Jasienica Paweł - Rozważania o Wojnie Domowej

7/27/2019 Jasienica Paweł - Rozważania o Wojnie Domowej

http://slidepdf.com/reader/full/jasienica-pawel-rozwazania-o-wojnie-domowej 1/109

Paweł Jasienica

Rozważania o wojnie domowej

1



ROZWAŻANIA O WOJNIE DOMOWEJ

Strome !icz"i wiod# w mie$cie Poza%es do zam"& dro%a na je%o dawn'

(odw)rzec zanrza si* na c+wi!* w cie, -ram' w'ci*tej w (odstawie w'so"ie%o

%raniastosł(a wież'& jed'ne%o zreszt# .ra%ment o-warowa,& "t)r' w stanie zno$n'm

docze"ał // st!ecia0 Dziesi*ci o"r#%ł'm -asztom& o"a!aj#c'm twierdz*& (owiodło si*

%orzej& (rzetrwał' jż t'!"o ic+ o-rosłe (n#czami "i"t'0

1astion' zd#ż'ł' si* rozs'(a2& dziedziniec za$ (rzemieni2 w (i*"n' (ar"&za$miecon' r)wnie starannie& ja" i wie!e inn'c+& znacznie sławniejsz'c+ i -ardziej

re(rezentac'jn'c+ miejscowo$ci słod"iej 3rancji& 4stawione mi*dz' drzewami -arier'

$wiadcz#& że ter'torim t'm włada o-ecnie ttejsz' "!- je5dziec"i0 Ani jedne%o

"awa!erz'st' nie wida2& (iesz'c+ -ra" ta"że 67 -ez!dzie i cisza& (o%ł*-iana stłmion'm

d5wi*"iem dzwon siedemset!etnie%o "o$cioła $w0 Ja"-a& "t)r'$m' (rzed c+wi!#

o%!#da!i w $r)dmie$ci08ra.i!i$m' do Poza%es w niedzie!ne (ołdnie0 Może d!ate%o zatem ta" (sto

-'ło na zam"& rojno za$ na r'n"& w (o-!iż "o$cioła9 Jeste$m' w Wandei0 Stat'st'"i

(oczaj#& że osiemdziesi#t (rocent miesz"a,c)w te%o de(artament to "ato!ic'

(ra"t'"j#c'0 Par* %odzin wcze$niej nat"n*!i$m' si* w (ewnej wiosce na (rzesz"od*

or'%ina!nej natr'0 Zatarasował nam dro%* (oc+)d& w'swaj#c' si* z szero"o otwart'c+

drzwi "o$cie!n'c+0 Naj(ierw szł' dzieci 6 %rzecznie& (arami& (od o(ie"# za"onnic0

Potem "rocz'ł "si#dz w "omż' i st!*& za nim rosł' młodzian w as'$cie dw)c+ dziewoi o

t'(ie raczej nadwi$!a,s"im ni)sł (ot*żn' wieniec0 Da!ej (ł'n#ł %)r# :trico!ore; i do(iero

(osn*ła rocz'st'm marszem cała c+'-a& "rze(i#co !iczna (ara.ia0 Ani jedna (osta2 nie

miała w'%!#d rz*dowe%o& sami wie$niac' (rz'strojeni (o niedzie!nem0

Sta!i$m'& w'%asiwsz' motor& -o (ami#t"ow' "rz'ż& (od "t)r'm )w wieniec miał

zosta2 złożon'& widniał tż (o dr%iej stronie as.a!t i nic nie wr)ż'ło r'c+łe%o

od-!o"owania szos'0 Z "o!mn' w'sn#ł si* jedna" ja"i$ człowie"& rc+em ramienia

2



(o"azał& "t)r*d' można o-jec+a20

S(at'nowana jż (onie"#d trad'cja "artezja,s"a w'tworz'ła w t'm "raj

o-'czaje& %dzie indziej dot'c+czas jeszcze nie od"r'te0 Po-ożni (ara.ianie z o"o!ic

<eriza'& "t)r'm ni"t nie m)%ł rz*dowo na"aza2 dział w re!i%ijno7(atriot'cznej (rocesji&nie ciesz'!i si* wida2 z (ła("i& w ja"# (o(ad!i tac'& co w (orze na-oże,stwa %aniaj#

samoc+odem i nie zwracaj# wa%i na !o"a!ne w(rawdzie& !ecz i narodowe zarazem

rocznice0 <z'ż-' aż naw'" to!eranc'jne%o tra"towania (ostaw& za(atr'wa, i

(ost*(owania inn'c+ !dzi9 Za-o-onn' !*" o%arnia (rz' ws(ominani o te%o rodzaj

zjawis"ac+0 A-' t'!"o w zł# %odzin* nie (owiedzie2& nie rzec000

Nam)wiłem towarz'sz' (odr)ż' do odwiedzenia Poza7%es& (onieważ znieod(artej (otrze-' wewn*trznej za-rałem si* do tro(ienia w Wandei (ami#te" (o t'c+

czasac+& w "t)r'c+ i we 3rancji ze zdmiewaj#c# do(rawd' stanowczo$ci# (r)-owano

szcze%)łowo re%!owa2 mec+anizm +istorii i natr* !dz"#0 Pewien rozczarowan'

.i!ozo. stre$cił wzmian"owan# w (o(rzednim zdani tendencj* w s(os)- ważn' d!a

wsz'st"ic+ c+'-a narod)w i czas)w= :1#d5 moim -ratem a!-o ci* za-ij*; 6 sz'dził0 >!e

s"o,cz'ł m#dr' <+am.ort0 Pr)-a samo-)jstwa nie (owiodła m si*& !ecz zmarł w"r)tce zzadan'c+ so-ie samem o"a!ecze,0

