłem: „Spójrz — demonie — oto masz przeraźliwy Symbol człowieczeństwa: noga Z grubej skóry — już nie natura, Lecz także jeszcze nie ukształtowany duch. Jakaś wędrowna forma od zwierzęcej nogi Do uskrzydlonej stopy Merkurego."

(Christian Morgenstern)

Załóżmy, że obiektywizujący badacz sposobów zachowania się siedzi na innej planecie, na przykład na Marsie, i ogląda społeczne zachowanie się ludzi przez lunetę, której siła powięk­szania jest za mała, aby można było przez nią odróżnić pojedynczych osobników i śledzić ich indywidualne zachowa­nie się, ale wystarczająca do obserwowania większych wyda­rzeń, jak wędrówki ludów, bitwy itp. Nigdy nie wpadłby na pomysł, że czynami ludzkimi kieruje rozum bądź obowiązek moralny.

Jeżeli ponadto nasz pozaziemski obserwator byłby istotą czysto rozumną, pozbawioną wszelkich instynktów, która nic nie wie o tym, jak instynkty, a w szczególności agre­sywność, mogą działać i w jaki sposób ich funkcje bywają wadliwe — miałby chyba bardzo wielki kłopot ze zrozu­mieniem historii ludzkości. Stale powtarzające się wydarze­nia historyczne nie dają się przecież wyjaśnić na zasadzie ludzkiego rozumu czy rozsądku. Powiedzenie, że źródłem ich jest to, co się potocznie nazywa „ludzką naturą" — było­by truizmem. Rozumna, a nielogiczna natura ludzka każe dwóm narodom rywalizować z sobą, nawet gdy nie zmuszają ich do tego żadne przyczyny gospodarcze, podżega do zażartej walki dwie partie polityczne czy dwie religie pomimo za­dziwiającego podobieństwa obu programów reform, wpędza jakiegoś Aleksandra czy Napoleona w ambicję połączenia całego świata pod jednym berłem, z poświęceniem milionów

277

swoich poddanych. Dziwnym trafem uczymy się w szkole obdarzania szacunkiem, a nawet mianem wielkich ludzi, którzy popełnili takie i podobne niedorzeczności. Jesteśmy wdrożeni wychowaniem do poddawania się tak zwanej mądrości poli­tycznej jednostek odpowiedzialnych za kierowanie państwem i tak jesteśmy przyzwyczajeni do przytoczonych tu zjawisk, że większość z nas nie zdaje sobie wcale sprawy z tego, jak nieprzeciętnie głupie i szkodliwe dla ludzkości jest zachowanie się narodów w biegu historii.

Gdy się jednak raz już tę prawdę przejrzało, nie sposób pominąć pytania, jak się to dzieje, że rzekomo rozumne istoty zachowują się tak nierozumnie. Najwidoczniej istnieją więc jakieś przemożne czynniki, dostatecznie silne, aby indywidual­ny rozum ludzki całkowicie pozbawić funkcji kierowniczej, czynniki całkowicie niezdolne do wyciągania wniosków z do­świadczeń. Jak powiada Hegel, doświadczenie płynące z histo­rii uczy nas, że ludzie i rządy nigdy niczego nie nauczyły się z przebiegu dziejów, ani nigdy nie wyciągnęły żadnych stąd wniosków.

Wszystkie te zadziwiające sprzeczności uszeregujemy so­bie i w pełni wyjaśnimy w sposób najprostszy, z chwilą gdy dojdziemy do przekonania, że społeczne zachowanie się człowieka nie jest bynajmniej dyktowane wyłącznie roz­sądkiem i tradycją kulturową, ale ciągle jeszcze podlega wszystkim tym prawidłom, które panują w dziedzinie instynk­townego zachowania się, powstałego filogenetycznie. Prawidła te są nam dobrze znane ze studiów nad zachowaniem się zwierząt.

Przyjmijmy teraz, że nasz pozaziemski obserwator jest doświadczonym etologiem i dokładnie wie o wszystkim, o czym pokrótce była mowa w poprzednich rozdziałach. Musiałby on wyciągnąć wniosek, że społeczeństwo ludzkie jest nadzwyczaj podobne do społeczeństwa szczurów, które są również społecznie i pokojowo nastrojone wewnątrz zamknię­tego rodu, a stają się istnymi diabłami w stosunku do każdego

278

współplemieńca, który nie należy do tego samego klanu. Gdyby nasz marsjański obserwator jeszcze ponadto wiedział coś o eksplozji demograficznej, o stale wzrastającej straszliwości broni i o podziale ludzkości na kilka obozów politycznych — widziałby naszą przyszłość w równie ponurych barwach jak dalsze losy kilku wrogich społeczności szczurzych znajdują­cych się na statku, którego zapasy żywnościowe dobiegają kresu. A prognoza taka byłaby nawet o tyle optymistyczna, że o szczurach można powiedzieć, że po wielkim morderczym dziele zawsze jeszcze pozostanie ich dosyć, aby utrzymać gatunek, co nie jest — po użyciu bomby wodorowej — wcale takie pewne w odniesieniu do człowieka.

Symbol owoców z drzewa znajomości złego i dobrego zawiera w sobie głęboką prawdę. Poznanie, wywodzące się z myślenia pojęciowego, wygnało człowieka z raju, w którym mógł swobodnie puszczać wodze swoim instynktom i czynić to, na co miał ochotę. Badawczy dialog z otoczeniem, polegający na eksperymentowaniu, mający swe źródło w myśleniu pojęcio­wym, przyniósł człowiekowi w darze jego pierwsze narzędzia, tłuk pięściowy i ogień. Użył ich natychmiast do zabicia swego brata i usmażenia go, o czym świadczą znaleziska w siedzibach człowieka pekińskiego: obok pierwszych śladów użytkowania ognia leżą pogruchotane i wyraźnie nadpalone ludzkie kości. Myślenie pojęciowe dało człowiekowi władzę nad otoczeniem, w którym żyje własny gatunek, tym samym puściło wodze wewnątrzgatunkowej selekcji, a o jej złym wpływie już słyszeliśmy (s. 64). Tę selekcję obciąża prawdopodobnie rów­nież i wina przesadnego pędu do agresji, przez który jeszcze dziś cierpimy. Myślenie pojęciowe umożliwiło człowiekowi za pośrednictwem mowy artykułowanej przekazywanie ponadin-dywidualnej wiedzy i rozwijanie kultury; wywołało to w jego warunkach życiowych zmiany tak szybkie i rewolucyjne, że rozbiły się o nie zdolności przystosowawcze jego instynktów.

Można by nieomal sądzić, że w zasadzie wszystko, co człowiek otrzymał w darze od własnej umiejętności myślenia,

279

bywa opłacone jakimś niebezpiecznym złem, które nieodwołal­nie musi przyjść w następstwie. Na nasze szczęście tak nie jest, gdyż z pojęciowego myślenia wywodzi się również rozumne poczucie o d p o w i e d z i a l n o ś c i człowieka, w którym je­dynie można pokładać nadzieję przeciwdziałania stale wzras­tającym niebezpieczeństwom.

Aby nadać nieco przejrzystości mojemu opisowi obecnej biologicznej sytuacji ludzkości, chciałbym przedyskutować poszczególne zagrażające jej niebezpieczeństwa w tej samej kolejności, w której wyliczyłem je w powyższym ustępie; następnie przejdę do omówienia obowiązku moralnego, jego funkcji i ograniczeń jego działania.

W rozdziale o zachowaniu się zbieżnym z moralnością słyszeliśmy o mechanizmach hamujących, które u rozmaitych zwierząt społecznych ujarzmiają agresywność, nie dopusz­czając do zadawania ran i zabijania współplemieńców. Oczywi­ście mechanizmy te odgrywają szczególnie ważną rolę u tych zwierząt, które normalnie mogą zabijać istoty mniej więcej równe sobie wielkością. Mechanizmy te są też u tych zwierząt najwyżej rozwinięte. Kruk uderzeniem dzioba może wykłuć oko drugiemu krukowi, wilk może jednym kłapnięciem uzębie­nia rozedrzeć drugiemu żyłę szyjną. Dawno nie byłoby kruków ani wilków, gdyby nie działały tu niezawodne zahamowania zapobiegawcze. Gołąb, zając, a nawet szympans nie są zdolne zabić podobnych do siebie jednym uderzeniem czy też jednym ukąszeniem. Do tego dochodzi jeszcze zdolność do ucieczki, którą wykazują takie nieszczególnie uzbrojone istoty i która wystarcza im, aby umknąć nawet przed „zawodowymi" drapież­nikami; te zaś są w ściganiu, chwytaniu i uśmiercaniu znacznie sprawniejsze niż jakikolwiek, nawet o wiele silniejszy przed­stawiciel tamtych gatunków. Na wolnym terenie łowieckim zwykle nie istnieją więc warunki po temu, aby takie zwierzę poważnie uszkodziło członka własnego gatunku. W związku z tym nie występuje tam też żaden skuteczny nacisk selekcji prowadzącej do rozwinięcia hamulców przed zabijaniem. A że

280

hamulce takie istotnie nie istnieją, o tym może przekonać się hodowca, który — ze szkodą dla siebie i swoich podopiecznych — nie dość poważnie traktował wewnątrzgatunkowe walki zupełnie skądinąd „nieszkodliwych" zwierząt. W nienatural­nych bowiem warunkach niewoli, w których pokonany nie może szybką ucieczką ujść przed zwycięzcą, nader często się zdarza, że zostaje przezeń uśmiercony w sposób powolny i okrutny, ulegając wytrwałej i drobiazgowej robocie. W książ­ce pod tytułem Opowiadania o zwierzętach, w rozdziale „Moralność i broń" opisałem, jak synogarliczka, ten symbol wszelkiej pokojowości, potrafiła bez żadnych zahamowań zamęczyć na śmierć podobnego do niej ptaka.

Można sobie znakomicie wyobrazić, co działoby się, gdyby jakaś nigdy nie napotkana igraszka natury obdarzyła nagle gołębia dziobem kruka. Położenie takiego dziwoląga zdaje się dokładnie odpowiadać sytuacji człowieka, który właśnie odkrył możliwość używania ostrego kamienia jako narzędzia do zadawania ciosów. Na myśl o istocie, odznaczającej się popędliwością i pobudliwością szympansa, wymachującej tłu­kiem pięściowym — ogarnia nas przerażenie.

Ogół, a nawet niektórzy naukowcy humaniści reprezentują pogląd, że ludzkie sposoby zachowania się, służące nie in­dywidualnemu dobru, ale dobru społecznemu — dyktowane są poczuciem odowiedzialności kierowanym przez rozum. Pogląd ten jest fałszywy, a że można to udowodnić, wykażemy jeszcze w tym rozdziale na konkretnych przykładach. Nasz wspólny z szympansem przodek na pewno był dla swego przyjaciela co najmniej równie wiernym przyjacielem, jak są nim dzika gęś, kawka, a jeszcze bardziej pawian czy wilk. Na pewno zrywał się w obronie swojej społeczności z takim samym narażeniem życia i pogardą śmierci jak wszystkie tamte zwierzęta, był równie jak one czuły i opiekuńczy w stosunku do swoich młodych współplemieńców i takie same miał zahamowania przed zabijaniem. Na szczęście i my odziedziczyliśmy także w pełni odpowiednie „zwierzęce" instynkty.

281

Antropologowie zajmujący się życiem i obyczajami australo-piteka (afrykańskiego przedczłowieka) twierdzili, że przod­kowie ci przez to, że żyli z łowów na grubego zwierza, pozostawili ludzkości w spadku groźne dziedzictwo „drapież-niczej natury" (carnivorous mentality). Wypowiedź ta świad­czy o niebezpiecznym pomieszaniu dwóch pojęć: drapieżnego zwierzęcia i kanibala. Tymczasem pojęcia te wykluczają się prawie zupełnie; kanibalizm zdarza się u dprapieżników tylko w niezwykle rzadkich, wyjątkowych przypadkach. W rzeczy­wistości wielka to szkoda, że człowiek n i e m a „drapieżniczej natury". Większość niebezpieczeństw zagrażających człowie­kowi wynika z tego, że jest on z natury stosunkowo niewinnym wszystkożercą, nie mającym naturalnej broni, wyrosłej z włas­nego ciała, którą mógłby zabijać zwierzęta. Z tej bowiem przyczyny brak mu również owych filogenetycznie powstałych mechanizmów zabezpieczających, które powstrzymują wszyst­kie „zawodowe" drapieżniki przed nadużywaniem przeciwko współplemieńcom swoich zdolności do zabijania wielkich zwierząt. To prawda jednak, że lwy i wilki zabijają czasem osobniki własnego gatunku, które wtargnęły na teren zajęty przez ich grupę; może się również zdarzyć, że zwierzę takie w nagłej złości pozbawi życia towarzysza z własnej grupy przez niefortunne ukąszenie bądź uderzenie łapą; przynajmniej w nie­woli obserwujemy nieraz takie przypadki. Jednakże wyjątki te nie mogą nam przesłonić faktu, że jak już mówiliśmy w roz­dziale o sposobach zachowania się zbieżnych z moralnością — u wszystkich tego rodzaju drapieżnych, potężnie uzbrojo­nych zwierząt muszą istnieć wysoko rozwinięte mechanizmy hamujące, które nie pozwalają na samounicestwienie gatunku.

W prehistorii człowieka szczególnie wysoko rozwinięte mechanizmy hamujące nagłe zabójstwo były zbędne, gdyż rzecz taka i tak nie była możliwa. Napastnik mógł swoją ofiarę uśmiercić tylko drapiąc, kąsając i dusząc, ale ofiara miała przy tym wszelkie możliwości apelować gestami pokory i okrzykami strachu do tkwiących w nim zahamowań przed agresją. U słabo

282

tylko uzbrojonego zwierzęcia nie działał oczywiście żaden nacisk selekcji wiodący do „wyhodowania" owych silnych i niezawodnych oporów przed użyciem broni, które są tak niezbędne dla przeżycia gatunku zwierząt wyposażonych w nie­bezpieczną broń. Skoro tylko wynalezienie sztucznej broni nagle stworzyło zupełnie nowe możliwości zabijania — na­stąpiło całkowite zachwianie uprzednio istniejącej równowagi między stosunkowo słabym zahamowaniem przed agresją a zdolnością zabijania swoich współplemieńców. Człowiek znalazł się właśnie w takim położeniu, w jakim byłby jakiś gatunek gołębi, który okrutna igraszka natury obdarzyła dzio­bem kruka.

