Karel V a 1 o c h, EVOLUTION OF THE PALAEOLITHIC IN CENTRAL AND EASTERN EUROPE, „Current Anthropology", t. 9, nr 5, 1968, s. 351-390.

Wielki pos tęp w b a d a n i a c h nad paleol i tem Europy ś rodkowe j i wschodnie j , j a -kiego dokonano w os ta tn ich la tach, s tworzył po t rzebę podsumowan ia l icznych o p r a -cowań szczegółowych. Zadan ia tego p o d j ą ł się K a r e l Valoch, d a j ą c w o m a w i a n y m poniże j a r t y k u l e szczegółowy przeg ląd dotychczasowego dorobku w r a z z u w y p u k l e -n iem problemów, jego zdan iem naczelnych, na obecnym e tap ie b a d a ń .

Wobec i s tn ie jących rozbieżności za pods t awę do rozważań chronologicznych au tor p r z y j ą ł s t r a tyg ra f i czny podział p le j s tocenu wg Zeunera 1 z uwzględnien iem zmian, jak ie wnieśl i Movius2 , Ander sen 3 i Zagwi jn 4 . Zakres t e ry tor ia lny o b e j m u j e Europę ś rodkową i wschodnią od t e renu NRF, Aus t r i i i Jugos ławi i na zachodzie do U r a l u i K a u k a z u na wschodzie. W ko le jnych rozdziałach au to r omawia paleol i t dolny, ś rodkowy, górny, późny i końcowy (mezolit). Załączone m a p k i i lus t ru ją roz-mieszczenie z j awi sk k u l t u r o w y c h w poszczególnych okresach. Ar tyku ł z a m y k a roz-dział z a w i e r a j ą c y wnioski .

Wczesny paleol i t t r w a od po jawien ia się p ierwszych narzędzi do ich zróżnico-wan ia morfologicznego w przemys łach cyklu must ierskiego. W sys temie s t r a t y g r a -f i cznym jest to okres od począ tku p le j s tocenu do począ tku przedos ta tn iego zlodo-wacen ia (Riss, Saale). W Europ ie ś r o d k o w e j i wschodnie j zaby tk i wczesnopaleol i -tyczne wys tąp i ły , j ak dotąd, ba rdzo nielicznie, a na j s t a r sze z nich są wysoce p r o -blematyczne. Auto r wymien i a tu po łupane kości zwierzęce z Bugiule§ti (Rumunia) , pochodzące z okresu Vi l l a f r anca (zlodowacenie Donau — Brüggen), oraz podobne znalezisko z K u r g a n Cimbál na półwyspie Tamańsk im , d a t o w a n e f a u n ą typu k r o -mer iańskiego . O d k r y w c y tych znalezisk po równywa l i je z ku l tu rą os teodontokera -tyczną aus t ra lop i t eków. Wiele wą tp l iwośc i budzą również k a w a ł k i p iaskowca k w a r -cytowego z w a r s t w y żwi rów te rasowych in te rg lac ja łu Günz/Mindel w M a u e r koło Heidelbergu-. Noszą one ślady uderzeń i na t e j pods tawie zaliczone zostały przez A. Rus ta do tzw. f azy hei lde lberskie j . Badacz ten wyodrębn i ł s iedem typów n a -rzędzi, k tó re m a j ą swe odpowiednik i w narzędz iach otoczakowych z Anglii, okolic Wiednia i ś rodkowych Czech. Zdan iem Valccha nie można stwierdzić, czy powyższe

1 E. F. Z e u n e r, Dating the Past, wyd . 4, London 1958. 2 H. L. M o v i u s , Radiocarbon Dates and Upper Palaeolithic Archaeology in

Central and Western Europe, „Cur ren t Anthropology" , t. 1: 1960, s. 355-391. 3 S. Th. A n d e r s e n , Vegetation and its Environment in Denmark in Early

Weichselian Glacial (Last Glacial), D a n m a r k s Geologiske Undersogelse II Raekke , nr 75, 1961.

4 W. H. Z a g w i j n, Vegetation, Climate and Radiocarbon Datings in the Late Pleistocene of the Netherlands. Cz. I. Eemian and Early Weichselian. „Memoires, Geological Founda t ion of the Ne the r l ands" , N. S., t. 14: 1961, s. 15-45.