Jest o cz'm rozm'$!a2 i o(owiada2 w$r)d rin zam" w Po7za%es0 Pi*2set z

o"ładem !at tem -'ł ttaj (anem marszałe" "r)!estwa& ?i!!es de Rais& (ocz#t"owo

towarz'sz -roni Joann' d@Arc& (otem %ł)wn' we 3rancji wasa! szatana0 Nie wiem& cz'

(rowadzono ja"ie -adania (od mrami Poza%es0 W .osac+ (o-!is"ie%o 8i..a%es&

%dzie si* znajdowała %ł)wna z siedzi- marszał"a& odna!e5!i "o(acze znaczn# (odo-no

i!o$2 "o$ci dzieci*c'c+& nosz#c'c+ $!ad' zadan'c+ na ż'wo tortr0 ?i!!es de Rais

(r)-ował z's"iwa2 złoto& s"ładaj#c dia-ł w o.ierze serca& "rew& ocz' i ramiona

odznaczaj#c'c+ si* rod# młodzieniasz")w0 4wi*zion' w Mac+eco! 6 znan'm dzisiaj z

(rod"cji %odnej (o!ecenia -rand' :Se%in; 6 stracon' został (-!icznie B (a5dzierni"a

C ro" w Nantes0 S"rc+a& ja"# w'"azał& s(rawiła& że (owieszono %o t'!"o&

(o(rzestaj#c na s(a!eni tr(a0

Jedna"że to nie czarno"si*s"ie trad'cje w'dał' mi si* naj-ardziej %odne wa%i w

3



Poza%es0 Wła$ciw'm ma%nesem -'ł d!a mnie niez-'t w'so"i "rz'ż "amienn'&

wznosz#c' si* w (ar"& zaraz na !ewo od -ram' wjazdowej0 Na F(odstawie je%o&

nosz#cej .orm* trzec+ stawion'c+ na so-ie (ionowo wa!c)w& widnieje nast*(j#c'

na(is = :SoGenez Gos de ceH i donnrent !er Gie (or Die et !er (a's;0Dziwna o%)!ni"owo$2& dziwna anonimowo$2 w t'm "raj& %dzie w "ażd'm c+'-a

"o$cie!e o%!#da2 można "amienne ta-!ice z dziesi#t"ami& z set"ami nazwis" (o!e%ł'c+ w

o-ronie ojcz'zn' żołnierz'7(ara.ian0 Na (ołdni Mas'w <entra!ne%o& w (os*(nej

"rainie <asses& nieda!e"o sł'nnej jas"ini AGen7Armand& w$r)d "rajo-raz

(rz'(ominaj#ce%o miejscami s(o(!ar'zowane dzisiaj zdj*cia (owierzc+ni Ksi*ż'ca&

widziałem (omni" o.iar (ewnej -itw' (art'zanc"iej i s(owodowanej (rzez ni# (ac'.i"acjire%ion0 Litania nazwis" o -rzmieni .rancs"im ocz'wi$cie& !ecz ta"że i +isz(a,s"im0

Krz'ż w Poza%es stoi na miejsc z-iorowej e%ze"cji0 Jedna z rewo!c'jn'c+

:"o!mn (ie"ie!n'c+; rozstrze!ała ttaj (i*2dziesi*ci (owsta,c)w wandejs"ic+0 8a"że

(ac'.i"acja zatem& t'!e że znacznie wcze$niejsza0 Dat' na "rz'ż -ra"& a!e to msiało si*

od-'2 w ro" C& w "o,c zim' !- na (rzedwio$ni0

Z or'%ina!nie w'z's"an'mi ws(omin"ami o tej e(oce zet"n*!i$m' si* jż(o(rzednie%o wieczor w Part+ena'& (ołożon'm na sam'm (o%ranicz :Wandei

wojennej;& znacznie o-szerniejszej od dzisiejsze%o de(artament0 Na "arcie men& "t)r#

nam (odał (atron restaracji& widniał' in.ormacje (ozostaj#ce w (o$rednim jed'nie&

(rz'wa-iaj#c'm nieja"o zwi#z" z za!etami "c+ni i (iwnic miejscow'c+0 Ocze"j#c&

-ardzo zreszt# "r)t"o& na (rz'staw"i& można -'ło si* dowiedzie2& ja" so-ie w o"o!icac+

Part+ena' !- w nim sam'm (ocz'nał !at tem sto "i!"adziesi#t :-iał'; de Lescre i ja"

na to rea%ował :-ł*"itn'; Westermann0

I ta" oto zw'czajna "arta restarac'jna (o('c+a od raz na wła$ciw# dro%*&

s"łania do rozm'$!ania nie t'!"o o (ro-!emac+ i str"trac+& !ecz ta"że 6 a może (rzede

wsz'st"im 6 o !dziac+& o ic+ !osac+ nieraz -ardzo z (ozor od!e%ł'c+ od ja"iej"o!wie"

!o%i"i0 & Dwdziestosiedmio!etni& (o-ożn'& stateczn'& zadziwiaj#co zr)wnoważon' mar"iz

Ldwi" Maria de Lescre (ewnej noc' jesiennej s"o,cz'ł z ran w .r%onie (o-itej& na

sza!one rzecz' (or'waj#cej si* armii (owsta,czej0 Po"a!eczon' o"ro(nie& w'zion#ł

4



dc+a ta" s(o"ojnie i cic+o& że jad#ca "onno tż (rz' wozie małżon"a nicze%o nie

zaważ'ła0 Rewo!cjonista z "rwi i "o$ci& nie znaj#c' miłosierdzia %enerał 3rancisze"

J)ze. Westermann w "i!"a miesi*c' (o sw'c+ wandejs"ic+ w'sił"ac+ i (rzewa%ac+

za"o,cz'ł ż'wot w Par'ż& (od nożem %i!ot'n'0 O nie(ełne dwa !ata wcze$niejsztrmował on tam wraz z san7"i!otami 8i!erie0

