Kaukaz Połnocny: rosyjski węzeł gordyjski. · 2018. 9. 5. · Kaukaz Pó∏nocny: rosyjski...

C ES T U D I E S

P R A C E

OSWS

C e n t r e f o r E a s t e r n S t u d i e sOÂRODEK STUDIÓW WSCHODNICH

W a r s z a w a g r u d z i e ƒ 2 0 0 4 / W a r s a w D e c e m b e r 2 0 0 4

Prace OSW / CES Studies

Kaukaz Pó∏nocny:

rosyjski w´ze∏ gordyjski

North Caucasus:

the Russian Gordian knot

Putin po reelekcji

Putin after re-election

16n u m e r

nu

mb

er

© Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich

© Copyright by Centre for Eastern Studies

Redaktor serii / Series editor

Anna ¸abuszewska

Opracowanie graficzne / Graphic design

Dorota Nowacka

T∏umaczenie / Translation

Ilona Duchnowicz,

Jadwiga Rogo˝a

Wydawca / Publisher

OÊrodek Studiów Wschodnich

Centre for Eastern Studies

ul. Koszykowa 6 a

Warszawa / Warsaw, Poland

tel./phone + 48 /22/ 525 80 00

fax: +48 /22/ 525 80 40

Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne

przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich

The “CES Studies” series contains

analytical materials prepared at the Centre

for Eastern Studies

Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç

na stronie www.osw.waw.pl

Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji

o OÊrodku Studiów Wschodnich

The Centre’s analytical materials can be found

on the Internet at www. osw.waw.pl

More information about the Centre for Eastern

Studies is available at the same web address

ISSN 1642-4484

Spis treÊci / Contents

Kaukaz Pó∏nocny: rosyjski w´ze∏ gordyjski.

Najwa˝niejsze problemy i konflikty w regionie

i ich wp∏yw na przysz∏oÊç Rosji / 5

Maciej Falkowski

Putin po reelekcji.

Polityka Kremla w drugiej kadencji W∏adimira Putina / 29

Jadwiga Rogo˝a

North Caucasus: the Russian Gordian knot.

The key problems and conflicts in the region

and the effect thereof on the future of Russia / 43

Maciej Falkowski

Putin after re-election.

The Kremlin’s policy in Vladimir Putin’s second term / 67

Jadwiga Rogo˝a

Kaukaz Pó∏nocny:

rosyjski w´ze∏ gordyjski

Najwa˝niejsze problemy i konflikty w regionie i ich wp∏yw na przysz∏oÊç Rosji

Maciej Falkowski

Tezy

1. Kaukaz Pó∏nocny jest najbardziej niestabilnàcz´Êcià Federacji Rosyjskiej: od poczàtku lat 90.trwa konflikt zbrojny w Czeczenii, który stopnio-wo obejmuje inne republiki regionu, terroryzmna sta∏e wszed∏ do politycznego ˝ycia Kaukazu,kwitnie przest´pczoÊç zorganizowana, utrzymu-je si´ napi´cie, wcià˝ dochodzi do incydentówzbrojnych i zamachów. W ciàgu ostatniego rokudestabilizacja regionu, negatywnie wp∏ywajàcana wiele dziedzin rosyjskiego ˝ycia polityczno--spo∏ecznego, przybra∏a alarmujàce rozmiary.

2. Przyczyn niestabilnoÊci w regionie jest wiele;ich êród∏em sà liczne problemy i konflikty polity-czne, religijne i spo∏eczno-gospodarcze. Zachodzàone na siebie, przeplatajà ze sobà, tworzàc skom-plikowanà sieç. Najtrudniejszym problememjest trwajàca od poczàtku lat 90. wojna w Cze-czenii, która rozszerza si´ na sàsiednie republiki,przybiera coraz bardziej drastyczne formy i za-gra˝a bezpieczeƒstwu i stabilnoÊci ca∏ego paƒ-stwa. Konflikt stymuluje niebezpieczne tendencjei procesy na ca∏ym Kaukazie: jest przyczynà wzro-stu nastrojów antyrosyjskich w tamtejszych spo-∏eczeƒstwach, przyspiesza ich dryfowanie w kie-runku radykalnego islamu itd. Poza tym w re-gionie mamy do czynienia z wieloma konfliktamietnicznymi (konflikty w Dagestanie, zachodniejcz´Êci Kaukazu, konflikt ingusko-osetyjski), religij-nymi (przede wszystkim wewnàtrz islamu), a tak-˝e mi´dzy rdzennà ludnoÊcià rosyjskà a imigran-tami z Kaukazu i Azji Centralnej w Kraju Staw-ropolskim i Krasnodarskim oraz nabrzmia∏ymiproblemami spo∏eczno-gospodarczymi (bieda,bezrobocie, przeludnienie, wzrost przest´pczoÊci).

3. Od rozpadu ZSRR Kreml nie zdo∏a∏ wypracowaçspójnej i d∏ugofalowej koncepcji rozwoju Kau-kazu Pó∏nocnego i jego integracji z resztà Rosji.Polityka rosyjskich w∏adz w stosunku do Kaukazusprowadza si´ do dzia∏aƒ doraênych, reagowa-nia na kryzysy zamiast zapobiegania im. Polegana nieudolnych próbach likwidowania skutkównegatywnych tendencji i zjawisk, nie zaÊ na wal-ce z ich przyczynami. W∏adze wcià˝ pope∏niajàte same b∏´dy, nie chcàc przyznaç si´ do oczy-wistych pora˝ek. G∏ówne elementy tej politykito: niedopuszczanie do jakiejkolwiek ingerencjiinnych paƒstw i organizacji mi´dzynarodowych

5K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

w regionie, prowadzenie „operacji antyterrorys-tycznej”, wspieranie marionetkowych re˝imóww poszczególnych republikach, marginalizacjaopozycji oraz szeroko zakrojona i fa∏szujàca rze-czywistoÊç propaganda medialna. Ogromnà rol´w kaukaskiej polityce Kremla odgrywajà struk-tury si∏owe, których interesy sà nierzadko sprze-czne z interesami paƒstwa rosyjskiego. Taka poli-tyka prowadzi nie do rozwiàzywania problemówi konfliktów, lecz do ich pog∏´biania i eskalacji.

4. Przysz∏oÊç Kaukazu Pó∏nocnego zale˝y od roz-wiàzania bàdê zaostrzenia istniejàcych tam pro-blemów; jeÊli b´dà si´ one nasilaç, Kaukaz pogrà-˝aç si´ b´dzie w chaosie. NiestabilnoÊci w regio-nie towarzyszà szersze procesy, tzn. stopnioweoddalanie si´ Kaukazu od Rosji, jego derusyfikacjai coraz szybsza islamizacja. Zahamowaç te ten-dencje, które w perspektywie kilkudziesićiu latmogà zakoƒczyç si´ daleko idàcym uniezale˝nie-niem lub nawet oderwaniem regionu od FederacjiRosyjskiej, mog∏oby wypracowanie ca∏oÊciowejkoncepcji rozwoju regionu. Obecnie jednak Kremlnie ma ani woli politycznej, ani mo˝liwoÊci wy-pracowania i realizacji takiej koncepcji: g∏ównàprzeszkodà sà poglàdy elity rzàdzàcej Rosjà orazogólny stan rosyjskiego paƒstwa (brak wystar-czajàcych Êrodków materialnych, brak odpowied-nich kadr, opór struktur si∏owych, ogromna ko-rupcja, degeneracja struktur paƒstwowych itd.).

5. Kaukaz Pó∏nocny jest regionem, w którymogniskuje si´ wiele wa˝nych problemów. Od ichrozwiàzania zale˝eç b´dzie przysz∏oÊç Rosji (woj-na czeczeƒska, inne konflikty etniczne i wyzna-niowe, gwa∏towny wzrost liczby ludnoÊci niero-syjskiej i muzu∏maƒskiej, zmniejszanie si´ liczbyetnicznych Rosjan i in.). Dopóki Moskwa nie b´-dzie w stanie ich rozwiàzaç, dopóty b´dzie kra-jem nieprzewidywalnym, niestabilnym, zagro-˝onym terroryzmem, wstrzàsanym konfliktamiwewn´trznymi. JeÊli Kreml nie poradzi sobie z Kaukazem, nie b´dzie mo˝liwe wejÊcie Rosji nadrog´ demokratycznych reform, podjćie próbystworzenia nowoczesnego, otwartego na wspó∏-prac´ ze Êwiatem paƒstwa. Kaukaz jest dziÊ êród-∏em rozk∏adu paƒstwa rosyjskiego, jego strukturi spo∏eczeƒstwa; jeÊli nie zostanie to zahamo-wane, w dalszej perspektywie mo˝e on si´ staçêród∏em jego rozpadu. Od rozwoju sytuacji naKaukazie Pó∏nocnym zale˝eç b´dzie równie˝ po-

zycja Rosji na obszarze postradzieckim, przedewszystkim na Kaukazie Po∏udniowym.

Wst´p

Celem niniejszej pracy jest systematyzacja i opisa-nie z∏o˝onej sytuacji politycznej, spo∏ecznej, reli-gijnej i gospodarczej w regionie, przede wszyst-kim najwa˝niejszych problemów i konfliktów b´-dàcych êród∏em jej destabilizacji. Analizujàc przy-czyny niestabilnoÊci na Kaukazie Pó∏nocnym orazpolityk´ Kremla w regionie, postaramy si´ odpo-wiedzieç na pytanie dotyczàce przysz∏oÊci rosyj-skiego Kaukazu oraz wp∏ywu zachodzàcych tamprocesów i tendencji na przysz∏oÊç Rosji.

I. G∏ówne problemy regionu

Kaukaz Pó∏nocny le˝y w po∏udniowej cz´Êci Fede-racji Rosyjskiej, mi´dzy Morzem Czarnym i Kas-pijskim. Na po∏udniu graniczy z Gruzjà i Azerbej-d˝anem, które wraz z Armenià wchodzà w sk∏adKaukazu Po∏udniowego1. Do Kaukazu Pó∏nocnegozaliczamy osiem republik autonomicznych za-mieszkanych g∏ównie przez autochtonicznà lud-noÊç kaukaskà (Dagestan, Czeczenia, Inguszetia,Osetia Pó∏nocna, Kabardyno-Ba∏karia, Karaczajo--Czerkiesja, Adygea i Ka∏mucja) oraz Kraj Staw-ropolski i Krasnodarski (gdzie przewa˝ajà Ro-sjanie)2. [Szczegó∏owa charakterystyka republik i krajów: patrz aneks].

Specyfikà Kaukazu Pó∏nocnego jest mnogoÊç i z∏o-˝onoÊç wyst´pujàcych tam problemów i konflik-tów. Zachodzà one na siebie, przeplatajà ze sobà,tworzàc trudnà do opisania skomplikowanà sieç.Cz´sto êróde∏ jednego konfliktu nale˝y szukaç w innym, a rozwiàzanie danego problemu niejest mo˝liwe bez znalezienia wyjÊcia z innego.Nie mo˝na np. rozpatrywaç sytuacji wewn´trznejw Dagestanie lub Inguszetii bez zapoznania si´ z sytuacjà w Czeczenii, podobnie jak trudno zro-zumieç problemy etniczne regionu bez zbadaniasytuacji spo∏eczno-gospodarczej. Dla zrozumie-nia z∏o˝onej sytuacji na ca∏ym Kaukazie Pó∏noc-nym i znalezienia êróde∏ jego niestabilnoÊci ko-nieczna jest wić systematyzacja problemów, z którymi mamy tam do czynienia, jak równie˝krótkie opisanie ka˝dego z nich.

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

6

P r a c e O S W

1. Wojna w Czeczenii

Najpowa˝niejszym problemem regionu jest trwa-jàcy od poczàtku lat 90. konflikt zbrojny w Cze-czenii, którego skutki dotykajà nie tylko KaukazuPó∏nocnego, ale równie˝ ca∏ej Rosji. Wojna cze-czeƒska jest konfliktem mi´dzy metropolià a dà-˝àcà do uzyskania niezale˝noÊci peryferià (z tegowzgl´du cz´sto okreÊla si´ jà jako wojn´ antyko-lonialnà), wyros∏ym z wcià˝ ˝ywych zasz∏oÊci his-torycznych (podbój Czeczenii przez Rosj´ w XIX w.,represje carskie i radzieckie w stosunku do Cze-czenów itd.). Aby usprawiedliwiç prowadzonà w republice polityk´ si∏owà, Kreml stara si´ przed-stawiç wydarzenia w Czeczenii jako walk´ z mi´-dzynarodowym terroryzmem; w rzeczywistoÊciêród∏em i g∏ównà przyczynà konfliktu jest cze-czeƒski separatyzm, dà˝enie Czeczenów do wyjÊ-cia z Federacji Rosyjskiej i stworzenia w∏asnegopaƒstwa.

1.1. Konflikt w latach 1991–1999Konflikt rozpoczà∏ si´ jesienià 1990 r., kiedy ze-brani na I Zjeêdzie Narodu Czeczeƒskiego dele-gaci og∏osili wystàpienie Czeczenii z ZSRR i jejniepodleg∏oÊç. Rok póêniej (sierpieƒ 1991 r.) mia-∏a miejsce tzw. czeczeƒska rewolucja (obaleniekomunistycznych w∏adz w Groznym przez zwo-lenników niepodleg∏oÊci), podczas której po w∏a-dz´ w republice si´gnà∏ gen. D˝ochar Dudajew(wybrany na prezydenta w listopadzie 1991 r.). Powycofaniu wojsk rosyjskich z Czeczenii (1992 r.)republika uzyska∏a faktycznà niepodleg∏oÊç. Sto-sowana przez Moskw´ blokada ekonomicznaCzeczenii oraz próby obalenia Dudajewa r´kamiopozycji okaza∏y si´ nieskuteczne, dlatego Kremlw grudniu 1994 r. zdecydowa∏ si´ na interwen-cj´ wojskowà3.

