Kilka uwag o szkołach filozofii w ZakonieKaznodziejskim w XIII i XIV wieku∗

Mariusz Stopa OP

1 Wstep

Powstanie filozofii w starozytnej Grecji i jej wielowiekowy rozwój miałyogromny wpływ na kształtowanie sie kultury europejskiej. W XIII i XIVwieku kwestia obecnosci filozofii w systemie edukacji zarówno uniwersy-teckiej jak i zakonnej była przedmiotem niemałych sporów. Niniejsza pracama na celu jedynie dotknac tematu szkół filozofii w Zakonie Braci Kazno-dziejów w tych wiekach1. Najpierw poruszona zostanie kwestia zmiany wpodejsciu do samej filozofii i jej nauczania, a w drugiej czesci pracy krótkoomówiony zostanie system szkolnictwa Braci Kaznodziejów, szczególnie na-uka filozofii i program tych studiów.

∗Niniejsza praca powstała na potrzeby zaliczenia kursu Proseminarium w KolegiumFilozoficzno-Teologicznym Dominikanów (rok akad. 2014/15). Nie wnosi ona zadnychnowych tresci, bedac jedynie kompilacja informacji obecnych w literaturze przedmiotu.Bardzo dziekuje o. Tomaszowi Gałuszce OP za wiele cennych uwag i inspiracje do pracyoraz Marcinowi Rutkowskiemu OP za korekte.

1Najwazniejsze prace dotyczace tego tematu to: M. Zdanek, Szkoły i studia dominikanówkrakowskich w sredniowieczu, Warszawa 2005, s. 31–33; K. Kaczmarek, Szkoły i studia polskichdominikanów w okresie sredniowiecza, Poznan 2005, s. 186–197, 232–249; T. Gałuszka, Szkolnic-two konwentualne i partykularne w strukturach polskiej prowincji dominikanów XIV stulecia. Noweujecie w swietle nowych zródeł, „Roczniki Historyczne”, 78 (2012), s. 198–200; M. Mulchahey,„First the Bow is Bent in Study”. Dominican Education before 1350, Toronto 1998, s. 252–277;W. Hinnebusch, The History of the Dominican Order, t. 2: Intellectual and Cultural Life to 1500,New York 1973, s. 23–29; C. Douais, Essai sur l’organisation des études dans l’Ordre des FrèresPrêcheurs au treizième et quatuorzième siècle, Paris-Toulouse 1884, s. 68–73.

2 Zmiana w podejsciu do filozofii

Poczatki studiów filozoficznych zarówno na uniwersytetach, jak i w ZakonieBraci Kaznodziejów wiaza sie z niemała rewolucja w mysleniu ówczesnychelit intelektualnych i koscielnych. Zastanawiano sie, czy w ogóle nalezy stu-diowac dzieła filozoficzne i czy wiedza filozoficzna moze byc przydatna wdociekaniach teologicznych. Kosciół poczatkowo zakazał publicznego wy-kładania na uniwersytetach filozoficznych ksiag Arystotelesa i jego komen-tatorów. W 1210 r. zakazano wykładania w Paryzu arystotelesowskiej fi-lozofii przyrody (fizyki), a piec lat pózniej takze metafizyki. Natomiast w1231 r. wydany został przez papieza Grzegorza IX ogólny zakaz nauczaniaArystotelesa, choc miał on charakter bardziej warunkowy i tymczasowy (od-powiednia komisja miała dopiero zbadac dzieła Stagiryty pod katem zgod-nosci z chrzescijanskim nauczaniem)2. Jednoczesnie Kosciół zezwalał naprywatne studiowanie tych dzieł3. Szybkosc zmian w recepcji Arystotelesaunaocznia fakt, ze juz w 1255 roku Wydział Sztuk Uniwersytetu Paryskiegozarzadził, ze mistrzowie sztuk musza prowadzic wykłady do wszystkich li-bri naturales Arystotelesa4. Wiazała sie z tym takze oficjalna zmiana nazwyWydziału Sztuk na Wydział Sztuk i Filozofii. Od połowy XIII w. wszystkiedzieła Arystotelesa weszły do oficjalnego programu nauczania, a w połowieXIV w. papiez czynił wrecz wyrzuty wydziałowi teologii uniwersytetu pa-ryskiego, ze nie wymaga wszechstronnej i dogłebnej znajomosci dzieł Ary-stotelesa5.