A!eż działał t w Wandei& wie!"# sław* zdo-'ł i ta"i& co si* (o(rzednio z trdem

w'm"n#ł s(od tejże %i!ot'n'= !e%endarn' 3rancisze" Sewer'n Marcea& dow)dca

Le%ion ?erma,s"ie%o& w "t)r'm o-o" Niemc)w słż'!i Po!ac'& Włosi& Szwajcarz'&

rozmaici słowem entzja$ci ideał)w :r)wno$ci& wo!no$ci& -raterstwa;0 Inn'm jedna"że&

c+wa!e-n# zasad# rewo!c'jnej czjno$ci (rzej*t'm w'znawcom t'c+ sam'c+ +aseł niew'starcz'ło wida2 m*stwo i (o$wi*cenie& "t)r'mi si* Marcea -'ł jż (o(isał (odczas

o-ron' erdn (rzed Prsa"ami0 O7s"arż'!i %o o zdrad*& zam"n*!i& (arcie ż#da!i "ar'

$mierci0 4łas"awion' szcz*$!iwie& w maj (rz'-'ł Marcea do Wandei& tra"tował

(owsta,c)w !dz"o i w t'm sam'm jeszcze CQ ro" zadał im dec'dj#ce "!*s"i w (o!0

W trz' !ata ()5niej zmarł z ran odniesion'c+ na wsc+odnim .roncie& w -itwie (od

A!ten"irc+en0 W)dz astriac"i& arc'"si#że Karo!& oso-i$cie złoż'ł +ołd zwło"omrewo!c'jne%o %enerała& "t)r' za "r)!a osi#%n#ł sam szcz't "arier' wojs"owej dost*(nej

mieszczaninowi= -'ł wac+mistrzem "irasjer)w0

W#t(i2 wo!no& cz' za "r)!a sam Na(o!eon 1ona(arte miał-' za(ewnione co$

wi*cej niż sto(ie, "a(itana0 Od "and'data na o.icera ż#dało si* w'!e%it'mowania z

czterec+ (o"o!e, sz!ac+ectwa0 8a"i (r)% m)%ł& owszem& (rze"rocz'2 człowie"& "t)re%o

dziad za!edwie w'jednał "si*cia tos"a,s"ie%o do"ment stwierdzaj#c' (rz'na!eżno$2

.ami!ii do +er-ow'c+0 A!e najw'ższe sto(nie zarezerwowane -'ł' w armii monarszej d!a

dziedzic)w o wie!e ws(ania!sz'c+ (atent)w0

Rewo!cja zmiotła te (rze%rod'0 M)wi si* słsznie& że za(ewniła ona awans

mieszcza,stw0 wcze$ni (-!ic'$ci w'wodzi!i otwarcie& iż do-r'm o-'wate!em może

-'2 t'!"o człowie" zamożn'0 Wsz'st"o to (rawda& !ecz w$r)d marszał")w Na(o!eona -'!i

tac'& co si* w'c+owa!i w r'nszto"ac+ Par'ża& (o cdz'c+ stajniac+ !- w rodzicie!s"ic+

iz-ac+ rzemie$!nicz'c+0 Żadna .ormła nie o-ejmie -o%actwa rzecz'wistej +istorii0

5



<+ło(i wandejsc' zna!i i (rz'j*!i rewo!c'jn# zasad* r)wno$ci wsz'st"ic+ !dzi0

Do dział w swej "ontrrewo!cji za(rosi!i& mora!nie (rz'msi!i (onie"#d& o"o!iczn'c+

ziemian& dawn'c+ o.icer)w Ldwi"a /I0 Lecz wodzem (owstania w'-ra!i jedne%o ze

swoic+& Ja"-a <at+e!inea& czterdziesto!etnie%o (rzeszło wie$nia"a z Le Pin7en7Ma%es& wzorowe%o ojca (i*cior%a dzieci0 8o on wła$nie& cn)t wsze!"ic+ (ełen :$wi*t' z

Anjo;& C marca CQ ro" (orwał "m)w do cz'nnej wa!"i (rzeciw"o w'"onani

de"ret Konwencji Narodowej o (ierwsz'm w +istorii 3rancji i Ero(' (owszec+n'm&

o-'wate!s"im (o-orze do wojs"a0

<ałe (a,stwo miało dostarcz'2 trz'st t'si*c' re"rt)w& w'!osowan'c+

s(omi*dz' znacznie wi*"szej !icz-' (o-orow'c+0 Wandea winna -'ła da2 czter' t'si#ce!dzi0 Same re(resje (o(owstaniowe "osztował' j# -ez (or)wnania drożej& (o!e%ł'c+ w

-oj nie s(os)- z!icz'20

Wojna domowa zacz*ła si* w ro" CQ0 Do"ładnie w dwadzie$cia !at ()5niej

(o"onana armia cesarza 3rancz)w zacz*ła st*(owa2 z ziem niemiec"ic+& co.a2 si* "

własn'm %ranicom0 Ko,cz'ła si* jej wie!"a (rz'%oda& "t)rej scena rozci#%ała si* od

E%i(t i Port%a!ii (o 8artino& (ołożone nieco na wsc+)d od Mos"w'0 Po dzi$ dzie, trwasława e(o(ei& !ecz i to (ami*ta2 warto& że same%o jej (ocz#t" (rz'tra.ił si* z-rojn'&

o.iarn' i -ardzo "rwaw' (rotest znacznej !icz-' 3rancz)w (rzeciw"o słż-ie w wojs"

.rancs"im0 Niejeden z młod'c+ Wandejcz'")w& co (o!e%!i w masa"rac+ (od <+o!et&

Mans cz' SaGena'& m)%ł-' docze"a2 sz!i. o.icers"ic+ !- %enera!s"ic+ nawet& Prs"iej

