Katarzyna Wielka. Portret kobiety

atarzynaW I E L K AW I E L K A

P O RT R E T KO B I E T YP O RT R E T KO B I E T Y

ROB E RT K. ROB E RT K. M A S S I EM A S S I E

ZAJRZYJ W DUSZĘ KOBIETY, KTÓREJ JEDYNYM CELEM BYŁA WŁADZABezwzględna despotka czy oświecona reformatorka? Perwersyjna kochanka czy szukająca

miłości dziewczyna? Okrutna władczyni czy mądra imperatorowa? Caryca Katarzyna miała wiele twarzy.

Matka uczyniła jej dzieciństwo nieszczęśliwym. Patologiczny związek z infantylnym mężem sprawiał ból. Katarzyna przecierpiała wszystko, ponieważ miała przed sobą konkretny cel:

chciała panować nad imperium.

Stała się tak potężna, że mogła wynosić kochanków do rangi władców lub strącać ich z tronu, obsypywać złotem albo bezlitośnie pozbawiać życia. Podbijała i niszczyła narody, a jednocześnie

była kochana przez fi lozofów.

Katarzyna Wielka. Portret kobiety – historia pełna intryg, tajemnic dworskiego życia i dylematów władzy. Robert K. Massie stworzył porywającą opowieść o jednej

z najważniejszych kobiet w historii Polski i Europy.

To dowód, że historyczna prawda jest równie wciągająca jak najlepsza powieść!

Ta książka to popis błyskotliwego kojarzenia faktów, interpretacji znanych źródeł i mozolnego dla autora, ale fascynującego dla czytelnika, układania spójnego obrazu

z tysięcy drobnych kawałków. O życiu imperatorowej najintymniej.Łukasz Modelski,

„Twój Styl”,autor bestsellerowych Dziewczyn wojennych

Co za kobieta!„Elle”

W swojej książce Massie stworzył wyrazisty i porywający portret nie tylko rosyjskiej władczyni, ale także kobiety z krwi i kości.

„Newsweek”

ROBERT K. MASSIE – jeden z najwybitniejszych amerykańskich historyków epoki nowożytnej. Autor

dziewięciu książek, w tym bestsellerowej biografi i Piotra Wielkiego, za którą został nagrodzony Nagrodą Pulitzera, i równie świetnie napisanej historii ostatnich Romanowów. Znany także

z głośnego Dreadnought. Zdobywca wielu wyróżnień literackich.atarzynaW

IEL

KA

WIE

LK

AR

OBER

T K

. MASSIE

RO

BERT

K. M

ASSIE

Cena detal. 59,90 zł

R O B E RT K . M A S S I ER O B E RT K . M A S S I E



Przełożył Marek Król

Wydawnictwo ZnakKraków 2012

str_tyt.indd 2str_tyt.indd 2 2012-09-20 10:13:232012-09-20 10:13:23

Spis treści

Część I. Niemiecka księżniczka

1. Dzieciństwo Zofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2. Wezwanie do Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

3. Fryderyk II i podróż do Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

4. Cesarzowa Elżbieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

5. Wielki książę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

6. Spotkanie z Elżbietą i Piotrem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

7. Zapalenie płuc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

8. Przechwycone listy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

9. Konwersja i zaręczyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

10. Pielgrzymka do Kijowa i transwestyckie bale . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

11. Ospa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

12. Zaślubiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

13. Wyjazd Joanny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

Część II. Bolesne małżeństwo

14. Sprawa Marii Żukowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

15. Podglądanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

16. Nadzorca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

17. „On nie był królem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

18. W sypialni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

19. Zawalenie się domu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

20. Letnie rozkosze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

21. Dworskie dymisje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

22. Moskwa i wieś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

23. Czogłokow zyskuje wroga, a Piotr wychodzi bez szwanku ze spisku . . . . 138

24. Wielkanocna łaźnia i bat stangreta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Spis treści10

25. Ostrygi i aktor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

26. Lektury, taniec i zdrada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Część III. Uwiedzenie, macierzyństwo i konfrontacja

27. Sałtykow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

28. Narodziny następcy tronu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

29. Odwet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

30. Angielski ambasador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

31. Dyplomatyczne trzęsienie ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

32. Poniatowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

33. Martwy szczur, nieobecny kochanek i ryzykowna propozycja . . . . . . . . 188

34. Katarzyna rzuca wyzwanie Brockdorfowi: wydaje przyjęcie . . . . . . . . . 194

35. Odwrót Apraksina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

36. Córka Katarzyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

37. Upadek Bestużewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

38. Blef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

39. Konfrontacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

40. Ménage à quatre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

Część IV. „Nadszedł czas!”

41. Panin, Orłow i śmierć Elżbiety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

42. Krótkie panowanie Piotra III . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

43. „Dura!” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

44. „Sami nie możemy sobie przypomnieć, cośmy uczynili” . . . . . . . . . . . 260

Część V. Cesarzowa Rosji

45. Koronacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

46. Państwo a Cerkiew . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

47. Poddaństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

48. „Madame Orłowa nie mogłaby być cesarzową Rosji” . . . . . . . . . . . . . 301

49. Śmierć Iwana VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

50. Katarzyna a oświecenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316

51. Nakaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

52. „Wszystkie wolne stany królestwa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

Spis treści 11

53. „Król, którego zrobiliśmy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346

54. Pierwszy rozbiór Polski i pierwsza wojna z Turcją . . . . . . . . . . . . . . . 354

55. Lekarze, ospa i dżuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365

56. Powrót „Piotra Trzeciego” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372

57. Ostatnie dni „markiza Pugaczowa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382

Część VI. Potiomkin i faworytyzm

58. Wasilczykow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391

59. Katarzyna i Potiomkin: namiętność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394

60. Wzlot Potiomkina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 407

61. Katarzyna i Potiomkin: separacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412

62. Nowe związki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418

63. Faworyci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

Część VII. „Nazywam się Katarzyna Druga”

64. Katarzyna, Paweł i Natalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437

65. Paweł, Maria i sukcesja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445

66. Potiomkin: budowniczy i dyplomata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455

67. Podróż na Krym i „wioski potiomkinowskie” . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

68. Druga wojna z Turcją i śmierć Potiomkina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474

69. Sztuka, architektura i Miedziany Jeździec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 489

70. „Oni są zdolni powiesić swego króla na latarni!” . . . . . . . . . . . . . . . . 501

71. Rozłam w Rosji, ostatni rozbiór Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514

72. Zmierzch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526

73. Śmierć Katarzyny Wielkiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535

Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541

Wybrana bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543

Źródła ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549

Część I

Niemiecka księżniczka

s

1. Dzieciństwo Zofii

Książę Chrystian August von Anhalt-Zerbst nie wyróżniał się niczym w tłu-mie mało znanych, chciwych arystokratów zaludniających pejzaż społeczny i poli-tyczny podzielonych osiemnastowiecznych Niemiec. Pozbawiony zarówno wyjąt-kowych zalet, jak i szczególnie niepokojących wad, reprezentował solidne cnoty swego junkierskiego rodu: silne poczucie porządku, dyscyplinę, prawość i po-bożność, którym towarzyszył całkowity brak zainteresowania plotkami, intryga-mi, literaturą i ogólnie rzecz biorąc, szerokim światem. Urodzony w 1690 roku, zrobił karierę zawodowego żołnierza w armii króla Prus Fryderyka Wilhelma I. Jego służba podczas kampanii przeciwko Szwecji, Francji i Austrii była sumien-na, lecz na polu bitwy nie wyróżnił się niczym szczególnym. Nie zdarzyło się zatem nic, co mogłoby przyspieszyć, tudzież opóźnić jego karierę. Kiedy nastał pokój, król, który kiedyś raczył wyrazić się o swym lojalnym ofi cerze „ten idio-ta Zerbst”1, powierzył mu dowództwo pułku piechoty stanowiącego garnizon leżącego na Pomorzu, bałtyckiego portu Szczecin, który na krótko przedtem odebrano Szwecji. Tam w 1727 roku książę Chrystian, wtedy już trzydziesto-siedmioletni kawaler, usłuchał usilnych próśb rodziny i zajął się prokurowaniem swego następcy. W paradnym błękitnym mundurze, z błyszczącą ceremonialną szpadą u boku, poślubił niemal sobie nieznaną piętnastoletnią księżniczkę Joan-nę Elżbietę von Holstein-Gottorp. Rodzina, która zaaranżowała ten mariaż, była zachwycona. Nie tylko bowiem wydawał się gwarantować trwanie rodu Anhalt--Zerbst, lecz co więcej, rodzina Joanny zajmowała zdecydowanie lepsze miejsce na drabinie społecznej.

Chrystian i Joanna nie byli dobranym małżeństwem. Problemy wynikały z róż-nicy wieku. Związek dorastającej panienki z dojrzałym mężczyzną jest zwykle re-zultatem rozbieżnych motywów i oczekiwań. Kiedy Joanna, pochodząca z dobrej, choć niezbyt zamożnej rodziny, osiągnęła odpowiedni wiek i rodzice – nie pytając

1 J. Haslip, Catherine the Great, New York: G. P. Putnam’s Sons, 1977.

Część I. Niemiecka księżniczka20

jej o zdanie – zaaranżowali jej małżeństwo z szacownym, niemal trzykrotnie od niej starszym mężczyzną, dziewczyna mogła jedynie przytaknąć. Co gorsza, charaktery i temperamenty tych dwojga były niemal dokładnym przeciwieństwem. Chrystian August był prostym, uczciwym, nieco ociężałym, oszczędnym odludkiem, Joan-na Elżbieta zaś osobą skomplikowaną, pełną życia, rozrzutną miłośniczką rozry-wek. Uważano ją za piękność. Swymi ładnie wyprofi lowanymi brwiami, jasnymi lokami, urokiem i chęcią sprawiania przyjemności innym przyciągała do siebie lu-dzi. Zawsze chciała być czarująca, jednak z wiekiem zaczęła w tym względzie oka-zywać nadmierną gorliwość. Z czasem pojawiły się i inne niedostatki. Beztroska paplanina ujawniała jej płytkość. Kiedy coś pokrzyżowało jej plany, z czarującej stawała się drażliwa, aż w końcu dochodziło do wybuchu. Od początku była świa-doma, że zachowuje się tak, ponieważ jej małżeństwo jest straszliwą i niemożliwą do naprawienia pomyłką.