Zgroza przejmuje na myśl o żywej istocie, która wpadając tak łatwo w złość jak małpa człekokształtna, dzierży w ręku ciężki i ostry tłuk pięściowy. Ludzkość byłaby się istotnie sama unicestwiła za pośrednictwem swych pierwszych wynalazków, gdyby nie to, że w cudowny sposób zarówno możliwość do­konywania wynalazków, jak i wielki dar poczucia odpowie­dzialności są jednocześnie owocem tej samej specyficznie ludzkiej zdolności, zdolności do stawiania pytań. Jeżeli czło­wiek — przynajmniej dotychczas — nie padł ofiarą rezultatów własnych odkryć, zawdzięcza to umiejętności zadawania sobie pytania o skutki swoich czynów i udzielania sobie na nie odpowiedzi. Jednakże nawet i ten jedyny w swoim rodzaju talent nie przyniósł ludzkości zabezpieczenia przed samoza­gładą. Chociaż poczucie moralnej odpowiedzialności, a na tym tle także i zahamowania przed zabijaniem znacznie wzrosły od czasów wynalezienia tłuka pięściowego, to jednak zarazem w tym samym stopniu zwiększyła się łatwość zabijania. Przede wszystkim udoskonalona technika uśmiercania przyniosła ze sobą to, że skutki czynów nie rozdzierają bezpośrednio serca sprawcy. Odległość, na którą działa broń palna, chroni zabijają­cego przed sytuacjami bodźcowymi, jakie w innym przypadku uzmysłowiłyby mu z bliska ohydę konsekwencji jego czynu. Głębokie uczuciowe warstwy naszej duszy po prostu już nie

283

przyjmują do wiadomości tego, że zgięcie palca wskazującego powoduje rozerwanie wnętrzności innego człowieka przez nasz strzał. Żaden człowiek o zdrowym umyśle nie poszedłby nawet polować na zająca, gdyby musiał zwierzę to zabijać zębami i paznokciami. Tylko przez osłanianie naszych uczuć przed wszelkimi skutkami własnych czynów, które możemy rozpo­znać zmysłami, możliwe się stało, że człowiek niezdolny nieomal wymierzyć niegrzecznemu dziecku zasłużonego klap­sa, zupełnie łatwo zdobywa się na naciśnięcie guzika wy­zwalającego broń rakietową bądź automat zrzucający bomby, skazując tym setki godnych miłości dzieci na straszliwą śmierć w płomieniach. Bombowych nalotów dokonywali dobrzy, przyzwoici, porządni ojcowie rodzin. Potworny fakt, dzisiaj już prawie niewiarygodny! Demagodzy odznaczają się widocznie znakomitą, choć czysto praktyczną znajomością instynktow­nego zachowania się ludzi i celowo używają w stosunku do podżeganej strony doskonałego narzędzia osłony przeciwko sytuacjom bodźcowym hamującym agresję.

Z wynalezieniem broni wiąże się pośrednio panowanie selekcji wewnątrzgatunkowej i wszystkich jej niesamowitych następstw. W rozdziale III, w którym mowa o znaczeniu agresji dla zachowania gatunku, a także w X, dotyczącym porządku społecznego szczurów, opisałem już dość obszernie, jak to konkurencja między współplemieńcami, realizująca dobór bez kontaktu z innymi gatunkami, może doprowadzić do naj­dziwaczniejszych i zupełnie bezcelowych wybujałości. Skrzyd­ła argusa i tempo pracy zachodniej cywilizacji były przy­kładami, które mój mistrz Heinroth przytaczał dla zobrazowa­nia tych zgubnych wpływów. Jak już również wspomniałem, sądzę, że hipertrofia popędu agresji u człowieka jest następst­wem tej samej przyczyny.

W roku 1955 w krótkiej publikacji O zabijaniu członków własnego gatunku pisałem: „Wydaje mi się — a sprawdzenie tego byłoby sprawą psychologa, szczególnie psychologa głębi i psychoanalityka — że cywilizowany człowiek doby obecnej

284

cierpi w ogóle na brak dostatecznego ujścia dla reakcji swoich czynów dyktowanych popędem agresji. Jest więcej niż praw­dopodobne, że złe skutki ludzkiego popędu agresji, dla którego wyjaśnienia Zygmunt Freud stworzył pojęcie popędu śmierci, polegają po prostu na tym, że wewnątrzgatunkowa selekcja wyhodowała u człowieka w zamierzchłej przeszłości pewną dawkę popędu agresji, a w dzisiejszym układzie społecznym nie znajduje on już dla niej odpowiedniego zaworu bezpieczeńst­wa." Jeżeli w słowach tych tkwi lekki wyrzut, muszę się z niego wyraźnie w tym miejscu wycofać. Już w tym czasie, gdy to pisałem, istnieli psychoanalitycy, którzy wcale nie wierzyli w popęd śmierci, ale zupełnie słusznie tłumaczyli samonisz-czące skutki agresywności wadliwą funkcją instynktu, co sam w sobie służy do utrzymania życia. Poznałem także takiego psychoanalityka, który już w owym czasie, stawiając problem w sposób całkowicie zgodny z powyższym ujęciem, badał zagadnienie hipertrofii agresywności spowodowanej we­wnątrzgatunkowa selekcją.

Sidney Margolin, psychiatra i psychoanalityk z Denver w stanie Colorado, przeprowadził bardzo dokładne studia psychoanalityczne i społeczno-psychologiczne na temat Indian prerii, zwłaszcza z plemienia Ute. Wykazał on, że ludzie ci poważnie cierpią na nadmiar popędów agresywnych, których nie mogą wyładować w uregulowanych warunkach życiowych dzisiejszych rezerwatów indiańskich Ameryki Północnej. Zda­niem Margolina w okresie stosunkowo niewielu stuleci, w któ­rych ci Indianie prerii prowadzili żywot dziki, polegający prawie wyłącznie na wojnie i rabunku — działać musiał niezwykle silny nacisk selekcyjny zmierzający do wyhodowa­nia najostrzejszej agresywności. Zupełnie możliwe, że nacisk ten nawet w tak krótkim czasie wywołał istotne zmiany podłoża dziedzicznego. Można wszak równie szybko przez intensywny dobór hodowlany spowodować zmiany zestawu cech wrodzo­nych u poszczególnych ras zwierząt domowych. Za poglądem Margolina przemawia także i fakt, że również Indianie Ute

285

wyrośli już pod wpływem zupełnie odmiennych warunków wychowania cierpią tak samo jak ich starsi towarzysze; ponadto omawiane tu patologiczne objawy występują w y ł ą c z n i e u tych Indian prerii, których szczepy podlegały wzmian­kowanemu procesowi doboru.

U Indian Ute cierpienia nerwicowe są tak powszechne jak w żadnej innej zbadanej ludzkiej grupie; Margolin stale stwierdzał, że wspólną przyczyną tych schorzeń była niewyżyta agresywność. Wielu Indian czuje się chorymi i określa siebie samych jako chorych, a na pytanie, na czym ich choroba polega, nie mają innej odpowiedzi jak tylko: „Przecież jestem Ute!" Przemoc i zabójstwa w stosunku do osobników nie należących do szczepu są tam na porządku dziennym, natomiast w od­niesieniu do członków własnego szczepu zdarzają się niezwyk­le rzadko, gdyż na przeszkodzie stoją tu różne tabu, których bezwzględna surowość również staje się zrozumiała na tle prehistorii Utów: wobec bezustannych walk z białymi i z sąsia­dującymi Indianami należało za wszelką cenę unikać sporów wewnętrznych między członkami szczepu. Kto zabił członka swej grupy, temu surowa tradycja nakazuje popełnić samobójst­wo. Przykazania tego przestrzegał nawet pewien Ute, który był policjantem i w obronie własnej zastrzelił swego współple-mieńca w trakcie próby ujęcia go. Ścigany mianowicie pod wpływem zamroczenia zadał swemu ojcu nożem cios, który otworzył tętnicę udową, tak że doszło do wykrwawienia. Gdy policjant otrzymał służbowe polecenie ujęcia sprawcy śmierci — zabójstwo z premedytacją od początku było zupełnie wykluczone — przedstawił swemu przełożonemu własny po­gląd na sprawę. Delikwent — twierdził — c h c e umrzeć, gdyż jest obowiązany do samobójstwa, które na pewno zechce popełnić w ten sposób, że będzie stawiał opór i zmusi jego, tzn. policjanta, do zastrzelenia go. Wówczas jednak on sam również będzie musiał się zabić. Ponieważ więcej niż krótkowzroczny sierżant podtrzymał wydany przez siebie rozkaz, tragedia rozegrała się w sposób przewidywany. Ten i inne protokoły

286

Margolina czyta się jak greckie tragedie, w których nieunik­nione przeznaczenie zmusza człowieka do winy i do odbycia dobrowolnej pokuty za winy popełnione wbrew własnej woli.

Istnieje obiektywne zjawisko przekonywające, a nawet wię­cej, dowodzące słuszności interpretacji, którą Margolin stosuje do tego zachowania się Indian Ute, a jest nim podatność tych ludzi na nieszczęśliwe wypadki. Zostało mianowicie udowod­nione, że accident-proneness występuje jako skutek niewyżytej agresywności, a u Indian Ute liczba wypadków samochodo­wych w jaskrawy sposób przekracza liczbę wypadków w każdej innej ludzkiej grupie użytkującej samochody. Kto kiedykol­wiek sam, ogarnięty prawdziwą złością, prowadził szybki samochód, ten wie — o ile w tym stanie w ogóle był jeszcze zdolny do obserwowania samego siebie — jak silnie w takiej sytuacji występuje skłonność do sposobów zachowania się pociągających za sobą samozagładę. Wyrażenie „popęd śmier­ci" wydaje się wręcz dostosowane do takich szczególnych przypadków.

Oczywiście wewnątrzgatunkowa selekcja jeszcze niekiedy i dzisiaj doprowadza do rozwoju w niepożądanych kierunkach, ale omawianie tych wszystkich zjawisk odwiodłoby nas za daleko od tematu agresji. Na instynktownym podłożu groma­dzenia majątku, na popędzie ambicji itp. opiera się wysoka pozytywna premia selekcyjna, na prostej przyzwoitości — pra­wie równie wysoka negatywna premia selekcji. Grozi nam dzisiaj hipertrofia wymienionych popędów wyhodowana przez konkurencję komercjalną, prawie równie ohydna jak to, co z wewnątrzgatunkowa agresją uczyniło wojenne współzawod­nictwo między plemionami człowieka epoki kamienia. Szczęś­cie tylko, że zdobywanie bogactw i władzy nie idzie w parze z wielodzietnością, wówczas bowiem położenie ludzkości przedstawiałoby się jeszcze bardziej ponuro.

Oprócz następstw posiadania broni, oprócz wewnątrzgatun-kowego doboru trzecim źródłem zła, które musiało wystąpić wraz z umiejętnością pojęciowego myślenia, jest t e m p o

287

r o z w o j u , tak przyśpieszone, że wywołuje wręcz zawrót głowy. Z umiejętności pojęciowego myślenia i wszystkich jego skutków, a przede wszystkim z symboliki artykułowanej mowy pochodzi pewna zdolność człowieka, której nie ma żadna inna żyjąca istota. Gdy biolog mówi o dziedziczeniu cech nabytych, myśli wyłącznie o nabytych zmianach masy dziedzicznej, a więc genomu. Nie myśli już wcale o tym, że „dziedziczyć" na wiele setek lat przed Grzegorzem Mendlem miało znaczenie prawnicze, że słowo to do procesów biologicznych zostało początkowo zastosowane w sensie jedynie porównania. Dzisiaj to drugie znaczenie stało się tak potoczne, że prawdopodobnie byłbym źle zrozumiany, gdybym po prostu napisał: tylko człowiek ma zdolność dziedziczenia cech nabytych, przez co chcę powiedzieć, że jeżeli na przykład jakiś człowiek dokona wynalazku łuku i strzały albo ukradnie te przedmioty od innego narodu, wyżej stojącego pod względem kulturowym — to od tej chwili nie tylko jego potomstwo, ale cała jego społeczność p r z e j m u j e w p o s i a d a n i e to narzędzie tak mocno, jak gdyby to były narządy ciała powstałe w drodze mutacji i selekcji. Użycie danego narzędzia na pewno równie trudno pójdzie w zapomnienie, jak podobnie ważny dla życia narząd zamieni się w szczątkowy.

Nawet jeżeli taką ważną dla zachowania gatunku cechę czy zdolność nabędzie tylko jedna jednostka, cecha ta staje się w najkrótszym czasie wspólną własnością całej populacji. To właśnie powoduje wspomniane przyśpieszenie przemian histo­rycznych o wiele tysięcy razy, przyśpieszenie, które pojawiło się na świecie wraz z pojęciowym myśleniem człowieka. Procesy adaptacyjne, które dotąd wymagały całych epok geologicznych, mogą obecnie przebiegać w najkrótszych od­cinkach czasu, w ciągu kilku pokoleń. Ponad powolnym i prawie niedostrzegalnym w porównaniu z nowym tokiem wydarzeń dalszym biegiem rozwoju rodowego, czyli filogene­zy, płyną dzieje, historia. Ponad powstałym na drodze filogene­zy skarbcem masy dziedzicznej wznosi się wysoka budowla

288

kultury nabytej w trakcie biegu historii i przekazywanej tradycją.

Podobnie jak użycie broni czy narzędzi i wyrosła z nich władza człowieka nad światem, tak i trzeci dar pojęciowego myślenia kryje w sobie wiele niebezpieczeństw. Wszystkie kulturowe osiągnięcia człowieka mają jeden wielki brak: dotyczą one tylko takich jego cech i wydolności, jakie podlegają wyłącznie wpływom indywidualnej modyfikacji i nauki. Tym­czasem wiele wrodzonych i charakterystycznych dla naszego gatunku sposobów zachowania się tym wpływom n i e podlega; tempo ich zmian w toku przemiany gatunku pozostało takie samo jak to, w którym zmieniają się jakiekolwiek cechy naszego ciała, takie samo jak to, w którym przebiegał cały rozwój, zanim pojęciowe myślenie weszło na plan.