Iław' a!-o 1orodina i tam do(iero dc+a w'zion#2 nie ze sz"od#& !ecz z (oż't"iem d!a

ojcz'zn'0 istoria nie %rzesz' nadmiarem !o%i"i w (otoczn'm te%o słowa znaczeni0

Posiada własn# i stosje si* do niej w s(os)- r'%or'st'czn'0 W t'm sam'm marc CQ

ro" (orsz'!i si* r)wnież c+ło(i -reto,sc'0 Ic+ ta"że wz-rz'ł de"ret o (o-orze0

Z%romadzeni (od sw'mi (rastar'mi "a!wariami& (rotestowa!i w imieni (rawa0 A"t

zjednoczenia 1retanii z "r)!estwem 3rancji 6 o%łoszon' w ro" CTQ za 3rancisz"a I 6

stanowił& iż żaden z miesz"a,c)w "si*stwa nie może -ez własnej z%od' -'2 (oci#%ni*t'

do słż-' (oza je%o %ranicami0

Z%romadzenie Konst'tc'jne s"asowało te omszałe (rze(is' i jż w st'czni

6



C ro" (odzie!iło 3rancj* na osiemdziesi#t trz' de(artament'0 Postanowienie to

!icz'ło so-ie jedna" trz' !ata za!edwie& ws(omnian' za$ a"t nii000 dwie$cie sze$2dziesi#t

jeden0 Z-'t !e""o (otra"towano w'mow* t'c+ oraz wie! inn'c+& cał"iem rea!n'c+ .a"t)w0

Swoista !o%i"a +istorii została (oważnie o-rażona01adacze na"owi odrzci!i stare& zacietrzewione (o%!#d'& (rzesta!i waża2

(owstanie za s"te" mac+inacji nieza(rz'si*7żon'c+ "si*ż' oraz monarc+ist'cznej

sz!ac+t'0 4zna!i je za dzieło rzete!nie !dowe0 W nieod(art' s(os)- (rzemawia

stat'st'"a0 Połowa w'ro")w $mierci w'dan'c+ w do-ie 8error odnosiła si* do Wandei i

1retanii0 Dwa (rocent o.iar na!eżało do sz!ac+t' i t'!eż do "!er& sze$2 (rocent do

mieszcza,stwa0 <zterdzie$ci osiem (rocent s"azan'c+ to c+ło(i& czterdzie$ci jeden 6rzemie$!nic' i (ro!etariat0

Ld na (ewno (rzeważał& !ecz (o niewła$ciwej stronie0

Na(o!eon& "omentj#c (ro"!amowane (rzez rewo!cj* +asło r)wno$ci& stwierdził&

że :wojs"a wandejs"ie same -'ł' (od-ite (rzez t* wie!"#& zw'ci*żaj#c# we 3rancji

zasad*& (rzeciw"o "t)rej wa!cz'ł' "ażde%o dnia;0

<z'nił' to (rz' t'm w s(os)-& "t)r' zas"ocz'ł wsz'st"ic+0 :Niec+że (owiedz#%enerałowie& "t)rz' od-'!i t* o"ro(n# wojn* wandejs"#& cz' Prsac'& Astriac'& żołnierze

ze sz"oł' "si*cia de Nassa i 3r'der'"a s# r)wnie straszni ja" ci o"rtni i nie!*"!i

strze!c' z 1oca%o i LoroH9; 6 ża!ił si* 8rrea& niemiłosiern' (ac'.i"ator "raj0

Kontrrewo!cjoni$ci w'na!e5!i metod* wa!"i t'(owo rewo!c'jn#& je$!i termin ten

oznacza2 ma !dowo$20 Żołnierz )wczesnej armii re%!arnej -ił si* w sz'"ac+

$cie$nion'c+& zwart'c+& ładował sw)j so!idn' "ara-in na roz"az i na tem(a0 Powstaniec

nacierał w !5nej t'ra!ierze (otra.ił w -ie% na-i2 .!int*0 W(rawn'& naw'"ł' do

oszcz*dzania (roc+ "łsowni" nie strze!ał na o$!e(0 ?d' -ł'sn*ł' !ont' mozo!nie

w'r'c+towan'c+ dział& roje ata"j#c'c+ c+ło()w (adał' na ziemi*& (rz'wierał' do niej

(łas"o0 Kartacze (rze!at'wał' %)r#& na "anonier)w zwa!ał si* rozw$cieczon' tłm0 A je$!i

(rz'(ad"iem zawiodł' (!e-ejs"ie c+'tro$ci i (odst*('& -ntownic' zni"a!i w z%rze-n'm

!a-ir'ncie swej ziemi0 4miej*tno$2 w'z's"iwania teren osi#%n*ła nic+ szcz't'

dos"onało$ci0 Wierz'2 si* nie c+ce& !ecz trze-a= naoczni $wiad"owie stwierdza!i& że w

7



(rz'mors"im Marais o-jczon' strze!-# i sa"w# "rajan miał !e""o (rzesadza2 o t'czce

"anar' szero"ie na trz'dzie$ci st)( i wi*cej0 Dna t'c+ w)d -'ł' -a%niste& -rze%i %rz#s"ie0

?enerał 8rrea narze"ał na dro%i miejscowe& -ie%n#ce / w w'"o(ac+ i mało co

szersze od osi wandejs"ie%o w)z"a0 8wierdził (onadto& ze na tej %!e-ie& je%o zdaniem

rodzajnej i tłstej& c+wast'& wsze!"ie (asoż't' ro$!inne osi#%aj# nadnatra!n#

w'-jało$20

<o do dr)%& wie!e si* od tamt'c+ czas)w zmieniło& szos' s# do-re0 Lecz

ro$!inno$2 (rz' nic+ ta" nieraz -jna& że trdno nie"ied' o-serwowa2 z samoc+od ro"i

"rajo-raz0 Zie!s"o o-rasta (o-ocza nicz'm dodat"ow' %aj0

Przewodni" tr'st'czn' (rzedza !oja!nie& że na szcz't wież' "o$cioła wmiejscowo$ci Saint Mic+e!7Mont7Mercre wiedzie sto dziewi*2dziesi#t siedem sto(ni0