Archeologia Polski 1972, 17, 1 pp. 207-213

http://rcin.org.pl

208 R E C E N Z J E

znaleziska są w y t w o r a m i człowieka. F o r m y tak ie mogły n i ewą tp l iw ie powstać w sposób na tu ra lny , a z d rug ie j s t rony jest ba rdzo możliwe, że na j s t a r sze narzędzia ludzkie były t ak imi właśn ie p ros tymi tworami .

P ie rwsze n i e w ą t p l i w e w y t w o r y znaleziono w w a r s t w a c h t r a w e r t y n u z i n t e r s t a -diału z lodowacenia Mindel ( In termindel ) w Vértesszöllös (północne Węgry). Faun i e górnob iha r i ańsk ie j towarzyszy zespół wyrobów k rzemiennych o w y j ą t k o w o małych rozmiarach , złożony z narzędzi typu chopper i chopping- tool oraz zgrzebeł. P r z e p a -lone f r a g m e n t y kości zwierzęcych świadczą o używan iu ognia. L. Vér tes łączy ten zespół z p rzemys łem b u d a ń s k i m (Buda indust ry) . K. Zebera wyodrębn i ł podobny przemysł otoczakowy w ś rodkowych Czechach, n a z y w a j ą c go p rzemys łem czeskim (s tanowiska w Sedlec koło P rag i i Mlazice koło Mělnika) . Os ta tn io narzędzia oto-czakowe odkry to w G ó r n e j Hes j i i Bawar i i .

Narzędzia p ięśc iakowe p o j a w i a j ą się na te ren ie Europy ś rodkowe j w Wielkim In te rg lac ja l e (Mindel/Riss, Holstein). Należą one do zachodnioeurope jsk ich g r u p abwilsko-aszelskich (np. dość p r y m i t y w n y pod względem morfo log icznym okaz ze S te inhe im nad rzeką Murr) . Pod koniec Wielkiego In t e rg l ac j a łu i w począ tkach zlo-dowacenia Riss (Drenthe) w y s t ę p u j ą na t e ren ie NRD i N R F przemysły z a w i e r a j ą -ce obok pięśc iaków p e w n e f o r m y l ewa luask ie (rdzenie, ostrza, odłupki , i wióry). Są to s tanowiska leżące w żwirach rzeki Leine koło H a n o w e r u (Döhren, Rethen , A r -n u m i Henningen) i w żwirach rzeki Pleisse koło Lipska (Markkleeberg , Cröbern , Zehmen) . Wg G. Bosinskiego s tanowisko o t w a r t e w Lebens ted t oraz dolny poziom jaskini Balve, chociaż są d a t o w a n e na schyłek in te rg lac ja łu eemskiego i wczesny Würm, wiążą się typologicznie z p rzemys łami h a n o w e r s k i m i markk leebe r sk im , two-rząc wspólnie z n imi g rupę Lebens ted t — odpowiednik k u l t u r y aszelskie j z t e r enu Franc j i .

W Europ ie po łudn iowo-wschodn ie j narzędzia otoczakowe znane są jedynie ze znalezisk powierzchniowych (dolina rzeki Dir jov , dop ływu Olt i Fa rk a ş e l e nad Olt — Rumunia ) . Narzędzia zbliżone do pięściaków pochodzą z Capusu lmic w zachodnie j R u m u n i i i z Bitola w Macedonii .

Dolny paleoli t Europy wschodn ie j jest nada l ma ło zbadany . W dorzeczu Dnies t ru (Luka V r u b l e v e c k a j a I i III) i we wschodn ie j Mołdawi i (Vychvat incy I - I I I , G u r a K a m e n k a IV) wys t ępu j ą n iemal wyłącznie odłupki , częściowo w typie k l ak tońsk im; b r a k typowych pięściaków. Odłupki k lak tońsk ie i po jedyncze narzędzia otoczakowe znane są również znad Oki (Kamir) i znad Moskwy ( K r a s n y j Stan). Bogate s tano-wiska wczesnopaleol i tyczne leżą na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego (For te-p i anka i A b a d z e c h s k a j a koło Majkopu) i z awie ra j ą odłupki k lak tońsk ie r e tu szowane na sposób skrobaczy lub z w n ę k a m i , pięściaki i f o r m y do nich zbliżone oraz po-jedyncze narzędzia otoczakowe.