Tak zwana pierwsza wojna czeczeƒska trwa∏a dosierpnia 1996 r. i zakoƒczy∏a si´ militarnà i poli-tycznà kl´skà Rosji. Si∏y federalne nie by∏y w sta-nie pokonaç wspieranych przez ludnoÊç cywilnàpartyzantów czeczeƒskich. Wojna by∏a niepopu-larna w rosyjskim spo∏eczeƒstwie, dlatego ubie-gajàcy si´ o reelekcj´ prezydent Borys Jelcynzdecydowa∏ si´ na rozmowy pokojowe z przy-wódcami separatystów. Na mocy porozumieƒpodpisanych 31 sierpnia 1996 r. w Chasaw-jurcieCzeczenia uzyska∏a faktycznà niepodleg∏oÊç (sta-tus republiki mia∏ zostaç okreÊlony w toku dwu-

stronnych rokowaƒ do 2001 r.), wojska federalnewycofano z republiki, a w∏adza ponownie prze-sz∏a w r´ce separatystów4.

W styczniu 1997 r. w Czeczenii odby∏y si´ wyboryprezydenckie, w których zwyci´˝y∏ szef sztabuczeczeƒskich wojsk As∏an Maschadow5. Okresdrugiej quasi-niepodleg∏oÊci Czeczenii (lata1996–1999), podczas którego w∏adze w Groznymnieudolnie próbowa∏y stworzyç podstawy cze-czeƒskiego paƒstwa, charakteryzowa∏ si´ stalepog∏´biajàcym si´ chaosem wewn´trznym. Ol-brzymie bezrobocie, materialne i moralne skutkiwojny oraz brak jakiejkolwiek pomocy z zew-nàtrz doprowadzi∏y do niebywa∏ego rozwojuprzest´pczoÊci zorganizowanej (porwania ludzidla okupu, handel ropà, bronià, narkotykami itd.),a s∏aboÊç w∏adzy centralnej sprzyja∏a wewn´-trznej anarchii. DoÊç szybko w Czeczenii pow-sta∏a silna opozycja islamska (skupiona wokó∏Szamila Basajewa, Mow∏adi Udugowa i Zelim-chana Jandarbijewa), która od 1998 r. zacz´∏a do-magaç si´ ustàpienia Maschadowa i przekszta∏-cenia republiki w paƒstwo islamskie. Kryzys w republice osiàgnà∏ apogeum wiosnà 1999 r.,kiedy odby∏ si´ tzw. Kongres Narodów Czeczeniii Dagestanu. Czeczeƒscy i dagestaƒscy radyka-∏owie islamscy opowiedzieli si´ na nim za zjed-noczeniem obu republik w paƒstwo islamskie nadrodze walki zbrojnej z Rosjà6.

1.2. Druga wojna czeczeƒska: od okupacji do czeczenizacjiAtak dowodzonych przez Basajewa i Chattaba is-lamskich bojowników z terytorium Czeczenii naDagestan, który mia∏ miejsce w sierpniu i wrzeÊ-niu 1999 r., oraz seria zamachów terrorystycz-nych w rosyjskich miastach (wrzesieƒ 1999 r.), o zorganizowanie których oskar˝ono Czecze-nów, dostarczy∏y Kremlowi pretekstu do podj´-cia kolejnej próby zbrojnego podporzàdkowaniazbuntowanej republiki7. W atmosferze podgrze-wanego przez rosyjskà propagand´ strachuprzed kolejnymi zamachami oraz antyczeczeƒ-skiej nagonki w mediach ówczesny premier RosjiW∏adimir Putin wypowiedzia∏ porozumienia z Chasaw-jurtu, zapowiadajàc przeprowadzeniena Kaukazie Pó∏nocnym „operacji antyterrorys-tycznej”. Po wyparciu bojowników z Dagestanusi∏y rosyjskie przystàpi∏y do zmasowanych bom-bardowaƒ Czeczenii, a 1 paêdziernika 1999 r.

7K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

wkroczy∏y na terytorium republiki (poczàtek dzia-∏aƒ zbrojnych spowodowa∏ masowà ucieczk´ lud-noÊci czeczeƒskiej; w ciàgu pierwszych miesićywojny tylko w Inguszetii schroni∏o si´ ok. 350 tys.Czeczenów8). Rozpocz´ta wówczas tzw. drugawojna czeczeƒska trwa do dziÊ. Po kilku miesià-cach zaci´tych walk (do wiosny 2000 r.) Rosjanomuda∏o si´ zajàç ca∏à Czeczeni´ i rozbiç g∏ówneoddzia∏y bojowników, które przesz∏y do dzia∏aƒpartyzanckich.

Przez pierwsze dwa lata (2000–2002) w∏adza w de facto okupowanej Czeczenii nale˝a∏a nie-mal wy∏àcznie do armii federalnej, która czerpa∏akorzyÊci z handlu ropà naftowà, rabunku miesz-kaƒców republiki i innych nielegalnych êróde∏dochodu, dopuszczajàc si´ masowych naruszeƒpraw cz∏owieka, które nosi∏y cechy ludobójstwa(masowe mordy, gwa∏ty, grabie˝e, stosowanietortur, handel ˝ywym towarem itd.)9. W∏adz´wojskowych Kreml zaczà∏ stopniowo, choç nie-znacznie ograniczaç od po∏owy 2002 r. By∏ toelement tzw. polityki czeczenizacji, której oficjal-nym celem by∏a legalizacja prorosyjskich w∏adzczeczeƒskich i przekazanie im odpowiedzialnoÊciza bezpieczeƒstwo w Czeczenii, zaÊ nieoficjalnym– zmiana charakteru wojny z rosyjsko-czeczeƒ-skiej na wewnàtrzczeczeƒskà. W ramach politykiczeczenizacji (której kluczowà postacià by∏ szefadministracji republiki, a od paêdziernika 2003 r.prezydent Czeczenii Achmed Kadyrow) stopniowozwi´kszano kompetencj´ prorosyjskich w∏adz w Groznym, utworzono czeczeƒskà milicj´, prze-prowadzono w republice referendum konstytu-cyjne (marzec 2003 r.) oraz wybory prezydenckie(paêdziernik 2003 r.), popierano przyjmowanieby∏ych bojowników w szeregi formacji prorosyj-skich itd. Powy˝szym posunićiom towarzyszy∏azmasowana propaganda medialna, za pomocàktórej starano si´ przekonaç opini´ mi´dzynaro-dowà oraz rosyjskie spo∏eczeƒstwo, ˝e w Czecze-nii zapanowa∏ spokój10.

Mimo „medialnych” sukcesów czeczenizacji doÊçszybko okaza∏o si´, ˝e nie mo˝e ona przybli˝yçzakoƒczenia konfliktu w republice. Krach tej po-lityki, który by∏ równie˝ dotkliwà pora˝kà poli-tycznà prezydenta Putina, przynios∏y wydarze-nia 2004 r.: Êmierç prezydenta Achmeda Kady-rowa (9 maja; w wyniku zamachu na stadionie w Groznym) oraz ca∏a seria akcji zbrojnych i za-

machów terrorystycznych zorganizowanychprzez czeczeƒskich bojowników11. Dowiod∏yone, ˝e wbrew zapewnieniom Kremla partyzanciwcià˝ dysponujà znacznymi si∏ami i sà w staniedoprowadziç do destabilizacji sytuacji w ca∏ymregionie. Czeczenizacja nie mia∏a szans powo-dzenia z kilku wzgl´dów. Po pierwsze, przeciwnajej by∏a rosyjska armia (wojskowi uwa˝ajà, ˝ew∏adzy w republice nie nale˝y przekazywaç Cze-czenom), dla której oznacza∏a os∏abienie w∏asnejpozycji w republice i zmniejszenie dochodów z prowadzonych tam interesów12. Po drugie, dopolitycznego dialogu w Czeczenii nie w∏àczononawet umiarkowanych bojowników, co nie poz-wala∏o na podjćie próby rozwiàzania êród∏a kon-fliktu, tzn. czeczeƒskiego separatyzmu. Po trze-cie, prorosyjskie w∏adze w republice tworzyli (i tworzà) ludzie kierujàcy si´ wy∏àcznie intere-sem w∏asnego klanu, których jedynym celem jestutrzymanie w∏adzy i wzbogacenie si´. Ludzie cidopuszczajà si´ zbrodni na w∏asnym narodzie,sà powszechnie znienawidzeni i traktowani jakozdrajcy przez ogromnà wi´kszoÊç Czeczenów13.

Choç polityka Kremla w Czeczenii prowadzi doeskalacji konfliktu w republice, nic nie wskazujena to, aby w najbli˝szym czasie zosta∏a zmienio-na. Jej kontynuacjà by∏y wybory prezydenckiez 29 sierpnia br., w których na nast´pc´ Kadyrowawybrany zosta∏ minister spraw wewn´trznychCzeczenii A∏u A∏chanow.

1.3. Skutki wojny dla Czeczenii i ca∏ego regionuDruga wojna czeczeƒska poczàtkowo wywiera∏ana Kaukaz Pó∏nocny wp∏yw stabilizujàcy. Zde-cydowane dzia∏ania Kremla w republice dopro-wadzi∏y do znacznego os∏abienia doÊç silnychtendencji separatystycznych i wp∏ywów radykal-nego islamu w regionie. Bezkompromisowe roz-gromienie bojowników umo˝liwi∏o prezydentowiPutinowi zwi´kszenie kontroli nad miejscowymire˝imami i pozbycie si´ niewygodnych lokalnychprzywódców, m.in. prezydenta Inguszetii Rus-∏ana Auszewa (1992–2001), którego zastàpi∏ ge-nera∏ FSB Murat Ziazikow. Wojna przyczyni∏a si´tak˝e do dalszej erozji poczucia kaukaskiej wspól-noty: o ile podczas pierwszej wojny Czeczenicieszyli si´ powszechnà sympatià i wspó∏czuciemw regionie, o tyle od 1999 r. wi´kszoÊç mieszkaƒ-ców Kaukazu zacz´∏a uwa˝aç ich za g∏ównych

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

8

P r a c e O S W

winowajców w∏asnych problemów, co przek∏a-da∏o si´ na akceptacj´ si∏owego rozwiàzania pro-blemu czeczeƒskiego.

W miar´ przed∏u˝ania si´ konfliktu na KaukaziePó∏nocnym nasili∏y si´ jednak procesy spo∏ecz-no-polityczne, które doprowadzi∏y do powa˝nejdestabilizacji sytuacji w regionie i objćia dzia-∏aniami wojennymi innych republik kaukaskich(przede wszystkim Inguszetii i Dagestanu). Pro-cesy te obj´∏y: obóz czeczeƒskich separatystów,czeczeƒskie spo∏eczeƒstwo oraz mieszkaƒców in-nych muzu∏maƒskich republik Kaukazu.

W obozie bojowników nastàpi∏y dwie bardzoznaczàce przemiany: radykalizacja metod pro-wadzenia wojny oraz zmiany w wyznawanejprzez partyzantów ideologii. W sferze militarnejseparatyÊci si´gn´li po metody terrorystyczne(w tym zamachy samobójcze) i zacz´li przenosiçdzia∏ania zbrojne poza terytorium Czeczenii14. O ile poczàtkowo przeciwko prowadzeniu dzia-∏aƒ wojennych poza Czeczenià wypowiada∏ si´prezydent Maschadow, o tyle obecnie nawet onzaczà∏ groziç Rosji atakami na ca∏ym jej teryto-rium (choç nadal pot´pia terroryzm)15. W sferzeideologicznej nastàpi∏ wyraêny odwrót od nacjo-nalizmu na rzecz ideologii islamskiej, zarównowÊród czeczeƒskich radyka∏ów, jak i umiarkowa-nych. Jeszcze na poczàtku obecnej wojny wi´k-szoÊç przywódców bojowników twierdzi∏a, ˝ewalczy przede wszystkim o niepodleg∏oÊç, ho∏-dowa∏a idei Êwieckiego paƒstwa demokratycz-nego i orientowa∏a si´ na Zachód, liczàc na jegopoparcie. W miar´ przed∏u˝ania si´ wojny po-glàdy te zacz´∏y ewoluowaç w stron´ radykal-nego islamu: dziÊ znaczna cz´Êç bojowników wal-czy nie pod has∏ami niepodleg∏oÊciowymi, leczislamskimi16.

Od rozpoczćia drugiej wojny w Czeczenii po-wa˝ne zmiany zasz∏y równie˝ w czeczeƒskimspo∏eczeƒstwie. Stopieƒ antyrosyjskich nastro-jów w republice jest ogromny, wi´kszoÊç Czecze-nów nie czuje si´ obywatelami Federacji Rosyj-skiej i uwa˝a ˝o∏nierzy rosyjskich i przedstawi-cieli w∏adz za okupantów. Dotyczy to zarównoCzeczenów sprzyjajàcych bojownikom, jak i for-malnie reprezentujàcych opcj´ prorosyjskà. Pozatym, wÊród Czeczenów stale roÊnie liczba zwo-lenników radykalnego islamu i wzrasta poziom

religijnoÊci. Coraz wićej mieszkaƒców Czeczeniipopiera lub przynajmniej usprawiedliwia rady-kalne metody walki stosowane przez czeczeƒ-skich komendantów. Procesy te (antyrosyjskoÊç,wzrost religijnoÊci i radykalizacja poglàdów) do-tyczà przede wszystkim m∏odego pokolenia, któ-re dorasta∏o w warunkach wojennych i nie zdo-by∏o nawet podstawowego wykszta∏cenia. Kul-tura rosyjska jest dla nich czymÊ obcym i w prze-ciwieƒstwie do ludzi w Êrednim wieku nie czujà˝adnych wi´zi z Rosjà ani nie darzà sentymen-tem ZSRR.

