Jarosław Zieliński

Koncepcja welfare state

Państwo opiekuńcze czy też państwo dobrobytu (welfare state) jest jedną z najbardziej

istotnych koncepcji politycznych i ekonomicznych dwudziestego wieku. Pojawia się zarówno

na kartach książek historycznych, w podręcznikach ekonomii jak i w pracach politologów.

Trudno o jednoznaczną i pełną definicję państwa opiekuńczego, jest ich w literaturze

fachowej całkiem sporo. Spróbujmy sięgnąć do popularnych definicji – a słownika Webstera i

nowej polskiej encyklopedii. Welfare state to „państwo, w którym za opiekę nad społeczeń-

stwem w takich sprawach jak opieka społeczna, zdrowie, edukacja, mieszkanie i warunki pra-

cy jest odpowiedzialny rząd” według Webstera1. Jest to więc raczej definicja państwa opie-

kuńczego, podkreślająca obowiązki państwa wobec swoich obywateli.

Z kolei w polskiej encyklopedii welfare state przekłada się na państwo dobrobytu, które

to jest koncepcją państwa i społeczeństwa powstałą pod wpływem ekonomii dobrobytu, w

pełni ukształtowana po drugiej wojnie światowej. Zakłada ingerencję państwa w życie gospo-

darcze w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym takim jak bezrobocie, roz-

szerzanie systemu świadczeń i usług socjalnych przy demokracji jako systemie politycznym.

Realizacja tych założeń ma umożliwić osiągnięcie powszechnego dobrobytu. Jego zwolenni-

kami są socjaldemokraci, socjaliberałowie i niektórzy reprezentanci lewicowych nurtów cha-

deckich. Idee państwa dobrobytu mogą być zrealizowane tylko w krajach o wysokim pozio-

mie rozwoju gospodarczego. W encyklopedycznej definicji istnieje więc podkreślenie dobro-

bytu jako celu2.

Te dwa rozumienia - państwo dobrobytu lub państwo opiekuńcze – przewijają się w

wielu innych podejściach. Mówienie o państwie opiekuńczym wiąże się często z krytyką całej

koncepcji, ze wskazywaniem nadmiernego interwencjonizmu państwa. Wskazuje się tu na

1 “Welfare state – a state in which the welfare of the people in such matters as social security, health and educa-tion, housing and working conditions is the responsibility of the government.” Webster’s Encyclopedic Un-abridged Dictionary of the English Language, Portland House, New York 1989, strona 1619. 2 Za: Hasło „państwo dobrobytu”, w: Nowa encyklopedia powszechna PWN, Państwowe Wydawnictwo Na-ukowe, Warszawa 1996, tom 4, strona 761.

2

różnicę między popieraniem pełnego zatrudnienia i pomocą w osiągnięciu odpowiedniego

standardu życia, a gwarantowaniem przez państwo pełnego zatrudnienia i stosownego stan-

dardu życiowego3. Sylwester Zawadzki w swej pracy Państwo o orientacji społecznej propo-

nuje już w tytule jeszcze inny termin - państwo o orientacji społecznej.

Trzecia droga

Jako że wolności polityczne i społeczne są niezbędnym składnikiem welfare state, nie

można uznać systemów totalitarnych i państw socjalistycznych ze Związkiem Radzieckim na

czele za miejsca realizacji tej koncepcji. Państwa socjalistyczne realizowały niektóre elemen-

ty welfare state, które można jednak określić jako system zabezpieczenia społecznego.

Oprócz tego, że nie było w nich wolności politycznych, nie było także wolnego rynku, a także

zbyt daleko posunięty był interwencjonizm państwa oraz udział własności państwowej.

Koncepcja państwa opiekuńczego powstaje ze zbliżenia programów demokratycznego

socjalizmu i liberalizmu socjalnego, ze zmiany stanowisk socjaldemokratów i socjaliberałów.