Rozdział dotyczący paleol i tu dolnego kończy się k i lkoma u w a g a m i ogólnymi. Dotychczasowe badan ia wykazały , że g rupa narzędzi obus t ronnych (abwilsko-aszel -ska) d o m i n u j ą c a w Europ ie zachodnie j , w pozosta łe j części k o n t y n e n t u w y s t ę p u j e nielicznie. Na wschód od Renu pięściaki s ięgają do ś rodkowe j Łaby, gdzie s topnio-wo n ikną . Wg Valocha chronologia g rupy Lebens ted t k u l t u r y aszelskie j jest j e d n y m z głównych p rob lemów badawczych w Europ ie ś rodkowej . Genezę drugiego u g r u p o -wania ś rodkowoeurope jsk iego — grupy z narzędz iami o toczakowymi — łączyć moż-na, jego zdaniem, z zespołami fazy he ide lberskie j , o ile udowodn iona zostanie ich in tenc jona lna obróbka . Spec ja lne mie jsce w grup ie o toczakowej z a j m u j e i nwen ta r z z Vértesszölos, ze względu na n iezwykle m a ł e rozmia ry narzędzi . Pozos ta je sprawą o twar t ą , czy chodzi tu o odrębną f a c j ę czy tylko o b r a k odpowiedniego surowca . P rzemys ły od łupkowe znad Dnies t ru , Moskwy i Oki należą do cyklu k laktońskiego.

http://rcin.org.pl

R E C E N Z J E 2 0 9

Zespoły znad Morza Czarnego, z a w i e r a j ą c e narzędzia k lak tońsk ie i pięściaki, uległy n i ewą tp l iw ie w p ł y w o m zakaukask im.

Paleol i t ś rodkowy t r w a od począ tku zlodowacenia Riss do in te r s t ad ia łu Wti rmu ś rodkowego (Podhradem, Göttweig), czyli około 150 tysięcy lat. Mate r ia ły ś rodkowo-paleol i tyczne na o m a w i a n y m obszarze są dużo uboższe niż we Franc j i , lecz po-cząwszy od z lodowacenia Riss również odb i j a ją zróżnicowanie typologiczne i tech-nologiczne. O za ludnien iu Europy ś rodkowe j podczas Rissu świadczą s tanowiska z okolic Raciborza oraz z Böckingen, Murg, Kr . Sack ingen (Baden ia -Wi r t em-bergia), i jaskini Hunas , Kr . He r sb ruck (Bawaria) . W zachodnie j części Europy ś r o d k o w e j wyodrębn iono g rupę p rzemys łów n a w i ą z u j ą c y c h do zachodnioeurope jsk ie j g r u p y z narzędz iami obus t ronnymi ; zawiera ona bardzo ostro zakończone pięściaki z grubą pods tawą i ma łe pięściaki okreś lane jako mikockie, a w późniejszych f a -zach rozwoju jako szarenckie o t r adyc j i mikockie j . G r u p a ta po jawia się w końcu in te rg lac ja łu eemskiego i osiąga szczyt swego rozwoju we wczesnym Wiirmie. Typo-w e ostrza mus t i e r sk ie są tu nade r rzadkie , a t echn ika i f o r m y lewaluask ie nie w y -s t ępu ją zupełnie. Silne w p ł y w y mikockie pos iada nowo odkry ty i nwen ta r z z dolne j w a r s t w y s t anowiska Königsaue, Kr . Aschers leben, NRD. Autor poświęca też nieco uwag i ś rodkowopaleol i tycznym s tanowiskom z t e r enu Polski ( jaskinie Ciemna i Okiennik , P iekary , K r a k ó w - W a w e l i Schronisko Wy lotne), zaznaczając , że Wylotne jest obecnie na jboga t szym w pięściaki s t anowisk iem w Europ ie ś rodkowo-wschod-niej . Badan ia w jask in i K ů l n a na M o r a w a c h dostarczyły m a t e r i a ł ó w szarenckich o t r adyc j i mikockie j , d a towanych na schyłek dolnego Wt i rmu. Osobną g rupę two-rzą przemys ły k w a r c y t o w e z t e r enu Hes j i (Lenderscheid , Reu te r s ruh , Rörsheim) z p ięśc iakami aszelskimi i mikockimi oraz os t rzami mus t i e r sk imi i l ewaluask im. Inną f a c j ą , ściśle związaną z grupą narzędzi obus t ronnych , jest tzw. ś rodkowopa-leoli tyczna g r u p a z os t rzami l iściowymi (nazwana tak przez G. F r e u n d i H. J . Mül -ler-Becka) , w Europ ie ś r o d k o w e j ograniczona te ry tor ia ln ie do Bawar i i , a chronolo-gicznie do wczesnego W ü r m u (s tanowisko o t w a r t e Kos ten i s t anowiska jask in iowe Weinberg k. Maue rn , ś rodkowa i górna jask in ia Klausen , Kr . Kehlhe im, Kleine Ofne t , Kr . Nördl ingen, Obernede r i Ha ldens te in oraz dwa ostrza z jask in i K ů l n a na Morawach) . W grup ie t e j pięściaki zas tąp ione są przez ostrza l iściowate, co odróżnia ją od poprzednio o m a w i a n e j g r u p y mikockie j . F o r m y prze jśc iowe od p ięśc iaków do ostrzy l iściowatych znane są z jask in i Klaussenische .