Rozwój w ramach Zakonu dotrzymywał kroku wydarzeniom na pa-ryskim Uniwersytecie. Poczatkowo dominikanskie konstytucje stanowiływrecz

Nie wolno im [studentom] studiowac ksiag pogan i filozofów,choc moga je okazyjnie konsultowac. Nie wolno im uczyc sienauk swieckich lub sztuk zwanych wolnymi, chyba ze generałZakonu lub kapituła generalna zadecyduje aby ustanowic cza-sowe wyjatki dla niektórych braci. Niech jednak zarówno młodzijak i wszyscy inni czytaja tylko teologiczne pisma6.

2Zob. J. Kiełbasa, Skrypt do wykładu z Historii Filozofii Sredniowiecznej (nieopublikowany),s. 86 (strony podaje w ramach posiadanej przeze mnie wersji).

3Zob. W. Hinnebusch, The History, s. 24.4Zob. tamze, s. 27.5Zob. J. Kiełbasa, Skrypt, s. 86.6W. Hinnebusch, The History, s. 24n (tłum. wł.).

2

Hinnebusch pisze dalej, ze okolicznosci sprawiły wkrótce, ze dyspensy stałysie niemal reguła. Kluczowa postacia, która przyczyniła sie do asymilacji fi-lozofii był dominikanin Albert Wielki. Pisał on o ignorantach, którzy zawszelka cene chca zwalczyc uzywanie filozofii, szczególnie wsród Kazno-dziejów, iz jak nierozumne zwierzeta bluznia przeciwko temu czego nierozumieja7. Sam Albert od połowy XIII w. prowadził studia nad pismamiArystotelesa i systematycznie właczał je do programu szkoły w Kolonii, wktórej pracował. Zdobył on ostatecznie pełne poparcie Humberta z Romans,generała w latach 1254–1263, który zasadniczo sprzyjał wyzwoleniu swiec-kich studiów, choc wiedział on jednoczesnie, ze nie wszyscy powinni byc donich dopuszczeni, gdyz dla niektórych mogłyby one nie przyniesc korzysci.W latach 50. i 60. XIII w. przeprowadził on gruntowna reforme edukacyj-nej struktury zakonu, dajac w 1262 r. zgode na powstanie pierwszych tzw.szkół naturarum8.

3 Szkoły filozofii w Zakonie Kaznodziejskim

Swoje studia bracia dominikanie rozpoczynali juz w nowicjacie. W tym cza-sie formacja dotyczyła m.in. poznania istoty powołania dominikanskiegoi umiejetnosci odprawiania oficjum chórowego, z czym wiazała sie naukapamieciowa psalmów i tekstów liturgicznych. Bracia nowicjusze mieli juzjednak takze czytac pewne lektury, takie jak „Rozmowy z Ojcami” JanaKasjana, czy „Wyznania” Augustyna. Po nowicjacie młodzi dominikanieuczyli sie w tzw. szkole konwentualnej. Na tutejsze zajecia składały sie co-dziennie dwie lectiones, w trakcie których komentowano Biblie, dzieło „Hi-storia scholastica” Piotra Comestora oraz „Sentencje” Piotra Lombarda. Wpoczatkach XIV w. (dokładnie od 1313 r.) do programu studiów wpro-wadzano pisma Tomasza z Akwinu, przede wszystkim „Summe teologii”,która w połowie XV w. zaczeła wypierac i zastepowac dzieło Lombarda jakopodstawowy podrecznik teologii9. Dalsza nauke bracia mogli kontynuowacw tzw. szkołach partykularnych, zwanych takze prowincjalnymi. Składałysie na nie trzy nastepujace po sobie etapy: szkoła logiki (studium artium),szkoła filozofii (studium naturarum) i szkoła teologii (studium theologiae)10.

7Zob. W. Hinnebusch, The History, s. 25.8Zob. K. Kaczmarek, Szkoły i studia, s. 188.9Zob. M. Zdanek, Szkoły i studia, s. 28.

10Zob. Szkołe logiki omówił w swojej (nieopublikowanej) pracy Michał Kumorek OP, aszkole teologii poswiecił swój artykuł (takze nieopublikowany) Marcin Rutkowski OP.

3

Ostatnim etapem dominikanskiego systemu szkolnictwa było studium gene-rale, które ranga odpowiadało wyzszej uczelni.

Filozofia naturalna stanowiła najwazniejsza czesc programowa wydziałusztuk w sredniowiecznych uniwersytetach11, a w dominikanskim systemieszkół przynalezała do wspomnianych powyzej studiów filozofii. Funkcjo-nowały takze inne nazwy na ten typ szkół, takie jak studia in naturis, studiaphilosophiae, studia in philosophia. Studia te rozpowszechniały sie powoli wdrugiej połowie XIII wieku12, a oficjalnie zostały wprowadzone w całymZakonie (wraz z pozostałymi studiami trójstopniowego systemu edukacjipartykularnej) na kapitule generalnej w Genewie w 1305 r.13 Studia filo-zofii trwały przewaznie dwa lata (ewentualnie przedłuzane były do 3 lat), azajecia prowadził tzw. lector naturarum lub magister studentium (wszyscy któ-rzy chcieli w przyszłosci kontynuowac swoje studia partykularne w jednymze Studiów Generalnych, obowiazkowo musieli odbyc filozoficzna praktykelektorska)14. Same studia filozofii były etapem obowiazkowym do dalszychstudiów teologicznych.