Warto jedna" (o"ona2 ic+ "r*to$2 i ciemno$ci& wdra(a2 si* na %a!er'j"* st)(

o!-rz'miej .i%r' arc+anioła0 Uwi#t'nia stoi na szcz'cie wz%)rza& wznosz#ce%o si* na

dwie$cie osiemdziesi#t (i*2 metr)w (onad (oziom wca!e jż nieda!e"ie%o morza0

Do(iero stamt#d& z w#s"ie%o "amienne%o -a!"on& zo-acz'2 można t* sam# Wan7de*&

"t)ra (oc+łon*ła& nicestwiła t'!e sił zw'ci*s"iej rewo!cji0O%!#dan' z tej w'so"o$ci "raj s(łaszcza si*& sła-o zna2 s.a!owanie ziemi0 Ja"-'

na o%romnej& (!ast'cznej ma(ie wida2 za to .antast'cznie -o%at# sie2 dr)że"& miedz

zwłaszcza0 Każd# z nic+ znacz' -owiem ciemn' wałe" ż'wo(łot& %*sto (rzet'"ane%o

starodrzewiem0

Każde ()!"o o%rodzone& zam"ni*te& zasłonione0 Ze z-it'c+ (asm "rzew)w& (rzez

"t)re (rzedrze2 si* można t'!"o za cen* zdartej s")r'& w'rastaj# jeszcze cz*sto"oł' (ni0

Las)w w Wandei niewie!e& drzew za to nie(rze-rane mn)stwo0

W "i!"a miesi*c' (o zwiedzeni St0 Mic+e!7Mont7Mercre z#j#łem si*

stdiowaniem ra(ort %enerała 8rrea= :Jest to "raj -ardzo (oci*t'& c+ociaż nie ma

dż'c+ rze"& -ardzo nier)wn'& acz"o!wie" -ra" %)r& i -ardzo (o"r't' (omimo małej i!o$ci

!as)w000 (o!a s# t (ootaczane mocn'mi ż'wo(łotami zasadzon'mi na -rze%ac+ row)w&

drzewa rosn# cz*sto"ro2 ta"& że tworz# (a!isad'000 Ja"że t sz'"owa2 si* do -itw'000

s"oro nier)wno$ci teren& ż'wo(łot'& drzewa i zaro$!a (o"r'waj#ce (owierzc+ni* nie

8



(ozwa!aj# widzie2 da!ej niż na (i*2dziesi#t "ro")w;0

Ni"t nie twierdzi& że nic si* w Wandei nie zmieniło (odczas naj$wieższ'c+ !at st

"i!"dziesi*ci0 Zna2& owszem& wie!"i (ost*(0 Poza%es za.ndowało so-ie

e!e"tr'czno$2 ja"o dr%ie miasto we 3rancji& zaraz (o Par'ż0 8o& co dzi$ wida2 z wież'&na!eż' (omnoż'2 (rzez dwa a!-o i trz'& -' oceni2 na!eż'cie %enera!s"ie -iadania0

W -iał' dzie, 8rrea i je%o !dzie nie widzie!i da!ej niż na (i*2dziesi#t "ro")w0

Nie mo%!i też wiedzie2& że s"rz'dła wiatra"a stawione ja" "rz'ż $w0 Andrzeja s'%na!izj#

s(o")j& "rz'ż (rost' wz'wa wojowni")w na z-i)r"i& (oz'cje (o$rednie o-wieszczaj#

a!arm !- je%o odwołanie0 Za to Wandejcz'c' w najciemniejsz# noc radzi!i so-ie $wietnie0

Oni na (ami*2 wiedzie!i& "t)r*d' można (rzej$2 !- (od!e52& zna!i wsz'st"ie za"amar"i izasie"i0 1'!i z te%o "raj& to znacz' z ta"iej .rancs"iej dzie!nic'& w "t)rej i dzi$ jeszcze

zo-acz'2 można strzec+'0

Nad sam'm At!ant'"iem& w <roiH7de7ie& z%ieł"& zatrz*sienie ładn'c+ at& tr'$ci

6 acz"o!wie" to do(iero (ołowa maja0 <ie"awsze -'ło to& co si* o-serwowało (o

drodze0 Im -!iżej ocean& t'm wi*cej mał'c+& ciasn'c+ domostw0 Drzwi i jedno o"no& oto

cał' .ronton siedzi-'0 K ()łnoc'& w o"o!ic' 1eaGoir& rozci#%aj# si* najsmtniejsze"rajo-raz'& ja"ie dane mi -'ło widzie2 we 3rancji0 ?dzie si* t'!"o !#d nieco (odnosi& tam

ładniej0 Miasto Pomic ze sw'm (rz'czajon'm wej$cia do (ort zam"iem 6 "t)r' też

na!eżał on%i do Marszał"a ?i!!es de Rais6jest $!iczne0 A!e nis"ie teren'& w'dzierane

morz od czas)w enr'"a I& (os*(ne0 Zdarzaj# si* o-ej$cia ma!t"ie& z zewn*trzne%o

w'%!#d n*dzars"ie0 Ani drzew"a (rz' nic+& ani "rzew0

Wandea jest -oższa od wie! inn'c+ de(artament)w 3rancji0 8a" samo -'ło w

/III st!eci0 Przod"owie !dzi do dzisiaj miesz"aj#c'c+ (od strzec+ami (odnie$!i or*ż

(rzeciw"o rewo!cji %łosz#cej :wojn* (ałacom& (o")j c+ał(om;0

3ranczi z niemał'm za(ałem s"ocz'!i do %ardeł inn'm 3ranczom0

Na szcz'cie wież' St0 Mic+e!7Mont7Mercre (anie msiał' o-r#cz

(rz'trz'm'wa2 "a(e!sze& ta" wiało od stron' zac+odnie%o +or'zont& "t)r' (rzedstawił

si* nasz'm oczom w (ostaci nis"o i szero"o rozci#%ni*te%o (asma siwej m%ł'0 ?d'