W przec iwieńs twie do Europy ś rodkowej , w e wschodn ioeurope j sk ie j f a c j i m i -kockie j z c e n t r u m na Krymie , pięściaki wspó łwys tępu ją z os t rzami l iściowatymi, rozmia ry wió rów są większe i częściej p o j a w i a j ą się ostrza mus t i e r sk ie ( jaskinie Ki ik Koba, Cokurča , Volčij Grot, Kabazi , Bachč i sa ra j , Cho lodna ja Balka i S ta rose l j e — wszys tk ie z dolnego Würmu) . Podobne f o r m y sięgają do dorzecza Dnies t ru na zachodzie oraz do K u b a n i a na wschodzie.

I nnym, w y r a ź n y m u g r u p o w a n i e m E u r o p y ś rodkowej , jest k u l t u r a we imar ska , podzielona przez G. Behm-Blanckego na t rzy fazy : Taubach (początek in te rg lac ja łu eemskiego), W e i m a r (pierwsza połowa Eemu) i Ehr ingsdorf (druga połowa Eemu). Badacz ten uważa dwie p ierwsze fazy za t a jack ie , a w faz ie t rzec ie j d o p a t r u j e się począ tków późniejszych g r u p z os t rzami l iśc iowatymi. M n i e j jasno przeds tawia się g r u p a p rzemys łów z zachodn ie j części Europy ś rodkowej , nie zawie ra j ących za rów-no pięściaków, j ak i ostrzy l iściowatych. D o m i n u j ą c y m i narzędz iami są na tomias t różnorodne zgrzebła i ostrza mus t ie rsk ie . W y s t ę p u j e także t echn ika l ewa luaska i p e w n e f o r m y górnopaleol i tyczne (drapacze, rylce, wióry). G łównymi s t anowiskami są jaskinie : Si rgenste in , Kr . Ulm (Badenia -Wir temberg ia ) , (wars twa VII), Schu-lerloch, Kr . Keh lhe im (Bawaria) , i I rp fe lhöh le oraz dolna w a r s t w a gl in ianki Rhe in -

A r c h e o l o g i a P o l s k i , t. X V I I , z. 1 14

http://rcin.org.pl

210 R E C E N Z J E

dalen (Nadrenia — nie pub l ikowane) . Bez ana l izy s t a ty s tyczne j t r u d n o określić, do k t ó r e j g r u p y m u s t i e r s k i e j należą te ma te r i a ły . W y d a j e się, że często r e p r e z e n t o w a n a jest tu ś r o d k o w o e u r o p e j s k a f a c j a p rzemys łu szarenckiego.