Podobne procesy zachodzà równie˝ w innychmuzu∏maƒskich republikach kaukaskich. U ichpodstaw le˝y pog∏´biajàca si´ frustracja politykàMoskwy w regionie, przek∏adajàca si´ na wzrostwspó∏czucia, a nawet poparcia dla Czeczenów.PrzeÊwiadczenie o winie Czeczenów za rozp´ta-nie konfliktu powoli zast´puje oskar˝anie Kremlao brak woli zakoƒczenia wojny i traktowaniemieszkaƒców Kaukazu jak obywateli drugiej ka-tegorii17. Radykalizacja nastrojów na Kaukaziezwiàzana jest równie˝ z przenoszeniem pozaCzeczeni´ metod stosowanych w ramach „opera-cji antyterrorystycznej”; szczególne wzburzeniewywo∏uje dzia∏alnoÊç tzw. szwadronów ÊmierciFSB, które porywajà, wywo˝à do Czeczenii, tor-turujà, a cz´sto równie˝ mordujà wielu niewin-nych ludzi w Inguszetii i Dagestanie18. M∏odzimieszkaƒcy Kaukazu widzàc, ˝e nie otrzymujànic w zamian za lojalnoÊç wobec Rosji, zaczynajàpopieraç Czeczenów i przy∏àczaç si´ do ich od-dzia∏ów. Na Kaukazie mo˝na równie˝ zaobserwo-waç wyraêny wzrost nastrojów antyrosyjskich i coraz bardziej radykalnà islamizacj´, przedewszystkim wÊród m∏odzie˝y (tak˝e jeÊli chodzi o m∏odà elit´ regionu19). Islam stopniowo stajesi´ czynnikiem jednoczàcym mieszkaƒców mu-zu∏maƒskich republik regionu, co sprawia, ̋ e ideasolidarnoÊci kaukaskiej, która ponios∏a kl´sk´ w la-tach 90., wydaje si´ od˝ywaç. Skutkiem rozwojuww. procesów jest stopniowe rozlewanie si´ woj-ny czeczeƒskiej na ca∏y region, jego destabilizacjaoraz powstawanie nieczeczeƒskich oddzia∏ówpartyzanckich, które organizujà zamachy terro-rystyczne na po∏udniu Rosji, g∏oszà has∏a oder-wania Kaukazu od Federacji Rosyjskiej i utwo-rzenia tam niezale˝nego paƒstwa islamskiego20.Wiele wskazuje na to, ˝e jeÊli powy˝sze procesynie zostanà zahamowane, Moskwa b´dzie mia∏a

9K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

wkrótce do czynienia nie z wojnà czeczeƒskà,lecz konfliktem ogólnokaukaskim21.

2. Konflikty etniczne

2.1. Dagestan: konflikt o ziemi´W Dagestanie istnieje najwićej konfliktów naro-dowoÊciowych, które dodatkowo nak∏adajà si´ nanabrzmia∏e problemy ekonomiczne i spo∏eczne.Podstawowym problemem jest konflikt pomi´-dzy narodami zamieszkujàcymi równinne i pod-górskie tereny pó∏nocnego Dagestanu (tzn. Ku-mykami, Czeczenami-Akiƒcami, Nogajami i Ro-sjanami) a narodami górskimi (Awarami, Dargij-czykami, Lakami i in.). Jego êróde∏ nale˝y szukaçw polityce w∏adz radzieckich, które poczàwszyod lat 50. prowadzi∏y masowe przesiedlenialudnoÊci z rejonów górskich na tereny równinne.Przesiedlano g∏ównie Awarów (najwi´kszy na-ród Dagestanu), Dargijczyków i Laków, osiedla-jàc ich na ziemiach Kumyków, Nogajów, Rosjan i Czeczenów. Póêniej mia∏a miejsce dobrowolnamigracja mieszkaƒców terenów górskich na ni-ziny, która trwa do dziÊ.

Konflikty pomi´dzy narodami górskimi i nizin-nymi istnia∏y ju˝ w czasach ZSRR, jednak totali-tarny system radziecki zapewnia∏ utrzymanieich pod kontrolà. Pierestrojka i upadek ZwiàzkuRadzieckiego doprowadzi∏y do odrodzenia naro-dowego w Dagestanie oraz ujawnienia si´ ukry-tych dotàd konfliktów etnicznych, u którychpodstaw le˝a∏a sprzecznoÊç interesów ekono-micznych. Sytuacj´ zaostrza∏ kryzys gospodar-czy, który dotknà∏ Kaukaz Pó∏nocny znacznie sil-niej ni˝ inne cz´Êci by∏ego imperium. Ruchy na-rodowe Kumyków, Nogajów, Czeczenów orazludnoÊç rosyjska zacz´∏y domagaç si´ zahamowa-nia osadnictwa narodów górskich na nizinach, a nawet zwrócenia zabranych im przez w∏adzeterenów. Z kolei Awarowie, Dargijczycy i Lakowiezacz´li tworzyç formacje zbrojne, gro˝àc u˝y-ciem si∏y w razie podjćia prób usunićia ich z zajmowanych terenów. Szczególnà ostroÊciàcharakteryzuje si´ konflikt Czeczenów-Akiƒcówz Awarami i Lakami w zachodnim Dagestanie. W 1944 r. mieszkajàcy tam Czeczeni zostali de-portowani do Azji Centralnej, ich „narodowy”rejon (auchowski) zlikwidowany, zaÊ na miejsceludnoÊci czeczeƒskiej przybyli osadnicy awarscyi lakijscy. Pod koniec lat 80. czeczeƒski ruch na-

rodowy za˝àda∏ przywrócenia rejonu auchow-skiego i wysiedlenia stamtàd Laków i Awarów, cospotka∏o si´ z ich zdecydowanym oporem22.

Choç w Dagestanie wielokrotnie (szczególnie w latach 90.) dochodzi∏o do bardzo groênego za-ostrzenia konfliktów etnicznych, sytuacja nigdynie wymkn´∏a si´ spod kontroli i za ka˝dym razemudawa∏o si´ uniknàç wybuchu otwartych starç.Mimo to ˝aden ze zwiàzanych z konfliktem o zie-mi´ problemów etnicznych nie zosta∏ roz-wiàzany, co powoduje, ˝e w ka˝dej chwili mo˝edojÊç do ich eskalacji. A to doprowadzi do desta-bilizacji sytuacji w republice23.

2.2. Dagestan: walka o w∏adz´Pomi´dzy poszczególnymi grupami etnicznymiDagestanu nieustannie toczy si´ bezwzgl´dnarywalizacja o w∏adz´ i wp∏ywy w republice. Odkoƒca lat 80. w∏adza skupia si´ w r´kach klanudargijskiego, na którego czele stoi przewodni-czàcy Rady Paƒstwa, 74-letni Magomedali Mago-miedow. W sojuszu z nim pozostajà niektóre kla-ny kumyckie i awarskie, natomiast trzon opozycjistanowià Awarowie, Lezgini i Lakowie. Zarównoprzedstawiciele w∏adz (sà to g∏ównie byli aparat-czycy komunistyczni oraz ludzie o kryminalnejprzesz∏oÊci), jak i wi´kszoÊç opozycjonistów niewyznajà ˝adnej ideologii i nie majà okreÊlonychpoglàdów lub programów politycznych. Ich g∏ów-nà motywacjà jest dà˝enie do zdobycia w∏adzy,wzbogacenia si´ i zdominowania pozosta∏ychgrup etnicznych. Politycy wysuwajàcy konkretneprogramy polityczne, wzywajàcy do przebudowyspo∏eczno-politycznego ˝ycia republiki lub cie-szàcy si´ autentycznym autorytetem w republicesà przez w∏adze lub zwiàzane z nià ugrupowaniakryminalne systematycznie likwidowani24.

Do po∏owy 2004 r. walka polityczna toczy∏a sińieoficjalnie: nie mówiono o niej publicznie, ma-nifestujàc na zewnàtrz rzekomà „przyjaêƒ naro-dów republiki”. G∏ównà metodà eliminacji prze-ciwników by∏y zabójstwa polityczne (o którychdokonanie oskar˝ano radykalnych islamistów)lub zastraszanie i zmuszanie ich do opuszczeniaDagestanu, nie zaÊ wybory, które nagminnie fa∏-szowano. Najwa˝niejszym atutem klanu Mago-miedowa, pozwalajàcym mu tak d∏ugo trzymaçster w∏adzy w Machaczkale, by∏o poparcie Krem-la, który w zamian za lojalnoÊç i popieranie w∏a-

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

10

P r a c e O S W

snej polityki na Kaukazie dawa∏ mu carte blanchena prowadzenie polityki wewn´trznej25.

Sytuacja w republice zmieni∏a si´ wraz z przy-jćiem nowej konstytucji w referendum z 2003 r.(zlikwidowano kolektywnà Rad´ Paƒstwa i wpro-wadzono stanowisko prezydenta republiki;pierwsze wybory prezydenckie majà si´ odbyç w 2006 r.). Nowa ustawa zasadnicza zachwia∏adotychczasowym uk∏adem si∏ w republice, którychoç kruchy nigdy nie przerodzi∏ si´ w otwartykonflikt zbrojny. G∏ówna linia podzia∏u zaryso-wa∏a si´ pomi´dzy Magomiedowem i popierajà-cymi go dzia∏aczami dargijskimi i kumyckimi a politykami awarskimi i lezgiƒskimi26. Choç narazie w Dagestanie nie dosz∏o do przelewu krwi,wraz ze zbli˝aniem si´ elekcji sytuacja staje sićoraz bardziej napi´ta, zaÊ groêba wybuchu kon-fliktu etnicznego bardzo realna. Sytuacj´ dodat-kowo komplikuje bliskoÊç Czeczenii, aktywizacjaopozycji islamskiej w Dagestanie oraz fakt, ˝eka˝dy dagestaƒski polityk dysponuje kilkuty-sićznym dobrze uzbrojonym oddzia∏em bojow-ników27.

2.3. Dagestan: kwestia lezgiƒskaWraz z rozpadem ZSRR zamieszkujàcy po∏udnio-wy Dagestan oraz pó∏nocny Azerbejd˝an Lezginizostali sztucznie rozdzieleni granicà paƒstwo-wà. Powsta∏y wówczas lezgiƒski ruch narodowywysunà∏ has∏a zjednoczenia ziem lezgiƒskich i utworzenia jednego Lezgistanu w sk∏adzie Rosji.Wywo∏a∏o to niepokój w Azerbejd˝anie, któregow∏adze obawia∏y si´, ˝e dà˝àca do zachowaniawp∏ywów na Kaukazie Po∏udniowym Rosja mo˝ewykorzystaç kwesti´ lezgiƒskà do destabilizacjisytuacji wewn´trznej w tym kraju. Lezgini wie-lokrotnie protestowali przeciwko uszczelnianiugranicy rosyjsko-azerbejd˝aƒskiej, powodujàce-mu utrudnienia dla mieszkaƒców terenów przy-granicznych. Kilkakrotnie dochodzi∏o tak˝e do za-targów ludnoÊci lezgiƒskiej z azerbejd˝aƒskimistra˝nikami granicznymi. Choç kwestia lezgiƒ-ska od koƒca lat 90. wyraênie straci∏a na ostroÊci,wcià˝ pozostaje bardzo powa˝nym potencjalnymêród∏em napi´ç na po∏udniu Dagestanu (m.in. w zamieszkanym przez Lezginów i Azerów Der-bencie) oraz w stosunkach rosyjsko-azerbejd˝aƒ-skich28.

2.4. Konflikt ingusko-osetyjskiNapićie pomi´dzy wyznajàcymi prawos∏awie i nale˝àcymi do iraƒskiej grupy j´zykowej Ose-tyjczykami a muzu∏maƒskimi i blisko spokrew-nionymi z Czeczenami Inguszami utrzymuje siód 1992 r. Mia∏ wówczas miejsce krótkotrwa∏ykonflikt zbrojny pomi´dzy tymi narodami: w wy-niku walk o tzw. rejon prigorodny (przedmieÊciaW∏adykaukazu) zgin´∏o ponad 800 osób, a oko∏o30 tys. Inguszy zbieg∏o z Osetii do Inguszetii(wi´kszoÊç do dziÊ ˝yje w obozach dla uchodê-ców)29. WrogoÊç pomi´dzy oboma narodami,przejawiajàca si´ m.in. w ich niemal ca∏kowitejizolacji od siebie, nie zmniejszy∏a si´, mimo ˝eod zakoƒczenia starç min´∏o ju˝ ponad 12 lat. Cowićej, po tragicznym zamachu terrorysty-cznym w Bies∏anie, w którym bra∏o udzia∏ wieluInguszy, nie mo˝na wykluczyç ponownej eska-lacji konfliktu (opinia publiczna w Osetii o zor-ganizowanie zamachu oskar˝a Inguszy)30.

OstroÊç konfliktu ingusko-osetyjskiego wynika z kilku przyczyn: jego d∏ugotrwa∏oÊci, braku kom-promisowego porozumienia pokojowego powalkach z 1992 r. (konflikt zakoƒczy∏ si´ wymu-szonym przez Moskw´ zawieszeniem broni), ne-gatywnego wp∏ywu wojny w Czeczenii, rosnàcy-mi ró˝nicami kulturowo-cywilizacyjnymi pomi´-dzy zeÊwiecczonà Osetià i szybko islamizujàcàsi´ Inguszetià oraz procesów demograficznych(Inguszetia ma najwy˝szy przyrost naturalny w Federacji Rosyjskiej, Osetia du˝o ni˝szy).

Ponowny wybuch walk pomi´dzy Inguszami i Osetyjczykami mia∏by bardzo negatywne kon-sekwencje dla Moskwy, przede wszystkim zewzgl´du na po∏o˝enie obu republik w najwa˝-niejszej strategicznie Êrodkowej cz´Êci Kaukazu.Utrudni∏by równie˝ polityk´ Kremla w OsetiiPo∏udniowej, która po wojnie na poczàtku lat 90.oderwa∏a si´ od Gruzji i jest dziÊ nieoficjalniewspieranym przez Moskw´ quasi-niepodleg∏ympaƒstwem (Tbilisi dà˝y do przejćia kontroli nadOsetià Po∏udniowà, Rosja – do zamro˝enia kon-fliktu, który daje jej mo˝liwoÊç wywierania wp∏y-wu na Gruzj´; sama Osetia Po∏udniowa chcia-∏aby przy∏àczyç si´ do Federacji Rosyjskiej).