(owietrze jest -ardziej (rzejrz'ste& wida2 st#d (ewnie At!ant'"0

9



Wiatr i ocean stanowił' nadzieje (owsta,c)w0 Wandejcz'7c' nie (o(rzesta!i na

zacie"łej wa!ce we własn'c+ (ara.iac+0 Przedsi*wzi*!i jed'n# w swoim rodzaj& straszn#

w (rze-ie% i tra%iczn# w s"t"ac+ w'(raw*& maj#c# na ce! zdo-'cie (ort& do "t)re%o

mo%ła-' w'%odnie zawin#2 .!ota wojenna "r)!a An%!ii0

10



II

Pierwsze znaczniejsze osied!e zdo-'te (rzez (owsta,c)w to miastecz"oMac+eco!& (ołożone w stre.ie (rz'mors"iej0

Wojs" re%!arn'c+ nie -'ło wted' w Wandei (rawie wca!e& (orz#d" (i!nowa2

miar' mi!icje re(-!i"a,s"ie oraz %wardia narodowa0 4dawało si* im to& do()"i wrzenie

w$r)d c+ło()w 6 o-jawiaj#ce si* w'ra5nie jż na dł%o (rzed o%łoszeniem (o-or 6

nie (rz'-rało rozmiar)w (owszec+ne%o (ożar0 W sier(ni C ro" do$2 łatwo od-ito

miasto 1ressire& cz*$ciowo zaj*te znienac"a (rzez dora5nie z%romadzon'c+& z-rojn'c+w "ije i d-e!t)w"i wie$nia")w0 Wzi*ci s(o$r)d miejscowej !dno$ci za"ładnic' zosta!i

rozstrze!ani& (ozorn' s(o")j (owr)cił0

Komendant Mac+eco! (o!e%ł w wa!ce& wi*"szo$2 je%o (od"omendn'c+ wo!ała

ratowa2 si* ciecz"#0 Panami (ołożenia& d's(oz'torami ż'cia i $mierci sta!i si* teraz

(owsta,c'& zwłaszcza za$ ic+ (rz'w)dca& nieja"i Soc+& (o(rzednio o.icja!ista dwors"i0

Po$(iesz'ł on .ormowa2 s(ecja!n' "omitet& maj#c' na ce! w'miar s(rawied!iwo$ci&(ojmowanej ja"o s"az'wanie "ażde%o& "to m'$!i !- w'daje si* m'$!e2 inaczej niż

w'ro"j#ca władza0 8rdno (rzemi!cze2 t* o"o!iczno$2& że Soc+ za(oznał si* ze

ws(omnian# metod# w Par'ż& %dzie (rze-'wał (odczas %ło$n'c+ rzezi wrze$niow'c+

C ro"0 W (rowincjona!n'm Mac+eco! (owt)rzono wzor' stołeczne& t'!e żc (rz'

a"om(aniamencie innej me!odii (o!it'cznej0 Ksi#dz za(rz'si*żon' oraz s*dzia (o"oj

z%in*!i& "rz'cz#c (arcie= :Niec+ ż'je nar)d;& tłm zdo-'wc)w miastecz"a w'ł (ojon'=

:Niec+ ż'je "r)! Precz z narodem; W'so"iem rz*dni"owi& do "t)re%o Soc+ ż'wił

oso-ist# animozj*& od(iłowano (rzed straceniem o-ie dłonie0

W zasadzie jedna" e%ze"wowano (rzez rozstrze!anie& (rzestrze%aj#c

o"re$!one%o (orz#d"0 Kont'n%ent dzienn' w'nosił trz'dzie$ci os)-& zwi#zan'c+ za r*ce

w jeden szere%& zwan' (rzez w'"onawc)w cał"iem jawnie :r)ża,cem;0 8rz'dziest"a

(rzewidziana i w'znaczona na dzie, nast*(n' msiała si* (rz'%!#da2 !osowi

(o(rzedni")w& (o cz'm0 od(rowadzana -'ła do wi*zienia& %dzie mo%ła w (rzeci#% noc'

11



rozm'$!a2 o rzeczac+ ostateczn'c+0

?d' to si* działo w Mac+eco!& oddział' re(-!i"a,s"ie na%ł'm ata"iem nocn'm

odz's"ał' (o-!is"ie Pornic i za-ijał' -ez !ito$ci0 Sc+w'tan'c+ (rz'w)dc)w za"o('wano

ż'wcem (o sz'j* i "amienowano %łow'0:W Mac+eco! zamordowano o%)łem o"oło (i*ciset os)-0 :1ł*"itni; ode-ra!i w

"o,c (owsta,com miastecz"o& (o!e strace,& -*d#ce jednocze$nie z-iorow# mo%ił#&

stało si* dost*(ne0 Ze s(!c+nionej ziemi sterczał' ramiona !dz"ie o dłoniac+ "rczowo

zaci$ni*t'c+ na wiec+ciac+ zeszłorocznej traw'& na %rdac+ ziemi0

E%ze"cje od-'wał' si* (-!icznie& !ecz wo-ec ta"ic+ $wiad")w& "t)r'c+ wido"

za"o('wan'c+ ż'wcem !dzi radował0 Do(iero ()5niej +istor'c' i (ami*tni"arze strono- z jedna"ow# z%roz# i zawst'dzeniem za$wiadcz'!i o (rawdzie0

W Mac+eco! ode%rano co$ w rodzaj wertr' do :wie!"iej wojn'; wandejs"iej

CQ ro"0 Na!eż' teraz wsłc+a2 si* w (ierwsze a"ord' .inał& z wiosn' (rzenie$2 si*

od raz w ()5n# jesie,0

CB !isto(ada& jż w noc'& z-dzono na%!e dziewi*2dziesi*ci nieza(rz'si*żon'c+

"si*ż'& od miesi#ca -!is"o wi*zion'c+ (od (o"ładem -r'% :Sława;& za"otwiczone%o (rz'na-rzeż Loar' w Nantes0 Prze(rowadzeni niezwłocznie na stoj#c' o-o" %a!ar&

