Miasto jako społeczna i prze-strzenna całość jest raczej procesem aniżeli strukturą. Nie chodzi tu bynajmniej

o oddzielanie tego, co w mieście dynamiczne, od tego, co statyczne, lecz o zwrócenie uwagi na to, co stanowi podstawę jego funkcjono-wania i istnienia, a mianowicie na społeczną produkcję i reprodukcję przestrzeni. Pod względem przestrzennym, społecznym czy kulturowym miasta charakteryzują się długim trwaniem i jasne jest, że ich obecny wygląd i sposób funkcjonowania jest wyni-kiem długotrwałych, złożonych i wielowy-miarowych transformacji. W związku z tym głównym polem analizy miasta powinno się uczynić nie tyle „przemiany przestrzeni”, co raczej „przestrzeń przemian”. Jak pisał Hen-ri Lefebvre, „«Obiekt» zainteresowania musi być zmieniony z r z e c z y w p r z e s t r z e n i

na właściwą p r o d u k c j ę p r z e s t r z e -n i”1. Oznacza to, że traktujemy konkret-ne lokalizacje jako miejsca, w których praktykowana jest społeczna negocjacja zmian i w których ustalają się aktualne formy i funkcje miasta. Miasto powinno być pojmowane jako przestrzeń społecz-nie aktywna, dostarczająca możliwości innych niż te, które określa linearnie traktowana transformacja – czyli w ka-tegoriach zrywających z deterministycz-ną i charakterystyczną dla historyzmu koncepcją zmiany społecznej i politycznej. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że społeczna produkcja przestrzeni miejskiej nie jest procesem abstrakcyjnym, lecz materialnym, cielesnym, i że jest ona

1 H. Lefebvre, The Production of Space, Malden−Oxford– −Victoria 2010, s. 37 (wszystkie cyt. w art. tłum. K. K.).

związana z odbywającymi się w tej prze-strzeni praktykami. Innymi słowy, miasto zmienia się nie tylko poprzez nadawanie nazw czy wprowadzanie symboli, lecz rów-nież i przede wszystkim poprzez konkretne działania ludzkie w społecznej przestrzeni. Jest to istotne o tyle, że zostaje tu ustalona relacja zwrotna: społeczeństwo produkuje swoje miasto, a miasto utwierdza swo-je własne istnienie, produkując swoich użytkowników i obywateli. Konieczne staje się tym samym rozpoznanie relacji między przynajmniej kilkoma elementami istot-nymi dla procesu produkcji/reprodukcji przestrzeni: ideologią, praktyką i władzą.

Ideologia stanowi jedno z pojęć, których znaczenie jest nie tylko dyskusyjne, ale także, w zasadzie, nieustalone. Terry Eagleton podaje co najmniej szesnaście rozmaitych definicji

Karol Kurnicki

Produkcja miasta Postsocjalistycznego

autoportret 1 [36] 2012 | 34 autoportret 1 [36] 2012 | 35

ideologii2 i podobnie jak inni badacze zwraca uwagę na dwa podstawowe nurty rozumienia tego terminu. Pierwszym z nich jest wywie-dzione głównie z tradycji marksizmu znacze-nie ideologii jako „fałszywej świadomości”, to jest pewnej iluzji autonomicznego działania, w której żyje jednostka lub grupa społeczna. Drugi nurt, kulturowy czy antropologicz-ny, ujmuje ideologię wprost jako społeczną reprezentację rzeczywistości3. Żadna z tych interpretacji nie pokrywa się w pełni z tym ujęciem, jakie może być pomocne w analizie społecznej produkcji przestrzeni w mieście.

Rzecz jest o tyle skomplikowana, że na przykład postsocjalistyczna transformacja obecnie bywa przedstawiana jako odejście od (złych) ideologii oraz podporządkowanie się jakiejś właściwej, „obiektywnej” instancji, takiej jak na przy-kład modernizacja, gospodarka rynkowa czy kapitalizm. Główna hipoteza, jaką chciałbym postawić, jest następująca: społeczna produkcja przestrzeni miejskiej zakłada określone użycie ideologii. Oznacza to, że rozróżnienie na „ide-ologiczne miasto socjalistyczne” oraz „postide-ologiczne miasto postsocjalistyczne” nie daje się utrzymać. Kwestia ta wpisuje się w szerszy kontekst dyskusji o końcu ideologii; choć na jej przypomnienie nie ma tutaj miejsca, warto jed-nak – nawiązując do Slavoja Žižka – zaznaczyć, że w ostatecznym rozrachunku rozważanie „fałszywości” czy „prawdziwości” jakiejkolwiek ideologii jest z zasady nierelewantne, ponieważ ideologia wiąże się nie tyle z problematyką re-