Jaka też mogła się odegrać scena wówczas, gdy człowiek trzymał pierwszy raz w ręku tłuk pięściowy? Zapewne bardzo podobna do tej, jaką obserwujemy u dwu- a nawet trzyletnich i starszych dzieci, których żadne zahamowania ani instynktow­ne, ani moralne nie powstrzymują przed waleniem się wzajem­nie z całej siły po głowach ciężkimi, z ledwością dźwiganymi przedmiotami. Tak samo prawdopodobnie wynalazca pierw­szego tłuka nie wahał się uderzyć nim swego towarzysza, który właśnie wywołał jego gniew. Wszak emocjonalnie nie miał żadnej wiedzy o strasznych skutkach swego wynalazku, gdyż wrodzone zahamowania przed zabijaniem były wówczas, tak jak i dzisiaj, skrojone na miarę jego naturalnego uzbrojenia. Czy był zmieszany, gdy ujrzał leżącego zabitego przez siebie pobratymca? Możemy z całą pewnością przyjąć, że tak. Zwierzęta o wyższej randze społecznej często reagują na nagłą śmierć swoich współplemieńców w sposób wysoce dramatycz­ny. Gęsi gęgawe stają nad nieżywym przyjacielem sycząc w postawie w najwyższym stopniu obronnej, jak to opisuje Heinroth, który kiedyś zastrzelił gęś na oczach jej rodziny. Sam widziałem to samo, gdy pewna gęś nilowa uderzyła w głowę pisklę gęsi gęgawej, a ono pobiegło zataczając się do swoich

289

rodziców i tam niebawem zmarło na krwotok mózgu. Rodzice, mimo że nie mogli widzieć zabójczego uderzenia, reagowali w wyżej opisany sposób na upadek i śmierć swego dziecka. Monachijski słoń Wastl, który w trakcie zabawy bez żadnych agresywnych zamiarów ciężko zranił swego dozorcę, zdener­wował się straszliwie i ustawił się nad zranionym w postawie obronnej, przez co niestety uniemożliwił udzielenie mu w porę pomocy lekarskiej. Bernhard Grzimek opowiadał mi, jak kiedyś szympans, który go ugryzł i dotkliwie zranił, gdy tylko ochłonął ze złości, usiłował zacisnąć palcami brzegi zadanych mu ran.

Pierwszy Kain najprawdopodobniej natychmiast poznał ok­ropność swego czynu. Powolne rozejście się wieści, że na­stępuje niepożądane osłabienie potencjału bojowego własnej hordy, gdy zbyt wielu członków zostaje zabitych — wcale nie było nawet potrzebne. Jakakolwiek byłaby kara ustanowiona dla powstrzymania nieograniczonego użycia nowej broni — w każdym razie powstała jakaś forma odpowiedzialności, aczkolwiek jeszcze prymitywna, która już wtedy chroniła ludzkość przed samozagładą.

Pierwsze zatem dzieło, jakie w dziejach ludzkości powstało z poczucia obowiązku moralnego, polegało na przywróceniu utraconej równowagi między uzbrojeniem a wrodzonym zaha­mowaniem przed zabójstwem. We wszystkich innych dziedzi­nach wymagania stawiane jednostce przez rozumowe poczucie odpowiedzialności u pierwszych ludzi były chyba jeszcze bardzo proste i łatwe do spełnienia.

Nie będzie to naprawdę posunięciem zbyt śmiałym, jeśli przyjmiemy, że pierwsi właściwie ludzie, jakich znamy z prehi­storii, np. ci z Cro-Magnon, mieli miej więcej takie same instynkty, te same naturalne skłonności co i my i, dalej, że przy budowie swoich społeczności i w swych sporach między wspólnotami nie zachowywali się tak bardzo odmiennie od pewnych dziś jeszcze żyjących ludów, np. Papuasów w central­nej Nowej Gwinei. U tychże Papuasów każde z maleńkich osiedli znajduje się w stanie nieustającej wojny z sąsiednim

290

i żyje w stałym wzajemnym stosunku łagodnego poławiania głów; „łagodność" w ujęciu Margaret Mead należy rozumieć w ten sposób, że nie podejmuje się zorganizowanych wypraw wojennych w celu zdobywania tak bardzo pożądanych męskich głów, a tylko od wypadku do wypadku, wtedy gdy się napotka przypadkowo na pograniczu swego terenu starą kobietę albo kilkoro dzieci, „zgarnia się" ich głowy.

Zakładając, że hipotezy te są słuszne, wyobraźmy sobie teraz, że żyjemy w takim społeczeństwie wraz z dziesięcioma czy piętnastoma naszymi najlepszymi przyjaciółmi, ich żonami i dziećmi. Ci nieliczni mężczyźni z konieczności muszą tworzyć zaprzysiężoną wspólnotę, stać się p r z y j a c i ó ł m i w najprawdziwszym tego słowa znaczeniu. Każdy niejedno­krotnie drugiemu ratował życie, a nawet jeżeli istniało zawsze między nimi, tak jak między chłopcami w szkole, jakieś współzawodnictwo na tle rangi, dziewcząt itp. — sprawy te obecnie musiały zejść na plan dalszy w obliczu stałej koniecz­ności wspólnej obrony przed wrogimi sąsiadami. Walki z oto­czeniem o byt własnego społeczeństwa są tak częste, że wszystkie popędy wewnątrzgatunkowej agresji znalazły pełne zaspokojenie, kierując się na zewnątrz. Wydaje mi się, że w tych warunkach każdy z nas w tej wspólnocie piętnastu mężczyzn przestrzegałby dziesięciorga przykazań tablic moj­żeszowych z c z y s t o n a t u r a l n e j w e w n ę t r z n e j p o ­t r z e b y ; nie zabijałby ani nie spotwarzał, nie kradłby drugie­mu jego żony ani niczego, co jego jest. Na pewno szanowałby nie tylko ojca i matkę z naturalnej skłonności, ale w ogóle wszystkich starych i mądrych, tak jak według Frasera Darlinga dzieje się u jeleni i jak Washburn, de Vore i Kortlandt zaobserwowali w jeszcze większym stopniu u prymatów.

Innymi słowy, naturalne skłonności człowieka nie są takie złe. Człowiek nie jest wcale od urodzenia taki niedobry, a tylko n i e j e s t d o s t a t e c z n i e d o b r y w stosunku do wymagań stawianych mu przez nowoczesne życie społeczne.

Samo już powiększenie liczby osobników należących do

291

jakiejś społeczności wywołać musi dwojakiego rodzaju skutki, które zakłócają równowagę między najważniejszymi instynk­tami wzajemnego przyciągania i odpychania, tzn. między osobistą więzią a wewnątrzgatunkową agresywnością. Po pier­wsze, dla powiązań osobistych bywa szkodliwe, gdy jest ich zbyt wiele. Stare, mądre powiedzenie, że można mieć tylko niewielu naprawdę dobrych przyjaciół — na pewno jest słuszne. Wielka podaż „znajomych", którą pociąga za sobą z musu każda większa społeczność, pomniejsza więc trwałość po­szczególnych związków. Po drugie, ciasne stłoczenie wielu jednostek w małej przestrzeni powoduje osłabienie wszystkich reakcji społecznych. Każdy współczesny mieszkaniec wiel­kiego miasta, przesycony nadmiarem nieuchronnych kontak­tów i zobowiązań socjalnych wszelkiego rodzaju, zna dobrze niepokojące zjawisko, że nie sposób tak się ucieszyć z od­wiedzin przyjaciela, jak należałoby się spodziewać, nawet gdy się go dawno nie widziało i naprawdę kocha. Zauważa się u siebie wyraźną skłonność do burkliwej obrony, gdy po kolacji jeszcze zadzwoni telefon. Jak już od dawna wykazują doświad­czenia socjologów, charakterystycznym skutkiem stłoczenia, zbytniego zagęszczenia (po angielsku: crowding) jest wzrost skłonności do agresywnego zachowania się.

Do tych niepożądanych zjawisk związanych z ilościowym wzrostem naszego społeczeństwa dochodzi jeszcze i niemoż­ność wyładowania agresywnych popędów w stopniu „przewi­dzianym" dla naszego gatunku. Zachowanie pokoju jest pierw­szym obowiązkiem obywatelskim, a sąsiednia wroga wioska, która ongiś stanowiła obiekt zaspokajający wewnątrzgatun­kową agresywność — znika w mglistej dali.

W miarę coraz wyższego rozwoju cywilizacji wszystkie warunki sprzyjające właściwemu działaniu naszych natural­nych skłonności do społecznego zachowania się stają się coraz mniej korzystne, podczas gdy wymagania stawiane temu zachowaniu równocześnie wzrastają. „Bliźniego" każą nam traktować tak, jak gdyby był naszym najlepszym przyjacielem,

292

pomimo że niekiedy nawet w ogóle go nie widzieliśmy. Co więcej, możemy rozumowo pojąć, że jesteśmy zobowiązani do miłowania także i naszych nieprzyjaciół, a to nigdy nie przyszło-by nam nawet na myśl na podstawie naszych naturalnych skłonności. Wszelkie kazania o ascezie ostrzegające nas przed puszczeniem wodzy naszym instynktownym popędom, nauka o grzechu pierworodnym, która głosi, że człowiek od urodzenia jest zły — wszystkie zawierają tę samą prawdę, a mianowicie że człowiek nie powinien pozwalać ślepo się powodować swoim odziedziczonym skłonnościom, ale że musi nauczyć się je opanowywać, przewidywać ich skutki i sprawdzać przez pod­budowaną poczuciem obowiązku analizę samego siebie.

Należy oczekiwać, że cywilizacja — a miejmy nadzieję, że wraz z nią i kultura — będą nadal wzrastały w stale wzmagają­cym się tempie. W tym samym stopniu musi wzrosnąć i skomplikować się zadanie ciążące na poczuciu obowiązku moralnego. Przepaść pomiędzy tym, co człowiek gotów jest świadczyć dla ogółu w wyniku swoich naturalnych skłonności, a tym, czego ogół od niego wymaga, staje się coraz to większa, a więc i coraz trudniejsza do przebycia dla jego poczucia odpowiedzialności. Świadomość tego jest tym bardziej niepo­kojąca, że pomimo najlepszej nawet woli trudno dopatrzyć się tu działania jakichś selektywnych zalet, które mogłyby wy­kształcić się w człowieku czy to z siły jego poczucia od­powiedzialności, czy też ze szczególnie wysokich walorów jego przyrodzonych skłonności. Przeciwnie, należy się raczej powa­żnie obawiać, że dzisiejszy skomercjalizowany porządek społe­czny pod iście diabelskim wpływem międzyludzkiego współ­zawodnictwa prowadzi dobór hodowlany właśnie w kierunku wręcz przeciwnym. Z tej strony wyrasta więc również dla poczucia obowiązku zadanie, które z biegiem czasu staje się coraz trudniejsze do spełnienia.

Rozwiązania tego problemu za pośrednictwem poczucia moralnego obowiązku nie ułatwimy, jeśli będziemy przeceniać jego władzę. Cel raczej osiągniemy przez skromne poznanie, że

293

obowiązek moralny jest „tylko" m e c h a n i z m e m k o m ­p e n s a c y j n y m , który dostosowuje nasz zasób instynktów do wymagań życia kulturalnego i r a z e m z n i m t w o r z y c a ł o ś ć f u n k c j o n a l n e g o s y s t e m u . Takie ujęcie wy­jaśnia wiele spraw niezrozumiałych skądinąd.

Wszyscy c i e r p i m y wskutek przymusu opanowywania własnych popędów, jedni więcej, inni mniej, w zależności od bardzo różnego stopnia, w jakim jesteśmy wyposażeni w instyn­kty czy skłonności społeczne. Według dobrej starej definicji psychiatrycznej p s y c h o p a t ą jest człowiek, który pod wpły­wem wymagań stawianych mu przez społeczeństwo albo sam cierpi, albo ze swej strony powoduje, że cierpi społeczeństwo. W pewnym sensie jesteśmy więc w s z y s c y psychopatami, każdy z nas bowiem cierpi wskutek konieczności rezygnacji z popędów, czego wymaga od nas dobro ogółu. Jednakże powyższa definicja dotyczy szczególnie ludzi, którzy załamują się pod wpływem tych wymagań i stają się albo neurastenikami, a więc ludźmi chorymi, albo przestępcami. Ale nawet według tej ścisłej definicji człowiek „normalny" nie różni się tak wyraźnie od psychopaty, a dobry obywatel od zbrodniarza, jak różni się to, co zdrowe, od tego, co chore! Różnica jest raczej analogiczna do tej, jaka istnieje między człowiekiem z wyrów­naną wadą serca a takim, co cieipi na „niewyrównaną wadę", tzn. którego serce już nie jest dłużej w stanie zwiększoną pracą mięśnia wyrównać tego, że jedna z zastawek niezupełnie się domyka czy też zwęziła się. Porównanie to uwzględnia także i fakt, że działanie kompensacyjne odbywa się k o s z t e m e n e r g i i .

Taki pogląd na najistotniejszą rolę poczucia obowiązku moralnego pozwala w kantowskiej etyce na rozwiązanie pewnej sprzeczności, na którą już zwrócił uwagę Fryderyk Schiller. On, którego Herder nazwał „najinteligentniejszym spośród wszyst­kich kantystów", buntował się przeciwko odarciu przez etykę Kanta wszystkich naturalnych skłonności z wszelkich wartości i zadrwił z tej nauki w formie wspaniałej fraszki: „Chętnie służę

294

druhowi niestety — ze szczerej ochoty; zmartwię się więc, gdy kto powie, że nie ma w tym ni śladu cnoty!"

Tymczasem nie tylko s ł u ż y m y naszemu druhowi z we­wnętrznej szczerej ochoty, ale i jego przyjacielskie uczynki o c e n i a m y także z punktu widzenia tego, czy była to ciepła naturalna przychylność, która skłoniła go do takiego zachowa­nia! Gdybyśmy byli prawdziwie konsekwentnymi prawowier­nymi kantystami, musielibyśmy odczuwać zupełnie inaczej: cenilibyśmy bowiem najwyżej takiego człowieka, który z natu­ry nas wręcz nie znosi, a wskutek analizy samego siebie dyktowanej poczuciem obowiązku w b r e w skłonności serca zmuszony jest zachowywać się w stosunku do nas przyzwoicie. Tymczasem w rzeczywistości dla takich dobroczyńców od­czuwamy najwyżej bardzo chłodny szacunek, a k o c h a m y tego tylko, kto odnosi się do nas przyjacielsko, bo mu to sprawia przyjemność, i kto działając w ogóle nie myśli o tym, że czyn jego mógłby zasługiwać na wdzięczność.

Gdy mój niezapomniany mistrz Ferdinand Hochstetter w wieku lat siedemdziesięciu jeden wygłaszał swój pożegnalny wykład, ówczesny rektor Uniwersytetu Wiedeńskiego dzięko­wał mu w bardzo serdecznych słowach za jego długą i tak owocną działalność. Na to podziękowanie Hochstetter dał odpowiedź, w której w skondensowanej formie objawia się cały paradoks wartości i braku wartości naturalnych inklinacji; powiedział bowiem: „Dziękuje mi pan za coś, za co nie mam prawa żądać żadnego podziękowania! Niech pan dziękuje moim rodzicom, moim przodkom, po których odziedziczyłem takie a nie inne skłonności. Ale gdy mnie pan zapyta, co zdziałałem przez całe życie w dziedzinie wiedzy i nauki, muszę panu powiedzieć całkiem szczerze: w gruncie rzeczy robiłem zawsze to, co mi właśnie sprawiało największą przyjemność!"