Po raz pierwszy przekonała się o tym, gdy ujrzała szczeciński dom, do które-go sprowadził ją nowo poślubiony mąż. Młodość spędziła w wyjątkowo eleganc-kim otoczeniu. Ponieważ była jednym z dwanaściorga dzieci w rodzinie stanowią-cej boczną gałąź książęcego rodu von Holstein, jej ojciec, luterański biskup Lubeki, oddał ją na wychowanie jej matce chrzestnej, bezdzietnej księżnej Brunszwiku. Tu-taj, na najświetniejszym dworze północnych Niemiec, przywykła do wykwintnych strojów i nie mniej wykwintnego towarzystwa, balów, oper, koncertów, sztucznych ogni, polowań i nieustannych ploteczek.

Tego wszystkiego nie mógł jej zapewnić Chrystian August – zawodowy ofi -cer żyjący ze skromnego żołdu. Stać go było jedynie na szary kamienny dom przy brukowanej ulicy, po której nieustannie hulały wiatry i deszcze. Szczecin – oto-czone murami miasto-twierdza położone nad ponurym północnym morzem, ze sztywną, wojskową atmosferą – nie był miejscem, w którym mogłyby się plenić wesołość, wykwintność czy wytworność. Życie żon w garnizonie było nudne. Ży-cie żon w mieście – jeszcze nudniejsze. W takim otoczeniu młoda kobieta pełna życia, dopiero co pozbawiona luksusów i rozrywek brunszwickiego dworu, mia-ła żyć z niewielkiej pensyjki z purytańskim, oddanym żołnierce mężem, nałogo-wo oszczędnym, nawykłym do wydawania rozkazów, lecz nie do słuchania, nie-cierpliwie wyglądającym tego, co było jedynym powodem ożenku – przyjścia na świat następcy. Joanna robiła, co mogła. Choć nieszczęśliwa, była posłuszną żoną. Jednak gdzieś w głębi serca zawsze tęskniła za wolnością: od nudnego męża, od ich względnego ubóstwa, od ciasnego światka prowincjonalnego Szczecina. Była przekonana, że zasługuje na coś więcej. I wtedy, po osiemnastu miesiącach mał-żeństwa, urodziła dziecko.

W wieku szesnastu lat Joanna nie była przygotowana do macierzyństwa. Cią-żę starała się przetrwać zatopiona w marzeniach. O tym, że dzieci staną się jej

1. Dzieciństwo Zofii 21

przedłużeniem i dzięki nim będzie w końcu mogła zrealizować własne ambicje. Przyjmowała za pewnik, że to będzie syn – pierworodny i następca jego ojca, lecz co ważniejsze, że będzie przystojnym i wyjątkowym chłopcem, którego błyskot-liwą karierą będzie mogła pokierować i którą będzie mogła z nim dzielić.

21 kwietnia 1729 roku, o drugiej trzydzieści nad ranem, o szarym, zimnym bałtyckim świcie, narodziło się dziecko Joanny. Niestety, maleństwo okazało się dziewczynką. Joanna i Chrystian August, bardziej skłonny zaakceptować córkę, nadali dziecku imiona Zofi a Augusta Fryderyka. Jednak od samego początku Jo-anna nie mogła w sobie odnaleźć macierzyńskich uczuć. Nie zajmowała się córką, nie pieściła jej, nie siadywała nad kołyską ani nie nosiła jej na ręku. Bez zastano-wienia oddała dziecko służbie i nianiom pod opiekę.

Postawę Joanny może po części wyjaśniać fakt, iż poród niemal przypłaciła ży-ciem. Przez dziewiętnaście miesięcy po urodzeniu Zofi i jej dorastająca matka była przykuta do łóżka. Joanna nadal była bardzo młoda, a jej wielkie ambicje życio-we były dalekie od spełnienia. Jednak najważniejszy powód był taki, że urodziła się dziewczynka, a nie chłopiec. Ironia losu sprawiła, choć Joanna nie mogła wte-dy jeszcze tego wiedzieć, że urodzenie tej córki okazało się jej największym ży-ciowym osiągnięciem. Gdyby to był upragniony syn i gdyby dożył pełnoletniości, zostałby następcą swego ojca jako książę von Anhalt-Zerbst. Historia Rosji poto-czyłaby się zupełnie inaczej, a ta niewielka nisza dziejowa, na którą Joanna Elżbie-ta niewątpliwie zasłużyła, nigdy by się nie otworzyła.

Osiemnaście miesięcy po narodzinach pierwszego dziecka Joanna urodziła syna, któremu oddała całe swoje serce. Jej oddanie dla Wilhelma Chrystiana stało się jeszcze większe, kiedy zdała sobie sprawę, że dziecko ma poważne problemy zdrowotne. Chłopiec, który najwyraźniej cierpiał na krzywicę, stał się jej obsesją. Hołubiła go, psuła i niemal nie spuszczała z oka, przelewając na niego całą miłość, jakiej poskąpiła córce. Zofi a, świadoma, że jej narodziny były dla matki rozczaro-waniem, widziała teraz, jak Joanna otacza miłością jej młodszego brata. Musiała pa-trzeć na delikatne pocałunki, szeptanie do ucha czułości i pieszczoty, którymi mat-ka obdarzała chłopca. Nie ma oczywiście niczego niezwykłego w tym, że matka spędza więcej czasu z dzieckiem przewlekle chorym czy ułomnym. I równie nor-malne jest to, że pozostałe dzieci czują się tym urażone. Jednak Joanna odrzuciła Zofi ę jeszcze przed narodzinami Wilhelma, a potem sytuacja się pogorszyła. Fawo-ryzowanie przez matkę syna nieuleczalnie zraniło córkę. Większość dzieci odrzu-conych lub zaniedbywanych na rzecz rodzeństwa reaguje mniej więcej tak samo, jak zareagowała Zofi a. Nie chcąc, by ją nadal raniono, emocjonalnie zamknęła się w sobie. Niczego jej nie dawano, niczego od niej nie oczekiwano. Choć mały Wil-helm, który przyjmował uczucie matki jako coś normalnego, nie był niczemu wi-nien, Zofi a go znienawidziła. Niechęć słychać jeszcze czterdzieści lat później, kie-dy pisze Pamiętniki:


Dowiedziałam się, że moje narodziny nie były tak wielką radością (...) Oj-ciec uważał mnie za anioła; matka prawie mnie nie zauważała. Półtora roku póź-niej [Joanna] urodziła syna, którego ubóstwiała. Mnie zaledwie tolerowano i czę-sto mocno łajano bez żadnego powodu. Czułam to, nie wiedząc, dlaczego tak się dzieje2.

Wilhelm Chrystian znika następnie z kart Pamiętników aż do swej śmierci w 1742 roku, w wieku dwunastu lat. O tym fakcie mamy krótką, beznamiętną, kli-niczną notatkę:

Dożył zaledwie dwunastu lat i zmarł na szkarlatynę. Dopiero po śmierci po-znano przyczynę choroby, która sprawiła, że musiał chodzić o kulach, i którą nie-ustannie bezskutecznie leczono rozmaitymi medykamentami przepisywanymi przez najlepszych niemieckich lekarzy. Za ich radą wysyłano go do wód do Baden i Karls-badu, jednak wracał tak samo kulawy, jak wyjeżdżał. W miarę jak rósł, noga stawa-ła się proporcjonalnie coraz mniejsza. Po śmierci przeprowadzono sekcję i odkryto, że miał zwichnięty staw biodrowy, prawdopodobnie od niemowlęctwa. (...) Matka była niepocieszona do tego stopnia, że niezbędna była obecność całej rodziny, by pomóc jej znieść smutek3.

Te gorzkie słowa pozwalają się jedynie domyślać, jak wielką niechęć żywiła Zo-fi a do matki. Krzywda, jaką było otwarte manifestowanie przez Joannę swych pre-ferencji, odcisnęła głębokie piętno na charakterze Zofi i. Odrzucenie, którego do-świadczyła jako dziecko, wyjaśnia jej nieustanne poszukiwanie w wieku dorosłym tego, co wcześniej utraciła. Nawet jako cesarzowa Katarzyna, u szczytu autokra-tycznej władzy, pragnęła nie tylko podziwu dla swego nadzwyczajnego umysłu i posłuchu dla siebie jako monarchini, lecz także ciepła, którego – w przeciwień-stwie do brata – nie zaznała od matki.

Nawet pomniejsze osiemnastowieczne książęce rody korzystały z przywilejów związanych ze swoją pozycją społeczną. Dzieci arystokracji miały nianie, guwer-nantki, korepetytorów, nauczycieli muzyki, tańca, jazdy konnej i religii, których zadaniem było zapoznanie ich z protokołem, manierami i poglądami europejskich dworów. Na pierwszym miejscu była etykieta. Mali uczniowie setki razy powtarzali

2 The Memoirs of Catherine the Great, red. D. Maroger, tłum. M. Budberg, New York: Mac-millan, 1955, s. 25–26. Wszystkie fragmenty, których brak w polskiej edycji Pamiętników Kata-rzyny Wielkiej – Pamiętniki cesarzowej Katarzyny II, tłum. E. Siemaszkiewicz, oprac. W.A. Ser-czyk, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990 – podaję w przekładzie własnym, dokonanym na podstawie cytowanych przez Massiego fragmentów edycji anglojęzycznych (przyp. tłum.).

3 Tamże, s. 41.


ukłony i dygi, aż do osiągnięcia perfekcji i automatyzmu. Niezmiernie istotna była nauka języków. Młodzi książęta i księżniczki musieli mówić i pisać po francusku – w języku europejskiej inteligencji. W niemieckich rodzinach arystokratycznych ję-zyk niemiecki uważano za pospolity.