(owi#zani (arami& zosta!i znow ze(c+ni*ci na s()d stat"& "t)r' ws(omniana :Sława;

w'+o!owała w ciemno$ciac+ na $rode" rze"i& w "iern" jej j$cia0 Do o- -rt -ar"i

(rz'sn*ł' si* cz)łna& młot' +"n*ł' w (o"r'w' zawczas (rz'%otowan'c+ !"0 Reszt'

do(ełniła woda& dr#%i& wiosła i os*"i es"ort'0

8a"i (rze-ie% miała (ierwsza masowa e%ze"cja (o(rzez to(ienie0 Ostatnia

od-'ła si* QC st'cznia C ro"& wsz'st"ie razem (oc+łon#2 miał' o"oło (i*ci t'si*c'

o.iar0 W jedn'm z (ławie, z%in*ł' same dzieci w !icz-ie czter'st& w inn'm trz'sta "o-iet&

(rzed we(c+ni*ciem (od (o"ład starannie o-nażon'c+ (rzez wartowni")w0

Do$wiadczenie s"łoniło w'"onawc)w do stosowania !e(sze, tec+niczn'c+0

Za-ez(ieczono !"i ta"& a-' niemoż!iwi2 w'(ł'wanie ciał z (szczone%o na dno %a!ar0

Loara w'rzcała je -owiem na ssz*& (rz'(ł'w (o-!is"ie%o ocean (c+ał (od (r#d0 Z

(ierwsze%o to(ienia ratował si* zreszt# (ewien "si#dz& "t)r' cdem ja"im$ odwi#zał si*

12



od towarz'sza i do(ł'n#ł do -rze%& %dzie oca!i!i %o r'-ac'0

Ostatecznie zrez'%nowano z zac+owania tajemnic'0 Prz'szło w'da2 rz*dow'

za"az (icia wod' z za"ażonej rze"i& władze za$ centra!ne w Par'ż otrz'm'wał' ta"ie na

(rz'"ład ra(ort' = :Pi*2dziesi*ci o$mi oso-ni")w& roz(oznan'c+ ja"o o(orni "si*ża&(rz'-'ło z An%ers do Nantes0 Zosta!i nat'c+miast zam"ni*ci na stat" i ostatniej noc'

to(ieni0 <)żza rewo!c'jn' (oto" z tej Loar' ; V:e! torrent rXGo!tionnaire e !a

Loire;Y

8o(ienie nie -'ło ocz'wi$cie jed'n'm s(oso-em (oz-'wania si* !dzi ważan'c+

za sz"od!iw'c+& a wiec z-'teczn'c+0 Zac+ował si* or'%ina!n' do"ment& (ismo

(ro"ratora z Nantes do "omitet w'"onawcze%o0 Nadawca stwierdzał& że %i!ot'naw'%!#da zniec+*caj#co nie można da!ej do(szcza2& -' "rew -'ła ta" -ardzo widoczna

na (omo$cie0 :Na!eż' wiec sza.ot i sarn# %i!ot'n* (oma!owa2 na czerwono& (od

sza.otem za$ mie$ci2 warstw* (ias"& %r-# na sto(* !- dwie;0

W (ierwsz' dzie, 1oże%o Narodzenia "azało si* roz(orz#dzenie o i!minacji

dom)w na cze$2 (ewnej w'%ranej -itw'0 Nazajtrz z%i!ot'nowano siedemdziesi*ci !dzi

za nie(osłsze,stwo0C (a5dzierni"a -itwa (od <+o!et& (ocz#t"owo (om'$!na d!a (owsta,c)w&

za"o,cz'ła si* ic+ ci*ż"# "!*s"#0 3anat'zm nie s(rostał jedna" miej*tno$ciom

re%!arn'c+ żołnierz' Marcea i K!e-era0 W "r't'czn'm momencie (rzed .rontem d'wizji

te%o ostatnie%o (o"azał si* cie"aj#c' w (anice "omisarz (o!it'czn'& człone" Konwencji&

Jan <+rzcicie! <arrier0

6 Żołnierze& rozst#(cie si* 6 "rz'"n#ł do swoic+ !dzi K!e-er0 6 Prze($2cie

o-'wate!a re(rezentanta na t'ł'0 On -*dzie za-ija2 (o -itwie0

W .ata!n# %odzin* (owiedział nie!*"ł' A!zatcz'"0 <arrier został w"r)tce

"omisarzem (ełnomocn'm w Nantes& !e""o (ow'żej nasz"icowane o"rcie,stwa -'ł'

je%o dziełem0

8rdno rozstrz'%n#2& cz' ma słszno$2 Ja"- 1aroc+e& "t)rem zawdzi*czam

wie!e s(o$r)d (odan'c+ ttaj wiadomo$ci0 8wierdzi on& że sad'zm o-oz)w

"oncentrac'jn'c+ dr%iej wojn' $wiatowej nie (rze"rocz'ł miar nantejs"ic+0 Miasto !icz'ło

13



w)wczas o"oło st t'si*c' !dzi& terror (oc+łon#ł w nim (odo-no trz'na$cie t'si*c' o.iar0

1'!i w$r)d nic+ miesz"a,c' Nantes i o"o!ic'& je,c' wandejsc'& (odejrzani rozmaite%o

(oc+odzenia& stan i wie"0

Wie!e z (rowadzon'c+ do Loar' "o-iet oddawało swe dzieci (rzec+odniom&w('c+ało je w mi!cz#c' tłm widz)w0 4rz*dowe roz(orz#dzenie na"azało niewcze$nie

!ito$ciw'm& (od %ro5-# "ar' $mierci& niezwłocznie od(rowadzi2 :-and'ci*ta; do

(rze(ełnion'c+ wi*zie,& %dzie !dzie mar!i masowo0 1ra"owało ż'wno$ci& o(ał& o(ie"i