Jest nie tylko kompromisem ideologicznym, ale i społecznym – kompromisem pomiędzy śro-

dowiskami pracowniczymi a właścicielami środków produkcji, czyli – używając marksistow-

skiej terminologii – między proletariatem a kapitalistami. Koncepcja ta stanowi rozwiązanie

pośrednie pomiędzy skrajnościami: rewolucyjnym marksistowskim komunizmem a liberal-

nym kapitalizmem. Z jednej strony rezygnuje się z prymatu własności państwowej i przyjmu-

je gospodarkę rynkową, z drugiej – zezwala na uzyskanie przez społeczeństwo zdobyczy so-

cjalnych i interwencjonizm państwa. Jest to poszukiwana na różne sposoby „trzecia droga”

pomiędzy komunizmem a kapitalizmem. W Europie Zachodniej jest ona rozumiana jako

obrona przed rewolucją socjalistyczną.

Realizacja idei welfare state

Postulaty, które złożyły się na koncepcję welfare state po drugiej wojnie światowej znala-

zły sobie drogę do dokumentów międzynarodowych – Karty Atlantyckiej z roku 1941, Karty

Narodów Zjednoczonych z 1945, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948. W Karcie

Atlantyckiej znalazło się sformułowanie o zapewnieniu lepszych warunków pracy, postępu go-

spodarczego i bezpieczeństwa społecznego. W Karcie Narodów Zjednoczonych znajduje się

3 C. P. Hazenbosh, za: Sylwester Zawadzki, Państwo o orientacji społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996, strona 39.

3

poparcie ONZ dla podniesienia stopy życiowej, pełnego zatrudnienia, rozwiązywania między-

narodowych problemów gospodarczych. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka znalazły

się prawa do ubezpieczeń społecznych, prawo do pracy i ochrony przed bezrobociem, wreszcie

prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt. Dalsze podkreślenie wagi spraw

socjalnych znajduje się w Międzynarodowym Pakcie Praw Politycznych i Osobistych oraz w

Międzynarodowym Pakcie Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, uchwalonych

przez ONZ w 1967. Dla Europy ważna jest przyjęta w 1961 roku Europejska Karta Socjalna,

korespondująca z wieloma elementami koncepcji państwa opiekuńczego.

Postulaty socjalne znajdują miejsce w wielu konstytucjach europejskich, choć nie we

wszystkich – interesującym wyjątkiem jest tu konstytucja Szwecji, uważanej za model welfa-

re state, a nie obejmująca podstawowych praw socjalnych. Są one obecne w konstytucjach

Włoch, Niemiec, Francji, Portugalii i Hiszpanii oraz powstających po 1989 roku państw post-

socjalistycznych.

Elementy państwa opiekuńczego zostały wprowadzone w Wielkiej Brytanii po drugiej

wojnie światowej, w okresie rządów Partii Pracy. Wprowadzono wtedy zakrojone na szeroką

skalę reformy społeczne. Charakterystyczną cechą brytyjskiego welfare state jest nacjonaliza-

cja kluczowych gałęzi przemysłu.

W Stanach Zjednoczonych państwo opiekuńcze wiąże się okresem New Deal. Już

wcześniej, w dziewiętnastym wieku, wprowadzono pewne prawa dla robotników – ustawy

stanowe dotyczące czasu pracy, inspekcję sanitarną w fabrykach, urzędy zdrowia. Jednak

kryzys światowy 1929-1933 wymaga czegoś więcej. Państwo musi poradzić sobie z kryzy-

sem: zmniejszyć bezrobocie i ożywić gospodarkę. Państwo udziela pożyczek dla zwiększenia

inwestycji w przemyśle. Przeciwdziała nadprodukcji w rolnictwie ograniczając obszar zasie-

wów i niszcząc nadwyżki. Wprowadza wielkie roboty publiczne dla zmniejszania bezrobocia.

Umożliwia działanie związkom zawodowym. Wprowadzony zostaje zakaz pracy dzieci, mak-

symalny czas pracy i minimum płac, system ubezpieczeń na starość, po części także bezpłatna

służba zdrowia. Reformy te miały na celu pobudzenie inicjatywy prywatnej w sferze ekono-

micznej i mechanizmów łagodzenia napięć w sferze społecznej. Kryzys i New Deal prze-

kształcił Stany Zjednoczone w państwo usług socjalnych (social service state)4. Reformy Ro-

4 H. J. Laski, The American Democracy, London, s. 1977, za: Sylwester Zawadzki, Państwo o orientacji spo-łecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996, strona 39.