W tym okresie życia Zofi i najważniejsze znaczenie miał wpływ guwernantki Elizabeth (Babet) Cardel. Tej francuskiej hugenotce, która uważała protestanckie Niemcy za bezpieczniejsze i duchowo bliższe od katolickiej Francji, powierzono czuwanie nad edukacją dziewczynki. Babet szybko zrozumiała, że agresywność jej uczennicy bierze się z samotności, pragnienia wsparcia i poszukiwania ciepła. Nowa nauczycielka je zapewniła. Zaszczepiła też Zofi i trwałą miłość do języka francuskie-go, z jego potencjałem w zakresie logiki, subtelnością, dowcipem i żywością zarów-no w piśmie, jak i w konwersacji. Nauka rozpoczęła się od Bajek de La Fontaine’a. Następnie przeszły do Corneille’a, Racine’a i Molière’a. Zofi a oceniała później, że zbyt wiele było nauki pamięciowej: „Wcześnie zauważono, że mam dobrą pamięć, więc nieustannie mnie dręczono, każąc się uczyć wszystkiego na pamięć. Do dziś mam niemiecki przekład Biblii, w którym na czerwono są podkreślone wszystkie wersy, jakich musiałam się nauczyć na pamięć”4.

Podejście Babet do nauczania było łagodne w porównaniu z podejściem pa-stora Wagnera, pedantycznego kapelana wojskowego, którego ojciec – żarliwy luteranin – wybrał na nauczyciela religii, geografi i i historii. Sztywna metody-ka Wagnera – „zapamiętaj i powtórz” – nie dawała szans na postępy w wypad-ku uczennicy, którą Babet nazywała esprit gauche i która zadawała dużo kłopotli-wych pytań w rodzaju: dlaczego wielcy starożytni, tacy jak Marek Aureliusz, są skazani na wieczne potępienie ze względu na to, że nie wiedzieli o zbawczej misji Chrystusa, a zatem nie mogli zostać odkupieni? Wagner odpowiadał, że taka jest wola Boża. Jaka była natura wszechświata przed stworzeniem? Wagner odpowia-dał, że był w stanie chaosu. Zofi a prosiła, by opisał jej ten pierwotny chaos. Wa-gner tego nie potrafi ł. Użycie przez Wagnera słowa „obrzezanie” dało oczywiście asumpt do pytania, co to znaczy. Przerażony Wagner odmówił odpowiedzi5. Roz-wodząc się nad okropnościami Sądu Ostatecznego i najeżoną trudnościami drogą do zbawienia, Wagner tak przeraził swoją uczennicę, że „codziennie o zmierzchu stawałam przy oknie i płakałam”6. Jednak następnego dnia wzięła odwet, pytając, jak można pogodzić nieskończoną Bożą dobroć z okropnościami Sądu Ostatecz-nego. Wagner zagroził jej trzciną, krzycząc, że na takie pytania nie ma racjonalnej odpowiedzi i że to, co jej powiedział, musi przyjąć na wiarę. Interweniowała Ba-bet. Później Zofi a napisała: „W głębi serca jestem przekonana, że Herr Wagner to

4 K. Anthony, Catherine the Great, New York: Alfred A. Knopf, 1925, s. 27.5 Tamże, s. 31.6 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 30.


był bałwan”7. I dodała: „Przez całe życie byłam skłonna ustępować jedynie przed łagodnością i rozumem i opierać się wszelkim naciskom”8.

Jednak nic, ani łagodność, ani naciski, nie były w stanie pomóc nauczycielowi muzyki panu Roelligowi w wypełnieniu jego misji. „Zawsze przyprowadzał z sobą jakieś stworzenie, które ryczało basem”, pisała później do swego przyjaciela Frie-dricha Melchiora Grimma. „Kazał mu śpiewać w moim pokoju. Słuchałam go i po-wtarzałam sobie w myślach, »ryczy jak byk«, lecz Herr Roellig był wniebowzięty, ilekroć to basowe gardło zaczynało wydawać dźwięki”9. Nigdy nie nauczyła się ce-nić harmonii. „Chciałabym cieszyć się muzyką – wyznała w swych Pamiętnikach – ale wszystko na próżno. Dla moich uszu to jedynie hałas”10.

Cesarzowa Katarzyna przechowała w pamięci wspomnienie nauczycielskich metod Babet Cardel i po latach dała wyraz swej wdzięczności: „Miała szlachetną du-szę, wyrobiony umysł i złote serce. Była cierpliwa, łagodna, radosna, sprawiedliwa, konsekwentna. Krótko mówiąc, była to taka guwernantka, jaką powinno mieć każ-de dziecko”11. W liście do Woltera przedstawiała się jako „uczennica mademoiselle Cardel”12. A w roku 1776, w wieku czterdziestu siedmiu lat, napisała do Grimma:

Nigdy nie można przewidzieć, co dzieci myślą, trudno je zrozumieć, szczegól-nie gdy surowe wychowanie wpaja im posłuszeństwo, a doświadczenie nauczyło je ostrożności wobec nauczycieli. Zechciej Pan, jeśli łaska, wyciągnąć z tego piękną maksymę, że nie należy dzieci zbytnio strofować, lecz trzeba wzbudzić w nich za-ufanie, aby nie zatajały przed nami swoich głupstw13.

Im więcej niezależności przejawiała Zofi a, tym większy niepokój budziło to w jej matce. Joanna uznała, że dziewczynka jest arogancka i buntownicza. Trzeba to wyplenić, zdecydowała, zanim zaczną ubiegać się o jej rękę. Ponieważ zamąż-pójście było nieuniknionym losem pomniejszych księżniczek, Joanna była zde-terminowana, by „wygonić z córki tego diabła pychy”. Powtarzała córce, że jest brzydka i bezczelna. Zofi i nie wolno było się pierwszej odzywać ani wyrażać opinii w rozmowie z dorosłymi. Musiała przyklękać i całować rąbek sukni wszystkich co znamienitszych kobiet odwiedzających ich dom. Zofi a była posłuszna. Choć po-zbawiona miłości i aprobaty, okazywała matce szacunek, zachowywała milczenie,

7 K. Anthony, Catherine the Great, dz. cyt., s. 27.8 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 30.9 K. Anthony, Catherine the Great, dz. cyt., s. 27.

10 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 31.11 Tamże, s. 26.12 Z. Oldenbourg, Catherine the Great, New York: Pantheon, 1965, s. 8.13 G. Kaus, Katarzyna Wielka, t. 1, tłum. A. Zawadzki, Warszawa: Stanisław Cukrowski, 1936,

s. 20.


słuchała poleceń Joanny, a własne opinie zachowywała dla siebie. W późniejszym okresie skrywanie dumy pod maską pokory stało się świadomą i użyteczną takty-ką, z której Zofi a – już jako Katarzyna – korzystała w momentach kryzysu i za-grożenia. Zagrożona, kryła się za zasłoną łagodności, atencji i chwilowej uległości. I w tym wypadku działał przykład Babet Cardel, kobiety dobrze urodzonej, która akceptowała swą niższą pozycję jako guwernantka, umiejąc jednocześnie zacho-wać szacunek dla samej siebie, godność i dumę, dzięki czemu Zofi a ceniła ją za to bardziej niż własną matkę.

Na zewnątrz Zofi a robiła wrażenie dziecka radosnego. Po części wynikało to z żywiołowej ciekawości jej umysłu, po części z psychicznej energii. Potrzebowała ruchu. Spacery w parku z Babet Cardel nie wystarczały, a rodzice pozwalali jej bawić się z dziećmi z miasta. Zofi a bez trudu przejmowała komendę nad grupą rówieśni-ków, nie dlatego że była księżniczką, lecz dlatego że była urodzoną przywódczynią, a wyobraźnia pozwalała jej wymyślać zabawy, w które wszyscy chcieli się bawić.

Chrystiana Augusta awansowano wreszcie z komendanta garnizonu na guber-natora Szczecina. Miał teraz prawo zamieszkać w skrzydle granitowego pałacu po-łożonego przy głównym placu miasta. Joannie te przenosiny wiele nie pomogły – nadal była nieszczęśliwa, nie mogąc pogodzić się z sytuacją, w jakiej postawiło ją życie. Popełniła mezalians i zamiast wspaniałego życia, o jakim wcześniej marzyła, stała się prowincjonalną damą z garnizonowego miasta. Po pierwszej dwójce dzie-ci urodziło się jeszcze dwoje – kolejny syn i kolejna córka – jednak i to nie dało jej szczęścia.

Marząc o ucieczce, odwołała się do koneksji, które nadal przecież miała. Uro-dziła się w jednej ze znamienitych niemieckich rodzin, w książęcym domu Hol-stein-Gottorp. Wciąż była przeświadczona, że dzięki pozycji rodziny, własnej zręczności, urokowi i żywemu temperamentowi może dla siebie wywalczyć lep-sze miejsce na świecie. Oddała się kultywowaniu związków rodzinnych, prowa-dząc intensywną korespondencję i regularnie składając wizyty krewnym. Często bywała na świetnym brunszwickim dworze, na którym spędziła dzieciństwo, gdzie na ścianach wisiały obrazy Rembrandta i Van Dycka. W lutym podczas karnawa-łu odwiedzała Berlin, by złożyć wyrazy uszanowania królowi Prus. Miała upodo-banie do intryg, a z perspektywy Szczecina atrakcyjne były dla niej nawet plot-karskie intrygi podrzędnych niemieckich dworów, na których, jak sądziła, musi błyszczeć. Jednak z jakiegoś powodu wszędzie, gdzie się znalazła, miała poczucie, że jest jedynie ubogą krewną, dziewczyną z dobrej rodziny, która zawarła niezbyt obiecujące małżeństwo.