2 Zob. T. Eagleton, Ideology. An Introduction, London−New York 1991, s. 1−2.3 Zob. J. Decker, Ideology, New York−London 2004, s. 7, oraz E. Chiapello, Reconciling the Two Principal Meanings of the Notion of Ideology. The Example of the Concept of the „Spirit of Capitalism”, „European Journal of Social Theory” 2003, Vol. 6, No. 2, s. 159.

prezentacji, co ze społecznymi relacjami domi-nacji. Im bardziej „nieideologiczna” wydaje się dana sytuacja, tym bardziej jest prawdopodob-ne, że w grę wchodzą tu jakieś ukryte ideologie, tyle że ich działanie jest po prostu bardziej skuteczne4. Im bardziej miasto postsocjalistycz-ne obrazowane jest jako działające w „natural-nym” kontekście kapitalizmu, globalizacji czy przemian społecznych, tym bardziej można podejrzewać, że obraz ten kształtują działające w nim ideologie. Jak sygnalizuje Žižek, „wszel-kie mechanizmy ekonomiczne czy regulacje prawne [...] materializują pewne propozycje i wartości, które są dogłębnie ideologiczne”, w istocie bowiem „post-ideologiczne społeczeń-stwo […] wiąże się z serią ideologicznych zało-żeń, koniecznych do reprodukcji istniejących relacji społecznych”5. Moja hipoteza zakłada, że owe działające w miastach ideologie można odnaleźć w produkowanych przez społeczeń-stwo przestrzeniach.

Hipoteza ta domaga się wyjaśnienia przynaj-mniej w kilku aspektach. Po pierwsze, kluczo-wa jest kwestia samej „ideologiczności prze-strzeni”. Ideologię, którą mam tutaj na myśli, charakteryzuję w dużej mierze w odniesieniu do teorii, jaką sformułował Louis Althusser w swoim artykule Ideologie i aparaty ideologiczne państwa (2010)6. Althusser zmodyfikował wcze-śniejsze ujęcia ideologii i połączył je z logiką reprodukcji państwowego systemu kapitali-stycznego, koncentrując się szczególnie na niematerialnych (ideologicznych) podstawach

4 Por. Mapping Ideology, S. Žižek (ed.), London−New York 1994, s. 1−32.5 Tamże, s. 7.6 Zob. L. Althusser, Ideologie i aparaty ideologiczne państwa, „Nowa Krytyka”, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article374 (dostęp: 13 lipca 2011).

reprodukcji materialnych środków produkcji i sił wytwórczych (tu głównie: robotników). Zgodnie z tą koncepcją ideologia, jako „nie mająca historii”, jest obecna we wszelkich formach społeczeństwa i istnieje możliwość zaobserwowania jej w materialnych artefak-tach i urządzeniach społecznych, a zatem również w mieście. Możliwość krytycznej analizy ideologii w mieście staje się kluczo-we, jeśli weźmie się pod uwagę stwierdzenie Lefebvre’a, że miasto jest najważniejszym „polem” transformacji społeczeństwa7. Jedno-cześnie przestrzeń, jako produkt rozmaitych interakcji, stanowi „sferę możliwości istnie-nia różnorodności w sensie współistniejącej pluralności”8; jest nieustannie konstruowana, znajduje się wciąż w procesie stwarzania.

Drugą kwestią, którą należy tu wyjaśnić, jest fakt, że ideologiczna społeczna produkcja prze-strzeni miejskich odbywa się poprzez praktyki jednostek i grup. Nie wystarczy samo istnienie pewnej reprezentacji oraz zespołu związanych z nimi wartości i postaw czy też dominujących zewnętrznych i zinternalizowanych dyskursów. Aby można było mówić o faktycznej produkcji przestrzeni, ideologia musi łączyć się z prak-tyką, to jest codzienną i fizyczną (cielesną) aktualizacją i modyfikacją zastanej sytuacji. Jak słusznie zauważają Luc Boltanski i Ève Chiapello (w odniesieniu do „ducha kapita-lizmu”), dana forma organizacji społecznej potrzebuje uprawomocnienia ze strony samego społeczeństwa, czyli jego zaangażowania w pro-ces reprodukcji i nadawania prawomocności9.