Większość i n w e n t a r z y ś rodkowopaleo l i tycznych z E u r o p y w s c h o d n i e j jest loka l -nymi o d m i a n a m i k u l t u r y mus t i e r sk i e j . Ich g łówną cechą jest częste s tosowanie re tuszu powierzchn iowego (do 20% narzędzi) . G ł ó w n y m na rzędz iem jest zgrzebło, często zęba te lub z w n ę k ą . Valoch p r o p o n u j e wyróżn ien ie dwóch f a c j i : T a t a i Š ipka . Dla p i e rwsze j z n ich t y p o w e są narzędz ia o w y j ą t k o w o m a ł y c h rozmia rach , w y k o -n a n e ze z różn icowanych su rowcowo otoczaków rzecznych — k w a r c , k w a r c y t , rogo-wiec, r ad io la ry t , andezy t i in. ( s tanowiska Gánovce , O n d ř e j , Bojnice , Behá rovce na Słowacj i , d a t o w a n e na in t e rg lac j a ł eemski , s t anowisko T a t a w pó łnocnych Węgrzech z i n t e r s t ad i a łu B r e e r u p oraz s t a n o w i s k a P ř e d m o s t í II , B o j n i c e - P r e p o š t s k á j a s k ý n k a , j ask in ia J í s lová i j a sk in ia S laný w Czechosłowacj i , z samego końca dolnego W ü r m u ) . F a e j a Š ipka wyróżn ia się większymi r o z m i a r a m i w y r o b ó w i w iększym u d z i a ł e m narzędz i zęba tych (do 20 %) — s t anowiska : j a sk in ia G u d e n u s w Dolne j Aust r i i , K r a p i n a w Jugos ławi i , j a sk in ia Š ipka na M o r a w a c h , j a sk in ia Suba lyuk , w a r s t w a górna , na Węgrzech oraz jask in ie : Bordu l M a r e k. C h a b a - P o n o r , Baia de Fier , C u r a t a k. N a n d r u i s t anowisko o t w a r t e Boineęt i — R u m u n i a . Inną sugest ią a u t o r a jest wyróżnien ie , w n a w i ą z a n i u do podzia łu f r ancusk iego , dwóch f a c j i t a j a c k i c h n a M o r a w a c h : B a u m e - B o n n e i F o n t é c h e v a d e . Do f a c j i B a u m e - B o n n e należy eemsk i i n w e n t a r z z na jn i ż sze j w a r s t w y jask in i K ů l n a na M o r a w a c h i nieco młodszy zespół z j a sk in i Sessel fe ls w dol inie A l t m ü h l w Bawar i i . S k ł a d a j ą się one z ma łych , a t y -powych narzędzi , g łównie od łupkowych , o z a łu skanych k r a w ę d z i a c h ; p r a w d z i w e zgrzebła są dość rzadkie . Do f a c j i F o n t é c h e v a d e zalicza a u t o r m a t e r i a ł y p o w i e r z c h -n iowe z Vedrovic (po łudniowe Morawy) , złożone z dużych narzędz i t y p u c h o p p i n g --tool, r dzen i w ió rood łupkowych i na rzędz i zęba tych ; b r a k ś l adów s tosowania t e c h -n ik i l ewa luask ie j .

K o n t y n u u j ą c p rzeg ląd u g r u p o w a ń ś rodkowopaleo l i tycznych , au to r przechodzi do omówien ia „g rupy dup ick i e j " z j a sk in i Okienn ik , k tórą u tożsamia z „p rzemys ł em t a j a c k i m " z j ask in i Nie toperzowej . W Europ i e p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j i w s c h o d n i e j rozpoznano odrębną g r u p ę mus t i e r ską ( s tanowiska Molodova I i V n a d Dn ie s t r em, dolne w a r s t w y jask iń Bačo -Ki ro i Deve tak i w Bułgar i i , schron isko ska lne C r v e n a S t i j e n a w Jugos ł awi i oraz szereg s t anowisk ze w s c h o d n i e j i p o ł u d n i o w e j Rumuni i ) . Dotychczasowa, n i e z a d o w a l a j ą c a k l a s y f i k a c j a ś rodkowego pa leo l i tu E u r o p y w s c h o d -n i e j zos tanie wkró t ce udoskona lona dzięki zas tosowaniu m e t o d y s t a ty s tyczne j F. Bordesa (np. s tud ia V. N. Gladi l ina n a d m a t e r i a ł a m i k rymsk imi ) .