Cóż za dziwna sprzeczność! Ten wielki przyrodnik, który — a wiem to na pewno — nigdy nie czytał Kanta, zajmuje takie samo jak on stanowisko, polegające na nieprzywiązywaniu wagi do wartości naturalnych inklinacji, a jednocześnie przez

295

poważny ciężar gatunkowy swojej działalności życiowej — do­prowadza kantowską naukę o wartości do absurdu jeszcze dosadniej aniżeli Schiller w swojej fraszce. Tymczasem wyj­ściem z tego ślepego zaułka jest bardzo proste rozwiązanie owego pozornego w gruncie rzeczy problemu przez spojrzenie na obowiązek moralny jako na mechanizm kompensacyjny i niepozbawianie - naturalnych skłonności ich prawdziwych walorów.

Gdy osądzić mamy c z y n y jakiegoś człowieka, choćby nasze własne, będziemy je oczywiście oceniać tym wyżej, im mniej odpowiadają naszym naturalnym skłonnościom. Ale gdy przyjdzie nam oceniać samego człowieka, na przykład wybiera­jąc go na przyjaciela, to równie oczywiste jest, że pierwszeńst­wo przyznamy temu, którego przyjacielskie zachowanie się nie wynika zupełnie z rozważań rozumowych, choćby były na najwyższym poziomie etycznym, a wypływa wyłącznie z ciep­łych uczuć i naturalnych skłonności. To, że w ten sposób stosujemy dwie różne miary wartości zależnie od tego, czy oceniamy czyny człowieka, czy też jego samego — nie tylko nie stanowi paradoksu, ale jest dowodem zdrowego ludzkiego rozsądku.

Kto postępuje społecznie z naturalnych swoich skłonności, ten w normalnych warunkach tylko w nieznacznym stopniu wykorzystuje mechanizm kompensacyjny swojego poczucia odpowiedzialności i na czas niedoli dysponuje potężnymi rezerwami moralnymi. Kto już w warunkach życia codziennego musi zużywać całą hamującą siłę swojego poczucia obowiązku moralnego, aby uczynić zadość żądaniom swego kulturowego środowiska, ten oczywiście załamuje się o wiele wcześniej w przypadku wzrostu tych żądań. Energetyczny aspekt naszego porównania z wadą serca doskonale daje się i tu zastosować, gdyż zwiększenie obciążenia, pod którego wpływem społeczne zachowanie się człowieka ulega „dekompensacji", może być bardzo różnego rodzaju, jednakże zawsze pochłania „siły". Tym, co najbardziej nadweręża moralną odporność człowieka,

296

nie jest wcale przemożna pokusa, zjawiająca się nagle i jedno­razowo, ale zżerające siły, długotrwałe, nadmierne napięcie nerwowe, jakiekolwiek by ono było. Zgryzota, nędza, głód, strach, przepracowanie, beznadziejność itp. oddziaływają wszystkie tak samo. Kto kiedykolwiek w czasie wojny czy w niewoli miał okazję obserwowania wielu ludzi w tego rodzaju ciężkich okolicznościach, ten wie, jak nagle i niespodziewanie występuje moralna dekompensacja. Ci, o których sądziliśmy, że są ze stali, załamują się gwałtownie, a inni, po których nie spodziewaliśmy się nic szczególnego, okazują się źródłem niewyczerpanych wręcz sił i skromnym swoim przykładem pomagają niezliczonym bliźnim w podtrzymaniu ich woli moralnej. Kto przeżył takie sytuacje, wie również, że natężenie dobrej woli a jej wytrwałość to dwie niezależne od siebie zmienne. Gdy się to poznało, wie się także z całą pewnością, że nie wolno czuć się wyższym od tego, który załamał się nieco wcześniej od nas. Nawet najlepszy i najszlachetniejszy do­chodzi wreszcie do takiego punktu, w którym po prostu już dalej ciągnąć nie może: Eli, Eli, lamma sabachthani?

Według kantowskiej nauki o moralności odpowiedzi na autoanalizę kierowaną poczuciem obowiązku dostarcza w po­staci kategorycznego imperatywu sam rozum ludzki, działający zgodnie ze swymi wewnętrznymi prawami. Według Kanta pojęcia rozum i rozsądek wcale nie są identyczne. Uważa on za oczywiste, że istota rozumna nie może chcieć wyrządzić szkody drugiej istocie tego samego gatunku. Już w samym słowie rozum można się etymologicznie doszukać zdolności porozumienia się, innymi słowy, istnienia uczuciowo wyso­ko cenionych społecznych stosunków między wszystkimi istotami mającymi rozum. Dla Kanta zatem jasny i oczywisty jest fakt, który badacz sposobów zachowania się dopiero pragnie wytłumaczyć, a mianowicie że człowiek nie chce drugiemu wyrządzać szkody. Wielki filozof przyjął jako zro­zumiałe samo przez się coś, co wymaga wyjaśnienia; jest to wprawdzie drobna niekonsekwencja we wspaniałym ciągu jego

297

myśli, ale czyni jego naukę bardziej możliwą do przyjęcia dla kogoś, kto myśli kategoriami biologii. Jest to wąska furtka, przez którą wkrada się uczucie, a więc — innymi słowy — motywacja instynktowna, do poza tym czysto racjonalnych wniosków jego podziwu godnej konstrukcji myślowej. Rów­nież i Kant nie wierzy, że człowieka powstrzyma przed jakimkolwiek czynem, do którego prze go wrodzona skłonność, czysto rozumowe poznanie logicznej sprzeczności w zasadach jego działania. Oczywista, że aby zamienić czysto rozumowe poznanie w nakaz czy też zakaz, niezbędny jest czynnik uczuciowy. Gdybyśmy z naszych przeżyć wyłączyli emoc­jonalne odczucie wartości, jak np. to, które żywimy dla różnych stopni ewolucyjnych, gdyby dla nas człowiek, życie ludzkie i ludzkość żadnych nie przedstawiały wartości — aparat naszego rozumu, działający sam w sobie bez zarzutu, byłby mechanizmem bez silnika, poruszającym się na jałowym biegu. Pozostawiony sam sobie, może wyłącznie dostarczać nam środków do osiągnięcia celów określonych poza nim, ale nie jest zdolny sam celów tych wyznaczać ani wydawać nam rozkazów. Gdybyśmy byli nihilistami w rodzaju Mefistofelesa i gdybyśmy byli zdania, że „lepiej, by nic nie rodzono w świecie" 1 — zasada naszego działania nie zawierałaby w sobie żadnej sprzeczności w chwili, w której naciskalibyśmy guzik wyzwalający bombę wodorową.

Dopiero odczucie wartości, dopiero uczucie nadaje od­powiedzi otrzymanej na kategoryczną autoanalizę znak plus czy minus, co przekształca ją w nakaz czy zakaz. Jednakże nakazy i zakazy nie wynikają z rozumu, ale z naporu ciemności, do której nie dochodzi nasza świadomość. W tych warstwach, dostępnych tylko pośrednio rozumowi ludzkiemu, elementy instynktowe i nabyte tworzą wysoce skomplikowany układ, nie tylko bardzo blisko spokrewniony z tym, w który wyposażone są zwierzęta wyższe, ale w znacznej mierze po prostu taki

1 Goethe, Faust, cz. I, przełożył Władysław Kościelski.

298

sam. Istotne różnice występują tylko tam, gdzie u człowieka tradycja kultury wchodzi w skład treści tego, czego się nauczył. Z układu tych wzajemnych oddziaływań, rozgrywających się nieomal wyłącznie w podświadomości, wywodzą się siły napędowe wszystkich naszych czynów, także i tych, które najbardziej podlegają sterowaniu przez nasz samokontrolujący się rozum. Stąd wywodzi się miłość i przyjaźń, wszystkie ciepłe serdeczne uczucia, zmysł piękna, pęd do twórczej działalności i naukowego poznania. Człowiek odarty ze wszystkiego, co określa się mianem zwierzęcości, pozbawiony naporu ciemno­ści, człowiek jako istota czysto rozumowa na p e w n o n i e b y ł b y a n i o ł e m ; r a c z e j b y ł b y w ł a ś n i e j e g o p r z e c i w i e ń s t w e m !

Tymczasem wcale nietrudno zrozumieć, skąd pochodzi ogólnie przyjęte mniemanie, że wszystko dobro, i tylko dobro służące społeczności ludzkiej, zawdzięczamy moralności, a wszelkie „egoistyczne" motywy działania ludzkiego, nie dające się pogodzić z wymaganiami społeczeństwa, wynikają z intynktów „zwierzęcych". Gdy sobie bowiem postawimy kategoryczne pytanie Kanta: „Czy zasady mego postępowania mogę podnieść do rangi prawa powszechnego, czy też wynik takiej próby byłby sprzeczny z rozumem?" — wszystkie sposoby zachowania się, także i te czysto instynktowne, okażą się całkowicie zgodne z rozumem przy założeniu, że spełniają one funkcję ułatwiającą zachowanie gatunku, dla której zostały stworzone przez „wielkich konstruktorów" przemiany gatun­ków. S p r z e c z n o ś ć z r o z u m e m w y s t ę p u j e t y l k o w p r z y p a d k a c h w a d l i w o ś c i f u n k c j i j a k i e g o ś i n s t y n k t u . Wytropienie tej wadliwości — oto zadanie kategorycznego pytania; skompensowanie jej — oto rola kategorycznego imperatywu. Autoanaliza nie potrafi odróżnić instynktów działających prawidłowo, „zgodnie z intencją wiel­kich konstruktorów", od tego, co jest zgodne z rozumem. Jeżeli w takim przypadku zapytamy: „Czy zasada mego postępowania może stanowić prawo powszechne?" — otrzymamy odpowiedź

299

wyraźnie twierdzącą, zasada ta bowiem i tak już jest powszech­nym prawem!

Dziecko wpada do wody, człowiek skacze za nim, wyciąga je, bada zasadę swego działania i stwierdza, że — podniesiona do rangi prawa powszechnego powinna brzmieć na przykład następująco: Jeżeli dorosły człowiek, homo sapiens L., widzi dziecko własnego gatunku znajdujące się w niebezpieczeństwie życia i może je uratować — czyni to. Czy ta abstrakcja zawiera w sobie rozumowe sprzeczności? Na pewno nie! Wobec tego wybawca dziecka klepie w duchu sam siebie po ramieniu i jest dumny z tego, że postąpił tak zgodnie z rozumem i tak moralnie. Gdyby był rzeczywiście szedł taką drogą, biedne dzieciątko byłoby już dawno utonęło, zanim wybawca jego wskoczyłby do wody. Pomimo to człowiek należący do naszego zachodniego kręgu kulturowego nie lubi słyszeć, że działał czysto instynk­townie i że każdy pawian w analogicznej sytuacji byłby zupełnie niewątpliwie uczynił to samo.

Stara chińska mądrość, że wprawdzie w człowieku tkwi całe zwierzę, lecz w zwierzęciu — niecały człowiek, wcale nie oznacza, że to „zwierzę w człowieku" jest czymś z założenia złym, godnym pogardy i — o ile możności — wytępienia. Istnieje pewna ludzka reakcja, która lepiej niż każda inna nadaje się do wykazania, jak bardzo niezbędny może być jakiś sposób zachowania się jednoznacznie „zwierzęcy" i odziedziczony po antropoidalnych przodkach. Niezbędny dla czynności, co nie tylko uchodzą za specyficznie ludzkie i wysoce moralne, ale naprawdę nimi są. Reakcją tą jest tak zwany z a p a ł . W języku niemieckim już samo słowo Begeisterung, określające tę reak­cję, wyraża, że chodzi o coś bardzo wzniosłego, czysto ludz­kiego, co człowieka ogarnia, a mianowicie — o ducha — Geist. Greckie słowo „entuzjazm" mówi wręcz o tym, że jakiś bóg nim włada. W rzeczywistości zaś jest to nasz stary przyjaciel i nowy wróg, wewnątrzgatunkowa agresja, która opanowuje porwane­go zapałem człowieka, i to w postaci prastarej, bynajmniej nie wysublimowanej reakcji obrony społecznej.

300

Reakcję tę odpowiednio wyzwalają w sposób dający się wprost odruchowo przewidzieć takie okoliczności zewnętrzne, jakie wymagają bojowego zaangażowania się w interesie społecznym, szczególnie w takim, który jest uświęcony tradycją kulturową. Konkretnie reprezentują więc ten interes rodzina, naród, alma mater czy klub sportowy bądź też pojęcia abstrak­cyjne, jak: dawna świetność korporacji, bezkompromisowość twórczości artystycznej czy też etyka pracy w dziedzinie nauk indukcyjnych. Wymieniam tu jednym tchem sprawy, jakie dla mnie mają szczególną wartość, ale także i takie, które w sposób dla mnie niepojęty są przez innych uważane za cenne; czynię tak dla zobrazowania braku selektywności, wskutek którego zapał jakże często bywa tak bardzo niebezpieczny.

Dla stworzenia sytuacji bodźcowej, w optymalny sposób wyzwalającej zapał i wywoływanej z pełną świadomością celu przez demagogów, potrzebne jest — po pierwsze, zagrożenie wyżej wymienionych wartości. Prawdziwy wróg, czy też jego kukła, może być dobierany nieomal dowolnie i być — tak jak i zagrożone wartości — konkretny bądź abstrakcyjny. „Żydy", „szkopy", „Huny", wyzyskiwacze, tyrani itp. działają równie skutecznie jak np. kapitalizm światowy, bolszewizm, faszyzm, imperializm i wiele innych -izmów. Po drugie — do omawianej sytuacji bodźcowej niezbędna jest możliwie porywająca figura wodza, z której — jak wiadomo — nie mogą zrezygnować nawet najbardziej zawzięci antyfaszystowscy ideolodzy; zresz­tą w ogóle podobieństwo metod stosowanych przez najbardziej różniące się od siebie kierunki polityczne przemawia za instynktownym charakterem demagogicznie wykorzystywanej reakcji ludzkiego zapału. Po trzecie — i chyba jest to czynnik najważniejszy — do wyzwolenia silnego zapału konieczna jest możliwie wielka liczba zapaleńców. Prawidła zapału w tym zakresie są zupełnie podobne do opisanych w rozdziale VIII praw rządzących powstaniem anonimowego stada, w którym również porywające działanie rośnie prawdopodobnie w po­stępie geometrycznym ze wzrostem liczby osobników.

301

Każdy mniej lub bardziej uczuciowy człowiek dobrze zna subiektywne przeżycia, jakie idą w parze z omawianą reakcją. Polegają one przede wszystkim na pewnego rodzaju uczuciu, znanym jako zapał; „święty dreszcz" przebiega po plecach, a także —jak zauważymy przy ściślejszej obserwacji — wzdłuż zewnętrznej strony ramion. Ogarnia nas uczucie wyzwolenia i wyniesienia ponad wszystkie więzy łączące nas z życiem codziennym, jesteśmy gotowi rzucić wszystko, aby móc podą­żyć za głosem świętego obowiązku. Wszystkie przeszkody stające na drodze do jego spełnienia tracą na znaczeniu i ważności. Niestety tracą wiele ze swojej władzy także i zahamowania instynktowne, powstrzymujące nas od usz­kadzania i zabijania przedstawicieli własnego gatunku. Roz­ważania rozumowe, krytyka i argumenty sprzeczne z naszym zachowaniem, podyktowanym porywem zapału — zostają stłumione w związku z dziwnym przewartościowaniem wszyst­kich walorów, które każą nam uznać je nie tylko za nieistotne, ale wręcz za niskie i hańbiące. Krótko mówiąc, jak ślicznie powiada ukraińskie przysłowie: „Gdy powiewa sztandar, ro­zum mieści się w trąbie!"