7 Por. H. Lefebvre, The Urban Revolution, Minneapolis– −London 2003, s. 156−180.8 D. Massey, For Space, London 2005, s. 9.9 Zob. L. Boltanski, È. Chiapello, The New Spirit of Capital-ism, London−New York 2005, s. 12−16.

fot.

: a. z

abdy

rsk

aautoportret 1 [36] 2012 | 34 autoportret 1 [36] 2012 | 35

Miasta nie może podtrzymywać jedynie istnieją-ca materialnie substancja czy dominujące w nim dyskursy; potrzebuje ono poparcia swoich miesz-kańców, które objawia się w ich działaniach i zachowaniach. Zmiana dominujących zasad oraz materialne zmiany w mieście nie mogą same decydować o uznaniu transformacji miasta za dokonaną czy zakończoną – potrzebuje ono ideologicznie uzasadnionej praktyki społecznej. Przykładowo przekształcenie fabryki w centrum biurowo-handlowe nie będzie miało żadnego zna-czenia, dopóki nie pojawią się osoby, które zde-cydują się z owego celu korzystać. Społeczeństwo ideologicznie kreuje przestrzeń, a ideologiczna przestrzeń wpływa na praktykę społeczną: gdyby w miejscu centrum biurowo-handlowego nadal istniała fabryka, spotkalibyśmy tu robotników, a nie konsumentów i pracowników usług.

Pisząc o „wewnętrznej logice miast”, Martina Löw stawia tezę, że w każdym mieście rozwijają się specyficzne konstelacje spójnych zasobów wiedzy i form ekspresji:

Miasta [...] krystalizują się w konteksty znaczenia, któ-

re różnorodnie wpływają na ludzi w ich praktykach,

to znaczy w ich tożsamościach, emocjach, postawach

i myśleniu. Równocześnie i zwrotnie, praktyki te

reprodukują logikę swoistą dla danego miasta.10

Löw nie pisze o istniejących w mieście ideolo-giach, niemniej – z zachowaniem wszystkich różnic – proponowane przeze mnie ujęcie ma pewne rysy analogiczne względem koncepcji proponowanej przez autorkę The Intrinsic Logic of Cities: zamiast swoistej logiki miasta proponuje analizę dominujących w nim ideologii, które

10 M. Löw, The Intrinsic Logic of Cities. Towards a New Theory on Urbanism, 2010, s. 6 (niepublikowany artykuł konferencyjny).

współtworzą jednocześnie specyficzność danej lokalizacji, zakładam także, że samo użycie pojęcia ideologii implikuje określony potencjał działania. Dla myślenia o transformacji miasta jest to istotne z tego względu, że zgodnie z przy-jętymi założeniami nie da się mówić o jednej, uznanej transformacji – istnieje raczej zespół rozmaitych lokalnych i specyficznych prze-kształceń. Każda poddana generalnym zmianom systemowym lokalizacja jest specyficzna, ma własną, wielowymiarową „wewnętrzną logikę” albo też – zgodnie z prezentowaną tu hipote-zą – posiada własny zestaw praktykowanych ideologii, sobie właściwą społeczną produkcję przestrzeni. Oczywiście da się ostatecznie okre-ślić jakiś wspólny zestaw cech różnych miast, ustalić pewien model czy typ – jednak bez pod-kreślenia, że rozmaite miasta różnie „współre-agują” ze zmianami, bo inne są ich wewnętrzne ideologiczne uwarunkowania, nasza analiza będzie miała zawsze ograniczone efekty.

Warto tutaj przywołać dwa przykłady wskazujące na praktykę społeczną jako kategorię, w której obrębie transformacja postsocjalistyczna spo-wodowała istotne zmiany. Rzecz nie odnosi się bezpośrednio do ideologii w mieście, ale łączy się w pewnym stopniu z problemem przekształca-nia przestrzeni. Alison Stenning i inni badacze użyli w badaniach nad postsocjalistycznymi miastami kategorii udomowienia (domestication)11. Zwrócili oni uwagę na fakt, że udomowienie neoliberalizmu dokonało się w dwóch głównych sferach: wśród elit społecznych, które traktowały nowy system jako nadający się do implementacji w ich kraju, ale również w codziennej praktyce jednostek, gospodarstw domowych oraz społecz-