Kiedy Zofi a skończyła osiem lat, zaczęła towarzyszyć matce w jej wojażach. Joanna zamierzała wypełnić obowiązek, jakim było zaaranżowanie małżeństwa córki, i uważała, że nie zaszkodzi, jeżeli socjeta odpowiednio wcześnie dowie się,


że w Szczecinie rośnie mała księżniczka do wzięcia. W istocie małżeństwo było podczas tych podróży głównym tematem rozmów. Gdy Zofi a osiągnęła dziesią-ty rok życia, potencjalni mężowie stali się już stałym tematem rozmów jej ciotek i wujków. Dziewczynka nigdy nie sprzeciwiała się tym podróżom, które sprawiały jej przyjemność. Kiedy trochę podrosła, nie tylko była świadoma celu tych wizyt, lecz i w pełni go akceptowała. Małżeństwo było najlepszym sposobem ucieczki od matki i rodziny. Pozwalało też uniknąć innej przerażającej ewentualności – sta-ropanieństwa będącego udziałem jej licznych ciotek, nadliczbowych córek pół-nocnoniemieckiej drobnej szlachty, które trzymano w najciemniejszych zakamar-kach rodzinnych zamków lub zamykano w odległych protestanckich klasztorach. Zofi a zapamiętała wizytę u jednej z tych nieszczęśnic, starszej siostry swej mat-ki, właścicielki szesnastu mopsów, które sypiały, jadały i załatwiały potrzeby na-turalne w tym samym pomieszczeniu co ich pani. „W tym samym pokoju miesz-kała także duża ilość papug – napisała Zofi a. – Można sobie wyobrazić, jaki unosił się tam zapach”14.

Mimo pragnienia zamęścia szanse Zofi i na zdobycie świetnej partii wydawa-ły się znikome. Każdego roku pojawiały się nowe zastępy dorastających europej-skich księżniczek do wzięcia, z których większość oferowała domom panującym i arystokratycznym rodzinom coś więcej niż skoligacenie z mało znaczącym rodem z malutkiego Zerbst. Zofi a nie była też dzieckiem szczególnie atrakcyjnym fi zycz-nie. W wieku dziesięciu lat miała pospolitą twarz z chudą, spiczastą brodą, którą Babet Cardel radziła jej starannie maskować. Zofi a rozumiała problemy związane ze swoim wyglądem. Później napisała:

Nie wiem, czy jako dziecko naprawdę byłam brzydka, ale dobrze pamiętam, że często mi mówiono, iż tak jest, a zatem powinnam pokazywać zalety wewnętrzne i inteligencję. Do ukończenia czternastu lub piętnastu lat byłam przekonana o swej brzydocie, troszczyłam się więc przede wszystkim o rozwój zdolności wewnętrz-nych, mniej dbając o zewnętrzny wygląd. Widziałam swój portret namalowany, gdy miałam dziesięć lat, i w istocie jest bardzo brzydki. Jeśli rzeczywiście mnie przypo-minał, mówiono mi prawdę15.

Tak więc mimo niezbyt obiecujących perspektyw i pospolitego wyglądu Zo-fi a krążyła z matką po północnych Niemczech. Podczas podróży pogłębiała swo-ją edukację. Słuchając plotek dorosłych, poznała genealogię większości euro-pejskich rodów panujących. Jedna z wizyt okazała się szczególnie interesująca. W 1739 roku brat Joanny Adolf Fryderyk, książę-biskup Lubeki, został opiekunem

14 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 36.15 K. Anthony, Catherine the Great, dz. cyt., s. 13.


osieroconego młodego księcia Holsztynu, jedenastoletniego Karola Piotra Ulry-ka. Był to chłopiec o świetnych koligacjach i nie mniej świetnych perspektywach. Był jedynym żyjącym wnukiem cara Rosji Piotra Wielkiego, a także pierwszym w kolejności kandydatem do tronu Szwecji. O rok starszy od Zofi i, był jej kuzy-nem drugiego stopnia ze strony matki. Kiedy tylko znalazł się pod kuratelą brata Joanny, ta, nie zwlekając, złożyła mu wizytę wraz z córką. Zofi a-Katarzyna opi-sała go później w Pamiętnikach jako „miłego i dobrze wychowanego, chociaż za-uważalne już było jego upodobanie do alkoholu”16. Ta charakterystyka jedenasto-letniego sieroty jest jednak dalece niekompletna. Piotr Ulryk był mały, delikatny i chorowity. Miał wybałuszone oczy, niedorozwój szczęki, a na jego ramiona opa-dały cienkie jasne włosy. Brakom fi zycznym towarzyszyło upośledzenie psychicz-ne. Chłopiec był nieśmiały i samotny, żył otoczony nauczycielami i guwernerami, bez kontaktu z rówieśnikami. Niczego nie czytał, bardzo zachłannie pochłaniał jedzenie. Jednak Joanna, podobnie jak wszystkie matki córek na wydaniu, śledzi-ła każdy jego ruch i była zachwycona, kiedy ujrzała, jak jej dziesięcioletnia Zo-fi a z nim rozmawia. Dziewczynka zauważyła potem, że matka i ciotki coś do sie-bie szepczą. Choć tak młoda, zrozumiała, że rozważają możliwość wyswatania jej z tym dziwnym chłopcem. Nie miała nic przeciwko temu. Zaczęła nawet snuć na ten temat fantazje:

Wiedziałam, że pewnego dnia zostanie królem Szwecji, i choć byłam jeszcze dzieckiem, tytuł królowej rozbrzmiewał słodko w moich uszach. Od tego czasu ludzie z mego otoczenia zaczęli się ze mną droczyć na jego temat i przywykłam do myśli, że moim przeznaczeniem jest zostać jego żoną17.

Tymczasem Zofi a wyglądała coraz ładniej. W wieku trzynastu lat była smukła, miała jedwabiste kasztanowe włosy i wysokie czoło, błyszczące ciemnoniebieskie oczy i nieco skrzywione usta przypominające pączek róży. Spiczasta broda prze-stała być tak widoczna. Uwagę zaczęły zwracać inne jej zalety. Była inteligentna, miała lotny umysł. Nie wszyscy ją lekceważyli. Szwedzki dyplomata hrabia Hen-ning Gyllenborg, który poznał Zofi ę w domu jej babki, w Hamburgu, był pod wiel-kim wrażeniem jej inteligencji. Rzekł do Joanny w obecności Zofi i: „Madame, pani nie zna tego dziecka. Zapewniam panią, że ma więcej mądrości i charakteru, niż pani dostrzega. Błagam panią, by poświęcała pani córce więcej uwagi, pod każdym bowiem względem na to zasługuje”18. Na Joannie nie zrobiło to większego wraże-nia, natomiast Zofi a nigdy nie zapomniała tych słów.

16 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 33.17 Tamże, s. 34.18 Tamże, s. 49.


Odkryła, jak sprawić, by ludzie ją lubili, i od chwili, gdy się tego nauczyła, prak-tykowała tę umiejętność celująco. I nie chodziło o uwodzenie. Zofi a – a potem Katarzyna – nigdy nie była kokietką. Nie chciała wzbudzać zainteresowania sek-sualnego, lecz tego rodzaju pełne ciepła zrozumienie, jakie kiedyś okazał jej hra-bia Gyllenborg. Korzystała przy tym ze środków tak konwencjonalnych i skrom-nych, że wydawały się wysublimowane. Uświadomiła sobie, że ludzie wolą mówić, niż słuchać, a najbardziej lubią mówić o sobie. Pod tym względem jej matka roz-paczliwie pragnąca, by brano ją za kogoś ważnego, stanowiła wyrazisty przykład, jak nie należy się zachowywać.

W Zofi i zaczęła się budzić zmysłowość. Mając trzynaście–czternaście lat, nie mogąc zasnąć z nadmiaru nerwowej energii, chodziła często nocą do swego po-koju, gdzie siadała na łóżku, trzymając między nogami twardą poduszkę i niczym na wyimaginowanym koniu „galopowałam, aż do zupełnego wyczerpania”. Kie-dy zjawiały się służące, chcąc sprawdzić, co to za hałas, leżała cicho, udając, że śpi.

„Nigdy mnie na tym nie przyłapano”19, mówiła. Jej żelazna samokontrola w kon-taktach z innymi ludźmi miała bardzo określoną przyczynę. Zofi a miała jedno, naj-ważniejsze pragnienie – uwolnić się od matki. Rozumiała, że jedyną drogą ucieczki jest małżeństwo. Musi wyjść za mąż i to za kogoś, kto zapewni jej pozycję spo-łeczną wyższą niż pozycja Joanny.

Pojawił się jednak w jej życiu epizod młodzieńczej miłości. W wieku czternastu lat wdała się w krótki fl irt ze swym przystojnym młodym wujem, młodszym bra-tem matki, Jerzym Ludwikiem. Ten wypomadowany porucznik kirasjerów, dzie-sięć lat starszy od Zofi i, zauroczony świeżą niewinnością rozkwitającej siostrze-nicy, zaczął się do niej zalecać. Zofi a opisuje rozwój tego romansu, który urwał się nagle, gdy wujek poprosił ją o rękę. Oniemiała. „Nie wiedziałam nic o miłości i ni-gdy jej z nim nie kojarzyłam”20. Schlebiało jej to, więc się wahała. Ten mężczyzna był bratem jej matki. „Moi rodzice nie będą sobie tego życzyć”21, uznała. Jerzy Ludwik zapewniał ją, że pokrewieństwo nie jest przeszkodą; tego rodzaju związki były częste w europejskich rodzinach arystokratycznych. Skonfundowana Zofi a pozwoliła wujowi Jerzemu kontynuować konkury. „Był wtedy bardzo urodziwy, miał piękne oczy i wiedział o mej skłonności do siebie. Przywykłam do niego. Po-czułam, że mnie pociąga, i nie unikałam go”22. W końcu wstępnie przyjęła oświad-czyny wuja, pod warunkiem że „ojciec i matka się zgodzą. W tym momencie mój wuj zatracił się zupełnie w swej namiętności, która zaiste była ogromna. Korzystał

19 Tamże, s. 38.20 Tamże, s. 46.21 Memoirs of Catherine the Great, tłum. i oprac. K. Anthony, New York – London: Alfred

A. Knopf, 1927, s. 28.22 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 46.

2. Wezwanie do Rosji 29

z każdej nadarzającej się okazji, by mnie objąć, jednak z wyjątkiem kilku pocałun-ków wszystko to było bardzo niewinne”23.