Przeżyciu temu odpowiada następujące zachowanie się, które daje się stwierdzić obiektywnie: napięcie całego poprze­cznie prążkowanego umięśnienia wzmaga się, postawa ciała się wypręża, ręce odstają nieco w bok i odwracają się trochę ku środkowi, tak że łokcie wskazują na zewnątrz. Głowa podnosi się dumnie ku górze, broda wysuwa ku przodowi, a mięśnie twarzy układają się w określony wyraz, który wszyscy znamy z filmów j ako, ,twarz bohatera''. Owłosienie pleców i zewnętrz­nej partii ramion stroszy się. Oto obiektywny obraz przy­słowiowego „świętego dreszczu".

Kto kiedykolwiek widział odpowiednie do wyżej opisanego zachowanie się szympansa przystępującego z bezprzykładną odwagą do obrony swojej hordy bądź rodziny — ten musi zwątpić w świętość tego dreszczu, a także w uduchowienie zapału. Szympans bowiem również wysuwa brodę, napręża

302

ciało i odstawia łokcie w bok, jemu również jeży się sierść, co powoduje potężne i wywołujące grozę zwiększenie zarysów jego ciała widzianego od przodu. Obrót ramion do wewnątrz ma najwyraźniej na celu ukazanie ich od strony najsilniej owłosionej, i to bowiem wzmaga pożądany efekt. Całe to połączenie postawy ciała z nastroszeniem sierści służy więc do „bluffu" — zupełnie jak wyginanie grzbietu w pałąk u kota. Chodzi o to, aby zwierzę wydawało się większe i groźniejsze, niż jest w istocie. A ogar­niający nas „święty dreszcz" nie jest niczym innym jak strosze-niem naszej sierści, pozostałej już tylko jako mizerny ślad.

Nie wiemy, co małpa przeżywa w czasie swojej reakcji obrony społecznej, ale wiemy, że poświęca życie równie ofiarnie i bohatersko jak ogarnięty zapałem człowiek. Praw­dziwie filogenetyczna homologia reakcji szympansa broniące­go hordy, a z drugiej strony ludzkiego zapału — nie ulega żadnej wątpliwości, więcej jeszcze, można sobie znakomicie wyobrazić, jak jedno wynikło z drugiego. Wszak i u nas wartości, w których obronie unosimy się zapałem, mają charakter pierwotnie społeczny. Jeżeli sobie jednak przypo­mnimy to, o czym była mowa w rozdziale „Nawyki, ceremonia­ły i czary", uznamy za nieodzowne, aby reakcja, która służyła ongiś obronie indywidualnie znanych konkretnych członków zbiorowości, z czasem coraz bardziej brała pod opiekę przeka­zane tradycją ponadosobnicze wartości kulturowe, które są trwalsze aniżeli grupy poszczególnych jednostek ludzkich.

Fakt, że nasze odważne ujmowanie się za sprawą, która wydaje się nam najwyższym dobrem, przebiega po torach nerwowych równoległych do społecznych reakcji obronnych naszych antropoidalnych przodków — wcale nie jest dla nas, jak sądzę, ściągnięciem z obłoków, jest natomiast poważnym, głęboko sięgającym upomnieniem do opamiętania się. Czło­wiek pozbawiony tych reakcji jest kaleką w dziedzinie instynk­tów i nie chciałbym go mieć za przyjaciela. Natomiast ten, co daje się porwać ich ślepą zdolnością wywoływania odruchów — stanowi niebezpieczeństwo dla ludzkości, stając się powolną

303

ofiarą takich demagogów, którzy potrafią ludziom wyczarować sytuacje bodźcowe wyzwalające walkę równie łatwo, jak my, fizjologowie zachowania się, czynimy to w stosunku do naszych zwierząt doświadczalnych. Gdy przy słuchaniu starych pieśni, a cóż dopiero przy dźwiękach marsza, bliski jestem odczuwania „świętego dreszczu", opieram się tej pokusie, powtarzając sobie, że szympansy, gdy chcą się podniecić do społecznego ataku, również wydają rytmiczne dźwięki. Uczestniczyć we wspólnym śpiewie znaczy podawać diabłu mały paluszek.

Zapał jest prawdziwym autonomicznym instynktem człowie­ka, takim jakim na przykład jest krzyk triumfalny gęsi gęgawej. Wywołuje on własne apetytywne zachowanie się, własne mechanizmy wyzwalające i — jak każdy z nas wie z doświad­czenia — stanowi przeżycie tak nadzwyczaj zaspokajające, że pokusa poddania się jego działaniu wydaje się wręcz nie do opanowania. Tak jak krzyk triumfalny kształtuje, więcej, opanowuje istotę struktury społecznej gęsi gęgawej, tak samo popęd do zapalczywego uczestnictwa w boju określa w znacz­nym stopniu społeczny i polityczny ustrój ludzkości. Ludzkość nie dlatego jest agresywna i gotowa do walki, że rozpadła się na wrogie sobie obozy, odwrotnie, taka właśnie jest jej struktura, ponieważ stwarza sytuację bodźcową niezbędną do wyzwolenia reakcji agresywności społecznej. „Gdyby kiedyś jakaś teoria zbawienia ludzkości — pisze Erich von Holst — miała naprawdę objąć całą kulę ziemską, rozpadłaby się natychmiast na co najmniej dwie interpretacje (jedną własną, prawdziwą, i drugą heretycką), a wrogość i walka rozwijałyby się nadal — gdyż niestety ludzkość jest taka, jaka jest."

Otóż i janusowe oblicze człowieka: jedyna istota, jaka jest zdolna z pełnym zapałem poświęcić się służbie dla najwyższej sprawy, potrzebuje w tym celu takiej organizacji fizjologii zachowania się, której zwierzęce cechy noszą w sobie niebez­pieczeństwo bratobójstwa, i to bratobójstwa dokonywanego w przekonaniu, że tak czynić należy właśnie służąc tej najwyższej sprawie. Ecce homol

Rozdział czternasty

WYZNANIE NADZIEI

Ani mnie nawet nadzieja nie łudzi, B y m mógł poprawić i nawrócić ludzi.

(Goethe, Faust, cz. I, przełożył Władysław Kościelski.)

W odróżnieniu od Fausta ja jednak żywię nadzieję, że po­trafię uczyć czegoś po to, by ludzi poprawić i nawrócić. Przekonanie to nie wydaje mi się dowodem zarozumiałości, w każdym razie nie świadczy bardziej o zarozumiałości ani­żeli wypowiedź Fausta, która przecież nie wypływa bynaj­mniej ze skromności co do własnej umiejętności nauczania, lecz z przeświadczenia, że „ci ludzie" i tak nie są zdolni po­jąć nowej nauki. Przeświadczenie takie byłoby słuszne tyl­ko w wyjątkowym przypadku objawienia się jakiegoś tytana duchowego, wyprzedzającego swoją epokę o całe stulecia. Taki geniusz pozostaje niezrozumiany, grozi mu śmierć męczeńska albo co najmniej śmierć przez przemilczenie. Ale jeżeli współcześni kogoś wysłuchają i czytają jego książki — można z całą pewnością przyjąć, że n i e jest on owym tytanem duchowym. Może sobie najwyżej pochlebić, że ma coś do powiedzenia, co jest właśnie „na czasie". Najlep­szego oddźwięku na to, co mamy do powiedzenia, możemy oczekiwać wtedy, gdy nasze poglądy tylko bardzo niewiele przerastają ich adresatów. Wówczas reakcją ich będzie: „No, oczywiście że tak jest! Właściwie sam mogłem wpaść na ten pomysł!"

Jest to więc naprawdę przeciwieństwem zarozumiałości, jeżeli szczerze jestem przekonany, że w najbliższej przyszłości wielu, a może nawet większość ludzi uzna za prawdy oczywiste,

305

a nawet już banalne, to, co w tej książce mówiłem o agresywno­ści wewnątrzgatunkowej i o niebezpieczeństwach, które na ludzkość sprowadzić może jej wadliwe działanie.

Jeżeli pragnę teraz wyciągnąć wnioski z treści tej książki i wzorem starych greckich mędrców zebrać na końcu przepisy praktycznego zachowania się — obawiać się muszę raczej zarzutu banalności aniżeli uzasadnionych sprzeciwów. Po tym, co napisałem w ostatnim rozdziale o obecnej sytuacji ludzkości, moje propozycje środków zaradczych przeciwko zagrażające­mu niebezpieczeństwu wydawać się mogą nader mizerne. Nie przemawia to jednak przeciwko słuszności tego, co zostało powiedziane. Nauka rzadko bowiem wywołuje dramatyczne zmiany w biegu wydarzeń tego świata, chyba że chodzi o procesy niszczenia, gdyż bardzo łatwo jest nadużyć jej władzy. Stosowanie wyników badań naukowych — jeżeli ma być twórcze i błogosławione w skutkach — wymaga zwykle nie mniej inteligencji i mrówczej pracy, niż potrzeba było na ich osiągnięcie.

Pierwszy i najbardziej oczywisty przepis jest już sfor­mułowany przez gnothi seauton, to jest przez żądanie po­głębienia poznania łańcucha przyczyn naszego własnego za­chowania się. Już obecnie zaczyna się wyznaczanie kierunków, w których prawdopodobnie będzie się rozwijać stosowana nauka o zachowaniu się. Jednym z nich jest obiektywne fizjologiczne badanie możliwości wyładowania agresywności w jej pierwotnej postaci na obiektach zastępczych; wiemy już, że istnieją obiekty bardziej do tego właściwe niż pusta puszka po karbidzie (zob. s. 308). Drugim jest poszukiwanie tak zwa­nej sublimacji z zastosowaniem metod psychoanalizy; można się spodziewać, że ta specyficznie ludzka forma catharsis w znacznym stopniu przyczyni się do odprężenia spiętrzonego popędu agresji.

Nawet pomimo dzisiejszego skromnego stanu naszej wiedzy o naturze agresywności istnieją warunki do zastosowania posiadanych wiadomości. Znaczenie ma już nawet i to, że z całą

306

pewnością możemy powiedzieć, co mianowicie n i e daje żadnych rezultatów. Tak więc na podstawie wszystkiego, co wiemy o instynktach ogólnie, a szczególnie o agresywności — nasuwające się nam w pierwszej chwili dwa środki zaradcze są całkowicie beznadziejne. Po pierwsze — na pewno nie można wyłączyć agresywności przez trzymanie ludzi z daleka od wyzwalających sytuacji bodźcowych, a po drugie, nie można przechytrzyć jej przez obłożenie jakimś moralnie motywowa­nym nakazem. I jedno, i drugie byłoby strategią tego samego rodzaju jak próba zatrzymania wzrostu ciśnienia pary w stale podgrzewanym kotle przez silniejsze przyśrubowanie sprężyn zaworu bezpieczeństwa.

Kolejnym sposobem, który uważam wprawdzie za teoretycz­nie możliwy, ale którego stosowanie odradzałbym stanowczo — byłoby usiłowanie wyeliminowania popędu agresji przez celowo prowadzoną eugenikę. Z poprzedniego rozdziału wie­my, że agresywność wewnątrzgatunkowa tkwi w reakcji zapału u ludzi, który — aczkolwiek niebezpieczny — jest przecież jednocześnie nieodzowny do osiągnięcia najwyższych celów ludzkości. Wiemy także z rozdziału o więzi, że agesywność u wielu zwierząt, a prawdopodobnie i u człowieka, stanowi nieodłączny składnik osobistej przyjaźni. Wreszcie w rozdziale o wielkim parlamencie instyntków pisaliśmy bardzo obszernie o kompleksowości wzajemnego oddziaływania różnych popę­dów. Gdyby całkowicie wykluczyć jeden z nich — i to jeden z silniejszych — skutki mogłyby być zupełnie nieobliczalne. Nie wiemy przecież, ani w ilu, ani w jakich ważnych sposobach zachowania się ludzi zawarta jest agresywność jako czynnik motywujący. Sądzę, że jest ich bardzo wiele. Prawdopodobnie wraz z wyłączeniem popędu agresji z życia ludzkiego znikłoby owo aggredi w sensie pierwotnym, najszerszym, to „atakowa­nie" jakiegoś zadania czy problemu, poczucie własnej godno­ści, bez którego przestałoby istnieć mniej więcej wszystko, co człowiek czyni od rana do wieczora, od codziennego golenia począwszy do najwyższej wysublimowanej twórczości nauko-

307

wej czy artystycznej, wszystko, co związane jest z ambicją, pięciem się wzwyż i z niezliczonymi innymi równie niezbęd­nymi sprawami. Bardzo prawdopodobne, że zanikłaby również niezwykle ważna, dla człowieka charakterystyczna zdolność, a mianowicie — śmiech!

Wyliczeniu tego, co z całą pewnością nic pomóc nie może przeciwko agresywności, przeciwstawić mogę niestety tylko propozycję takich środków zaradczych, których skuteczność wydaje mi się prawdopodobna.

Najwięcej należy się spodziewać po tym oczyszczeniu, które przynosi z sobą wyładowanie agresywności na obiekcie zastęp­czym. Jak pisaliśmy w rozdziale „Więź", drogą tą poszli również dwaj „wielcy konstruktorzy", gdy chodziło o to, aby zapobiec walkom między określonymi osobnikami. Mamy tu podstawy do optymizmu, ponieważ każdy człowiek choć trochę zdolny do obserwacji samego siebie potrafi świadomie przekie-runkować wzbierającą w nim agresywność na odpowiedni obiekt zastępczy. Gdy sam (jak to opowiedziałem w rozdziale o spontaniczności agresji) ongiś w obozie jenieckim pomimo ciężkiej „choroby polarnej" zamiast uderzyć swego przyjacie­la, rozdeptałem pustą puszkę po karbidzie — zawdzięczałem to niewątpliwie mojej wiedzy o symptomach spiętrzenia instynk­tów. A jeżeli moja ciotka, opisana w tym samym rozdziale, tak bardzo była przekonana o kompletnym zepsuciu swoich bied­nych służących, to tkwiła w tym błędzie tylko dlatego, że nie wiedziała o omawianych tu procesach fizjologicznych. Po­znanie łańcucha przyczyn własnego zachowania się może naszemu rozumowi i naszej moralności udzielić władzy inter­wencji i kierowania nami tam, gdzie nic nie może zdziałać sam sobie pozostawiony imperatyw kategoryczny.