R o z w a ż a j ą c związk i typogene tyczne m i ę d z y poszczególnymi u g r u p o w a n i a m i , Valoch zak łada i s tn ienie w t ó r n e g o oś rodka k u l t u r y t a j a c k i e j na t e r en i e Polsk i oraz bl iskich z w i ą z k ó w łączących ją ze ś rodkowopaleol i tyczną g rupą z os t r zami l i śc iowa-tymi , k t ó r a z a j m u j e w przybl iżeniu ten s a m obszar . F a c j a F o n t é c h e v a d e na M o r a -w a c h w i ą ż e się, zdan iem au to ra , z o toczakowym p r z e m y s ł e m czeskim (Bohemian ) z wczesnego paleol i tu . P r zemys ły mus t i e r sk i e t e r e n ó w N R D i N R F pows ta ły z a p e w -ne pod bezpoś redn im w p ł y w e m zachodn ioeurope j sk iego c e n t r u m tego cyklu, podczas gdy f a c j a S ipka ze w s c h o d n i e j części E u r o p y ś r o d k o w e j m a c h a r a k t e r b a r d z i e j „ a t y p o w y " czy „ p r y m i t y w n y " . Nowsze b a d a n i a dowiodły, że f a c j a l e w a l u a s k a ('w rozumien iu F. Bordesa) n i ema l zupe łn ie nie w y s t ę p u j e w Europ ie ś rodkowe j , a s tosowanie t echn ik i l e w a l u a s k i e j na t y m obszarze należy do w y j ą t k ó w . Powyższe z j awisko u w a ż a au to r za jedną z nacze lnych różnic w s to sunku do ś rodkowego p a -leoli tu E u r o p y zachodnie j . W t y m świet le i s to tny w y d a j e się f a k t p r z e t r w a n i a t e c h -nik i i f o r m l ewa luask ich w Europ ie po łudn iowo-wschodn ie j . Au to r widzi również

http://rcin.org.pl

R E C E N Z J E 211

potrzebę zwrócenia szczególnej u w a g i na możiiwość n a t u r a l n e j genezy szeregu f o r m zal iczanych do f a c j i S ipka i do k u l t u r y t a j a c k i e j w po łudn iowe j Polsce (tzw. „prze-mys ł dupicki") .

N a j w i ę c e j mie j sca poświęcono omówieniu paleol i tu górnego. R a m y chronolo-giczne tego okresu okreś la au tor na 40-12 tys. la t p.n.e. Na obecnym etapie b a d a ń ty lko nieliczne przemys ły górnopaleol i tyczne wiążą się wyraźn ie z paleoli tem ś rod-kowym. J a k o p rzyk ład wymien i a Valoch przemys ł szelecki, w k t ó r y m widoczne są si lne t r a d y c j e mus t ie rsk ie , połączone z w y s t ę p o w a n i e m szeregu typów górnopaleol i-tycznych. Auto r a r t y k u ł u jest p rzec iwny wyróżn ian iu lokalnych g r u p przemysłu szeleckiego na pods tawie zróżnicowania ostrzy l i śc iowatych i uważa to u g r u p o w a n i e za z w a r t e i jednoli te .

Po k r ó t k i e j wzmiance na t e m a t f a c j i j e rzmanowick ie j , na leżące j do ś rodkowo-eu rope j sk i e j g r u p y z os t rzami l iśc iowatymi, au to r przechodzi do omówienia p rze -mys łów preso lu t re j sk ich , w y s t ę p u j ą c y c h w zachodnie j części E u r o p y ś rodkowej . B r a k w nich jeszcze t ypów górnopaleol i tycznych, t ak cha rak te rys tycznych dla współ -czesnego im, bo da towanego również na in te r s t ad ia l P o d h r a d e m (Göttweig), p rze -mys łu szeleckiego. Ze względu na dominac j ę f o r m must ie rsk ich , p rzemysły preso-lu t r e j sk ie zal iczane b y w a j ą (np. przez G. F r e u n d i L. Zotza) jeszcze do paleol i tu ś rodkowego.

K u l t u r ę oryniacką w Europ ie ś rodkowe j podzielono na cztery fazy, ze względu n a s tosunek udzia łu ry l ców i d rapaczy w poszczególnych inwen ta rzach . Dla fazy do lne j ( in ters tad ia l P o d h r a d e m ) typowa jest duża ilość drapaczy, na tomias t w f a -zach na s t ępnych s topniowo wzras t a liczba rylców, k tó rych w fazie n a j m ł o d s z e j (in-t e r s t ad ia l S t i l l f r ied B, czyli P a u d o r f ) jest już więce j niż drapaczy.

Nie okreś lono jeszcze re lac j i łączących o ryn iak ze zbliżoną do niego grupą ol-szewiańską (Olschewian), dla k t ó r e j cha rak t e rys tyczne są ostrza kościane t ypu Mladeč. Być może s t anowiska olszewiańskie są po p ros tu obozowiskami myś l iwców oryniack ich ; ich wys tępowan ie jest bowiem ograniczone do jaskiń , położonych n a j -częściej w wysokich górach.