Czy Zofi a była gotowa porzucić królewskie ambicje, by zostać szwagierką włas-nej matki? Przez chwilę się wahała. Może w końcu by ustąpiła, pozwoliła Jerzemu Ludwikowi postawić na swoim i wyszła za niego za mąż. Jednak zanim doszło do jakichkolwiek rozstrzygnięć, nadszedł list z Petersburga.

s

2. Wezwanie do Rosji

List z Rosji był niespodzianką, lecz przyniósł wiadomość, o której Joanna ma-rzyła i na którą miała nadzieję. Nawet wtedy gdy jako ambitna matka paradowa-ła z córką na pomniejszych dworach północnych Niemiec, starała się zrobić uży-tek ze swych znacznie świetniejszych koneksji. Pewna rodzinna historia połączyła krewnych Joanny z domu von Holstein z carską dynastią Romanowów. W grudniu 1741 roku, kiedy Zofi a miała dwanaście lat, w wyniku przeprowadzonego o pół-nocy zamachu stanu na rosyjskim tronie zasiadła Elżbieta, młodsza córka Piotra Wielkiego. Nowa cesarzowa powiązana była z rodem von Holstein silnymi więza-mi. Przede wszystkim przez swą ukochaną starszą siostrę Annę, najstarszą córkę Piotra Wielkiego, która poślubiła kuzyna Joanny Karola Fryderyka, księcia Holsz-tynu. Owocem tego małżeństwa był smutny Piotruś Ulryk. Trzy miesiące po na-rodzinach dziecka Anna zmarła24.

Ponadto istniał jednak także bardziej osobisty związek Elżbiety z domem holsztyńskim. W wieku siedemnastu lat była zaręczona ze starszym bratem Joan-ny Karolem Augustem. W roku 1726 książę przyjechał do Petersburga, by zawrzeć małżeństwo, jednak kilka tygodni przed ślubem przyszły pan młody zachorował w rosyjskiej stolicy na ospę i tam zmarł. Żal po utraconej miłości nigdy do końca nie opuścił Elżbiety, która odtąd uważała von Holsteinów za część własnej rodziny.

Kiedy więc nadeszła wieść, że ta sama Elżbieta zasiadła nagle na rosyjskim tronie, Joanna natychmiast listownie pogratulowała nowej cesarzowej, która nie-gdyś miała zostać jej szwagierką. Odpowiedź Elżbiety była przyjacielska i czuła. Potem zażyłość obu dam jeszcze wzrosła. Joanna posiadała portret Anny, zmar-łej siostry Elżbiety, który ta ostatnia pragnęła odzyskać. Kiedy Elżbieta napisała

23 Tamże.24 Piotr urodził się 21 II 1728 r., a jego matka zmarła 4 III tego samego roku (przyp. red.).


do swej „drogiej kuzynki”, pytając, czy obraz mógłby powrócić do Rosji, Joan-na była w siódmym niebie, mogąc uczynić zadość jej prośbie. Niedługo potem do Szczecina przybył sekretarz rosyjskiej ambasady w Berlinie i przywiózł prezent – miniaturowy portret Elżbiety oprawiony we wspaniałą diamentową ramę wartą osiemnaście tysięcy rubli.

Joanna, zdeterminowana, by podtrzymać tę obiecującą koneksję, zabrała cór-kę do Berlina, gdzie nadworny malarz pruskiego dworu Antoine Pesne namalował portret Zofi i, który miał się stać upominkiem dla cesarzowej. Portret był przecięt-ny. Postaci na większości obrazów Pesne’a wyglądają niemal identycznie, a portret Zofi i to typowy osiemnastowieczny portret przyjemnej, młodej kobiety. Niemniej, gdy podobizna dotarła do Petersburga, przyszła upragniona odpowiedź: „cesarzo-wej podobała się pełna wyrazu fi zjonomia młodocianej księżniczki”25.

Joanna nie przepuściła później żadnej okazji do umocnienia tego rodzinnego związku. Pod koniec 1742 roku urodziła drugą córkę, jedyną siostrę Zofi i. Gdy okazało się, że to dziewczynka, natychmiast napisała do cesarzowej, informując ją, że dziecko będzie nosić imię Elżbieta, i prosząc Jej Wysokość, by zgodziła się zo-stać matką chrzestną. Elżbieta wyraziła zgodę i wkrótce w Szczecinie pojawił się kolejny portret cesarzowej, także oprawiony w diamenty.

Tymczasem zachodziły kolejne zdarzenia pomyślne dla Joanny. W styczniu 1742 roku młody Piotr Ulryk von Holstein, osierocony chłopiec, którego Zofi a poznała trzy lata wcześniej, nagle zniknął z Kilonii, by pojawić się w Petersburgu, gdzie został zaadoptowany przez swą ciotkę Elżbietę, która ogłosiła go także na-stępcą rosyjskiego tronu. Ten chłopiec – teraz przyszły cesarz Rosji – był kuzy-nem Joanny (a tym samym i Zofi i). Rok 1743 przyniósł Joannie kolejną wspaniałą niespodziankę. Wypełniając jeden z warunków, jakie stawiano przed kandydatem do tronu Rosji, Piotr Ulryk zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej. Na mocy zawartego między Rosją a Szwecją traktatu cesarzowa Elżbieta miała prawo wska-zać następcę siostrzeńca w kolejce do szwedzkiego tronu. Wybrała brata Joanny Adolfa Fryderyka, księcia-biskupa Lubeki, dawniejszego opiekuna Piotra Ulryka. Te wszystkie proklamacje, zmiany i zastępstwa były dla Joanny nieprawdopodob-nie szczęśliwym zrządzeniem losu. Ospa zabrała jej brata, który mógł zostać mał-żonkiem nowej rosyjskiej cesarzowej, teraz jednak jej kuzyn miał pewnego dnia zostać cesarzem Rosji, a starszy brat – królem Szwecji.

***W czasie gdy żona umizgiwała się do Petersburga i towarzyszyła córce w wo-

jażach po północnych Niemczech, mąż i ojciec, książę Chrystian August, pozo-stawał w domu. Ten obecnie już ponadpięćdziesięcioletni człowiek, niezmien-ny w swym zdyscyplinowanym i oszczędnym stylu życia, przeszedł chwilowy

25 G. Kaus, Katarzyna Wielka, t. 1, dz. cyt., s. 31.


paraliż, wyzdrowiał i żył w oczekiwaniu zawodowego i społecznego awansu. W lip-cu 1742 roku nowy król Prus Fryderyk II awansował go do stopnia feldmarszałka. W listopadzie tego samego roku książę i jego starszy brat wspólnie objęli pano-wanie w niewielkim księstewku Anhalt-Zerbst – leżącym na południowy zachód od Berlina mieście ze średniowiecznymi murami i wieżami, fosą i domami o spa-dzistych dachach. Po odejściu z wojska i opuszczeniu Szczecina Chrystian Au-gust wraz z rodziną przeniósł się do Zerbst i poświęcił się budowaniu pomyślno-ści dwudziestu tysięcy poddanych. Radość Joanny była umiarkowana. Była teraz panującą księżną małego – bardzo małego – suwerennego niemieckiego państewka. Mieszkała w małym – bardzo małym – barokowym pałacu. Pomimo wymiany ko-respondencji z cesarzową i wizyt u dobrze sytuowanych krewnych nadal obawiała się, że życie toczy się gdzieś obok niej.

Wtedy – 1 stycznia 1744 roku – gdy po nabożeństwie w pałacowej kaplicy ro-dzina zasiadła do noworocznego obiadu, kurier przyniósł opieczętowany list adre-sowany do Joanny. Natychmiast go otworzyła. List przyszedł z Petersburga, a na-pisany został przez Ottona Brümmera, wielkiego marszałka dworu Piotra Ulryka, młodego księcia Holsztynu, a obecnie następcy rosyjskiego tronu. Brümmer pisał:

Na wyraźny rozkaz Jej Cesarskiej Mości mam Wam, Miłościwa Pani, zakomu-nikować, że najjaśniejsza Cesarzowa pragnie, aby Wasza Wysokość wraz z Księż-niczką, najstarszą swą córką, o ile to możliwe natychmiast, nie tracąc czasu, przy-była do Rosji i do miasta, gdzie właśnie przebywa Dwór Cesarski. Wasza Wysokość jest zbyt oświeconą, by nie rozumieć istotnej przyczyny tej niecierpliwości oka-zywanej przez jej Cesarską Mość oczekującą Waszej Wysokości i Księżniczki cór-ki, o której wieści mówią tyle pięknego i dobrego. Są wypadki, w których głos ludu jest głosem Boga. Jednocześnie nasza nieporównana monarchini poleciła mi za-strzec, aby Książę, mąż Waszej Wysokości, nie przybył razem z waszą Wysokością. Jej Cesarska Wysokość ma szczególnie ważne powody nie życzyć sobie jego przy-bycia. Mam przekonanie, że wystarczy jednego słowa Waszej Wysokości, by speł-nić życzenie naszej boskiej Cesarzowej26.

List zawierał i inne prośby. Brümmer sugerował, aby aż do Rygi leżącej na ro-syjskiej granicy Joanna podróżowała incognito i – jeśli to możliwe – by cel podró-ży utrzymała w tajemnicy. Gdyby jednak został ujawniony, miała wyjaśniać, że obowiązek i etykieta nakazują jej osobiście podziękować rosyjskiej cesarzowej za wielkoduszność okazywaną domowi von Holstein. Na pokrycie kosztów Brümmer dołączył wystawiony na berliński bank weksel na 10 tysięcy rubli. List nie okreś-lał ostatecznego celu wizyty. Wyjaśniano go w kolejnym liście, który inny kurier

26 Tamże, s. 39.


dostarczył kilka godzin później. Nadawcą listu, także adresowanego wyłącznie do Joanny, był Fryderyk II, król pruski:

Nie chcę taić dłużej, że przy całem poważaniu, jakie żywię dla Pani i dla Księż-niczki, Jej córki, życzyłem sobie zawsze zapewnić jej nieprzeciętne szczęście. Przy-szła mi tedy myśl, czy nie byłoby możliwe zaślubić jej memu kuzynowi trzeciego stopnia, Wielkiemu Księciu rosyjskiemu27.