Następnym z kolei środkiem rokującym nadzieję unieszkod­liwienia agresywności jest nowe ukierunkowanie. Agresyw­ność zadowala się łatwiej niż większość innych instynktów obiektami zastępczymi i znajduje w nich pełne zaspokojenie. Już starożytni Grecy znali pojęcie catharsis, oczyszczającego

308

wyzwolenia reakcji, a psychoanalitycy nawet dokładnie wie­dzą, ile czynów godnych najwyższej pochwały czerpie swoje siły napędowe z „wysublimowanej" agresywności i jakie z nich powstają dodatkowe korzyści przez jej zmniejszenie. Sublima-cja to oczywiście nie tylko zwykłe nowe ukierunkowanie. Istnieje wielka różnica między człowiekiem, który po prostu tylko uderza pięścią w stół zamiast w twarz swego przyjaciela, a takim, który z powodu złości na swego przełożonego prowadzi namiętne polemiki w najszlachetniejszej sprawie.

Szczególną zrytualizowaną formą walki, jaka rozwinęła się na tle ludzkiego życia kulturalnego —jest s p o r t . Podobnie jak powstałe filogenetycznie walki turniejowe, sport nie dopuszcza do społecznie szkodliwego działania agresywności, utrzymując jednocześnie jej nie zmienioną funkcję dla zachowania gatun­ku. Ponadto ta kulturowo zrytualizowaną forma walki spełnia jeszcze nieporównywalnie ważniejsze zadanie wychowania człowieka w kierunku świadomego i odpowiedzialnego opano­wywania swoich instynktownych reakcji bojowych. Obowiązu­jące w sporcie fair play czy rycerskość, które utrzymują się nawet przy podnietach działających silnie wyzwalająco na agresywność — są ważnym osiągnięciem kulturalnym ludzko­ści. Dalszym błogosławionym skutkiem sportu jest umoż­liwienie prawdziwie pełnego zapału współzawodnictwa między ponadindywidualnymi wspólnotami. Sport nie tylko otwiera znakomity wentyl dla agresywności spiętrzonej w postaci prostackich, bardziej indywidualnych i egoistycznych sposo­bów zachowania się, ale pozwala także na pełne wyżycie jej bardziej zróżnicowanej, specyficznej formy kolektywnej. Wal­ka o miejsce w hierarchii wewnątrz grupy, wspólny ciężki wysiłek zmierzający do osiągnięcia upragnionego celu, odważ­ne stawianie czoła wielkim niebezpieczeństwom, wzajemna pomoc, a zarazem lekceważenie własnego życia itd. są to wszystko sposoby zachowania się, które miały wysoką wartość selekcyjną w prehistorii człowieka. Hodowanie ich przebiegało w dalszym ciągu pod opisanym już działaniem selekcji we-

309

wnątrzgatunkowej (s. 63-64) . Do niedawna wszystkie te sposoby zachowania się wykorzystywano do tego, aby w nie­bezpieczny sposób wielu dzielnym, ale naiwnym ludziom przedstawiać wojnę bynajmniej nie jako coś zasługującego na wstręt i pogardę. Wielkie szczęście zatem, że mogą oni wszyscy znaleźć pełne zaspokojenie w tak trudnych formach sportu, jak wspinaczka, nurkowanie czy ekspedycje odkrywcze itp. Zda­niem Ericha von Holsta najważniejszym bodźcem do l o t ó w k o s m i c z n y c h jest poszukiwanie dalszych, możliwie mię­dzynarodowych i możliwie niebezpiecznych konkurencji. Wła­śnie to według niego jest przyczyną, dla której loty owe są stale przedmiotem najwyższego ogólnego zainteresowania. Oby tak pozostało nadal!

Współzawodnictwo między narodami jest zbawienne nie tylko dlatego, że umożliwia wyzwolenie reakcji zapału narodo­wego, ale że pociąga za sobą jeszcze dwa dalsze skutki przeciwdziałające wojnie: po pierwsze, stwarza więź o s o b i ­s t e j z n a j o m o ś c i między ludźmi różnych narodów i obo­zów, po drugie, działaniem swoim jednoczy w zapale do t e g o s a m e g o i d e a ł u łudzi, którzy poza tym niewiele mieli ze sobą wspólnego. Są to dwie siły potężnie przeciwdziałające agresji. Musimy tu krótko omówić, w jaki sposób mogłyby one rozwinąć owocną działalność i jakimi jeszcze dalszymi środ­kami można by je przywołać na plan.

Z rozdziału o więzi wiemy już, że osobiste rozpoznawanie się nie tylko jest warunkiem istnienia bardziej kompleksowych mechanizmów hamujących agresję, ale samo w sobie przy­czynia się do stępienia ostrza popędu agresji. Anonimowość w znacznym stopniu sprzyja ułatwieniu wyzwalania się agresy­wnego zachowania. Prymityw i prostak doznaje szczególnie szczerych i gorących uczuć gniewu i złości wobec „tych Prusaków", „tych paskudnych Szwabów", „tych makaronia­rzy", „tych Żydów" i tych wszystkich—jakiekolwiek by były — narodów sąsiadujących, których uprzejme epitety zwykle używane są jeszcze w kombinacji z poprzedzającym przymiot-

310

nikiem „wredny". W knajpie odgraża mu się ostro, ale nawet mu na myśl nie przychodzi być niegrzecznym, gdy stanie twarz w twarz z pojedynczym reprezentantem takiej znienawidzonej nacji. Demagogowi znane jest oczywiście dobrze działanie osobistej znajomości na zahamowanie agresji i dlatego stara się (ze swego punktu widzenia słusznie) uniemożliwić wszelki osobisty kontakt między poszczególnymi ludźmi takich społe­czności, które chce utrzymać w stanie nieustającej wrogości. Również i każdemu strategowi wiadomo, jakie niebezpieczeńs­two dla nastroju agresji u żołnierzy stanowi „fraternizacja" w okopach.

Mówiłem już o tym, jak wysoko oceniam praktyczne wiadomości demagogów o ludzkim zachowaniu się instynk­townym. Nie wymyślę więc nic lepszego niż propozycja naśladowania wypróbowanych przez nich metod dla osiąg­nięcia naszego pojednawczego celu. Jeżeli przyjaźń między poszczególnymi członkami wrogich narodów tak jest szkodliwa dla nienawiści narodowej, jak chyba z pełnym uzasadnieniem uważają demagogowie, musimy czynić wszystko, aby popierać międzynarodowe indywidualne przyjaźnie. Nikt nie może nienawidzić narodu, z którego wywodzą się jego przyjaciele. Tak samo wystarczy tylko kilka wyrywkowych prób tego rodzaju, aby powziąć słuszne wątpliwości co do owych abstrak­cji, które każą nadawać „tym" Niemcom, Rosjanom czy Anglikom typowe cechy narodowe — oczywiście przede wszystkim cechy nienawistne. O ile wiem, przyjaciel mój Walter Robert Corti był pierwszym, który podjął poważną próbę zahamowania międzynarodowej agresywności przez międzynarodowe przyjaźnie osobiste. W swojej słynnej „dzie­cięcej wiosce" w Trogen w Szwajcarii połączył młodych ludzi wszystkich osiągalnych narodowości zespołowym przyjaciel­skim współżyciem. Oby znalazł jak najwięcej naśladowców w jak największej skali!

Trzeci środek, który można i trzeba natychmiast przedsię­wziąć, aby przeszkodzić straszliwym skutkom jednego z naj-

311

szlachetniejszych ludzkich instynktów — to rozważne i kryty­czne opanowanie reakcji z a p a ł u , o której mówiliśmy w po­przednim rozdziale. Również i w tej dziedzinie nie powinniśmy się wstydzić korzystania z tradycyjnych doświadczeń demago­gów oraz użycia do dobrych i pokojowych celów tego, co tamtym służyło do wojennego podżegania. Jak już wiemy, na sytuację bodźcową wyzwalającą zapał składają się trzy niezale­żne od siebie zmienne czynniki. Po pierwsze — coś, co wymaga obrony i reprezentuje jakąś wartość, po drugie — wróg zagrażający tej wartości, a po trzecie — towarzysze ze wspólnoty, z którymi tworzymy jedność, stający wraz z nami w obronie zagrożonego dobra. Do tego może jeszcze dojść —jednak jako element mniej niezbędny — wódz, który wzywa do „świętej" wojny.

Jak już również mówiliśmy, role w tym dramacie mogą być powierzone bardzo różnym konkretnym i abstrakcyjnym ży­wym i martwym figurom. Zapał, tak jak rozładowanie wielu instynktownych reakcji, podlega także tzw. regule sumowania się bodźców. Reguła ta głosi, że rozmaite bodźce wyzwalające sumują się w swoim działaniu tak, że słabość, a nawet brak jednego bywają wyrównywane zwiększonym działaniem in­nych. Istnieje więc możliwość wyzwolenia prawdziwego zapa­łu d o czegoś wartościowego bez koniecznego wywoływania wrogości p r z e c i w k o prawdziwemu czy fikcyjnemu nie­przyjacielowi.

Funkcja zapału pod wielu względami przypomina funkcję krzyku triumfalnego gęsi gęgawej i innych w analogiczny sposób powstałych reakcji, na które składają się oddziaływanie silnej więzi społecznej z towarzyszem i agresywność w stosun­ku do wroga. W XI rozdziale wykazałem, że w przypadku mniejszego zróżnicowania owych czynności instynktownych, na przykład u ryb z rodziny pielęgnicowatych czy u oharów, postać wroga jest jeszcze niezbędna, podczas gdy na wyższym szczeblu rozwoju, na przykład u gęsi gęgawej, już nie jest

312

potrzebna do tego, aby zachować wspólność działania osob­ników zaprzyjaźnionych. Chciałbym wierzyć i móc żywić nadzieję, że reakcja zapału u człowieka osiągnęła albo co najmniej jest w trakcie osiągania tej samej zależności od pierwotnej postaci agresji.

Niemniej makieta wroga jeszcze i dzisiaj jest bardzo skutecz­nym środkiem używanym przez demagogów w celu wywołania jedności i pełnego zapału uczucia wspólnoty; religie wojujące zawsze miały największe powodzenie polityczne. Niełatwo więc w tłumie rozbudzić zapał dla ideałów pokojowych b e z użycia atrapy wroga, zapał równie silny jak ten, który potrafią rozpalić podżegacze u ż y w a j ą c tej fikcji.

Nasuwająca się tu myśl, aby jako wrogą makietę wykorzystać w pewnej mierze diabła i po prostu podżegać ludzi przeciwko „złemu", budzi poważne wątpliwości nawet w zastosowaniu do ludzi na wysokim poziomie. Zło jest per definitionem tym, co zagraża dobru, a więc temu, co odczuwamy jako pewną wartość. A że dla naukowca najwyższą ze wszystkich wartości reprezentuje poznanie, najgłębszą bezwartościowość widzi on we wszystkim, co stoi na przeszkodzie rozszerzeniu poznania. Mnie samemu więc złe podszepty mojego popędu agresji podsuwałyby do zwalczania zasady ucieleśnione w postaci humanistycznych wrogów przyrodoznawstwa, a w szczególno­ści nauki o pochodzeniu. Gdyby nie to, że znam fizjologię reakcji zapału i jej niechybne działanie przypominające od­ruchy, groziłoby mi niebezpieczeństwo wszczęcia wojny reli­gijnej przeciwko moim adwersarzom w dziedzinie światopo­glądu. Trzeba więc zrezygnować z wszelkiej personifikacji zła. Ale i bez tego działanie zapału zespalające jakąś zbiorowość może doprowadzić do wrogości między dwiema grupami, gdy każda z nich stoi na gruncie ściśle odgraniczonego ideału i t y l k o z nim się „identyfikuje", przy czym słowa tego używam tu w znaczeniu potocznym, a nie psychoanalitycznym. J. Hollo słusznie zwrócił uwagę, że w naszych czasach iden-

313

tyfikacje narodowe dlatego są tak niebezpieczne, że mają bardzo wyraźnie wytyczone granice. Można w stosunku do „tego Rosjanina" czuć się „zupełnie jak Amerykanin" i vice versa. Ten, kto zna w i e l e wartości i potrafi przez swój zapał dla nich poczuć się zjednoczony ze wszystkimi ludźmi, którzy jak on płoną zapałem do muzyki, poezji, nauki, piękna przyrody i wielu jeszcze innych spraw — będzie odpowiadał niepohamo­waną reakcją bojową tylko na ludzi nie należących do ż a d -n e j z tych grup. Chodzi więc o to, aby pomnożyć liczbę takich identyfikacji, a można to osiągnąć tylko przez podniesienie ogólnego wykształcenia młodzieży. Pełen miłości stosunek do walorów człowieczeństwa musi się rozpocząć od nauki i wy­chowania w szkole i w domu rodzinnym. Tylko one z człowieka zrobią człowieka i nie bez powodu pewien rodzaj wykształcenia nazywa się humanistycznym: uratować nas mogą tylko wartości stojące pozornie bardzo daleko od zmagań dnia powszedniego i od polityki. Wcale do tego nie potrzeba, a nawet jest wręcz niepożądane, aby ludzie różnych środowisk, narodowości i obozów byli wychowywani w hołdzie dla takich samych ideałów. Już nawet tylko częściowe nakładanie się poglądów na temat tego, co jest wartością godną zapału i obrony, może zmniejszyć nienawiść między narodami i pociągnąć za sobą błogosławione skutki.

Wartości te w poszczególnych przypadkach mogą mieć bardzo specyficzny charakter. Jestem przekonany, że np. mężowie, którzy po obu stronach kurtyny narażają swe życie dla wielkiej przygody zdobycia wszechświata, odczuwają jeden dla drugiego tylko głęboki szacunek. Na pewno każda ze stron uznaje, że druga walczy również o prawdziwe wartości. Na pewno loty kosmiczne są w tej dziedzinie wielkim błogo­sławieństwem.

Ale istnieją dwa jeszcze większe i w pełnym tego słowa znaczeniu zespołowe przedsięwzięcia ludzkości, którym w za­kresie nieporównywalnie szerszym przypada realizowanie dzieła jednoczenia wspólnym zapałem dla tych samych warto-

314

ści obozów i narodów, dotychczas sobie wzajem obojętnych, a nawet wrogich. Są nimi — sztuka i nauka. Wartość jednej i drugiej jest bezsporna i nawet najbardziej opętanym demago­gom dotąd jakoś na myśl nie przyszło, aby cały dorobek sztuki środowisk kulturalnych czy obozów, przeciwko którym pod­żegali, uznać za bezwartościowy czy „zwyrodniały". Ponadto muzyka i sztuki plastyczne działają bez przeszkody granic językowych, są więc choćby z tego względu powołane do tego, by głosić ludziom po jednej stronie kurtyny, że i po drugiej stronie żyją tacy, którzy służą dobru i pięknu. Właśnie dla spełnienia tego zadania sztuka nie może służyć doraźnym interesom władzy. Bezgraniczne przerażenie, jakie nas ogarnia wobec tendencyjnie sterowanej sztuki — jest w pełni uzasad­nione!