11K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

2.5. Konflikty w zachodniej cz´ÊciKaukazu Pó∏nocnegoPrzerodzeniem si´ w starcia zbrojne wielokrotniegrozi∏y równie˝ konflikty w zachodniej cz´ÊciKaukazu Pó∏nocnego. Chodzi tu przede wszystkimo konflikty w Kabardyno-Ba∏karii i Karaczajo-Czer-kiesji (pomi´dzy tureckoj´zycznymi Ba∏karami i Karaczajami a nale˝àcymi do kaukaskiej grupyj´zykowej Kabardyjczykami i Czerkiesami)31. Obierepubliki zosta∏y sztucznie utworzone w latachtrzydziestych XX w. Kiedy po rozpadzie ZSRRpowsta∏y ruchy narodowe: ba∏karski, karaczajskii czerkieski (Czerkiesi, Kabardyjczycy i Adygejczy-cy tworzà w zasadzie jeden naród), wydawa∏o si´,˝e nastàpi ich naturalny rozpad. Od poczàtku lat90. nacjonalistyczna opozycja wysuwa∏a m.in.˝àdania oderwania si´ Ba∏karii i utworzenia od-r´bnej republiki lub jej po∏àczenia z Karaczajem,jak równie˝ po∏àczenia wszystkich ziem zamiesz-kanych przez Czerkiesów (Kabarda, Czerkiesja i Adygea), stworzenia jednej republiki i stopnio-wego oderwania od Federacji Rosyjskiej. W czer-kieskim ruchu narodowym popularne by∏y rów-nie˝ has∏a powrotu potomków tzw. muhad˝irówz Turcji i paƒstw Bliskiego Wschodu na ziemieprzodków32. Podobnie jak w Dagestanie Kremludzieli∏ jednak aktywnego poparcia miejscowymelitom komunistycznym, które utrzyma∏y si´ uw∏adzy w Nalczyku i Czerkiesku i zapobieg∏y po-dzia∏om33.

Mimo ˝e konflikt mi´dzy Kabardyjczykami i Ba∏-karami oraz Karaczajami i Czerkiesami nie przy-bra∏ nigdy formy konfrontacji zbrojnej, w oburepublikach stale utrzymuje si´ napićie, któreznacznie wzrasta w okresach przedwyborczych.Najpowa˝niejszy kryzys mia∏ miejsce podczaswyborów prezydenckich w Karaczajo-Czerkiesjiw 1999 r.; dosz∏o wówczas do pot´˝nych demon-stracji i zamieszek w Czerkiesku pomi´dzyzwolennikami Karaczaja W∏adimira Siemionowai Czerkiesa Stanis∏awa Dieriewa34.

3. Konflikty religijne

3.1. G∏ówne religie regionuPod wzgl´dem wyznaniowym Kaukaz Pó∏nocnymo˝na podzieliç na dwie cz´Êci: prawos∏awnàpó∏noc i muzu∏maƒskie po∏udnie. Prawos∏awiewyznaje wi´kszoÊç mieszkaƒców Kraju Staw-ropolskiego i Krasnodarskiego oraz 2/3 miesz-

kaƒców Osetii Pó∏nocnej. Zdecydowana wi´k-szoÊç ludnoÊci republik autonomicznych wyzna-je islam w wersji sunnickiej (tylko mieszkajàcyw Dagestanie Azerowie sà szyitami)35. W regioniemieszkajà tak˝e przedstawiciele innych religii,w tym buddyÊci (wi´kszoÊç Ka∏muków), ˝ydzi,katolicy, protestanci i starowiercy.

3.2. Podzia∏y i konflikty w ramach islamuPó∏nocnokaukaski islam jest niejednolity, to w je-go ∏onie ma miejsce najwićej konfliktów religij-nych w regionie. Konflikty narastajàce wraz z post´pujàcym od rozpadu ZSRR odrodzeniemislamu zosta∏y przyt∏umione po rozpoczćiu dru-giej wojny czeczeƒskiej, obecnie jednak nast´pu-je ich ponowne zaostrzenie.

Najbardziej ostrym konfliktem jest konflikt po-mi´dzy zwolennikami tzw. islamu tradycyjnegoa reformatorami; obejmuje w g∏ównej mierze is-lam dagestaƒski i czeczeƒski. Mianem tradycjo-nalistów na Kaukazie okreÊla si´:– przedstawicieli tzw. islamu oficjalnego – na-le˝à do nich muftijaty poszczególnych republik,noszàce nazw´ Duchowych Zarzàdów (np. DZ Mu-zu∏manów Dagestanu), z których ka˝dy stanowiodr´bnà organizacj´; podlegajà im wszyscy „le-galni” duchowni muzu∏maƒscy;– szejków i cz∏onków bractw sufickich (tarika-tów) – nale˝y do nich wielu muzu∏manów Dage-stanu, Czeczenii i Inguszetii; w Dagestanie roz-powszechnione jest przede wszystkim bractwonaqszbandija, natomiast w Czeczenii – kadirija;szejkowie i ich murydzi stanowià bardzo silne i dobrze zorganizowane grupy; majà ogromnywp∏yw na ˝ycie polityczne Czeczenii i Dage-stanu36.

Przedstawiciele islamu oficjalnego i cz∏onkowiebractw sufickich twierdzà, ˝e pó∏nocnokaukaskiislam ró˝ni si´ od reszty Êwiata islamskiego, maw∏asne tradycje, obrz´dy i formy kultu. I jedni, i drudzy negujà potrzeb´ reform religijnych (ichzwolenników uwa˝ajà za ekstremistów) i dà˝à doizolacji od Êwiata zewn´trznego. Sà lojalni wobecw∏adz i ÊciÊle z nimi wspó∏pracujà, czym zapew-niajà sobie ich przychylnoÊç i pomoc w zwalcza-niu oponentów (wyjàtkiem jest Czeczenia, gdziewielu cz∏onków bractw walczy po stronie bo-jowników)37.

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

12

P r a c e O S W

Reformatorów, których w nauce najcz´Êciej okre-Êla si´ jako wahhabitów lub salafitów (od arab-skiego salaf – „przodek”, „powrót do korzeni”),mo˝emy z kolei podzieliç na:– umiarkowanych – niewielka grupa, obejmujà-ca przedstawicieli inteligencji i duchowieƒstwa;wypowiadajà si´ przeciwko islamowi oficjalnemui sufizmowi uwa˝ajàc je za skostnia∏e, przesta-rza∏e i skompromitowane wspó∏pracà z w∏adza-mi; ich zdaniem islam na Kaukazie powinno si´zreformowaç, oczyÊciç z nieislamskich nalecia-∏oÊci, które pojawi∏y si´ w czasach radzieckich;g∏oszà ide´ solidarnoÊci muzu∏maƒskiej (na Kau-kazie i ca∏ym Êwiecie); uwa˝ajà, ˝e zmiany po-winny nastàpiç drogà pokojowà; nie sà dobrzezorganizowani, nie tworzà ˝adnych organizacjiani partii politycznych;– radykalnych – konglomerat niewielkich grupludzi zorganizowanych w tzw. d˝amaaty; podob-nie jak umiarkowani opowiadajà si´ za reformàpó∏nocnokaukaskiego islamu, jednak uwa˝ajà, ˝epowinno to nastàpiç w wyniku obalenia obec-nych w∏adz (Êwieckich i religijnych); cz´Êç z nichopowiada si´ za utworzeniem na Kaukazie nie-zale˝nego paƒstwa islamskiego; radykalni wah-habici sà silniejsi i liczniejsi od umiarkowanych;dzia∏ajà przede wszystkim w Czeczenii i Dage-stanie, ale równie˝ w Inguszetii, Karaczajo-Czer-kiesji i Kabardyno-Ba∏karii38.

Konflikt mi´dzy wahhabitami a tradycjonalistamitrwa od momentu pojawienia si´ tych pierw-szych na Kaukazie39. Jego apogeum przypad∏o nalata 1996–1999. G∏ównym oÊrodkiem radykalnegoislamu by∏a wówczas niekontrolowana przezKreml Czeczenia, którà na poczàtku 1999 r. og∏o-szono paƒstwem islamskim, wprowadzajàc najej terytorium prawo szariatu40. Wielu komen-dantów czeczeƒskich przyj´∏o wówczas ideolo-gi´ wahhabickà i popiera∏o jej zwolenników pozaCzeczenià41. Wahhabici rozwin´li szerokà dzia-∏alnoÊç równie˝ w Dagestanie. Najbardziej zna-nym „eksperymentem islamskim” w republiceby∏o og∏oszenie wiosnà 1998 r. kilku wiosek re-jonu bujnackiego (tzw. strefy kadarskiej) wol-nym terytorium islamskim (gdzie obowiàzywa∏szariat) i wyp´dzenie stamtàd przedstawicieliw∏adz. Wraz z rozpocz´ciem drugiej wojny cze-czeƒskiej strefa kadarska zosta∏a zlikwidowanaprzez wojska federalne (wrzesieƒ 1999 r.).

Od 1999 r. trwajà przeÊladowania islamistów naKaukazie Pó∏nocnym (zarówno aktywnych dzia-∏aczy, jak i ludzi z nimi sympatyzujàcych) orazwszystkich przeciwników oficjalnego islamu.Szczególnie brutalnà form´ przybra∏y one w Da-gestanie, gdzie pod wp∏ywem nacisków ducho-wieƒstwa muzu∏maƒskiego przyj´to ustaw´ za-kazujàcà propagowania wahhabizmu. MimoprzeÊladowaƒ liczba zwolenników radykalnegoislamu na Kaukazie stale jednak wzrasta: wi´k-szoÊç czeczeƒskich bojowników wyznaje dziÊideologi´ islamskà; silne grupy wahhabitów ist-niejà w Dagestanie, Inguszetii, Kabardyno-Ba∏-karii, Karaczajo-Czerkiesji, Kraju Stawropolskim.Konflikt mi´dzy wahhabitami a tradycjonalistamii w∏adzà przybiera na sile i wkrótce mo˝e staçsi´ znacznie powa˝niejszy od konfliktów etnicz-nych. Czynnikiem stymulujàcym jest rozszerza-jàca si´ na sàsiednie republiki wojna czeczeƒska,przeÊladowania ludnoÊci kaukaskiej przez rosyj-skie struktury si∏owe oraz tragiczna sytuacja spo-∏eczno-gospodarcza regionu. W∏adze odrzucajàmo˝liwoÊç dialogu z islamistami, dlatego ruchten coraz bardziej si´ radykalizuje, si´gajàc nie-rzadko po terroryzm jako metod´ walki42.

Bardzo trudno oszacowaç skal´ wp∏ywów zew-n´trznych na rozwój ruchu wahhabickiego naKaukazie Pó∏nocnym. Kreml je wyolbrzymia, sta-rajàc si´ dowieÊç, ˝e radykalny islam oraz zwià-zany z nim terroryzm to skutek wp∏ywów mi´-dzynarodowego terroryzmu. RzeczywistoÊç jestjednak nieco inna. Choç kontakty pó∏nocnokau-kaskich radyka∏ów z islamistami z ca∏ego Êwiata,w tym organizacjami terrorystycznymi, sà fak-tem, wydaje si´, ˝e nie nale˝y ich przeceniaç. Za-równo terroryzm, jak i rozwój radykalnego isla-mu na Kaukazie wynikajà bezpoÊrednio z prob-lemów regionu i obecnoÊç czynnika zewn´trznegojest tu zjawiskiem wtórnym.

3.3. Prawos∏awie kontra islamZatargi mi´dzy islamem a prawos∏awiem w re-gionie nale˝à do rzadkoÊci. Mimo to rosnàce na-pi´cie i eskalacja przemocy w regionie powodu-jà, ˝e pojawiajà si´ pierwsze oznaki takiego kon-fliktu. Dotyczy to w szczególnoÊci regionów za-mieszkanych w wi´kszoÊci przez Rosjan, do któ-rych nap∏ywa coraz wi´ksza liczba ludnoÊci mu-zu∏maƒskiej. Konflikty mi´dzy ludnoÊcià miejs-cowà a nap∏ywowà (najcz´Êciej na tle ekonomicz-

13K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

nym) bardzo cz´sto przybierajà form´ konfliktówreligijnych. W takim Êwietle przedstawiane sàrównie˝ przez cz´Êç rosyjskich polityków nacjo-nalistycznych i niektórych hierarchów i duchow-nych Rosyjskiej Cerkwi Prawos∏awnej. Coraz cz´Ê-ciej dochodzi te˝ do konfliktów mi´dzy prawo-s∏awnymi a muzu∏manami w kwestiach budowyÊwiàtyƒ i innych obiektów kultu religijnego.

4. Problemy „rosyjskoj´zycznego”Kaukazu

Na czo∏o problemów rosyjskoj´zycznego Kau-kazu (Kraj Stawropolski i Krasnodarski) wysuwasi´ kwestia migracji (zarówno wewn´trznych i zewn´trznych) i zwiàzanych z nià konfliktówetnicznych i religijnych oraz problem rosnàcejksenofobii i radykalizacji nastrojów spo∏ecznych.

4.1. MigracjePo rozpadzie ZSRR po∏o˝ony wewnàtrz paƒstwaregion pó∏nocnokaukaski sta∏ si´ najbardziej wy-suni´tà na po∏udnie cz´Êcià Federacji Rosyjskiej,regionem bezpoÊrednio graniczàcym z niespoko-jnym Kaukazem Po∏udniowym i Azjà Centralnà.Konflikty zbrojne w paƒstwach tych regionów,kryzys gospodarczy, który nastàpi∏ tam po za∏a-maniu si´ gospodarki radzieckiej oraz nasilajàcesi´ nastroje antyrosyjskie, powodowa∏y, ̋ e od po-czàtku lat 90. Kraj Stawropolski i Krasnodarskista∏y si´ regionem masowej imigracji43. Przyby-wajàcych tam imigrantów mo˝na podzieliç na:– etnicznych Rosjan – wyje˝d˝ajà oni zarówno z paƒstw Kaukazu Po∏udniowego i Azji Central-nej, jak i republik autonomicznych Kaukazu Pó∏-nocnego (z samej tylko Czeczenii wyjecha∏o nie-mal 300 tys. Rosjan, z których znaczna cz´Êçosiad∏a w obu krajach);– Ormian, Azerów, Gruzinów, Abchazów i in-nych rdzennych mieszkaƒców Kaukazu Po∏u-dniowego – poczàtkowo przyje˝d˝ali g∏ównieuciekinierzy z rejonów konfliktów zbrojnych w Górnym Karabachu, Abchazji i Osetii Po∏udnio-wej, póêniej równie˝ emigranci ekonomiczni;– Czeczenów, Dagestaƒczyków i innych pó∏noc-nokaukaskich autochtonów, wyje˝d˝ajàcych zeswoich republik ze wzgl´du na wojn´ lub trud-noÊci ekonomiczne (ogromne bezrobocie, g∏ódziemi, przeludnienie);– Tad˝yków, Kazachów, Uzbeków i innych przed-stawicieli rdzennej ludnoÊci Azji Centralnej –

poczàtkowo uchodêcy z ogarni´tego wojnà do-mowà Tad˝ykistanu i grupy przeÊladowane zewzgl´du na przynale˝noÊç etnicznà (np. Turcymeschetyƒscy), póêniej – emigranci ekonomiczni.