Wyraźne wykluczenie przez Brümmera księcia Chrystiana Augusta z zaprosze-nia cesarzowej, wzmocnione faktem, iż Fryderyk napisał wyłącznie do Joanny, było, rzecz jasna, upokarzające dla nominalnej głowy rodziny. Sformułowania w obydwu listach jednoznacznie świadczyły o tym, że wszystkie zaangażowane strony pozo-stają w przekonaniu, że żona nie musi zważać na ewentualne obiekcje stateczne-go małżonka dotyczące nie tylko wyłączenia go z zaproszenia, lecz także innych aspektów tego możliwego mariażu. Zastrzeżenia te, wyrażano obawę, będą dotyczyć głównie wymogu, by niemiecka księżniczka zawierająca małżeństwo z przyszłym carem porzuciła swe protestanckie wyznanie i dokonała konwersji na prawosławie. Chrystian August był znany jako gorliwy wyznawca luteranizmu i wszystkie stro-ny rozumiały, że będzie się sprzeciwiał temu, by córka od niego odeszła.

Dla Joanny był to wspaniały dzień. Po piętnastu latach przygnębiającego mał-żeństwa28 cesarzowa i król otwierali przed nią perspektywę spełnienia wszystkich marzeń o emocjach i przygodach. Miała stać się kimś ważnym, aktorką na światowej scenie. Będzie mogła wykorzystać wszystkie skarby swej osobowości, które dotąd się marnowały. Była w euforii. Z czasem zaczęły nadchodzić do Zerbst kolejne li-sty z Rosji i Berlina nalegające na pośpiech. W Petersburgu Brümmer, pozostający pod stałą presją niecierpliwej cesarzowej, oznajmił Elżbiecie, że Joanna napisała do niego, iż „brak jej tylko skrzydeł, inaczej poleciałaby do Moskwy”29. I w zasadzie była to prawda. Przygotowania do podróży zajęły Joannie zaledwie dziesięć dni.

Podczas gdy matka Zofi i smakowała najważniejszą chwilę swojego życia, jej ojciec odseparował się od ludzi w swym gabinecie. Ten stary żołnierz zawsze wie-dział, jak się znaleźć na polu bitwy, jednak teraz nie miał pojęcia, jak się zachować. Był urażony wyłączeniem go z zaproszenia, pragnął jednak wesprzeć córkę. Per-spektywa zmiany wyznania budziła jego odrazę. Niepokoiła go wizja wysłania cór-ki daleko od domu, do kraju tak niestabilnego politycznie jak Rosja. Jednak mimo wszelkich obaw i zastrzeżeń stary dobry żołnierz zrozumiał w końcu, że nie ma

27 Tamże, s. 42.28 Małżeństwo Joanny i Chrystiana Augusta zostało zawarte w listopadzie 1727 r., więc

1 I 1744 r. księżna była mężatką od 16 lat (przyp. red.).29 G. Kaus, Katarzyna Wielka, t. 1, dz. cyt., s. 44.


innego wyjścia. Musi posłuchać żony i podporządkować się poleceniom Frydery-ka II. Zamknął na klucz drzwi gabinetu i zaczął spisywać instrukcje dla córki do-tyczące tego, jak ma się zachowywać na rosyjskim dworze:

Po majestacie Cesarzowej winnaś nade wszystko respektować Wielkiego Księ-cia [Piotra, przyszłego męża] jako Pana, Ojca i Suwerena i pozyskiwać sobie obok tego jego konfi dencję i miłość przy wszelakiej okazji, objawiając mu tendresse i pie-czołowitość. Pana i Jego wolę przenosić nad wszystkie plaisirs, nad skarby i nade wszystko w świecie, nie czyniąc mu jakiegokolwiek wstrętu ani żadnej dolegliwo-ści nie wyrządzając lub choćby najmniej obstając przy swojej przeciw jego woli30...

Po trzech dniach Joanna mogła powiadomić Fryderyka: „Książę udzielił swego zezwolenia. Podróż, która o tej porze roku nie należy do bezpiecznych, nie prze-raża mnie jednakże. Jestem zdecydowana i mocno przekonana, że wszystko sta-nie się wedle woli Opatrzności”31.

Książę Chrystian nie był jedynym członkiem rodziny Zerbst, któremu w tym doniosłym przedsięwzięciu przypadła rola najwyżej drugoplanowa. Kiedy Joan-na czytała i pisała, zamawiała i przymierzała stroje, o Zofi i zupełnie zapomniano. Wszystkie dostępne pieniądze przeznaczono na stroje matki. Dla córki nie zosta-ło nic. Jej garderoba – którą należałoby uznać za ślubną wyprawę – składała się z trzech starych sukien, tuzina koszul, kilku par pończoch i kilku chusteczek. Ślub-ną bieliznę uszyto z kilku używanych matczynych prześcieradeł. Wszystko to wy-pełniło zaledwie połowę niewielkiego kufra, jaki mógłby stanowić posag zwykłej dziewczyny wydawanej za mąż w sąsiedniej wsi.

Zofi a wiedziała, co się święci. Zdołała rzucić okiem na list Brümmera i zobaczy-ła, że nadszedł z Rosji. Kiedy matka go otworzyła, zdołała przeczytać słowa „wraz z Księżniczką, najstarszą swą córką”. Reakcja matki i pospieszne oddalenie się rodzi-ców na prowadzoną szeptem naradę kazały jej sądzić, że list dotyczy jej przyszłości. Rozumiała rangę małżeństwa. Pamiętała podekscytowanie matki, kiedy cztery lata wcześniej poznała małego księcia Piotra Ulryka. Wiedziała, że do Rosji wysłano jej portret. Wreszcie, nie mogąc opanować ciekawości, zwróciła się z pytaniem wprost do matki. Joanna poinformowała ją, o czym mówiono w listach, a także o tym, co z nich wynikało. „Powiedziała mi – napisała później Katarzyna – że wiąże się z tym znaczne ryzyko, biorąc pod uwagę niestabilność tego kraju. Odparłam, że Bóg za-pewni stabilność, jeśli taka będzie Jego wola. I że mam dosyć odwagi, by podjąć to ryzyko, a serce mi podpowiada, że wszystko będzie dobrze”32. To, co było udręką

30 Tamże, s. 45–46.31 Tamże, s. 43.32 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 50.


dla ojca – kwestia zmiany wyznania – nie martwiło Zofi i wcale. Jej stosunek do reli-gii – o czym już wcześniej przekonał się pastor Wagner – był bardzo pragmatyczny.

W ciągu tygodnia, który miał być ostatnim spędzonym razem z Babet Cardel, Zofi a nie powiedziała jej o swym bliskim wyjeździe. Rodzice zabronili jej o tym wspominać. Rozpuścili wiadomość, że wraz z córką wyjeżdżają z Zerbst, by zło-żyć doroczną wizytę w Berlinie. Babet, doskonale znająca charakter swej uczen-nicy, zdawała sobie sprawę, że nikt nie jest z nią szczery. Natomiast uczennica nie wyjawiła prawdy nawet podczas smutnego pożegnania z ukochaną nauczycielką. A miały się już nigdy nie zobaczyć.

10 stycznia 1744 roku matka, ojciec i córka wsiedli do karet i udali się do Berli-na, gdzie mieli się spotkać z królem Fryderykiem. Zofi a wyjeżdżała równie chętnie jak jej matka. To była ucieczka, o której zawsze marzyła. Początek drogi ku wyż-szym celom, do których była przeznaczona. Kiedy wyjeżdżała z Zerbst, obyło się bez rozdzierających scen. Ucałowała dziewięcioletniego braciszka Fryderyka (znie-nawidzony przez nią drugi brat, Wilhelm, już wtedy nie żył) i malutką siostrzycz-kę Elżbietę. Zdążyła już zapomnieć o wuju Jerzym Ludwiku, z którym kiedyś się całowała i którego obiecała poślubić. Kiedy kareta wytoczyła się za bramy miasta i skierowała na główny trakt, Zofi a ani razu nie spojrzała za siebie. I w ciągu pięć-dziesięciu lat życia, jakie były jeszcze przed nią, nigdy tam nie wróciła.

s

3. Fryderyk II i podróż do Rosji

Trzy i pół roku przed przyjazdem Zofi i i jej rodziców do Berlina, kiedy dwu-dziestoośmioletni Fryderyk II wstąpił na tron Prus, Europa stanęła w obliczu in-trygującego kłębowiska sprzeczności. Nowy monarcha był obdarzony oświeconym umysłem, niespożytą energią, polityczną przenikliwością i wyjątkowym – choć do-tąd ukrytym – geniuszem wojskowym. Kiedy ten skłonny do autorefl eksji miłośnik fi lozofi i i sztuki, który jednocześnie okazał się bezwzględnym praktykiem makia-welicznej sztuki rządzenia, zasiadł na tronie, jego niewielkie królestwo już pulso-wało wojowniczą energią gotowe do ekspansji i odciśnięcia swego piętna na histo-rii Europy. Fryderykowi pozostawało jedynie wydać rozkaz wymarszu.