Nauka ma ze sztuką to jedno wspólne, że jak ona stanowi bezsporną samą w sobie ugruntowaną wartość, niezależną od ideologicznej przynależności ludzi, którzy ją uprawiają. Jed­nakże w odróżnieniu od sztuki nie jest powszechnie i bezpo­średnio zrozumiała, toteż więź wspólnego zapału, jaką two­rzy, istnieje zrazu tylko między zaledwie kilku indywidual­nymi osobami, ale za to więź ta jest tym silniejsza. Można mieć różne poglądy na względną wartość dzieł sztuki, chociaż i tu również prawda różni się od fałszu. W naukach przyrod­niczych natomiast słowa te mają węższe znaczenie. Nie opinie jednostek decydują o tym, czy jakaś wypowiedź jest prawdziwa czy fałszywa, ale wyniki dalszych dociekań nau­kowych.

Na pierwszy rzut oka beznadziejna wydaje się myśl wzbu­dzenia zapału wielkich rzesz ludzi nowoczesnych dla abstrak­cyjnej wartości prawdy naukowej. Prawda wydaje się pojęciem zbyt od życia oderwanym i anemicznym, aby pójść w zawody z owymi mamidłami, które — tak jak fikcja zagrożenia społeczności i dybiącego na nią nieprzyjaciela — w rękach wytrawnych demagogów były dotąd zawsze skutecznym narzę­dziem do rozpętania zapału mas. Jednakże po głębszym

315

rozważeniu pesymizm tego poglądu zaczyna budzić wątpliwo­ści. Prawda w odróżnieniu od owych mamideł nie jest fikcją. Nauki przyrodnicze na pewno nie są oderwane od życia i nie są niczym innym jak zastosowaniem zdrowego rozsądku. O wiele łatwiej mówić o prawdzie niż pleść tkaninę kłamstw, która nie zdradziłaby się sama przez wewnętrzne sprzeczności. „Rozum i zdrowy sens mówią same za siebie używając bardzo niewiel­kiej sztuki."

Prawda naukowa jest bardziej z e s p o ł o w ą własnością c a ł e j ludzkości niż jakiekolwiek inne kulturalne dobro. A dzieje się tak dlatego, że prawda nie jest wytworem mózgu ludzkiego jak sztuka i filozofia, aczkolwiek i ta jest „poezją" w najwyższym i najszlachetniejszym znaczeniu greckiego wyrazu poiein — tworzyć, wytwarzać. Prawda naukowa jest czymś, czego mózg ludzki nie wytwarza, ale wydziera otaczają­cej pozasubiektywnej rzeczywistości. A ponieważ rzeczywis­tość ta jest jedna jedyna dla wszystkich ludzi, wyniki badań przyrodniczych po wszystkich stronach różnych kurtyn poli­tycznych zawsze się pokrywają z niezawodną zgodnością. Jeżeli jakiś nukowiec — co może się zdarzyć podświadomie i zupełnie bona fide — nawet w najmniejszym stopniu sfałszuje swoje wyniki w duchu swych przekonań politycznych, rzeczy­wistość mówi po prostu: nie!, a wyniki owe nie wytrzymują próby praktycznego zastosowania. Niedawno, na przykład, powstała przejściowo szkoła badań nad dziedzicznością, która z pobudek wyraźnie politycznych, choć — miejmy nadzieję —podświadomych, głosiła tezę o dziedziczeniu cech nabytych. Wśród tych, którzy wierzą w jedność prawdy naukowej, musiało to wywołać poważne zaniepokojenie. Obecnie zrobiło się cicho wokół tej teorii i genetycy całego świata znów są w swoich poglądach zgodni. Jest to na pewno tylko małe, cząstkowe zwycięstwo, ale to zwycięstwo prawdy, a więc powód do głębokiej radości.

Wielu ubolewa nad trzeźwością naszej epoki i głębokim sceptycyzmem naszej młodzieży. Osobiście jestem mocno

316

przekonany i spodziewam się, że jedno i drugie wypływa ze zdrowej samoobrony przed sztucznie sfabrykowanymi ideała­mi, przeciw wyzwalającym zapał atrapom, na których lep w ostatnich czasach szczególnie młodzi ludzie tak gruntownie dawali się zwabić. Wydaje mi się, że należy właśnie korzystać z tej trzeźwości, aby głosić takie prawdy, które gdy natrafią na krańcowe niedowierzanie, obronią się dowodem liczbowym doprowadzającym do nieuchronnej kapitulacji każdy scep­tycyzm. Nauka nie jest żadnym misterium, nie jest czarną magią i daje się pojąć na drodze prostej metodyki. Sądzę, że prawdą udowodnioną i tym wszystkim, co ze sobą niesie, można porwać właśnie tych trzeźwych i sceptycznych.

Na pewno można wzbudzić zapał dla prawdy oderwanej, ale z drugiej strony — jest to rzeczywiście ideał nieco suchy. Dobrze się więc dzieje, że dla jej obrony można uruchomić jeszcze inny sposób zachowania się człowieka, który bynaj­mniej nie jest suchy — a mianowicie ś m i e c h . Śmiech jest pod wielu względami bardzo podobny do zapału, zarówno przez swój charakter instynktownego zachowania się, jak i przez filogenetyczne pochodzenie od agresywności, a przede wszyst­kim przez swoją funkcję społeczną. Podobnie jak zapał dla tej samej sprawy, tak i śmiech na ten sam temat wywołuje uczucie braterskiej wspólnoty. Móc się razem śmiać to nie tylko okoliczność sprzyjająca prawdziwej przyjaźni, to już nieomal pierwszy krok do jej powstania. Jak wiemy z rozdziału „Nawyki, ceremoniały i czary", śmiech powstał zapewne przez rytualizację z nowo ukierunkowanego ruchu grożenia, zupełnie tak jak krzyk triumfalny gęsi. Jak krzyk triumfalny i jak zapał — śmiech stwarza oprócz więzi między uczestnikami również agresywne ostrze przeciwko nie wtajemniczonym. Gdy nie możemy śmiać się razem z innymi, czujemy się wykluczeni ze zbiorowości, nawet jeżeli ów śmiech w najmniejszym stopniu nie jest skierowany przeciwko nam i w ogóle przeciwko czemukolwiek. Natomiast przy wyśmiewaniu się z kogoś czy z czegoś ładunek agresywności, a jednocześnie analogia do

317

pewnych form krzyku triumfalnego stają się jeszcze bardziej wyraziste.

A przy tym śmiech jest w wyższym stopniu niż zapał czymś specyficznie ludzkim. Zarówno formalnie, jak funkcjonalnie śmiech rozwinął się wysoko ponad poziom gestów grożenia, które są przecież zawarte w obu tych sposobach zachowania się. W odróżnieniu od zapału, nawet pomimo najwyższego stopnia intensywności śmiechu nie istnieje niebezpieczeń­stwo przebicia się przezeń pierwotnej agresywności i przejścia do czynnej napaści. Psy, które szczekają, czasem jednak gryzą, ale ludzie, którzy się śmieją, nie strzelają n i g d y ! I nawet jeżeli motoryka śmiechu jest bardziej spontaniczna i instynk­towna niż siła napędowa zapału, to jednak, z drugiej strony, mechanizmy wyzwalające śmiech są bardziej selektywne i łat­wiejsze do kontrolowania rozumem. Śmiech nie zabija kryty­cyzmu.

Pomimo tych wszystkich cech — śmiech jest okrutną bronią, która może wyrządzić poważne szkody, gdy niesłusznie uderza w bezbronnego; wyśmiewać dziecko jest zbrodnią. Jednakże pełne panowanie rozumu nad śmiechem pozwala użyć go w kierunku, który byłby wysoce niebezpieczny dla zapału ze względu na brak krytycyzmu i zwierzęcą powagę tego ostat­niego. Rozum mianowicie pozwala śmiech świadomie i celowo poszczuć na wroga. A wrogiem tym jest ściśle określona forma kłamstwa. Mało jest rzeczy na tym świecie, które mogą uchodzić za tak bezgranicznie złe i godne wytępienia jak fikcja jakiejś sprawy, sztucznie stworzona po to tylko, aby wywołać uwielbienie i zapał, i mało jest rzeczy działających komizmem tak silnie wstrząsająco na przeponę jak nagłe zdemaskowanie owej fikcji. Gdy sztuczny patos gwałtownie zlatuje ze swoich pretensjonalnych koturnów, gdy nadęty balon z głośnym hukiem pęka pod ukłuciem humoru — wolno nam poddać się oswobadzającemu, nieopanowanemu śmiechowi, cudownie wyzwolonemu przez ten rodzaj nagłego odprężenia. Jest to jedna z nielicznych instynktownych czynności człowieka, która

318

uzyskuje nieograniczone potwierdzenie w kategorycznej auto­analizie.

Katolicki filozof i pisarz G. K. Chesterton wypowiedział zaskakujący pogląd, że religia przyszłości w dużym stopniu opierać się będzie na pewnej wyżej rozwiniętej, subtelnej formie humoru. Może jest w tym nieco przesady, ale sądzę — aby nie pozostać w tyle w tworzeniu paradoksów — że obecnie jeszcze nie bierzemy humoru dość poważnie. Wydaje mi się, że humor jest błogosławioną potęgą, która jako silny sprzymierzeniec wspiera tak bardzo w dzisiejszych czasach przeciążony obowiązek moralny. Zdaje mi się, że potęga ta rośnie nie tylko w miarę rozwoju kulturalnego, ale także filogenetycznego.

Od przedstawienia tego, co wiem, przeszedłem stopniowo do opisu tego, co uważam za wysoce prawdopodobne, aby wresz­cie na ostatnich stronach złożyć wyznanie mej wiary. To jest dozwolone także i przyrodnikowi.

Wierzę, krótko mówiąc, w zwycięstwo prawdy. Wierzę, że wiedza o przyrodzie i jej prawach stanie się z czasem coraz bardziej powszechnym dobrem ludzkości, co więcej, jestem przekonany, że już dzisiaj jesteśmy na najlepszej drodze ku temu. Wierzę, że przyrost wiedzy przyniesie ludzkości w darze ideały prawdziwe, a rosnąca potęga humoru dopomoże jej do wyśmiania fałszywych. Wierzę, że połączenie tych dwóch spraw wystarczy już do prowadzenia selekcji w pożądanym kierunku. Niejedna cecha ludzka, która od czasów paleolitu aż do niedawnej jeszcze przeszłości uchodziła za najwyższą cnotę, niejedno hasło, które jak owo right or wrong, my coun­try2 jeszcze wczoraj wyzwalało wysoko sięgający płomień zapału, już dzisiaj wydają się każdemu myślącemu niebezpiecz-

2 Slogan ogromnie popularny w świecie anglosaskim jako wyraz skrajnego szowinistycznego patriotyzmu; autorem jest amerykański oficer marynarki Stephen Decatur ( 1 7 7 9 - 1 8 2 0 ) . Nie tyle dosłowne tłumaczenie, ile sens jego jest taki: „Bez względu na to, czy sprawa jest słuszna, czy nie — solidaryzuję się z nią, gdy jest sprawą mojej ojczyzny!" (Przyp. tłum.)

319

ne, a każdemu obdarzonemu zmysłem humoru — komiczne. To m u s i dać korzystne rezultaty, jeżeli dobór w plemieniu Ute, tym najnieszczęśliwszym ze wszystkich ludów, w ciągu kilku wieków sprowadził zgubny przerost popędu agresji, możemy się spodziewać, bez popadania w nadmierny op­tymizm, że popęd ten u człowieka kulturalnego pod wpływem tego nowego rodzaju selekcji będzie się cofał, aż osiągnie znośną miarę.

Nie wierzę zupełnie, aby „wielcy konstruktorzy" przemiany gatunków mieli rozwiązać problem ludzkości przez c a ł ­k o w i t e zredukowanie wewnątrzgatunkowęj agresywności. Nie byłoby to wcale zgodne z ich wypróbowanymi metodami. Gdy jakiś popęd w jakiejś określonej, nowo powstałej sytuacji życiowej zaczyna wyrządzać szkody, nie bywa on nigdy usuwany całkowicie, oznaczałoby to bowiem zrezygnowanie ze wszystkich jego niezbędnych funkcji. Raczej powstaje zawsze szczególny mechanizm hamujący, który — dostosowany do nowych warunków — uniemożliwia szkodliwą działalność popędu. Gdy w toku rozwoju rodowego pewnych istot trzeba było zahamować agresywność, aby umożliwić pokojowe współdziałanie dwóch bądź więcej osobników, powstawała więź osobistej miłości i przyjaźni, na której zbudowany jest także i nasz porządek społeczny. Dzisiejsza sytuacja życiowa ludzkości wymaga bezwzględnie jakiegoś mechanizmu hamu­jącego, co powstrzymałby czynną agresywność nie tylko w stosunku do naszych osobistych przyjaciół, ale w ogóle w stosunku do wszystkich ludzi. Z tego wywodzi się podpat­rzone w przyrodzie zrozumiałe samo przez się żądanie miłowa­nia wszystkich naszych ludzkich braci bez względu na ich indywidualną osobowość. Żądanie to nienowe, rozum nasz w pełni docenia jego konieczność, uczucie nasze reaguje na jego wzniosłe piękno, a pomimo to jesteśmy tak stworzeni, że nie potrafimy go spełnić. Pełne i ciepłe uczucie miłości i przyjaźni odczuwać możemy tylko do poszczególnego czło­wieka, nie zmieni tego nawet nasza najlepsza i najsilniejsza

320

wola! Ale „wielcy konstruktorzy" mogą to zmienić. Wierzę, że to uczynią, gdyż wierzę w potęgę ludzkiego rozumu, wierzę w potęgę selekcji i wierzę, że rozum prowadzi selekcję rozumną. Wierzę, że już w niezbyt dalekiej przyszłości następ­cy nasi dzięki temu będą obdarzeni zdolnością do spełnienia tego największego i najpiękniejszego żądania ludzkości.