4

osevelta nie zmieniają ustroju kraju, ale pokazują znaczenie państwa i możliwości jego inter-

wencji dla ratowania ładu ekonomicznego. Dzięki nim Stany Zjednoczone stały się ostoją go-

spodarczą a z czasem i militarną Aliantów w czasie drugiej wojny, po czym – najpotężniej-

szym mocarstwem światowym w czasach nam współczesnych.

Niejako sztandarowym przykładem państwa opiekuńczego jest Szwecja pod rządami

socjaldemokracji. Koncepcję socjaldemokracji szwedzkiej państwa jako „domu ludu” (folks

hema) zaczęto realizować w postaci reform socjalnych w latach 1932-1939. Państwo ma być

tu opiekunem, kluczową rolę odgrywa tu polityka społeczna. Ważny jest interwencjonizm

państwowy. Specyficzną cechą jest nacisk na rozwój spółdzielczości, w tym spółdzielczości

mieszkaniowej. Ten model państwa opiekuńczego realizowany był także w innych krajach

skandynawskich – w Norwegii, Danii i Finlandii. Polityka socjalna zmierza tu do zagwaran-

towania praw socjalnych wszystkim obywatelom, a nie tylko zatrudnionym. Preferowany jest

model gospodarki mieszanej, gdzie istnieją obok siebie własność państwowa, samorządowa i

spółdzielcza, nie ma nacisku na nacjonalizację przemysłu.

W Australii już w dziewiętnastym wieku wprowadzono emerytury, zasiłki dla bezro-

botnych i urzędy pracy. Kryzys lat 1929-1933 i druga wojna światowa wymusiły kolejne

zmiany. W czasie wojny wprowadzono zasiłki rodzinne, emerytury dla wdów, powołano Na-

rodowy Fundusz Pomocy Społecznej, proklamowano politykę pełnego zatrudnienia.

W Niemczech wprowadzane są w życie koncepcje socjalnego państwa prawnego i spo-

łecznej gospodarki rynkowej.

Mniej sprzyjające okoliczności

Koncepcja welfare state realizowana była w kilku krajach z powodzeniem w latach

1945-1973. Wiązało się to z okresem wysokiej koniunktury gospodarczej, spowodowanej ko-

niecznością odbudowy ze zniszczeń wojennych, ale również możliwością wykorzystania po-

stępu technicznego i koniecznością brania udziału w wojskowym i naukowym współzawod-

nictwie „zimnej wojny”.

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych spotkała się z nasiloną krytyką i nawo-

ływaniem do powrotu do dziewiętnastowiecznego modelu państwa liberalnego. Jednocześnie

pojawiły się niekorzystne tendencje gospodarcze: wzrost cen ropy w 1973 roku, załamanie się

koniunktury, wzrost inflacji. Welfare state nie potrafi poradzić sobie z recesją, co jeszcze bar-

dziej pogłębia trudną sytuację gospodarczą i doprowadza do klęski samej koncepcji.

5

Koncepcja Keynesa jest krytykowana, a w jej miejsce proponuje się neoliberalny mone-

taryzm Friedmana. Jest on przyjęty jako podstawa polityki gospodarczej Stanów Zjednoczo-

nych czasów prezydenta Forda i Wielkiej Brytanii pod rządami Margaret Thatcher. Jednak

współcześnie w Stanach Zjednoczonych stosowane są elementy oby tych koncepcji. Polityka

neoliberalna nie również nie przynosi spodziewanych efektów.

Bibliografia

1. Leksykon politologii, pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta,

Atla 2, Wrocław 1996.

2. Mały oxfordzki słownik historii świata w XX wieku, Puls, Londyn 1992.

3. Nowa encyklopedia powszechna PWN, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa

1996.

4. Słownik katolickiej nauki społecznej, pod redakcją Władysława Piwowarskiego,

PAX, Warszawa 1993.

5. Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, Portland

House, New York 1989.

6. Sylwester Zawadzki, Państwo o orientacji społecznej, Wydawnictwo Naukowe

Scholar, Warszawa 1996.

15 marca 1998