Nie tego spodziewały się Europa i Prusy. Jako dziecko Fryderyk był delikat-nym marzycielem, często bitym przez ojca, króla Fryderyka Wilhelma I, za brak męskości. Jako młodzieniec nosił loki sięgające talii i stroił się w haftowane atłasy. Czytał francuskich pisarzy, pisał francuskie wiersze i grał muzykę kameralną na

3. Fryderyk II i podróż do Rosji 35

skrzypcach, klawesynie i fl ecie. (Flet pozostał jego pasją do końca życia – napisał ponad sto sonat i koncertów na ten instrument). W wieku dwudziestu pięciu lat pogodził się ze swym królewskim przeznaczeniem i objął dowództwo pułku pie-choty. 31 maja 1740 roku został Fryderykiem II, królem Prus. Jego wygląd nie był imponujący. Miał pięć stóp i siedem cali wzrostu33, pociągłą twarz, wysokie czoło i duże, nieco wybałuszone niebieskie oczy. Dla nikogo nie miało to jednak wtedy znaczenia, a zwłaszcza dla samego Fryderyka. Nie miał czasu na takie drobnostki jak galanteria. Nie było nawet formalnej koronacji. Sześć miesięcy później Fryde-ryk pchnął swoje królestwo do wojny.

Odziedziczone przez niego Prusy były niewielkim państwem o małej liczbie ludności i ubogim w zasoby naturalne. Składało się z części porozrzucanych po-między Renem i Bałtykiem. W centrum leżał Elektorat Brandenburgii ze stolicą w Berlinie. Na wschodzie rozciągały się Prusy Wschodnie, oddzielone od Bran-denburgii pasem ziemi należącym do Rzeczypospolitej. Zachodnią część państwa stanowiły enklawy położone nad Renem, w Westfalii, we wschodniej Fryzji i nad Morzem Północnym. Chociaż ta terytorialna niespójność była słabością, Fryderyk dysponował także ważnym instrumentem siły. Prusy miały najlepszą armię w Eu-ropie – 83 tysiące dobrze wyszkolonych, zawodowych żołnierzy, biegły korpus ofi cerski i arsenały wypełnione nowoczesnym uzbrojeniem. Fryderyk zamierzał poradzić sobie z geografi czną słabością Prus za pomocą ich wielkiej siły militarnej.

Już wkrótce pojawiła się okazja. 20 października 1740 roku, pięć miesięcy po wstąpieniu Fryderyka na tron, zmarł nagle cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskie-go Narodu Niemieckiego Karol VI Habsburg. Karol, ostatni z męskiej linii Habs-burgów, pozostawił dwie córki. Na austriackim tronie zasiadła starsza z nich, dwu-dziestotrzyletnia Maria Teresa. Fryderyk, dostrzegając w tym szansę dla siebie, natychmiast wezwał swoich generałów. Do 28 października zapadła decyzja o za-jęciu Śląska, jednej z najbogatszych ziem należących do Habsburgów. Argumenty Fryderyka były pragmatyczne: jego armia była gotowa, podczas gdy Austria wyda-wała się pozbawiona przywództwa, słaba i zubożała. Inne względy pominięto. Nie powstrzymała go uroczysta przysięga, w której uznał tytuł Marii Teresy do wszyst-kich habsburskich posiadłości. Później w swej Histoire de mon temps otwarcie przy-znał, że „zadecydowała ambicja, perspektywa zdobyczy i pragnienie ugruntowania własnej reputacji; dlatego wojna stała się nieunikniona”34. Wybrał Śląsk, ponieważ leżał niedaleko, a jego rolnicze i przemysłowe zasoby oraz protestancka w przewa-żającej mierze ludność stanowiły istotne wzmocnienie jego niewielkiego królestwa.

16 grudnia podczas lodowatej ulewy Fryderyk z armią liczącą 32 tysiące żołnie-rzy przekroczył granicę Śląska. Nie napotkał żadnego oporu. Kampania była raczej

33 Ok. 170 cm (przyp. tłum.).34 G. Ritter, Frederick the Great, Berkeley: University of California Press, 1984, s. 7.


okupacją niż inwazją. Przed końcem stycznia Fryderyk powrócił do Berlina. Jed-nak w swych wojennych kalkulacjach młody król nie uwzględnił jednego ważne-go czynnika – nie znał charakteru kobiety, którą uczynił swym wrogiem. Lalkowa-ta uroda Marii Teresy, arcyksiężnej Austrii i królowej Węgier o niebieskich oczach i złotych włosach, była zwodnicza. W stresie zachowywała niezwykły spokój, co niektórych skłaniało do wniosku, że jest głupia. Mylili się. Była inteligentna, od-ważna i wytrwała. Kiedy Fryderyk zajął Śląsk, w Wiedniu wszyscy byli jak sparali-żowani, z wyjątkiem Marii Teresy. Choć była w zaawansowanej ciąży, zareagowała z energią właściwą komuś, kogo doprowadzono do furii. Zgromadziła pieniądze, zmobilizowała armię i natchnęła odwagą poddanych, przy okazji wydając na świat przyszłego cesarza Józefa II35. Fryderyka zaskoczyło uporczywe niezgadzanie się tej młodej i niedoświadczonej kobiety na ustąpienie ze zrabowanej prowincji. Jego zaskoczenie było jeszcze większe, gdy w kwietniu austriackie wojska przekroczy-ły czeskie góry i ponownie weszły na Śląsk. Jednak Prusacy znowu pobili Austria-ków i na mocy postanowień rozejmu Fryderyk zatrzymał Śląsk z jego 14 tysiącami mil kwadratowych żyznej ziemi uprawnej36, bogatymi złożami węgla, zamożnymi miastami i półtoramilionową ludnością, w większości niemieckich protestantów. Wraz z poddanymi odziedziczonymi przez Fryderyka po ojcu ludność Prus sięgnę-ła czterech milionów. Jednak te łupy miały swoją cenę. Maria Teresa uważała swe habsburskie dziedzictwo za święty legat. Skutkiem agresji Fryderyka była jej do-żywotnia nienawiść do niego oraz stuletni prusko-austriacki antagonizm.

Mimo zwycięstwa na Śląsku sytuacja Fryderyka nadal była trudna. Prusy po-zostawały małym krajem o pokawałkowanym terytorium, a ich rosnąca siła nie-pokoiła potężnych sąsiadów. Ich potencjalnymi wrogami były dwa wielkie impe-ria – każde większe i prawdopodobnie silniejsze od Prus. Pierwszym była Austria pod panowaniem rozgoryczonej Marii Teresy. Drugim – Rosja, bezkresne impe-rium, leżące na północnej i wschodniej fl ance, rządzone przez świeżo koronowaną cesarzową Elżbietę. W tej sytuacji nic nie miało dla Fryderyka większego znacze-nia niż przyjaźń albo przynajmniej neutralność Rosji. Pamiętał ostrzeżenie, jakie na łożu śmierci wypowiedział jego ojciec: w wojnie z Rosją zawsze będzie więcej do stracenia niż do wygrania. W tym momencie Fryderyk nie mógł zaś mieć pew-ności, co zrobi cesarzowa Elżbieta.

***Natychmiast po wstąpieniu na tron cesarzowa oddała ster polityki w ręce swe-

go nowego wicekanclerza, hrabiego Aleksego Bestużewa-Riumina, człowieka, któ-ry nienawidził Prus. Przez całe życie ambicją Bestużewa było związanie Rosji przy-mierzem z potęgami morskimi, Anglią i Holandią, a także z lądowymi mocarstwami

35 Józef II urodził się 13 III 1741 r. (przyp. red.).36 Ok. 36 tys. km2 (przyp. tłum.).


środkowoeuropejskimi – Austrią oraz połączonymi unią Saksonią i Polską. Znając poglądy Bestużewa, Fryderyk był przekonany, że tylko wicekanclerz stoi na dro-dze dyplomatycznemu porozumieniu między nim a cesarzową. Należało zatem usunąć tę przeszkodę.

Fryderyk kalkulował, że niektóre z tych dyplomatycznych problemów będzie mógł rozwiązać, wspierając cesarzową w poszukiwaniach kandydatki na żonę dla jej piętnastoletniego siostrzeńca i następcy. Ponad rok wcześniej pruski ambasador w Petersburgu doniósł, że Bestużew naciska na Elżbietę, by wybrała córkę Augu-sta III, elektora saskiego i króla Polski. Taki mariaż, gdyby do niego doszło, mógł-by się stać kluczowym elementem wicekanclerskiej polityki budowania antypru-skiego przymierza. Fryderyk był zdecydowany udaremnić te plany. Potrzebował do tego niemieckiej księżniczki z odpowiednio świetnego książęcego rodu. Do-konany przez Elżbietę wybór Zofi i, przydatnego w politycznej grze pionka z ro-dziny Anhalt-Zerbst, bardzo mu odpowiadał.

Z początkiem 1744 roku najważniejszą rolę w tych negocjacjach zaczął odgry-wać czas. Nalegania na szybkość i dyskrecję z pierwszego listu Brümmera do Jo-anny, powtórzone w piśmie Fryderyka, wynikały stąd, że Bestużew nadal naciskał na wybór polsko-saskiej Marii37. Kiedy więc Elżbieta wybrała Zofi ę, zarówno ce-sarzowa, jak i Fryderyk pragnęli, by obie holsztyńskie księżniczki dotarły do Pe-tersburga tak szybko, jak to tylko możliwe. Fryderykowi zależało na tym, by ce-sarzowa nie miała czasu na ewentualną zmianę decyzji.

***Fryderyk II pragnął na własne oczy ujrzeć małą księżniczkę z Zerbst, by oce-

nić, jak mogą ją przyjąć w Petersburgu. Jednak Joanna po przybyciu do Berlina, czy to z obawy, że Zofi a nie sprosta oczekiwaniom króla, czy też po prostu dlatego że nie przyszło jej do głowy, iż Fryderyka bardziej niż ona interesować będzie jej cór-ka, bez zwłoki pospieszyła na dwór sama. Kiedy Fryderyk zapytał o Zofi ę, odpar-ła, że córka jest chora. Następnego dnia posłużyła się tą samą wymówką. W koń-cu przyznała, że nie może przedstawić Zofi i na dworze, ponieważ nie przywiozła dla niej odpowiedniej sukni. Tracący cierpliwość Fryderyk rozkazał, by dostarczo-no suknie jednej z jego sióstr i natychmiast sprowadzono Zofi ę.