11 Zob. A. Stenning, A. Smith, A. Rochovská, D. Świątek, Do-mesticating Neo-liberalism. Spaces of Economic Practice and Social Reproduction in Post-socialist Cities, Malden−Oxford 2010.

ności. W tym drugim przypadku, istotniejszym z punktu widzenia naszej analizy, chodziło o pokazanie, jak nowy system ekonomiczno-spo-łeczny jest przyswajany i negocjowany w życiu codziennym i w jaki sposób owe codzienne prak-tyki zmieniają, w badanych lokalizacjach, sam system. Analizująca przekształcenia w sposobie zarządzania i pracy w postsocjalistycznym zakła-dzie przemysłowym Elizabeth Dunn wskazuje, że bardzo ważnym celem nowego, zachodniego właściciela fabryki było stworzenie nowego ro-dzaju pracownika czy konsumenta. Jak pokazała ona na przykładzie kadry zarządzającej zakładu, odbywało się to nie tylko za pomocą zmiany nazw stanowisk („kierownicy” zostawali „mene-dżerami”), czyli poprzez zmianę obowiązującego dyskursu, ale przede wszystkim przez działania, które sięgały w sferę codziennej praktyki społecz-nej (ubiór, sposób wysławiania się, prezentowane postawy) i zmierzały ku modyfikacji jednostki jako takiej12.

Przykłady te zwracają także uwagę na to, w jaki sposób zachowują się w okresie transformacji pewne utrwalone społecznie (ale także – w kon-sekwencji – materialnie) struktury, w szczegól-ności fizycznie pojmowana struktura urbani-styczna i architektoniczna. Taką przestrzeń nale-ży również pojmować jako aktywną, zachowuje ona bowiem swoje społeczne oddziaływanie. Każde miasto określają w tym sensie dwa główne czynniki: z jednej strony historycznie ukształto-wane, stosunkowo trwałe relacje przestrzenne, a z drugiej nowe, zmienne układy ideologii – częściowo wspólnej, a częściowo specyficznej dla danych lokalizacji. Innymi słowy: czynnikiem równie istotnym jak systemowe zmiany politycz-ne, ekonomiczne czy społeczne byłby odziedzi-

12 Zob. E. Dunn, Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, biznesie i restrukturyzacji pracy, Warszawa 2008, s. 89−95.

autoportret 1 [36] 2012 | 36 autoportret 1 [36] 2012 | 37

czony z wcześniejszego okresu układ urbanistycz-ny i architektura, czyli na przykład istnienie danego rodzaju osiedli mieszkaniowych, układu stref, układu komunikacyjnego. Jest tak dlatego, że mimo zmiany społecznego kontekstu, istnie-jące materialnie miasto (stworzone w procesie społecznej produkcji przestrzeni) zachowuje w dużym stopniu swoje funkcje i sposoby oddzia-ływania. Globalne zmiany są w gruncie rzeczy bardzo szybkie, a ideologie, które je gwarantują i podtrzymują, są w stanie w krótkim czasie do-konać transformacji nie tylko systemów władzy, ekonomii czy innych, ale także transformacji ludzi jako jednostek i grup. Struktura miast na-tomiast, pomimo równie zauważalnych, szybkich zmian, jest o wiele trwalsza i nadal wpływa na praktykę społeczeństwa, które jej używa i które ją reprodukuje. Społeczna produkcja miasta odbywa się zatem w zastanej przestrzeni, która – choć również transformowana – aktywnie w owej produkcji uczestniczy.

Kwestia władzy w mieście ściśle wiąże się z pro-blematyką ideologii. Powstające i reprodukowane w mieście konstelacje ideologiczne z zasady nie są neutralne i „naturalne”. Choć praktykowa-ne w konkretnych społecznych przestrzeniach ideologie nie sprowadzają się wyłącznie do konstruktów myślowych czy jednostek reprezen-tacji, mogą tworzyć punkty węzłowe i przekładać się na struktury hegemoniczne. Hegemonicz-ność należy tu rozumieć na sposób relacyjny – tak jak proponują to Ernest Laclau i Chantal Mouffe13. Miasto kształtowane jest przez wiele ideologii (zarówno – w sensie przestrzennym – wewnętrznych, jak i zewnętrznych), przy czym w konkretnych przestrzenno-społecznych