Program studiów

Surowosc programu studiów filozoficznych Braci Kaznodziejów mozemy,wg. Mulchahey, mierzyc iloscia ulg jakimi cieszyli sie bracia studenci, takby mogli wypełnic swoje obowiazki zwiazane z tymi studiami. Zeby przy-toczyc tylko kilka informacji, włoscy „studentes in naturis” w póznym XIIIw. mogli byc nawet przez trzy dni powszednie w tygodniu nieobecni naporannych modlitwach (potem, pod koniec wieku, ograniczono te ulge dodwóch dni w tygodniu, wtorku i czwartku, specjalnie by studenci mogli sieprzygotowac do powtórek z wykładów). Na poczatku XIV w. dla studentówfilozofii prowincji rzymskiej najpierw (1307 r.) nieobowiazkowe było uczest-nictwo w tercji, sekscie i nonie, po czym akta kapituły we Florencji z 1318roku pozwalaja, by „studentes in philosophia” opuszczali az do trzech dni wtygodniu, w trakcie semestru, dowolne godziny liturgiczne, poza pryma ikompleta, jesli przeszkadzaja one w studium15.

Najpełniejsze informacje o programie zajec w studia naturarum zawierajaXIV-wieczne akta prowincji rzymskiej i prowansalskiej. W obu tych pro-

11Zob. M. Zdanek, Szkoły i studia, s. 18.12Zob. tamze, s. 18.13Zob. T. Gałuszka, Szkolnictwo konwentualne i partykularne, s. 195.14Zob. K. Kaczmarek, Szkoły i studia, s. 190.15Zob. M. Mulchahey, „First the Bow is Bent in Study”, s. 268n.

4

wincjach poczatkowo studia te trwały 6 semestrów, a wiec 3 lata. Dobórprzerabianych tekstów jest inny w kazdej z nich, co pokazuje ze do połowyXIV w. program ten nie był zunifikowany16. Zajecia odbywały sie w syste-mie dwóch wykładów dziennie — głównego i dodatkowego, codziennychwieczornych i cotygodniowych repetycji, jak równiez w formie dysput.

W prowincji rzymskiej w pierwszym roku czytano „Metafizyke” Arysto-telesa, najprawdopodobniej w ramach głównego wykładu, a w ramach wy-kładu dodatkowego jego „O duszy” z pewnymi tekstami towarzyszacymi(cum annexis). W Paryzu „O duszy” wykładano albo wraz z wybranymipracami logicznymi, albo z tzw. parva naturalia, w skład których wcho-dziły: „O zmysłach i ich przedmiotach”, „O pamieci i przypominaniu so-bie”, „O snie i czuwaniu”, „O zyciu i smierci” oraz „O róznicy miedzyduchem a dusza”17 Kosty ben Luca. To ostatnie dzieło było zreszta jednymz niewielu obowiazkowo czytanych, w ramach filozofii na Wydziale Sztukw Paryzu w połowie XIII wieku, które nie miało za autora Arystotelesa. Po-niewaz Zakon Kaznodziejski posiadał osobne studia logiczne, z pewnoscia„O duszy” w ramach studiów filozoficznych było tutaj wykładane razemze wspomnianymi parva naturalia, a nie z dziełami logicznymi. W drugimroku najprawdopodobniej w ramach wykładu głównego czytano „Fizyke”,a w ramach dodatkowego wykładu „O powstawaniu i niszczeniu” z tek-stami towarzyszacymi, tj. zapewne „O niebie” i „Meteorologika”18. Nie mapewnosci co do tekstów przerabianych na trzecim roku, choc sa powodyby uwazac, ze były to przyrodnicze pisma Stagiryty wraz z odpowiednimikomentarzami. W sumie wg. wyliczen Mulchahey daje to lekture 19 ksiagw ciagu trzech lat nauki19. Na kapitule w 1340 roku nauke w szkołachnaturarum skrócono do dwóch lat, w trakcie których „Fizyka” była lekturawykładów głównych w ciagu kazdego roku studiów, a dodatkowo lektorzymogli wybrac albo „Metafizyke”, albo blizej nieokreslone dwie inne ksiegifilozofii naturalnej jako lektury w ramach dodatkowych wykładów20.