SKOROWIDZ NAZW ZWIERZĄT I ROŚLIN

abudefduf — abudęfduf oxygon (patrz także: sergeant major) akara błękitna — Aequidens latifrons akropora — Acropora „anielskie ryby" — Pomacanthidae „anielska ryba" błękitna — Angelichthys ciliaris „anielska ryba" czarna — Pomacanthus arcuatus argus — Argusianus argus ateryny (silversides) — Atherinidae

barrakuda — Sphyraena barracuda belony — Belonidae beau Gregory — Pomacentrus leucostictus bizon — Bison bison bocian biały — Ciconia ciconia bojownik (batalion) (ptak) — Philomachus pugnax bojownik (batalion) syjamski, wspaniały (ryba) — Betta splendens brzanka sumatrzańska — Barbus partipentazona

chilomykter, „jeżozwierz" (ryba), spiny boxfish — Chilomycterus schopfii

chirurgi — Xesurus chomik europejski — Cricetus cricetus chomik syryjski — Mesocricetus auratus chruściele — Raili ciernik — Gasterosteus aculeatus cyraneczka — Anas crecca czapla siwa — Ardea cinerea czyściciel rzekomy (aspidontus naśladowczy)—Aspidontus taeniatus czyściciel — patrz: wargacz czyściciel czyżyk — Carduelis spinas

322

dafnie, rozwielitki — Daphnia daniel — Dama dama demoiselles — Pomacentridae diabeł błękitny — Pomacentrus coeruleus diabeł workowaty — Sarcophilus satanicus dingo — Canis dingo chodonowate — Diodontidae drozd trójbarwny — Copsychus malabaricus dzwoniec — Chloris chloris dzwonkopławy — Hydroidea

edredon miękkopiór — Somateria mollissima

gąbka loggerhead — Spheciospongia vesparia gągoł krzykliwy — Bucephala clangula geofag brazylijski — Geophagus brasiliensis gębacz z Gafsah — Haplochromis desfontainesii gębacz wielobarwny — Haplochromis multicolor gęś andyjska — Chloephaga melanoptera gęś gęgawa — Anser anser gęś kanadyjska — Anser canadensis gęś krótkodzioba — Anser fabalis brachyrhynchus gęś nilowa — Alopochen aegyptaptiacus gęś znad Orinoko — Neochen iubatus gil — Pyrrhula pyrrhula glon (zielenica) o kształcie parasolowatej akacji — Penicillus głuptaki — Sulidae głuptak biały — Sula bassana gorgony — Gorgonia goryle — Gorilla grunts — patrz: hemulon „gwiezdne niebo" — Microspathodon chrysurus

hemulon biały — Haemulon plumieri hemulon niebieskopręgi — Haemulon sciurus hemulon żółtopręgi — Haemulon flavolineatus hilara tnąca — Hilara sartor

imperator — Pomacanthodes imperator

Jack Dempsey — Cichlasoma biocellatum jaszczurka zielona — Lacerta viridis

323

jaszczurka zwinka — Lacerta agilis jeleń szlachetny — Cervus elaphus „jeżozwierz" (ryba) — patrz: chilomykter

kaczka hełmiasta — Netta rufina kaczka krakwa — Anas streperà kaczka krzyżówka — Anas platyrhynchos kaczka piżmowa — Cairia moschata kaczka podgorzałka — Nyroca nyroca kaczka rożeniec — Anas acuta kaczka świstun — Mareca penelope kaczka świstun chilijska — Mareca sibilatrix kaczki nurkujące — Aythyni kaczki właściwe (pływające) — anatini kanarek — Serinus canarius kanarek szary (afrykański) — Serinus leucopygius kawka — Coloeus monedula kazarka — Tadorna {Casarca) ferruginea kobuz — Falco subbuteo kolcobrzuchy — Tetraodon korale rogowe — Antipatharia kosterowate — Ostracìonidae krogulec — Accipiter nisus „krowa morska" — patrz: manaty kruk — Corvus corax kruk afrykański — Corvus scapulatus

leming — Lemmus lemmus lucjanusy (snappers) — Lutianus

łabędzie — Cygnus łoś — Alces alces łowikowate — Asilidae

makaki — Macaccus manaty („krowy morskie") — Manatus mandarynka — Aix {Lampronessa) galericulata mandryle — Mandrillus mewa srebrzysta — Larus argentatus mewa śmieszka — Larus ridibundus mewa trójpalczasta — Rissa tridactyla mewa żółtonoga — Larus fuscus

324

modliszka zwyczajna — Mantis religiosa mózgowniki (koralowce) — Maeandrina mszywioły — Bryozoa

ohar — Tadoma tadorna okoniokształtne — Perciformes orangutan — Simia satyrus olstrobok — Caranx (Trachurus) trachurs

pawian (babuin) — Papio babuin (P. cynocephalus) perkoz dwuczuby — Podiceps cristatus pielęgnicowate — Cichlidae pielęgnica czamopręga — Cichlasoma nigrifasciatum pielęgnica żółta indyjska — Etroplus maculatus pleszka — Phoenicurus phoenicurus pleszka siwa — Motacilla alba pobrzeżek — Littorina littorea puchacz — Bubo bubo

rajskie ptaki — Paradisaeidae renifer — Rangifer tarandus rock beauty (sierpnik trójbarwny) — Holocanthus tricolor rogatnicowate — Balistidae rogatnica błękitna — Odonus niger różanka — Rhodeus amarus ryba-klejnot (jewel-fish) — Hemichromis bimaculatus ryba królewska — Pomacanthus semicirculatus ryby-motyle — Chaetodon ryba-motyl brązowa — Chaetodon callaris ryba-motyl czarno-biała — Chaetodon vagabundus var. pictus ryba-motyl pawiooka — Chaetodon ocellatus ryba-motyl wędrująca — Chaetodon vagabundus ryba-motyl żółto-biała — Chaetodon auriga ryby papuzie — Scaridae ryba Picassa — Rhinecanthus aculeatus ryjówki — Soricidae

sergeant major — Abudefduf saxatilis silversides — patrz: ateryny snappers — patrz: lucjanusy sokół wędrowny — Falco peregrinus sójka — Garrulus glandarius

spiny boxfish — patrz: chilomykter strzebla — Phoxinus laevis synogarlica zwykła — Streptopelia roseogrisea szczur śniady — Rattus rattus szczur wędrowny — Rattus norvegicus szczygieł — Carduelis carduelis szpak — Sturnus vulgaris

szympansy — Anthropopithecus {Pan, Troglodytes)

ślepowron — Nycticorax nycticorax śnieżyca błękitna atlantycka — Anser (Chen) caerulescens atlanticus talasja (trawa morska) — Thalassia tanecznica mauretańska — Hilara maura

wargacze — Labridae i Coridae wargacz czyściciel — Labroides dimidiatus wierzchołówki — Laphria wilk — Canis lupus wilki workowate — Thylacinus wodnik — Rallus aquaticus wrona siwa — Corvus corone comix wujkowate — Empidae wujek północny — Empis borealis

zięba jer — Fringilla montifringilla zostera (trawa morska) — Zostera zrosłoszczękie — Plectognatnidae

żuraw zwyczajny — Grus grus

SPIS RZECZY

Słowo wstępne — Zuzanna Stromenger 5

Przedmowa 17 I Prolog w morskiej toni 23

II Ciąg dalszy w laboratorium 33 III Na co zło bywa dobre 45 IV Spontaniczność agresji 75 V Nawyki, ceremoniały i czary 84

VI Wielki parlament instynktów 115 VII Sposoby zachowania się zbieżne z moralnością . 141

VIII Stado anonimowe 175 IX Porządek społeczny bez miłości 186 X Szczury 194

XI Więź 204 XII Kazanie o pokorze 260

XIII Ecce homo 277 XIV Wyznanie nadziei 305 Skorowidz nazw zwierząt i roślin 322

SKOROWIDZ NAZW ZWIERZĄT I ROŚLIN

abudefduf — abudęfduf oxygon (patrz także: sergeant major) akara błękitna — Aequidens latifrons akropora — Acropora „anielskie ryby" — Pomacanthidae „anielska ryba" błękitna — Angelichthys ciliaris „anielska ryba" czarna — Pomacanthus arcuatus argus — Argusianus argus ateryny (silversides) — Atherinidae

barrakuda — Sphyraena barracuda belony — Belonidae beau Gregory — Pomacentrus leucostictus bizon — Bison bison bocian biały — Ciconia ciconia bojownik (batalion) (ptak) — Philomachus pugnax bojownik (batalion) syjamski, wspaniały (ryba) — Betta splendens brzanka sumatrzańska — Barbus partipentazona

chilomykter, „jeżozwierz" (ryba), spiny boxfish — Chilomycterus schopfii

chirurgi — Xesurus chomik europejski — Cricetus cricetus chomik syryjski — Mesocricetus auratus chruściele — Raili ciernik — Gasterosteus aculeatus cyraneczka — Anas crecca czapla siwa — Ardea cinerea czyściciel rzekomy (aspidontus naśladowczy)—Aspidontus taeniatus czyściciel — patrz: wargacz czyściciel czyżyk — Carduelis spinas

322

dafnie, rozwielitki — Daphnia daniel — Dama dama demoiselles — Pomacentridae diabeł błękitny — Pomacentrus coeruleus diabeł workowaty — Sarcophilus satanicus dingo — Canis dingo chodonowate — Diodontidae drozd trójbarwny — Copsychus malabaricus dzwoniec — Chloris chloris dzwonkopławy — Hydroidea

edredon miękkopiór — Somateria mollissima

gąbka loggerhead — Spheciospongia vesparia gągoł krzykliwy — Bucephala clangula geofag brazylijski — Geophagus brasiliensis gębacz z Gafsah — Haplochromis desfontainesii gębacz wielobarwny — Haplochromis multicolor gęś andyjska — Chloephaga melanoptera gęś gęgawa — Anser anser gęś kanadyjska — Anser canadensis gęś krótkodzioba — Anser fabalis brachyrhynchus gęś nilowa — Alopochen aegyptaptiacus gęś znad Orinoko — Neochen iubatus gil — Pyrrhula pyrrhula glon (zielenica) o kształcie parasolowatej akacji — Penicillus głuptaki — Sulidae głuptak biały — Sula bassana gorgony — Gorgonia goryle — Gorilla grunts — patrz: hemulon „gwiezdne niebo" — Microspathodon chrysurus

hemulon biały — Haemulon plumieri hemulon niebieskopręgi — Haemulon sciurus hemulon żółtopręgi — Haemulon flavolineatus hilara tnąca — Hilara sartor

imperator — Pomacanthodes imperator

Jack Dempsey — Cichlasoma biocellatum jaszczurka zielona — Lacerta viridis

323

jaszczurka zwinka — Lacerta agilis jeleń szlachetny — Cervus elaphus „jeżozwierz" (ryba) — patrz: chilomykter

kaczka hełmiasta — Netta rufina kaczka krakwa — Anas streperà kaczka krzyżówka — Anas platyrhynchos kaczka piżmowa — Cairia moschata kaczka podgorzałka — Nyroca nyroca kaczka rożeniec — Anas acuta kaczka świstun — Mareca penelope kaczka świstun chilijska — Mareca sibilatrix kaczki nurkujące — Aythyni kaczki właściwe (pływające) — anatini kanarek — Serinus canarius kanarek szary (afrykański) — Serinus leucopygius kawka — Coloeus monedula kazarka — Tadorna {Casarca) ferruginea kobuz — Falco subbuteo kolcobrzuchy — Tetraodon korale rogowe — Antipatharia kosterowate — Ostracìonidae krogulec — Accipiter nisus „krowa morska" — patrz: manaty kruk — Corvus corax kruk afrykański — Corvus scapulatus

leming — Lemmus lemmus lucjanusy (snappers) — Lutianus

łabędzie — Cygnus łoś — Alces alces łowikowate — Asilidae

makaki — Macaccus manaty („krowy morskie") — Manatus mandarynka — Aix {Lampronessa) galericulata mandryle — Mandrillus mewa srebrzysta — Larus argentatus mewa śmieszka — Larus ridibundus mewa trójpalczasta — Rissa tridactyla mewa żółtonoga — Larus fuscus

324

modliszka zwyczajna — Mantis religiosa mózgowniki (koralowce) — Maeandrina mszywioły — Bryozoa

ohar — Tadoma tadorna okoniokształtne — Perciformes orangutan — Simia satyrus olstrobok — Caranx (Trachurus) trachurs

pawian (babuin) — Papio babuin (P. cynocephalus) perkoz dwuczuby — Podiceps cristatus pielęgnicowate — Cichlidae pielęgnica czamopręga — Cichlasoma nigrifasciatum pielęgnica żółta indyjska — Etroplus maculatus pleszka — Phoenicurus phoenicurus pleszka siwa — Motacilla alba pobrzeżek — Littorina littorea puchacz — Bubo bubo

rajskie ptaki — Paradisaeidae renifer — Rangifer tarandus rock beauty (sierpnik trójbarwny) — Holocanthus tricolor rogatnicowate — Balistidae rogatnica błękitna — Odonus niger różanka — Rhodeus amarus ryba-klejnot (jewel-fish) — Hemichromis bimaculatus ryba królewska — Pomacanthus semicirculatus ryby-motyle — Chaetodon ryba-motyl brązowa — Chaetodon callaris ryba-motyl czarno-biała — Chaetodon vagabundus var. pictus ryba-motyl pawiooka — Chaetodon ocellatus ryba-motyl wędrująca — Chaetodon vagabundus ryba-motyl żółto-biała — Chaetodon auriga ryby papuzie — Scaridae ryba Picassa — Rhinecanthus aculeatus ryjówki — Soricidae

sergeant major — Abudefduf saxatilis silversides — patrz: ateryny snappers — patrz: lucjanusy sokół wędrowny — Falco peregrinus sójka — Garrulus glandarius

spiny boxfish — patrz: chilomykter strzebla — Phoxinus laevis synogarlica zwykła — Streptopelia roseogrisea szczur śniady — Rattus rattus szczur wędrowny — Rattus norvegicus szczygieł — Carduelis carduelis szpak — Sturnus vulgaris

szympansy — Anthropopithecus {Pan, Troglodytes)

ślepowron — Nycticorax nycticorax śnieżyca błękitna atlantycka — Anser {Cheń) caerulescens atlanticus talasja (trawa morska) — Thalassia tanecznica mauretańska — Hilara maura

wargacze — Labridae i Coridae wargacz czyściciel — Labroides dimidiatus wierzchołówki — Laphria wilk — Canis lupus wilki workowate — Thylacinus wodnik — Rallus aąuaticus wrona siwa — Corvus corone comix wujkowate — Empidae wujek północny — Empis borealis

zięba jer — Fringilla montifringilla zostera (trawa morska) — Zostera zrosłoszczękie — Plectognatnidae

żuraw zwyczajny — Grus grus

SPIS RZECZY

Słowo wstępne — Zuzanna Stromenger 5

Przedmowa 1 7 I Prolog w morskiej toni 23

II Ciąg dalszy w laboratorium 33 III Na co zło bywa dobre 45 IV Spontaniczność agresji 75 V Nawyki, ceremoniały i czary 84

VI Wielki parlament instynktów 115 VII Sposoby zachowania się zbieżne z moralnością . 141

VIII Stado anonimowe 175 IX Porządek społeczny bez miłości 186 X Szczury 194

XI Więź 204 XII Kazanie o pokorze 260

XIII Ecce homo 277 XIV Wyznanie nadziei 305 Skorowidz nazw zwierząt i roślin 322