Nap∏ywowi przedstawicieli narodowoÊci niero-syjskich towarzyszy ciàg∏e zmniejszanie si´ liczbyrdzennej ludnoÊci rosyjskiej wynikajàce z niskie-go przyrostu naturalnego (ma∏a liczba urodzeƒ,wysoka ÊmiertelnoÊç) oraz emigracji Rosjan do in-nych regionów Federacji Rosyjskiej (przedewszystkim Moskwy) i za granic´ (Stany Zjedno-czone, Europa Zachodnia, Izrael). Z kolei wÊródemigrantów (g∏ównie muzu∏maƒskich) przyrostnaturalny jest bardzo wysoki, co dodatkowo zwi´-ksza ich populacj´ na po∏udniu Rosji44.

4.2. Konflikty Rosjan z imigrantamiPoczàtkowo konflikty mi´dzy Rosjanami a imi-grantami wynika∏y g∏ównie ze sprzecznych inte-resów ekonomicznych. Bardziej mobilni, praco-wici, sk∏onni podejmowaç najci´˝sze prace i ry-zykowne przedsi´wzićia biznesowe oraz majàcyoparcie w rozbudowanych strukturach klano-wych przybysze w oczach Rosjan jawili si´ jakosilna konkurencja, która odbiera im prac´ i w nie-uczciwy sposób bogaci si´ ich kosztem. Proble-my w kontaktach mi´dzy obiema grupami rodzi∏yró˝nice w kulturze i mentalnoÊci oraz rozpowsze-chnione stereotypy i przesàdy. Uprzedzenia i nie-porozumienia zacz´∏y stopniowo zmieniaç si´ wewrogoÊç, objawiajàcà si´ coraz cz´stszymi konfli-ktami z u˝yciem przemocy oraz stopniowà izola-cjà obu spo∏ecznoÊci. Czynnikiem stymulujàcymkonflikty etniczne, przeradzajàce si´ obecniewrćz w konflikty rasowe (nienawiÊç do wszyst-kich „czarnych”, jak Rosjanie okreÊlajà mieszkaƒ-ców Kaukazu i Azji Centralnej), jest wojna w Cze-czenii oraz zwiàzane z nià zamachy terrorysty-czne w Rosji.

Narastajàcej fali nastrojów ksenofobicznychwÊród Rosjan (okreÊlanych przez analityków i pu-blicystów kaukazofobià i islamofobià) w∏adzelokalne nie przeciwdzia∏ajà, a czasem wrćz jewywo∏ujà. Taka sytuacja ma np. miejsce w KrajuKrasnodarskim, którego znany z nacjonalistycz-nych poglàdów gubernator Aleksandr Tkaczowod wielu lat zabiega w Moskwie o zaostrzenieprawa migracyjnego, w tym u∏atwienie depor-tacji nielegalnych imigrantów oraz wprowadze-

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

14

P r a c e O S W

nie kwot osiedleƒczych dla poszczególnych naro-dowoÊci45. Represje, szykany, pozbawianie prawi inne przeÊladowania ze strony w∏adz (g∏ówniemilicji i pracowników administracji) przybyszówz Kaukazu i Azji Centralnej sà tam codziennymzjawiskiem46. Sporadycznie dochodzi do pogro-mów ludnoÊci nierosyjskiej, których dokonujàbojówki neofaszystowskie bàdê kozackie, przyzupe∏nej biernoÊci w∏adz47.

5. Problemy spo∏eczno-gospodarcze

5.1. Sytuacja spo∏eczno-gospodarczaKaukaz Pó∏nocny nale˝y do najbiedniejszych re-gionów Federacji Rosyjskiej. Ju˝ w czasach radzie-ckich by∏ on zacofany w porównaniu z innymicz´Êciami imperium, istnia∏o tu ukryte bezrobo-cie (np. w Czeczenii i Dagestanie), a wielu ludzizmuszonych by∏o emigrowaç w poszukiwaniupracy. Rozpad ZSRR, krach gospodarki centralnieplanowanej, wybuch konfliktów zbrojnych, zam-knićie wielu granic pog∏´bi∏o istniejàce problemy.

Najtrudniejsza sytuacja panuje w Czeczenii, któ-rej zasobna w wysokiej jakoÊci z∏o˝a ropy nafto-wej gospodarka le˝y w ruinach; wi´kszoÊci znisz-czonych w czasie obu wojen miejscowoÊci (w tymGroznego) nie odbudowano, uprawa roli i hodo-wla na wielu obszarach republiki jest niemo˝liwaze wzgl´du na pola minowe. Bezrobocie si´ga80%, a ludnoÊç ˝yje wy∏àcznie dzi´ki gospodarcenaturalnej i handlowi nielegalnie wydobywanàropà. Choç rosyjski bud˝et wydziela kolosalneÊrodki na odbudow´ gospodarczà Czeczenii (od2000 r. – 62 mld rubli, czyli ponad 2 mld USD),wi´kszoÊç z nich trafia w rće urz´dników w Mos-kwie i Groznym, cz´Êç przejmujà bojownicy48.

Sytuacja gospodarcza w takich republikach jakDagestan, Inguszetia czy Osetia Pó∏nocna niejest du˝o lepsza: nie dzia∏ajà w zasadzie ˝adneprzedsi´biorstwa, a wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa ˝y-je w niewyobra˝alnej n´dzy, egzystujàc wy∏àcz-nie dzi´ki przydomowym uprawom, wyp∏acanymw miar´ regularnie emeryturom, drobnemu han-dlowi i pracy m∏odych m´˝czyzn poza Kaukazem.Dostatnio ˝yje jedynie niewielka grupa ludzizwiàzanych z w∏adzà (ok. 2% ludnoÊci), którzyczerpià korzyÊci z takich êróde∏ jak: dotacje z bud-˝etu federalnego, handel dochodowymi towarami(g∏ównie ropà naftowà i kawiorem), pobieranie

haraczy z ludnoÊci (np. za przyjćie dziecka doszko∏y, na posterunkach milicyjnych, za „bezpie-czne” prowadzenie dzia∏alnoÊci gospodarczejitd.)49.

Tragicznà sytuacj´ gospodarczà pogarsza du˝yprzyrost naturalny, który np. w Inguszetii wynosiok. 11 promili rocznie, zaÊ w Dagestanie ok. 950.G∏ód ziemi i brak pracy w górach sk∏ania ogro-mne rzesze ludzi (przede wszystkim m∏odych) doemigracji do miast, gdzie jednak równie˝ nie madla nich wi´kszych perspektyw; w efekcie w ta-kich miastach jak Machaczka∏a (liczba jej ludnoÊciwzros∏a z 300 tys. w 1989 r. do 550 tys. w 2004 r.)czy W∏adykaukaz tworzà si´ dzielnice n´dzy,przybywa bezdomnych i zdesperowanych ludzigotowych na wszystko51.

Stale pogarszajàce si´ warunki ekonomiczneoraz brak perspektyw na popraw´ sytuacji majàbardzo daleko idàce skutki spo∏eczne. Brak pracypowoduje, ˝e wielu ludzi schodzi na drog´ prze-st´pczà, a powszechna dost´pnoÊç broni sprawia,˝e Kaukaz Pó∏nocny jest najbardziej skryminali-zowanym regionem w Federacji Rosyjskiej52.Szczególnie dochodowym êród∏em sà porwanialudzi dla okupu, którymi zajmujà si´ nie tylkozbrojne bandy w Czeczenii czy Dagestanie, aletak˝e ˝o∏nierze federalni i prorosyjskie ugrupo-wania czeczeƒskie (przede wszystkim formacjepodleg∏e wicepremierowi Czeczenii RamzanowiKadyrowowi). Skutkami kryzysu gospodarczegojest tak˝e post´pujàcy rozpad wi´zi rodzinnychi klanowych (masowe wyjazdy m´˝czyzn w po-szukiwaniu pracy prowadzà do rozpadu wielurodzin) oraz upadek tradycyjnych wartoÊci mo-ralnych (dawniej na Kaukazie nie by∏o np. pro-stytucji, ˝ebractwa czy bezdomnoÊci; obecnie sàto zjawiska coraz cz´stsze). Coraz wi´ksza liczbaludzi trudni si´ równie˝ przemytem i produkcjànarkotyków53.

5.2. Groêba spo∏ecznej rewoltyObecny kryzys spo∏eczno-gospodarczy na Kau-kazie jest na tyle powa˝ny, ˝e nie mo˝na wyklu-czyç mo˝liwoÊci wybuchu masowych niepoko-jów spo∏ecznych lub nawet spo∏ecznej rewolty.W szczególnoÊci dotyczy to wschodniej cz´Êci re-gionu, gdzie sytuacja jest najtrudniejsza, przy-rost naturalny najwy˝szy, a spo∏eczeƒstwa naj-m∏odsze. W wypadku nag∏ej destabilizacji sytua-

15K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

cji politycznej, która mo˝liwa jest tam w ka˝dejchwili, nagromadzona frustracja spo∏eczna mo˝edoprowadziç do niekontrolowanego wybuchu.Jest to tym bardziej realne, ̋ e w tamtejszych spo-∏eczeƒstwach wcià˝ narasta konflikt pomi´dzy˝yjàcà w n´dzy wi´kszoÊcià spo∏eczeƒstwa a boga-càcà si´ i powszechnie znienawidzonà elità. Jakg∏´boka jest niech´ç ludnoÊci do w∏adzy, Êwiad-czyç mo˝e choçby ciche poparcie, jakiego udzielaona ugrupowaniom radykalnych islamistów, któ-rzy organizujà napady na przedstawicieli dage-staƒskich struktur si∏owych (od poczàtku 2004 ro-ku zgin´∏o ich kilkudziesićiu). Mimo ogromnychwysi∏ków w∏adzom nie uda∏o si´ pojmaç ani jed-nego sprawcy tych przest´pstw. Od pewnego cza-su coraz wi´ksza liczba Dagestaƒczyków, Inguszyi przedstawicieli innych narodowoÊci zaciàga si´w szeregi czeczeƒskich partyzantów lub tworzyw∏asne formacje militarne. Wiele faktów wska-zuje równie˝ na to, ˝e mieszkaƒcy sàsiadujàcychz Czeczenià republik sympatyzujà lub czynnie po-magajà przemieszczajàcym si´ tamt´dy bojowni-kom. JeÊli sytuacja w regionie nie zacznie si´ po-lepszaç, nie mo˝na wykluczyç, ˝e o ile radykalniislamiÊci podejmà prób´ obalenia w∏adz w któ-rejÊ z republik, znaczna cz´Êç ludnoÊci mo˝e sta-nàç po ich stronie.

II. Polityka Kremla na KaukaziePó∏nocnym

Mimo istnienia tak wielu problemów i konfliktóww regionie Kreml nie wypracowa∏ spójnej i d∏u-gofalowej koncepcji rozwoju Kaukazu Pó∏nocne-go ani programu integracji regionu z pozosta∏àcz´Êcià Federacji Rosyjskiej, uwzgl´dniajàcegojego etnicznà, wyznaniowà i spo∏ecznà specyfik´.Zamiast tego w∏adze cz´sto reagujà doraênie napojawiajàce si´ kryzysy zamiast im zapobiegaç;decyzje odpowiedzialnych za polityk´ Kremla naKaukazie organów w∏adzy sà cz´sto ze sobàsprzeczne, a ich dzia∏ania nieskoordynowane (np.w Czeczenii ma miejsce rywalizacja poszczegól-nych struktur si∏owych, która odbija si´ na po-ziomie bezpieczeƒstwa w republice). Polityka tapolega na nieudolnych próbach likwidowaniaskutków negatywnych tendencji i zjawisk, niezaÊ na walce z ich przyczynami. Ho∏dujàc okre-Êlonym dogmatom w polityce kaukaskiej (np.przekonaniu o skutecznoÊci si∏owych rozwiàzaƒ),

w∏adze pope∏niajà wcià˝ te same b∏´dy, nie chcàcprzyznaç si´ do oczywistych pora˝ek. Za przy-k∏ad mo˝e pos∏u˝yç polityka W∏adimira Putinaw Czeczenii: choç Êmierç prezydenta Kadyrowaw zamachu terrorystycznym dobitnie pokaza∏a,˝e polityk niecieszàcy si´ poparciem spo∏ecznym,wybrany w bezalternatywnych i sfa∏szowanychwyborach nie mo˝e d∏ugo utrzymaç si´ u w∏adzy,w sierpniu 2004 r. Kreml przeprowadzi∏ w Cze-czenii kolejnà, identycznà elekcj´ (na prezydenta„wybrano” A∏u A∏chanowa)54.

1. Kaukaz wewn´trznà sprawà Rosji

Jednym z priorytetów polityki Kremla na Kau-kazie jest niedopuszczanie do ingerencji innychpaƒstw w sprawy regionu. ˚adne paƒstwo ani˝adna organizacja mi´dzynarodowa nie kwestio-nuje faktu, ˝e Kaukaz jest wewn´trznà sprawàRosji. Tymczasem Moskwa za naruszenie tej zasa-dy uznaje wszelkà, nawet naj∏agodniejszà krytyk´swojej polityki w regionie (w szczególnoÊci na-ruszanie praw cz∏owieka przez ˝o∏nierzy rosyj-skich w Czeczenii, wzywanie Moskwy do rozpo-czćia rozmów pokojowych z Czeczenami lubpróby doprowadzenia do dyskusji na temat Cze-czenii na forum mi´dzynarodowym)55. Mimo ˝epewne umi´dzynarodowienie problemu czeczeƒ-skiego, zaanga˝owanie organizacji mi´dzynaro-dowych w rozwiàzanie konfliktu i umo˝liwienieim dzia∏alnoÊci w republice mog∏oby przyczyniçsi´ do zakoƒczenia wojny, Moskwa zdecydowaniesprzeciwia si´ wszelkiej ingerencji z zewnàtrz.