Kiedy w końcu się pojawiła, Fryderyk ujrzał dziewczynę, która nie była nie-atrakcyjna, lecz nie była też pięknością, ubraną w źle dopasowaną suknię, bez bi-żuterii i z nieupudrowanymi włosami. Onieśmielenie Zofi i zmieniło się w za-skoczenie, kiedy dowiedziała się, że to ona – a nie matka ani ojciec – ma zasiąść przy królewskim stole. Zaskoczenie przeszło w zdumienie, kiedy przekonała się, że siedzi obok samego monarchy. Fryderyk dokładał starań, aby zdenerwowana dziewczyna poczuła się nieco swobodniej. Rozmawiał z nią, jak później napisała,

37 Chodziło o Marię Annę (1728–1797), córkę Augusta III Sasa i Marii Józefy (przyp. red.).


o „operze, przedstawieniach, poezji, tańcu i nie wiem czym tam jeszcze, w każ-dym razie o tysiącu rzeczy, o których zwykle się nie rozmawia, kiedy chce się roz-weselić czternastoletnią pannę”38. Stopniowo odzyskując pewność siebie, Zofi a odpowiadała inteligentnie i, jak później z dumą twierdziła, „całe towarzystwo pa-trzyło w zdumieniu na króla pochłoniętego konwersacją z dzieckiem”39. Fryderyk był zadowolony. Kiedy poprosił, by podała któremuś z gości naczynie z konfi turą, uśmiechnęła się i powiedziała do tej osoby: „Proszę przyjąć ten dar z rąk Miłości i Wdzięku”40. Dla Zofi i ten wieczór był momentem triumfu. A Fryderyk nie roz-pieszczał swej młodej towarzyszki. Do cesarzowej Elżbiety napisał: „Księżniczka Zerbst łączy naturalne dla jej wieku radość i spontaniczność z zaskakującymi u tak młodej osoby inteligencją i dowcipem”41. Zofi a była wtedy jedynie pionkiem w po-litycznej grze, lecz król wiedział, że pewnego dnia może odegrać znacznie większą rolę. Ona miała lat czternaście, a on trzydzieści dwa i było to pierwsze, a zarazem jedyne spotkanie tych niezwykłych monarchów. Oboje zostaną w końcu obdarze-ni tytułem „Wielki”. I oboje na wiele dziesięcioleci zdominują historię środkowej i wschodniej Europy.

Mimo atencji okazywanej Zofi i publicznie prywatne interesy król załatwiał z jej matką. Planował, że stanie się ona w Petersburgu nieofi cjalnym politycznym agentem Prus. Niezależnie od długookresowych korzyści wynikających z małżeń-stwa Zofi i z następcą rosyjskiego tronu Joanna, znajdując się blisko cesarzowej, bę-dzie mogła wywierać na nią wpływ z korzyścią dla Prus. Fryderyk przedstawił jej problem Bestużewa i jego polityki. Podkreślił, że jako zaprzysięgły wróg Prus wi-cekanclerz zrobi wszystko, by nie dopuścić do mariażu Zofi i. Choćby z tego po-wodu w interesie Joanny leży osłabienie jego pozycji.

Fryderyk bez trudu rozniecił jej entuzjazm. Była zachwycona, że powierza się jej poufną misję. Nie wyjeżdżała już do Rosji jako fi gura drugiego planu, przyzwoit-ka własnej córki, lecz jako kluczowa postać wielkiego dyplomatycznego przed-sięwzięcia – próby obalenia cesarskiego wicekanclerza. W uniesieniu całkowicie zmieniła swoje nastawienie. Zapomniała o tak często deklarowanej wdzięczności i oddaniu dla Elżbiety, zapomniała o radach swego sumiennego, prowincjonalne-go męża, by nie mieszać się do polityki, i zapomniała, że prawdziwym powodem jej podróży jest eskortowanie córki w drodze do Rosji.

***W piątek 16 stycznia Zofi a wraz z rodzicami opuściła Berlin w niewielkim orsza-

ku składającym się z czterech karet. Zgodnie z instrukcjami Brümmera udająca się

38 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 54.39 Z. Oldenbourg, Catherine the Great, dz. cyt., s. 21.40 The Memoirs of Catherine..., dz. cyt., s. 54.41 J. Haslip, Catherine the Great, dz. cyt., s. 24.


do Rosji grupa ograniczała się do księżnej i jej córki, ofi cera, dwóch służących, loka-ja i kucharza. Jak wcześniej ustalono, Joanna podróżowała pod przybranym nazwi-skiem jako hrabina Reinbeck. Pięćdziesiąt mil na wschód od Berlina, w Schwedt42 nad Odrą, książę Chrystian August pożegnał córkę. Przy rozstaniu oboje się po-płakali. Nie wiedzieli, że już nigdy się nie zobaczą. Uczucia Zofi i do ojca, choć wy-rażone bardzo formalnym językiem, wyraźnie widać w liście wysłanym przez nią dwa tygodnie później z Królewca. Składa w nim obietnicę, która – jak doskonale wie – go ucieszy: że spróbuje spełnić jego życzenie i pozostać luteranką.

Panie, proszę, byś był pewien, że Twoje rady i napomnienia zostaną na zawsze w moim sercu, podobnie jak ziarna świętej wiary pozostaną w mej duszy. Modlę się do Boga, by dał mi siłę oprzeć się pokusom, na które, jak mniemam, będę narażo-na (...). Mam nadzieję, że pocieszeniem będzie dla mnie myśl, iż byłam ich godna, a także, że będę nieustannie otrzymywać dobre wieści o moim drogim Papie. Po-zostaję w dozgonnym i niezmiennym szacunku, mój Panie.

Waszej Wysokości najuniżeńsza, posłuszna i wierna córka i sługa Zofi a43.

Ta podróż do nieznanego kraju, do której pchnęły Zofi ę sentymenty cesarzo-wej, ambicje matki i intrygi króla Prus, była dla tej dorastającej dziewczyny jedno-cześnie podróżą ku wielkiej przygodzie. Kiedy minął smutek spowodowany roz-staniem z ojcem, Zofi ę przepełniło podniecenie. Nie obawiała się długiej podróży ani komplikacji związanych z poślubieniem chłopca poznanego przelotnie cztery lata wcześniej. Nie przejmowała się tym, że jej przyszłego męża uważano za upar-tego ignoranta, że był słabego zdrowia i że w Rosji był nieszczęśliwy. To nie Piotr Ulryk był powodem jej podróży do Rosji. Powodem była sama Rosja i bliskość tronu Piotra Wielkiego.

***Latem trakt z Berlina do Petersburga był tak zły, że większość podróżnych wy-

bierała drogę morską. Zimą z dróg lądowych korzystali wyłącznie pocztowi i dy-plomatyczni kurierzy jadący z pilną misją. Joanna, obligowana cesarskim żądaniem pośpiechu, nie miała wyboru. Mimo połowy stycznia nie było śniegu i nie dało się podróżować szybkimi saniami. Dzień za dniem podróżni wlekli się więc w cięż-kich karetach, które chwiały się i trzęsły w zamarzniętych koleinach, podczas gdy wiejący od strony Bałtyku mroźny wiatr hulał w szczelinach w podłodze i burtach ekwipaży. W jednej karecie tuliły się do siebie matka i córka opatulone w grube fu-tra, kryjąc policzki i nosy pod wełnianymi maskami. Zofi i z zimna tak bardzo drę-twiały stopy, że na postojach trzeba ją było często wynosić z karety.

42 Polskie Świecie (przyp. tłum.).43 Z. Oldenbourg, Catherine the Great, dz. cyt., s. 59.



ROB E RT K. ROB E RT K. M A S S I EM A S S I E

ZAJRZYJ W DUSZĘ KOBIETY, KTÓREJ JEDYNYM CELEM BYŁA WŁADZABezwzględna despotka czy oświecona reformatorka? Perwersyjna kochanka czy szukająca

miłości dziewczyna? Okrutna władczyni czy mądra imperatorowa? Caryca Katarzyna miała wiele twarzy.

Matka uczyniła jej dzieciństwo nieszczęśliwym. Patologiczny związek z infantylnym mężem sprawiał ból. Katarzyna przecierpiała wszystko, ponieważ miała przed sobą konkretny cel:

chciała panować nad imperium.

Stała się tak potężna, że mogła wynosić kochanków do rangi władców lub strącać ich z tronu, obsypywać złotem albo bezlitośnie pozbawiać życia. Podbijała i niszczyła narody, a jednocześnie

była kochana przez fi lozofów.

Katarzyna Wielka. Portret kobiety – historia pełna intryg, tajemnic dworskiego życia i dylematów władzy. Robert K. Massie stworzył porywającą opowieść o jednej

z najważniejszych kobiet w historii Polski i Europy.

To dowód, że historyczna prawda jest równie wciągająca jak najlepsza powieść!

Ta książka to popis błyskotliwego kojarzenia faktów, interpretacji znanych źródeł i mozolnego dla autora, ale fascynującego dla czytelnika, układania spójnego obrazu

z tysięcy drobnych kawałków. O życiu imperatorowej najintymniej.Łukasz Modelski,

„Twój Styl”,autor bestsellerowych Dziewczyn wojennych

Co za kobieta!„Elle”

W swojej książce Massie stworzył wyrazisty i porywający portret nie tylko rosyjskiej władczyni, ale także kobiety z krwi i kości.

„Newsweek”

ROBERT K. MASSIE – jeden z najwybitniejszych amerykańskich historyków epoki nowożytnej. Autor

dziewięciu książek, w tym bestsellerowej biografi i Piotra Wielkiego, za którą został nagrodzony Nagrodą Pulitzera, i równie świetnie napisanej historii ostatnich Romanowów. Znany także

z głośnego Dreadnought. Zdobywca wielu wyróżnień literackich.

atarzynaW

IEL

KA

WIE

LK

AR

OBER

T K

. MASSIE

RO

BERT

K. M

ASSIE

Cena detal. 59,90 zł

Katarzyna Wielka. Portret kobiety

Documents

Transcript of Katarzyna Wielka. Portret kobiety