W gó rnym paleolicie p o j a w i a j ą się p ierwsze zabytk i sztuki — f i g u r k i koni z Vogelherd, Kr . He idenhe im, Baden i a -Wi r t embe rg i a ( in ters tadia l P o d h r a d e m wg G. Rieka5 , i n te r s tad ia l S t i l l f r ied B w g H. J . Mül ler -Becka 6 ) oraz z Sung i r k. Włodzi-mierza , na północny wschód od Moskwy (wg da towan ia geologicznego — in te rs tad ia l P o d h r a d e m , co j ednak nie jest zgodne z datą C14: 14 600+600 p.n.e.). Valoch uważa za możl iwe p rzy jęc ie wcześnie jszych propozycj i o wyodrębn ien iu w Europ ie wschod-n ie j t ypu S t r e l e c k a j a - S u n g i r (archaiczny przemys ł z os t rzami l iściowatymi) oraz t ypu Spicyna (przemysł z a w i e r a j ą c y wyłączn ie f o r m y górnopaleoli tyczne, z p rzewagą rylców). Rozwój górnego paleol i tu na tych t e r enach dokonał się bez w p ł y w ó w k u l -tu ry mad leńsk ie j . Sięgnęły one jedynie do Europy ś rodkowej , tworząc odrębną grupę , współczesną g rup ie pavlovskie j , w y w o d z o n e j z k u l t u r y wschodn iograweck ie j . W g rup ie pav lovsk ie j powsta ły p ierwsze f i g u r k i z w y p a l a n e j gl iny (Dolni Věstonice). G r u p a ta rozwi ja się w okres ie między in te r s t ad ia lem St i l l f r ied B (ok. 28-24 tys. la t p.n.e.) a schy łk iem górnego W ü r m u (ok. 19-13 tys. lat p.n.e.). Do paleol i tu gór -nego zaliczył też au to r marg inesowo p o t r a k t o w a n y p rzemys ł h a m b u r s k i .

W zakres ie i n t e r p r e t a c j i zw iązków między poszczególnymi u g r u p o w a n i a m i gór -

5 G. R i e k, Die Eiszeitjägerstation am Vogelherd, Leipzig 1934. 6 H . J . M ü l l e r - B e c k , Eine „Wurzel-Industrie" des Vogelherd-Aurignaciens,

.Fundber ich te aus Schwaben" , N. F., t. 17: 1965 (Fes tschr i f t f ü r G. Riek), s. 43-51.

http://rcin.org.pl

2 1 2 R E C E N Z J E

nopaleol i tycznymi, Valoch zak łada is tnienie k o n t a k t ó w między p rzemys łem olsze-w i a ń s k i m i o ryn iack im ( formy górnopaleol i tyczne) a p rzemys łem mus t i e r sk im ( formy środkowopaleol i tyczne) , k tó rych e f e k t e m mia łby być przemys ł szelecki, a rcha iczny pod względem typologicznym, z doda tk iem szeregu nowych f o r m . Wyjaśn i łoby to również f a k t wys t ępowan ia czystych, n i ezmodyf ikowanych p rzemys łów ś rodkowo -paleol i tycznych z os t rzami l i śc iowatymi (presolutre jskich) na po łudn iowych obsza-r a c h NRF, gdzie b r a k jest p rzemys łów preoryn iack ich i wczesnooryniackich . N a j -s ta rsze przemysły wió rowe Europy wschodn ie j ( typ Spicyna) mogą, zdan iem au to ra , pochodzić z p r e o r y n i a k u wschodn ie j części Morza Śródziemnego, r ep rezen towanego m.in. na z n a n y m s t anowisku J a b r u d i da towanego na ś rodkową część paleol i tu ś rodkowego.

Na ws tęp ie k ró tk iego rozdziału p o d s u m o w u j ą c e g o paleoli t późny au tor zazna-cza, że używa t e j nazwy za badaczami polskimi. Za zbliżone do p rzemys łu t a r n o w -skiego u w a ż a au tor ma te r i a ły z M o r a w (Tišnov, Bučovice, j ask in ia Kůlna) i Węgier (Szekszárd-Pá lank) . W R u m u n i i wyróżniono ostatnio późnopaleoli tyczną g rupę z l i śc iakami, zaliczaną do cyklu mazowszańskiego (Scalue-Ceahläu) , i d rugą , z w a -ną „przemysłem azylsk im" ( jaskinia Hoti lor k. Baile Hercu lane) . N a w ie lowar s two-w y m s tanowisku Crvena S t i j ena w Jugos ławi i można zaobse rwować k o n t y n u a c j ę k u l t u r y wschodn iograweck ie j do późnego paleoli tu, a n a w e t do mezoli tu .