2. „Operacja antyterrorystyczna”

Wa˝nym elementem rosyjskiej polityki na Kau-kazie Pó∏nocnym jest prowadzenie w regionie„operacji antyterrorystycznej”56. Od jesieni 1999 r.kierowa∏a nià armia federalna, od czerwca 2000 r.do czerwca 2003 r. – Federalna S∏u˝ba Bezpie-czeƒstwa, obecnie – Ministerstwo Spraw Wew-n´trznych. Oficjalnym celem rozpoczćia opera-cji by∏o ujćie lub likwidacja przywódców ukry-wajàcych si´ na terytorium Czeczenii terrorys-tów odpowiedzialnych za najazd na Dagestan i organizacj´ zamachów bombowych w rosyjskichmiastach, celem rzeczywistym – pacyfikacja sepa-ratystycznej Czeczenii oraz likwidacja jej w∏adzi podlegajàcych im oddzia∏ów zbrojnych.

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

16

P r a c e O S W

Operacja antyterrorystyczna na Kaukazie mog∏adojÊç do skutku dzi´ki zwyci´stwu na Kremluzwolenników si∏owego rozwiàzania kwestii cze-czeƒskiej. U jego podstaw le˝y pokutujàce w Ro-sji co najmniej od poczàtku XIX wieku przekona-nie, ˝e na Kaukazie skuteczna jest wy∏àcznie si∏a,zaÊ kaukaskim narodom i tamtejszym politykomnie mo˝na ufaç, a rozmawiaç z nimi jedynie z po-zycji silniejszego. Taki poglàd reprezentujà prze-de wszystkim struktury si∏owe (armia federalna,MSW, FSB), znaczna cz´Êç rosyjskich polityków(w tym prezydent W∏adimir Putin) oraz opinii pu-blicznej. Kolejne pora˝ki Rosji na Kaukazie t∏u-maczone sà najcz´Êciej stosowaniem zbyt ∏agod-nych metod, s∏abà pracà s∏u˝b specjalnych lubbrakiem koordynacji pomi´dzy strukturami si∏o-wymi, nie zaÊ nieproporcjonalnym stosowaniemsi∏y. Nieliczni politycy, dziennikarze, obroƒcypraw cz∏owieka, którzy wzywajà do rewizji si∏o-wej polityki na Kaukazie i podjćia rozmów z se-paratystami czeczeƒskimi (np. Anna Politkowska,Siergiej Kowalow, Andriej Babicki), przez w∏adzeuwa˝ani sà za zdrajców ojczyzny i reprezentan-tów interesów Zachodu lub wrćz stronników„terrorystów”.

Za∏o˝onego w 1999 r. celu operacji (zarówno ofi-cjalnego, jak i nieoficjalnego) nigdy nie osiàgni´to:winnych najazdu na Dagestan oraz zamachóww rosyjskich miastach nie schwytano, nie uda∏osi´ równie˝ ostatecznie rozbiç oddzia∏ów bojow-ników, którzy wcià˝ stanowià powa˝nà si∏´ mili-tarnà i cieszà si´ poparciem znacznej cz´Êcimieszkaƒców Czeczenii. Skutki podejmowanychw ramach operacji dzia∏aƒ odczu∏a natomiastprzede wszystkim czeczeƒska ludnoÊci cywilna,a z czasem równie˝ mieszkaƒcy sàsiadujàcych z Czeczenià republik. Operacja przynios∏a skutekodwrotny od zamierzonego: konfliktu czeczeƒ-skiego nie tylko nie uda∏o si´ zakoƒczyç lubprzynajmniej zlokalizowaç, ale stopniowo obej-muje on ca∏y region pó∏nocnokaukaski; terroryz-mu nie tylko nie zlikwidowano, lecz doprowa-dzono do jego rzeczywistych narodzin57.

3. Rola struktur si∏owych

Kaukaz Pó∏nocny cz´sto nazywany jest „repub-likà wojskowych”. Wynika to z faktu, ˝e jest onnajbardziej zmilitaryzowanym regionem Federa-cji Rosyjskiej, gdzie struktury si∏owe majà naj-

wi´ksze wp∏ywy i najsilniejszà pozycj´58. Spo-Êród trzech g∏ównych rosyjskich resortów si∏o-wych (Ministerstwo Obrony, Federalna S∏u˝ba Bez-pieczeƒstwa oraz Ministerstwo Spraw Wewn´-trznych) na czo∏o wysuwajà si´ Si∏y Zbrojne FR(najcz´Êciej nazywane „armià federalnà”; podle-gajà Ministerstwu Obrony FR), które de facto kieru-jà „operacjà antyterrorystycznà”. Pozycja i wp∏y-wy armii, os∏abionej kl´skà doznanà w pierwszejwojnie czeczeƒskiej i upokorzonej koniecznoÊciàwycofania si´ z Czeczenii (1996 r.), niepomierniewzros∏y po rozpoczćiu „operacji antyterrorys-tycznej”.

W interesie struktur si∏owych le˝y utrzymywaniesi´ niestabilnej sytuacji na Kaukazie Pó∏nocnym,dzi´ki której ich wp∏ywy w paƒstwie wcià˝ siúmacniajà. Wià˝e si´ z tym ciàg∏y wzrost wyda-tków z bud˝etu na cele wojskowe (np. wydatkina wojsko w 2005 r. majà wzrosnàç o 35% w po-równaniu z 2004 r.59) oraz mo˝liwoÊci awansu i ro-bienia kariery poza wojskiem60. Wojna umo˝liwiarównie˝ wojskowym prowadzenie wielu nielegal-nych interesów, takich jak: handel wydobywanàw Czeczenii ropà naftowà61, grabienie ludnoÊcicywilnej, wymuszanie haraczy (g∏ównie na poste-runkach drogowych), handel ˝ywym towarem.

Struktury si∏owe sà podporà polityki prezydentaPutina na Kaukazie, który konsekwentnie reali-zuje tam rozwiàzanie si∏owe. Ma to jednak rów-nie˝ negatywne konsekwencje dla przywódcy ro-syjskiego paƒstwa, który opierajàc swojà kauka-skà polityk´ na armii i s∏u˝bach specjalnych, sta-je si´ ich zak∏adnikiem. To dzi´ki wojnie w Cze-czenii Putin doszed∏ do w∏adzy i dziÊ musi liczyçsi´ z interesami wojskowych, mimo ˝e przed∏u-˝anie konfliktu w Czeczenii, a tym bardziej jegorozlewanie si´ na sàsiednie republiki, nie le˝y w interesie Kremla.

4. Wspieranie marionetkowychre˝imów

System polityczny, panujàcy w republikach Kau-kazu Pó∏nocnego przypomina klasyczny systemkolonialny (z podobnym systemem mamy do czy-nienia równie˝ w innych rosyjskich regionach, naKaukazie jest on jednak szczególnie wyraêny).W∏adz´ sprawujà tam skorumpowane i powiàza-ne ze Êwiatem przest´pczym miejscowe klany

17K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

(zawsze z∏o˝one z przedstawicieli ludnoÊci auto-chtonicznej), którym w zamian za lojalnoÊç Mo-skwa zezwala na pewien stopieƒ niezale˝noÊciekonomicznej i prowadzenie niezale˝nej politykiwewn´trznej (zwalczanie opozycji, obsadzaniewa˝nych stanowisk swoimi ludêmi itd.). Zniena-widzone przez wi´kszoÊç ludnoÊci lokalne re˝imyotrzymujà od Kremla mo˝liwoÊç niekontrolo-wanego (w okreÊlonych granicach) dysponowa-nia p∏ynàcymi z bud˝etu federalnego Êrodkamifinansowymi, które wydajà niemal wy∏àcznie naprywatne potrzeby. Jest to cena, jakà Moskwa go-towa jest p∏aciç za utrzymanie wzgl´dnego spo-koju w republikach, bezdyskusyjne wype∏nianiejej dyrektyw, jeÊli chodzi o polityk´ regionalnà i zagranicznà, jak równie˝ zapewnienie odpowie-dnich wyników i frekwencji wyborczej w wybo-rach prezydenckich i parlamentarnych62. Klasy-cznym przyk∏adem oderwanego od w∏asnegospo∏eczeƒstwa, wspieranego przez Kreml mario-netkowego re˝imu sà rzàdy klanu Kadyrowa w Cze-czenii, Magomedali Magomiedowa w Dagestanielub Walerija Kokowa w Kabardyno-Ba∏karii.

5. Marginalizacja opozycji

Opierajàc si´ na marionetkowych re˝imach Mos-kwa odrzuca jednoczeÊnie mo˝liwoÊç dialogu z si∏ami opozycyjnymi w poszczególnych repub-likach, które cz´sto cieszà si´ du˝o wi´kszym po-parciem i szacunkiem w spo∏eczeƒstwie ni˝ w∏a-dze. Od poczàtku obecnej wojny w Czeczenii Kremlkonsekwentnie odmawia podj´cia rozmów z przy-wódcami bojowników, w tym z legalnie wybra-nym w styczniu 1997 r. prezydentem As∏anemMaschadowem, który wielokrotnie wzywa∏ dodialogu, dajàc do zrozumienia, ˝e kierownictwoczeczeƒskie gotowe jest na daleko idàce ust´-pstwa w wielu kwestiach (w tym w kwestii nie-podleg∏oÊci Czeczenii)63. Choç Maschadow orazjego przedstawiciele za granicà (m.in. AchmedZakajew, Umar Chambijew) wielokrotnie pot´-piali terroryzm jako metod´ walki, a Kreml nigdynie przedstawi∏ dowodów na ich udzia∏ w orga-nizacji zamachów, w∏adze rosyjskie uznajà przy-wódców czeczeƒskich za terrorystów, z którymimo˝na rozmawiaç wy∏àcznie o bezwarunkowejkapitulacji.

Podobna sytuacja ma miejsce w Inguszetii. W gru-dniu 2001 r. usuni´to ze stanowiska prezydenta

republiki Rus∏ana Auszewa, cieszàcego si´ ogrom-nym szacunkiem w inguskim spo∏eczeƒstwie, osa-dzajàc na jego miejsce niepopularnego i pozba-wionego charyzmy gen. FSB Murata Ziazikowa64.Jego polityka (a raczej wykonywanie dyrektywKremla i poszczególnych resortów si∏owych) do-prowadzi∏a do destabilizacji sytuacji wewn´trznejw republice, która stan´∏a na kraw´dzi wojny do-mowej (przeciw Ziazikowowi zbuntowa∏ si´ na-wet mufti Inguszetii Magomed Albogaczijew). Si∏yopozycyjne sà równie˝ pozbawione jakiegokol-wiek wp∏ywu w innych republikach regionu.

W∏adze odmawiajà tak˝e dialogu z rosnàcymi w si∏´ islamistami (Dagestan, Kabardyno-Ba∏ka-ria, Karaczajo-Czerkiesja), którzy pod pretekstemwalki z terroryzmem i wahhabizmem sà zwal-czani przez lokalne w∏adze i przedstawicieli ofi-cjalnego islamu. Spychanie si∏ opozycyjnych namargines ˝ycia politycznego prowadzi do ich ra-dykalizacji (zarówno jeÊli chodzi o ideologi´, jaki metody walki politycznej), schodzenia na pozy-cje antyrosyjskie, szukania kontaktów z czeczeƒ-skimi separatystami, a cz´sto tak˝e przy∏àczaniasi´ do oddzia∏ów bojowników.

6. Propaganda

Wa˝nym elementem polityki Kremla na Kauka-zie jest propaganda medialna, skierowana za-równo do odbiorcy wewn´trznego, jak i opiniimi´dzynarodowej. Poprzez odpowiednià selekcj´informacji z regionu oraz celowà dezinformacj´,mo˝liwà dzi´ki kontroli sprawowanej nad naj-wa˝niejszymi Êrodkami masowego przekazu(przede wszystkim telewizjà) w∏adze rosyjskiestarajà si´ przekonaç Rosjan i Zachód, ˝e sytuacjaw regionie jest stabilna, panuje tam spokój, a pro-blemy sà rozwiàzywane dzi´ki idealnej wspó∏-pracy federalnego centrum i lokalnych w∏adz65.Kremlowska propaganda medialna jest szczegól-nie agresywna, jeÊli chodzi o sytuacj´ w Czecze-nii: podawane informacje sà cz´sto nieprawdzi-we, a reporta˝e np. z wyborów w republice przy-pominajà te z czasów g∏´bokiego komunizmu.Przekazywanie informacji odbiegajàcej od rzeczy-wistoÊci i tworzenie swego rodzaju „potiomki-nowskiej wioski” w Czeczenii przez Kreml jestmo˝liwe dzi´ki ograniczeniu wolnoÊci mediówza rzàdów prezydenta Putina i ustanowieniu nie-mal zupe∏nego monopolu na informacj´ z Cze-

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

18

P r a c e O S W

czenii66. Wysokà skutecznoÊç propagandy w od-niesieniu do rosyjskiego spo∏eczeƒstwa mo˝naoceniç na podstawie badaƒ opinii publicznej,przeprowadzanych po tragicznych wydarze-niach w Rosji zwiàzanych z sytuacjà na Kaukazie,np. po zamachu na Dubrowce lub w Bies∏anie.Dzi´ki odpowiedniemu relacjonowaniu i komen-towaniu tego typu wydarzeƒ, nie majà one ne-gatywnego wp∏ywu na popularnoÊç prezydentaPutina, który w du˝ym stopniu ponosi za nie od-powiedzialnoÊç67.

III. Kaukaz Pó∏nocny a przysz∏oÊç Rosji

1. Wp∏yw sytuacji na Kaukazie na Rosj´

Niestabilna sytuacja na Kaukazie Pó∏nocnymbardzo negatywnie wp∏ywa na wiele sfer rosyj-skiego ˝ycia politycznego, spo∏ecznego i gospo-darczego. Odciska swoje pi´tno na sytuacji wew-n´trznej, polityce zagranicznej, systemie w∏adzy,elitach, instytucjach i strukturach paƒstwa, spo-∏eczeƒstwie, gospodarce, Êrodkach masowegoprzekazu itd. Jest powa˝nym zagro˝eniem dlabezpieczeƒstwa paƒstwa, przeszkodà we wdra-˝aniu reform, êród∏em degeneracji administracjipaƒstwowej i demoralizacji armii rosyjskiej.Sytuacja na Kaukazie stanowi równie˝ g∏ównàprzyczyn´ rozwoju terroryzmu w Rosji, jest jed-nym z czynników stymulujàcych zwi´kszenie si´wp∏ywów resortów si∏owych w paƒstwie, wp∏y-wa na wzrost autorytaryzmu i ograniczenie wol-noÊci s∏owa za rzàdów prezydenta Putina, jakrównie˝ nasilenie si´ w rosyjskim spo∏eczeƒ-stwie kaukazofobii i islamofobii oraz wzrost na-strojów nacjonalistycznych68.