13 Zob. E. Laclau, C. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strate-gia. Przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, Wrocław 2007.

warunkach relacje pomiędzy owymi ideologiami muszą się ustalić w taki sposób, by mogły one stać się operatywne w przestrzennej praktyce. Taką relacją może być na przykład powiązanie ideologii narodowej z ideologią pewnego modelu kapitalizmu, wspierające lokalny (narodowy) i zamknięty na zewnętrzne wpływy, społeczny system miejski – przy założeniu, że przestrzeń tego rodzaju będzie społecznie praktykowana i odtwarzana. W takiej perspektywie miasto nie może być określone esencjonalistycznie, lecz staje się zbiorem pewnych specyficznych relacji, w ramach których ogólniejsze ideologie (na przykład związane z wolnym rynkiem, własno-ścią prywatną) uzyskują dominujące znaczenie, zarówno w dyskursie, jak i – zwłaszcza – w prak-tyce. Zdominowana (i dominująca) jest także przestrzeń, transformowana i zapośredniczana przez praktykę14.

W przestrzeni tej mamy do czynienia nie tylko z relacjami władzy, ale także z przemocą; każda trwała materializacja ideologii w przestrzeni (głównie chodzi tu o budownictwo, ale nie tylko) oznacza stabilizację jej oddziaływania w mie-ście. Oddziaływanie to może być oczywiście do pewnego stopnia modyfikowane przez praktykę, lecz mimo to – jako trwała struktura – zachowu-je ono swoją moc. Można się tu odwołać do myśli Michela Foucaulta15, który zwracał szczególną uwagę na kwestie związane z urządzeniami oraz przestrzeniami naznaczonymi przez władzę. Przestrzeń nie jest już pojmowana jako neutral-na, lecz zostaje włączona w porządek władzy jako miejsce, w którym realizuje się gra dominacji

14 Zob. H. Lefebvre, The Production..., s. 164.15 Zob. M. Foucault, Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Col-lege de France 1976, Warszawa 1998, s. 42; D. Hawkes, Ideology, London−New York 1996, s. 160−168.

i podporządkowania16. W tej perspektywie wszel-kie decyzje dotyczące organizacji przestrzeni (zwłaszcza te bazujące na „wiedzy” czy „eksper-tyzie”) zawierają w sobie elementy władzy i prze-mocy, co nie pozostaje bez wpływu na społeczną praktykę. Ujmując rzecz inaczej, takie a nie inne ukształtowanie przestrzeni miasta oznacza opowiedzenie się za, czyli operacjonalizację ideologii, która w danym czasie i w danej loka-lizacji uzyskuje praktyczne społeczne poparcie. Na przykład w mieście postsocjalistycznym nie dziwi powstawanie supermarketów czy centrów handlowych, które można tutaj traktować jako nieneutralne narzędzia władzy uskutecznianej poprzez ogniskowanie i wspieranie określonych społecznych praktyk. Przestrzeń publiczna miast, deklaratywnie (dyskursywnie) uznawana za bardzo ważną, nie staje się przestrzenią spo-łeczną czy uspołecznioną, to znaczy sprzyjającą nieokreśloności, spotkaniu czy konfliktowi, lecz jest kolonizowana przez działalność komercyjną. Ideologia neoliberalna w mieście nie jest wszak-że nakierowana na obywatelskie zaangażowanie, lecz raczej na stwarzanie nowych ludzi kapi-talizmu – „pracobiorców” oraz konsumentów. Nie dziwi więc, że w takim układzie zarówno ide-ologicznym, jak i przestrzennym, praktyka życia obywatelskiego jest utrudniona. Władza i prze-moc w miastach są zlokalizowane w przestrzeni i w praktykowanej ideologii – tym bardziej, że rozróżnienie to ma charakter krytyczny i anali-tyczny, w rzeczywistości bowiem oba elementy są z sobą ściśle powiązane. W tym sensie zarówno ideologia, jak i produkowana za jej pośrednic-twem w społecznej praktyce przestrzeń stanowią kwestię polityczną.

16 Zob. M. Foucault, Power/Knowledge. Selected Interviews and Other Writings 1972–1977, New York 1980 oraz R. West-Pavlov, Space in Theory. Kristeva, Deleuze, Foucault, Amsterdam−New York 2009, s. 143−169.

autoportret 1 [36] 2012 | 36 autoportret 1 [36] 2012 | 37