W przec iwieńs twie do większości badaczy, Valoch odrzuca t e r m i n „mezoli t" n a oznaczenie odrębnego okresu chronologicznego i z a s t ępu j e go po jęc iem „paleol i tu końcowego". J a k o uzasadnien ie au to r przytacza f a k t is tnienia n iewielk ich różnic między paleol i tem późnym i końcowym oraz p rzeży tkowy c h a r a k t e r k u l t u r końco-wopaleol i tycznych w s tosunku do okresów poprzednich . A r t y k u ł sygnal izu je szereg p rzygo towywanych obecnie op racowań lokalnych tego okresu z t e r enów NRD, N R F i Czechosłowacji , k tó re umożliwią wkró tce uzyskanie pełnego obrazu paleol i tu koń-cowego pó łnocno-zachodnie j i zachodnie j części Europy ś rodkowej . W y r a ź n e luki w opracowaniach pos iada ją nada l t e reny Aus t r i i i Węgier .

W p o d s u m o w a n i u au tor podkreś la z j awisko ciągłości rozwoju k u l t u r y paleol i -tyczne j na o m a w i a n y m obszarze. Os t rożnie j niż w swych poprzednich p racach w y -powiada się au to r na t e m a t ewen tua lnych mig rac j i e tnicznych. Za f a k t udowodn io -ny u w a ż a na tomias t niezależne pows tan ie p rzemys łów z os t rzami l i śc iowatymi n a różnych obszarach Europy już we wczesnych fazach paleol i tu ś rodkowego ( in terg la-c ja ł eemski). B r a k paleol i tu końcowego w Europ ie po łudn iowo-wschodn ie j i wys t ę -powan ie t a m neoli tu p rzedceramicznego t łumaczy Valoch z j awisk iem współżycia ludności późnopaleol i tycznej z twórcami na j s t a r szego ro ln ic twa.

Po tekście a r t y k u ł u zamieszczono obszerne komenta rze , z a w i e r a j ą c e w y p o w i e -dzi 23 badaczy7 . Bogactwo p rzeds tawionych t a m u w a g kry tycznych, uzupe łn ień i po-s tu la tów uniemożl iwia p rzeds tawien ie ich w n in ie j szym k ró tk im omówieniu . Ogran i -cza jąc się do podsumowan ia na jczęśc ie j p o w t a r z a j ą c y c h się uwag, należy podkreś l ić zarzu t j ednos t ronnego u jęc ia omawianego zagadnienia , wysun ię ty przez F. Hole 'a, R. G. Kleina, K. J . Na r r a , J . Neus tupnego i P. E. L. Smi tha . Ich zdan iem au tor a r t y k u ł u skoncen t rował się ty lko na e l emen tach chronologicznych i typologicznych, p o m i j a j ą c p rob lemy związane z ekologią i ś rodowisk iem geograficznym,, gospodarką ,

7 E. Anat i , F. Bordes, D. Collins, H. Delporte , G. F r e u n d , M. Gábori , A. Gallus, A. K. Gosh, F. Hole, D. M. Hopkins , I. K. Ivanova , R. G. Klein, B. Kl ima, J . K. Ko-złowski, J. Kukla , G. C. M o h a p a t r a , K. J . Nar r , J . Neus tupný , J . P f e i f f e r , P . E. L. Smi th , G. Smolla, D. de Sonnevi l le -Bordes i S. Venci.

http://rcin.org.pl

R E C E N Z J E 213

sztuką itp. Mimo tych n i ewą tp l iwych b r a k ó w w y d a j e się, że a r t y k u ł Valocha spełnia pozy tywną rolę w dalszym postępie b a d a ń nad paleol i tem Europy, d a j ą c podsumo-w a n i e dotychczasowego dorobku i udos t ępn i a j ąc go szerszemu gronu badaczy.

Andrzej Prinke

http://rcin.org.pl