2. Przysz∏oÊç Kaukazu

Przysz∏oÊç Kaukazu Pó∏nocnego zale˝y w g∏ównejmierze od rozwiàzania bàdê dalszego zaostrzeniaproblemów i konfliktów w regionie. JeÊli b´dàsi´ one nasilaç i pog∏´biaç, w najbli˝szych latachKaukaz pogrà˝aç si´ b´dzie w chaosie i niesta-bilnoÊci, mo˝na si´ równie˝ spodziewaç dalszejeskalacji przemocy i kolejnych zamachów terro-rystycznych. Taki scenariusz wydarzeƒ oznaczaç

b´dzie tak˝e kontynuacj´ niebezpiecznych dla Ro-sji procesów i tendencji: stopniowego oddalaniasi´ Kaukazu od Rosji, jego derusyfikacji i islami-zacji. Kraƒcowym przyk∏adem tych zjawisk jestCzeczenia: faktycznie nie obowiàzuje tam rosyj-skie prawo (stosunki mi´dzyludzkie opierajà sińa prawie silniejszego, szariacie lub adacie – nie-pisanym prawie czeczeƒskim), Czeczeni nie s∏u˝àw rosyjskiej armii, prawie wszyscy Rosjanie mie-szkajàcy przed 1989 r. w Czeczenii wyjechali z re-publiki, m∏ode pokolenie nie czuje ˝adnych zwiàz-ków z paƒstwem, kulturà, spo∏eczeƒstwem ro-syjskim69.

Równie˝ inne muzu∏maƒskie republiki kaukaskiestajà si´ coraz mniej rosyjskie (choç proces tenjest znacznie wolniejszy ni˝ w Czeczenii), dryfu-jàc w stron´ islamu, który powoli wybija si´ naczo∏o elementów sk∏adowych pó∏nocnokaukaskiejto˝samoÊci70. Ich mieszkaƒcy coraz s∏abiej iden-tyfikujà si´ z paƒstwem rosyjskim, nie uwa˝ajàcgo za swoje i choç wyje˝d˝ajà do Moskwy i innychrosyjskich regionów w poszukiwaniu pracy, czujàsi´ tam obco71. Jest to w du˝ym stopniu wynikiempowszechnej w Rosji ksenofobii w odniesieniudo wszystkich „osób narodowoÊci kaukaskiej”,jak powszechnie okreÊla si´ tam ludzi pochodzà-cych z Kaukazu (okreÊlenie to jest traktowaneprzez nich samych jako wyjàtkowo obraêliwe).Ju˝ dziÊ Kaukaz Pó∏nocny stanowi swego rodzajuenklaw´, cia∏o obce w granicach Federacji Rosyj-skiej, co potwierdzajà równie˝ odwiedzajàcy tenregion Rosjanie (dziennikarze, ˝o∏nierze odby-wajàcy tam s∏u˝b´, ludzie, którzy przypadkowoznaleêli si´ w którejÊ z kaukaskich republik). T∏u-maczy to w pewnym stopniu reakcje spo∏eczeƒ-stwa rosyjskiego na dziejàce si´ na Kaukazie wy-darzenia: informacje w mediach dotyczàce Kau-kazu odbierane sà przez wi´kszoÊç Rosjan jakrelacje z zagranicy, nie zaÊ cz´Êci w∏asnego paƒ-stwa. Dopóki majàce tam miejsce tragedie (z wy-jàtkiem tak strasznych jak np. zamach w Bies∏a-nie) nie wychodzà poza granice Kaukazu, nie do-tyczà Rosji w∏aÊciwej, opinia publiczna nie rea-guje na nie. Wynika z tego, ˝e Kaukaz oddala siód Rosji nie tylko w rzeczywistoÊci, ale równie˝w ÊwiadomoÊci samych Rosjan.

Opisane powy˝ej tendencje mog∏aby zahamowaçzmiana polityki Kremla w stosunku do regionu:podjćie realnej próby zakoƒczenia wojny cze-

19K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

czeƒskiej, ograniczenie w∏adzy struktur si∏owychw regionie, dialogu z opozycjà w poszczegól-nych republikach, rezygnacja z metod si∏owych i wciàgnićie do wspó∏pracy w regionie spo∏e-cznoÊci mi´dzynarodowej. Konieczne by∏oby rów-nie˝ wypracowanie spójnej, d∏ugofalowej kon-cepcji rozwoju gospodarczo-spo∏ecznego regio-nu i jego integracji z Federacjà Rosyjskà. Wy-maga∏oby to oczywiÊcie ogromnych nak∏adówfinansowych, niebywa∏ego wysi∏ku wszystkichszczebli w∏adz i woli pokonania sprzeciwu tych,dla których niestabilnoÊç w regionie jest korzy-stna. W dzisiejszej Rosji taka zmiana nie jest jed-nak mo˝liwa z wielu wzgl´dów.

Po pierwsze na Kremlu brakuje woli rewizji poli-tyki w stosunku do Kaukazu: prezydent Putin i je-go najbli˝sze otoczenie w wi´kszoÊci wywodzà-ce si´ z radzieckich s∏u˝b specjalnych traktujàsk∏onnoÊç do kompromisu i przyznanie si´ dow∏asnych b∏´dów jako okazanie s∏aboÊci, a jedy-ne remedium na pora˝ki na Kaukazie widzà w zwi´kszaniu kompetencji struktur si∏owych,ich kontroli nad spo∏eczeƒstwem oraz zaostrza-niu re˝imu w Czeczenii i innych republikach.Zdecydowanym posunićiom na Kaukazie, któ-rych celem by∏aby zmiana polityki w regioniemusia∏yby towarzyszyç szersze reformy polity-czno-spo∏eczno-gospodarcze w kraju, na któreprezydent Putin si´ nie zdecydowa∏72. Po drugie,nawet gdyby Kreml podjà∏ prób´ zmiany politykina Kaukazie, skutecznie zablokowaç mog∏yby jetakie czynniki jak: – brak wystarczajàcych Êrodków materialnych, – brak odpowiednich kadr, – opór struktur si∏owych, – ogromna korupcja, – degeneracja funkcjonariuszy paƒstwowych(˝o∏nierzy, urz´dników itd.). Podjćie przez Rosj´ wspó∏pracy z organizacjamimi´dzynarodowymi i otwarcie si´ na pomoc z za-granicy u∏atwi∏oby Moskwie przezwyci´˝enietych trudnoÊci, jednak ekipa prezydenta Putinanie jest do takiej wspó∏pracy sk∏onna. Przy obec-nej w∏adzy, dà˝àcej do zaprowadzenia w krajujak najbardziej autorytarnych rzàdów oraz przydzisiejszym stanie rosyjskiego paƒstwa zmianapolityki na Kaukazie jest wić niemo˝liwa. Ozna-cza to, ˝e chaos na oddalajàcym si´ od MoskwyKaukazie oraz opisane tu procesy b´dà si´ po-g∏´bia∏y. W dalszej perspektywie mo˝e si´ to za-

koƒczyç daleko idàcym uniezale˝nieniem lub na-wet oderwaniem regionu od Federacji Rosyjskiej73.

2. Wp∏yw Kaukazu Pó∏nocnego na przysz∏oÊç Rosji

Choç jeszcze w pierwszej po∏owie lat 90. KaukazPó∏nocny wydawa∏ si´ ma∏o znaczàcà peryferiàimperium, a tamtejsze problemy i konflikty dru-gorz´dnymi dla paƒstwa rosyjskiego, pierwszawojna czeczeƒska udowodni∏a, ˝e sytuacja w re-gionie ma dla Rosji ogromne znaczenie. KaukazPó∏nocny jest regionem, gdzie ogniskuje si´ wie-le ogromnie wa˝nych problemów, od którychrozwiàzania zale˝eç b´dzie przysz∏oÊç Rosji74.Takie kwestie jak: wojna czeczeƒska, inne kon-flikty etniczne i religijne, gwa∏towny wzrostliczby ludnoÊci nierosyjskiej i muzu∏maƒskiej,zmniejszanie si´ liczby etnicznych Rosjan itd.stawiajà przed paƒstwem rosyjskim pytania na-tury egzystencjalnej. Jak zintegrowaç ludnoÊç nie-rosyjskà z resztà mieszkaƒców kraju, na jakiejpodstawie budowaç paƒstwo i wokó∏ jakiej ideijednoczyç coraz bardziej zró˝nicowane spo∏e-czeƒstwo (paƒstwa narodowego czy wieloetnicz-nego, sfederalizowanego czy centralistycznego,laickiego czy opierajàcego si´ na prawos∏awiu)?Jak zapobiec konfliktom etnicznym i wyznanio-wym, które mogà rozsadziç Federacj´ Rosyjskàod Êrodka? Od tego, czy i w jaki sposób Rosja po-radzi sobie z problemami Kaukazu, mogà wićzale˝eç tak fundamentalne kwestie jak: prze-trwanie Federacji Rosyjskiej, jej przysz∏y kszta∏ti ustrój polityczno-administracyjny oraz spo∏ecz-ny, stabilnoÊç i bezpieczeƒstwo paƒstwa.

Dopóki Moskwa nie b´dzie w stanie rozwiàzaçproblemów Kaukazu Pó∏nocnego, przede wszys-tkim doprowadziç do jak najszybszego zakoƒcze-nia wojny w Czeczenii, dopóty b´dzie krajem w znacznym stopniu nieprzewidywalnym, nie-stabilnym, zagro˝onym terroryzmem i wstrzà-sanym coraz g∏´bszymi konfliktami wewn´-trznymi, paƒstwem emigracji tysićy ludzi prze-Êladowanych ze wzgl´du na narodowoÊç i reli-gi´75. JeÊli Kreml nie poradzi sobie z Kaukazemnie b´dzie mo˝liwe wejÊcie Rosji na drog´ demo-kratycznych reform, podjćie próby stworzenianowoczesnego, otwartego na wspó∏prac´ ze Êwia-tem paƒstwa. Alternatywà jest paƒstwo o autory-tarnym systemie rzàdów, ograniczajàce swobody

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

20

P r a c e O S W

obywatelskie i sprawujàce coraz wi´kszà kontro-l´ nad spo∏eczeƒstwem, kraj zacofany gospodar-czo, izolujàcy si´ od reszty Êwiata. Ju˝ dziÊ Kau-kaz jest êród∏em stopniowego rozk∏adu paƒstwarosyjskiego, jego struktur i spo∏eczeƒstwa76; jeÊlinie zostanie to zahamowane poprzez zmian´ po-lityki w stosunku do tego regionu, mo˝e on si´staç êród∏em jego rozpadu.

Kaukaz ma dla Moskwy du˝e znaczenie strategi-czne, poniewa˝ jest najbardziej na po∏udnie wy-suni´tà jej cz´Êcià, „mi´kkim podbrzuszem Ro-sji”, regionem oddzielajàcym Rosj´ w∏aÊciwà odKaukazu Po∏udniowego oraz Bliskiego i Ârodko-wego Wschodu, gdzie zachodzà bardzo niepoko-jàce procesy (np. rozwój fundamentalizmu islam-skiego). Stabilny i zintegrowany z Federacjà Ro-syjskà Kaukaz Pó∏nocny mo˝e byç zaporà chro-niàcà Rosj´ przed przenikaniem tych procesów,niestabilny – furtkà dla islamskich radyka∏ów,mi´dzynarodowych terrorystów, zorganizowa-nej przest´pczoÊci itd. Od dalszego rozwoju sy-tuacji na Kaukazie Pó∏nocnym zale˝eç b´dzie rów-nie˝ jej pozycja na obszarze postradzieckim, prze-de wszystkim na Kaukazie Po∏udniowym. Pó∏noc-nokaukaskie republiki stanowià swego rodzajuzaplecze dla rosyjskiej polityki w stosunku doGruzji, Armenii i Azerbejd˝anu, dlatego warun-kiem zachowania tam wp∏ywów Moskwy jest sta-bilnoÊç i bezpieczeƒstwo na Kaukazie Pó∏nocnym.Maciej Falkowski

21K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

Aneks

Krótka charakterystykaposzczególnych cz´Êci KaukazuPó∏nocnego

Dagestan powierzchnia – 50,3 tys. km2; po∏o˝enie – we wschodniej cz´Êci Kaukazu P∏n.,nad Morzem Kaspijskim; graniczy z Azerbejd˝a-nem, Gruzjà, Czeczenià, Krajem Stawropolskim i Ka∏mucjà; stolica – Machaczka∏a (ok. 550 tys.); inne wi´ksze miasta – Derbent (95 tys.),Chasaw-jurt (88 tys.), Kaspijsk (71 tys.); liczba ludnoÊci – 2,58 mln; sk∏ad etniczny – Awarowie (27,5%), Dargijczycy(15,5%), Kumycy (12,8%), Lezgini (11,3%),Rosjanie (ok. 6%), Lakowie (5,1%), Tabasaranie(4,3%), Azerowie (4,1%), Czeczeni-Akiƒcy (3,2%),Nogajowie (1,5%), Rutulowie (0,8%), Agu∏owie(0,7%), Tatowie (0,7%), Cachurzy (0,2%) i in.; religia – ponad 90% mieszkaƒców stanowiàmuzu∏manie-sunnici, ponadto: muzu∏manie-szy-ici, prawos∏awni i ˝ydzi; przewodniczàcy Rady Paƒstwa – MagomedaliMagomiedow (od 1990 r.)77.