W prowincji prowansalskiej studia filozoficzne miały inne rozłozenie

16Zob. K. Kaczmarek, Szkoły i studia, s. 191.17W org. „De differentia spiritus et anime” (tłum. wł.).18Zob. M. Zdanek, Szkoły i studia, s. 32. Zdanek ma w tym miejscu po pierwsze literówke

i pisze „Metereologika”, ponadto wspomina dzieło „O smierci” czego nie znalazłem uMulchahey („First the Bow is Bent in Study”, s. 271).

19Zob. M. Mulchahey, „First the Bow is Bent in Study”, s. 272.20Zob. Por. K. Kaczmarek, Szkoły i studia, s. 191. Kaczmarek jednak błednie pisze, ze

obowiazywały zarówno „Metafizyka” jak i te dwie inne ksiegi — zob. M. Mulchahey, „Firstthe Bow is Bent in Study”, s. 272 i przypis 182 tam, na co zreszta powołuje sie Kaczmarek.

5

akcentów. Nacisk został tutaj połozony na filozofie moralna, zamiast nafilozofie przyrody21. W aktach kapituły tej prowincji z 1327 roku znajdu-jemy zapis opisujacy dokładnie program studiów

w pierwszym roku wykładana jest „Fizyka” w ramach głównego[wykładu], a w drugim [wykładzie] „Etyka” i „O niebie”; w dru-gim roku „Metafizyka” jako główny wykład, „Etyka” i „Meteoro-logika” jako drugi; w trzecim roku „O duszy”, „O zmysłach i ichprzedmiotach”, „O pamieci i przypominaniu sobie” jako głównywykład, „Etyka” i „O powstawaniu i niszczeniu” jako drugi22.

Organizacja studiów filozofii

Szkoły filozofii były w XIV w. obecne na terenie wszystkich prowincji Za-konu23. Ponadto tresc akt poszczególnych prowincji pokazuje, ze podobniejak to było ze szkołami logiki, takze studia naturarum organizowano w licz-bie przekraczajacej ustalone przez kapitułe generalna z 1335 roku minimum2 takich osrodków na terenie kazdej prowincji24. Jesli chodzi o liczbe bracistudiujacych w tym typie szkół, to była ona na terenie prowincji rzymskiejo mniej wiecej 1/3 mniejsza od liczby braci studiujacych w szkołach logiki.Dla przykładu w prowincji tej w pierwszej połowie XIV w. liczba szkół ar-tium wahała sie od 9 do 13, a szkół naturarum od 4 do 11. Natomiast liczbaskierowan na studia w tych szkołach wahała sie w przypadku szkół logikiod 60 do 95, a dla szkół filozofii od 40 do 8925.

4 Zakonczenie

Wprowadzenie filozofii do kursów uniwersyteckich jak i zakonnych byłowaznym procesem dla rozwoju nauki i kultury sredniowiecza a takze ko-lejnych wieków. W pracy krótko została omówiona zmiana w nastawie-niu do filozofii jaka musiała sie dokonac przede wszystkim wsród duchow-nych, aby nauka poganskich starozytnych filozofów mogła byc studiowanai nauczana w szkołach chrzescijanskiego sredniowiecza. Bracia Kaznodzieje

21Zob. M. Mulchahey, „First the Bow is Bent in Study”, s. 273.22Zob. C. Douais, Essai sur l’organisation des études, s. 71n z poprawkami M. Mulchahey,

„First the Bow is Bent in Study”, s. 273.23Zob. K. Kaczmarek, Szkoły i studia, s. 192.24Zob. tamze, s. 193.25Zob. tamze, s. 196n.

6

nie tylko nadazali za coraz wieksza otwartoscia uniwersytetów w recepcjidzieł filozoficznych, ale wrecz poprzez prace naukowa i coraz powszech-niejszy system studiów filozofii w swoim zakonie znaczaco sie przyczynilido tego waznego procesu. W drugiej czesci pracy omówiony został pro-gram studiów w dominikanskich szkołach naturarum na przykładzie dwóchkluczowych prowincji w tamtym okresie rzymskiej i prowansalskiej. Czy-tano głównie dzieła Arystotelesa, jednak widac rózne rozłozenie akcentów.W prowincji włoskiej wiecej czytano dzieł przyrodniczych, szczególnie „Fi-zyke”, natomiast we Francji nacisk został połozony na filozofie moralna,ze szczególna rola „Etyki”. Zatem Bracia Kaznodzieje w XIII i XIV wiekunie bez trudu i róznymi drogami, jednak stanowczo i odwaznie starali sierealizowac w swoim zyciu hasło swojego zakonu — Veritas.

7