Czeczenia powierzchnia – ok. 16,5 tys. km2 (po podzialeCzeczeno-Inguskiej ASRR w 1992 r. granicami´dzy Czeczenià i Inguszetià nie zosta∏a for-malnie wytyczona); po∏o˝enie – w Êrodkowo-wschodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego; graniczy z Gruzjà, Inguszetià,Osetià Pó∏nocnà, Krajem Stawropolskim i Dage-stanem; stolica – Grozny (od 40 do 120 tys. mieszkaƒców); inne najwi´ksze miasta – Urus-Martan (ok. 40tys.), Gudermes (ok. 30 tys.), Szali (ok. 24 tys.),Argun (ok. 23 tys.); liczba ludnoÊci – ok. 600 tys. (oficjalnie 1,1 mln,jednak dane te sà z ca∏à pewnoÊcià zawy˝one);sk∏ad etniczny – Czeczeni (ponad 90%; do 1989 r.stanowili 57,8% ludnoÊci), Rosjanie (brak danych,nie wi´cej ni˝ kilkanaÊcie tys. osób; do 1989 r. –23,1%); religia – muzu∏manie-sunnici (ponad 90%),niewielka liczba prawos∏awnych; prezydent A∏u A∏chanow (od 2004 r.)

Inguszetiapowierzchnia – ok. 4,3 tys. km2 (najmniejszypodmiot FR); po∏o˝enie – w Êrodkowo-wschodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego; graniczy z Gruzjà, Czeczenià,Osetià Pó∏nocnà i Krajem Stawropolskim; stolica – Magas (brak sta∏ych mieszkaƒców,jedynie centrum administracyjne); inne wi´ksze miasta – Nazraƒ (120 tys.; do 1998 r.stolica), Ma∏gobek (50 tys.), Karabu∏ak (29 tys.);liczba ludnoÊci – 468 tys.; sk∏ad etniczny – Ingusze (ok. 80%), Czeczeni(ok. 20%, wi´kszoÊç z nich stanowià uchodêcy z Czeczenii); religia – muzu∏manie-sunnici (niemal 100%);prezydent – Murat Ziazikow (od 2002 r.)

Osetia Pó∏nocna powierzchnia – 8 tys. km2; po∏o˝enie – w Êrodkowej cz´Êci Kaukazu Pó∏noc-nego; graniczy z Gruzjà (w tym z separatysty-cznà Osetià Po∏udniowà), Inguszetià, Czeczenià,Krajem Stawropolskim i Kabardyno-Ba∏karià; stolica – W∏adykaukaz (313 tys.); inne wi´ksze miasta – Mozdok (40 tys.), Bies∏an(35 tys.); liczba ludnoÊci – 709 tys.; sk∏ad etniczny – Osetyjczycy (59%), Rosjanie(24%), Ingusze (5,4%), Ormianie (2,2%) i in.; religia – prawos∏awni (ok. 70%), muzu∏manie--sunnici (ok. 30%); prezydent – Aleksandr Dzasochow (od 1998 r.)

Kabardyno-Ba∏karia powierzchnia – 12,5 tys. km2; po∏o˝enie – w Êrodkowo-zachodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego; graniczy z Gruzjà, Osetià Pó∏-nocnà, Krajem Stawropolskim, i Karaczajo-Czer-kiesjà; stolica – Nalczyk (234 tys.); inne wi´ksze miasta – Proch∏adnyj (60 tys.),Baksan (32 tys.); liczba ludnoÊci – 900 tys.; sk∏ad etniczny – Kabardyjczycy (48%), Rosjanie(32%), Ba∏karzy (9%) i in.; religia – muzu∏manie-sunnici (Kabardyjczycy i Ba∏karzy) oraz prawos∏awni (Rosjanie); prezydent – Walerij Kokow (od 1991 r.)

Ka

uk

az

Pó

∏no

cn

y:

ros

yjs

ki

w´

ze

∏ g

ord

yjs

ki

22

P r a c e O S W

Karaczajo-Czerkiesja powierzchnia – 14,1 tys. km2; po∏o˝enie – zachodnia cz´Êç Kaukazu Pó∏noc-nego; graniczy z Gruzjà (w tym z separatysty-cznà Abchazjà), Krajem Krasnodarskim, KrajemStawropolskim i Kabardyno-Ba∏karià; stolica – Czerkiesk (122 tys.); inne wi´ksze miasta – Ust-D˝eguta (31 tys.), Ka-raczajewsk (15 tys.); liczba ludnoÊci – 439 tys.; sk∏ad etniczny – Rosjanie (40%), Karaczajowie(33,4%), Czerkiesi (11%), Abazyni (4,6%), Noga-jowie (3,1%); religia – g∏ównie muzu∏manie-sunnici; prezydent – Mustafa Batdyjew (od 2003 r.)

Adygea powierzchnia – 7,6 tys. km; po∏o˝enie – zachodnia cz´Êç Kaukazu Pó∏noc-nego (w ca∏oÊci otoczona jest terytorium KrajuKrasnodarskiego); stolica – Majkop (167 tys.); inne wi´ksze miasta – Adygejsk (12 tys.); liczba ludnoÊci – 447 tys.; sk∏ad etniczny – Rosjanie (68%), Adygejczycy(22%), Ukraiƒcy (3,2%), Ormianie (2,4%); religia – prawos∏awni i muzu∏manie-sunnici; prezydent – Chazret Sowmien (od 2002 r.)

Kraj Stawropolski powierzchnia – 66,5 tys. km2; po∏o˝enie – w Êrodkowej cz´Êci Kaukazu Pó∏noc-nego; graniczy z obwodem rostowskim, KrajemKrasnodarskim, Karaczajo-Czerkiesjà, Kabardy-no-Ba∏karià, Osetià Pó∏nocnà, Czeczenià, Dage-stanem i Ka∏mucjà; stolica – Stawropol (346 tys.); inne wi´ksze miasta – Piatigorsk (134 tys.), Nie-winnomysk (134 tys.), Kis∏owodzk (123 tys.),Essentuki (99 tys.); liczba ludnoÊci – 2,73 mln; sk∏ad etniczny – Rosjanie (ok. 70%), narody Kau-kazu (ok. 30%, w tym Ormianie, Gruzini, Azero-wie, Czeczeni, narody Dagestanu, Karaczajowie i in.); religia – znacznà wi´kszoÊç stanowià prawo-s∏awni, poza tym muzu∏manie-sunnici; gubernator – Aleksandr Czernogorow (od 1996 r.)

Kraj Krasnodarski (Kubaƒ) powierzchnia – 76 tys. km2; po∏o˝enie – w zachodniej cz´Êci Kaukazu Pó∏noc-nego, nad Morzem Czarnym; graniczy z Gruzjà(terytorium separatystycznej Abchazji), Adygeà,Karaczajo-Czerkiesjà, Krajem Stawropolskim i obwodem rostowskim; stolica – Krasnodar (643 tys.); inne wi´ksze miasta – Soczi (366 tys.), Nowo-rosyjsk (205 tys.), Armawir (166 tys.); liczba ludnoÊci – 5,1 mln; sk∏ad etniczny – Rosjanie (ok. 80%), narody Kau-kazu (ok. 20%; g∏. Ormianie, Gruzini, Azerowie,Abchazi i in.); religia – wi´kszoÊç stanowià prawos∏awni, pozatym muzu∏manie; gubernator – Aleksandr Tkaczow (od 2000 r.)

Ka∏mucja powierzchnia – 76,1 tys. km2; po∏o˝enie – w pó∏nocno-wschodniej cz´Êci Kau-kazu Pó∏nocnego, nad Morzem Kaspijskim; gra-niczy z Dagestanem, Krajem Stawropolskim, ob-wodami: rostowskim, wo∏gogradzkim i astra-chaƒskim; stolica – Elista (105 tys.); inne wi´ksze miasta – ¸agaƒ (15 tys.); liczba ludnoÊci – 292 tys.; sk∏ad etniczny – Ka∏mucy (ok. 50%), Rosjanie(ok. 40%); religia – buddyÊci (Ka∏mucy) oraz prawos∏awni(Rosjanie); prezydent – Kirsan Ilum˝ynow (od 1993 r.)

23K

au

ka

z P

ó∏n

oc

ny

: ro

sy

jsk

i w

´z

e∏

go

rdy

jsk

i

P r a c e O S W

1 Wed∏ug rosyjskiej terminologii – Zakaukazie (Kaukaz Pó∏-nocny nazywany jest równie˝ Przedkaukaziem).2 Do Kaukazu Pó∏nocnego zalicza si´ czasem tak˝e pozosta-∏e podmioty utworzonego w 2000 r. po∏udniowego okr´gufederalnego (z siedzibà w Rostowie nad Donem), tzn. obwo-dy: rostowski, astrachaƒski i wo∏gogradzki. Tak rozumianyregion pó∏nocnokaukaski zajmuje powierzchni´ 582 tys.km2 (3,4% terytorium FR) i zamieszkuje go ponad 21 mlnmieszkaƒców (14% ludnoÊci FR); http://wgeo.ru/russia/okr_ugn.shtml3 Szerzej o wydarzeniach w Czeczenii w latach 1991–1994oraz przyczynach tzw. pierwszej wojny czeczeƒskiej zob.:P. Grochmalski, „Czeczenia: rys prawdziwy”, Wroc∏aw: atla21999; A. Ma∏aszenko, D. Trienin, „Wriemia Juga”, Moskwa:Moskowskij Centr Carnegie 2002; D. Furman, „Rossija i Cze-cznia, obszczestwa i gosudarstwa”, Moskwa 1999; S. Cie-sielski, „Rosja – Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu”, Wro-c∏aw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc∏awskiego 2003.4 O tzw. pierwszej wojnie czeczeƒskiej patrz: Ibidem, a tak˝e:J. Cichocki, Wojna rosyjsko-czeczeƒska, Materia∏y OSW 1997.5 DemokratycznoÊç i legalnoÊç tych wyborów uzna∏o wieleorganizacji mi´dzynarodowych (np. OBWE) oraz sama Rosja.6 O okresie mi´dzywojennym szerzej zob. m.in.: A. Ma∏a-szenko, D. Trienin, op. cit.; D. Furman, op. cit.; W. Górecki, Czy Rosja straci∏a Kaukaz Pó∏nocny?, Tydzieƒ na Wschodzie,28 grudnia 1998; M. Evangelista, „The Chechen Wars”, Wa-shington: Brookings Institution Press 2002.7 Choç w∏adze rosyjskie o zamachy oskar˝y∏y Czeczenów,do dziÊ nie wyjaÊniono, kto by∏ ich organizatorem. Wiele fa-któw Êwiadczy o tym, ˝e ich autorami mog∏y byç rosyjskies∏u˝by specjalne. Takà tez´ prezentuje m.in. by∏y oficer FSBAleksandr Litwinienko w ksià˝ce Aleksandra Michaj∏owa:„Czeczenskoje koleso”, Moskwa: Sowierszenno siekrietno2002 oraz rosyjski magnat medialny Borys Bieriezowski (po-glàdy na ten temat prezentuje m.in. w filmie „Zamach na Ro-sj´”). O wydarzeniach w Dagestanie zob. m.in.: http://www.memo.ru/hr/hotpoints/N-Caucas/conf2809.htm8 W 2002 r. rozpoczà∏ si´ przymusowy powrót uchodêcówz Inguszetii do Czeczenii: drogà administracyjnych nacisków(stopniowo zlikwidowano wszystkie obozy dla uchodêców),gróêb i obietnic wyp∏aty odszkodowaƒ zmuszono do wy-jazdu wi´kszoÊç uciekinierów. Obecnie w Inguszetii prze-bywa ok. 70 tys. uchodêców. O obecnej sytuacji czeczeƒ-skich uchodêców w Rosji zob.: http://www.memo.ru/hr/refugees/doklad2004/chech04.htm9 O naruszeniach praw cz∏owieka w Czeczenii przez rosyjskàarmi´ zob. m.in.: Miemoria∏ o wojnie na Siewiernom Kaw-kazie http://www.memo.ru/hr/hotpoints/caucas1/index.htm;http://www.hrw.org/russian/editorials/chechnya/index.html10 Czeczenizacj´ (termin publicystyczny) w∏adze rosyjskieoficjalnie okreÊla∏y jako „proces pokojowy w Republice Cze-czeƒskiej”. O etapach polityki czeczenizacji szerzej zob.: A. Makarkin, Uzakoniennaja czeczenizacyja, http://www.politcom.ru/2002/pvz10.php; A. Makarkin, Gibiel Kadyrowai sud’ba czeczenizacyi, http://www.politcom.ru/2004/pvz417.php; Natalia Sierowa, Tri problemy czeczenizacyi, http://www.politcom.ru11 Najwi´ksze akcje zbrojne bojowników w 2004 r. to: za-mach na prezydenta Achmeda Kadyrowa na stadionie w Gro-

znym (9 maja), atak na Inguszeti´ (z 21 na 22 czerwca), w którym zgin´∏o ok. 100 osób oraz rajd na Grozny (z 21 na22 sierpnia); na prze∏omie sierpnia i wrzeÊnia mia∏y miej-sce równie˝ trzy tragiczne w skutkach zamachy terrorysty-czne: wysadzenie dwóch samolotów w po∏udniowej Rosji(24 sierpnia; Êmierç 90 osób), zamach samobójczy na stacjimetra Ryska w Moskwie (31 sierpnia; Êmierç 11 osób), zaj´-cie szko∏y w pó∏nocnoosetyjskim Bies∏anie (najwi´kszy za-mach terrorystyczny w historii Rosji; podczas szturmu zaj´-tej szko∏y, do którego dosz∏o w niejasnych okolicznoÊciach,zgin´∏o ok. 350 osób, w tym kilkaset dzieci). Do wszystkichzamachów przyzna∏ si´ Szamil Basajew na jednej ze stroninternetowych czeczeƒskich separatystów www.kavkazcenter.com12 Nie mo˝na wykluczyç, ˝e to wojskowi byli autorami za-machu na prezydenta Kadyrowa, którego silna w∏adza za-czyna∏a zagra˝aç ich pozycji w republice. Kadyrow otwar-cie krytykowa∏ armi´ za przeÊladowania ludnoÊci cywilneji domaga∏ si´ ograniczenia jej w∏adzy w republice.13 Chodzi tu przede wszystkim o przedstawicieli tzw. klanuKadyrowa, na którego czele stoi syn zabitego prezydentaRamzan Kadyrow (obecnie wicepremier Czeczenii). Podle-gajàca mu s∏u˝ba bezpieczeƒstwa terroryzu

Kaukaz Połnocny: rosyjski węzeł gordyjski. · 2018. 9. 5. · Kaukaz Pó∏nocny: rosyjski...

Documents

Transcript of Kaukaz Połnocny: rosyjski węzeł gordyjski. · 2018. 9. 5. · Kaukaz Pó∏nocny: rosyjski...