!e"ars"iej0

<arrier zacz#ł od zor%anizowania "omitet w'"onawcze%o straż'& za(ewniaj#cej

jem oso-i$cie z(ełne -ez(iecze,stwo& i oddział e%ze"c'jne%o& zwane%o :"om(ani#Ma70 rata;0 Za-ez(iecz'ł si* (onadto w ten s(os)-& że starał si* nicze%o nie (od(is'wa20

Stosował wie"i$cie ż'wotn# metod* s('c+ania od(owiedzia!no$ci na -ez(o$rednic+

w'"onawc)w0 Dzi*"i tej (rzezorno$ci nawet (o odwołani do Par'ża dł%o c+odził cał' i

zdr)w0 Do(iero w %rdni C ro"& w (i*2 miesi*c' (rawie (o (rzewrocie

8+ermidora& został s"azan' i $ci*t'0 W'dała %o tr'-nałowi Konwencja Narodowa& cz'!i

je%o wła$ni "o!edz'& !dzie ta"że od(owiedziami za "rew0?d' <arrier na zimno& c'nicznie sza!ał w Nantes& 1arras& 3oc+X& 8a!!ien& 3rXron

masa"rowa!i inne miasta .rancs"ie 6 8!on& Mars'!i*& L'on000 Żaden z t'c+ m*ż)w nie

(rz'(łacił sw'c+ (ost*(")w %łow#& nie"t)r'c+ s(o$r)d nic+ cze"ał' nawet (i*"ne

"arier'000 na nowej .a!i +istorii0

Po stronie re(-!i"a,s"iej %enerałowie Marcea i oc+e zac+ow'wa!i si* (o

!dz"& wa!cz'!i -ardzo m*żnie& stroni!i od o"rcie,stw0 Los c+ciał& że żaden z t'c+

młod'c+ wojs"ow'c+ nie docze"ał /I/ st!ecia= (ierwsz' zmarł z ran& dr%i od zaraz'0 W

-itwie (od <+o!et został $mierte!nie rann' jeden z najzdo!niejsz'c+ dow)dc)w

wandejs"ic+& Arts de 1on7c+am(s0 Konaj#c w Saint73!orent& w'm)%ł na towarz'szac+

-roni (rz'rzeczenie wo!nienia czterec+ t'si*c' je,c)w (rzeznaczon'c+ na stracenie0

Komitet Oca!enia P-!iczne%o dowiedział si* o t'm w"r)tce z !ist swe%o

"omisarza= :<i (od!i wro%owie Narod000 oszcz*dzi!i (rzeszło czter' t'si#ce nasz'c+000 8o

.a"t& wiem o t'm od wie! s(o$r)d nic+0 Nie"t)rz' da!i si* wzrsz'2 tem dowodowi

14



nie(rawdo(odo-nej +i(o"r'zji0 Przemawiałem do nic+ i zrozmie!i w"r)tce& że nie

(owinni -'2 -and'tom wdzi*czni0 Ponieważ jedna" Nar)d nie stoi jeszcze na w'so"o$ci

nasz'c+ cz2 (atriot'czn'c+& (ost#(icie rozs#dnie nie m)wi#c ni"om ani słowa o

(odo-nej niewła$ciwo$ci0 Ldzie wo!ni (rz'jmj# ż'cie z r#" niewo!ni")w 8o nie (orewo!c'jnem0 8rze-a zatem to(i2 w za(omnieni ten (ożałowania %odn' w'(ade"0

Nie m)wcie o nim nawet Konwencji0 1and'ci nie maj# czas (isa2 ani w'dawa2

dzienni")w000;

Ra(ort ten o(racował Mer!in de 8+ionGi!!e& "t)r' odznacz'wsz' si* niemało w

terrorze :czerwon'm;& wzi#ł cz'nn' dział i w :-iał'm;& o (ar* za!edwie !at ()5niejsz'm0

Od st "i!"dziesi*ci !at trwa s()r o od(owiedzia!no$2& czestnicz'ła w nim nawet-e!etr'st'"a Wi"tora %o0 Miewała zwo!enni")w i (r'mit'wna metoda (rzemi!czania

z-rodni (o(ełnion'c+ (rzez o-)z mit' serc (isz#ce%o& !ecz ni%d' nie stanowiła ona

re%ł'0 Nami*tn' re(-!i"anin Lois 1!anc nie "r'je& że straszn' wrzesie, (ar's"i

C[ro" w'(rzedził w czasie o"ro(no$ci z Mac+eco!& sz"a d!a, jed'nie o"o!iczno$ci

ła%odz#c'c+0

Ni%d' nie o-a!i si* niez-it'mi Ar%mentami tez'& że Soc+ i 3rancisze" de<+arette De La <ontrie sroż'!i-' si* mniej& %d'-' na własne ocz' nie o%!#da!i "rwi nader

szczodrze roz!ewanej w sto!ic'0 Pewne do$wiadczenia +istorii najnowszej zdaj# si*

-owiem $wiadcz'2& że w'starcz' dro%* (o"aza2& a na$!adowc' zaraz si* znajd#0 Za

%ł)wne%o winowajc* znawa2 trze-a te%o& "to do"onał w'na!az"0 Kto od"r'ł& że można

(owr)ci2 do s(oso-)w jż z (ozor z(ełnie (rzezw'ci*żon'c+ (rzez (ost*( "!tr'0

W /III wie"& w do-ie "rcjat (rzeciw"o a!-i%ensom& (ro.i!a"t'czne i masowe

w't*(ianie !dzi (odejrzan'c+ o ewenta!n# s"łonno$2 do nie(rawom'$!no$ci stanowiło

raczej re%ł*0 Sz'mon de Mon.ort twierdził (odo-no& że zadanie je%o (o!e%a na

dostarczeni ja" najwi*"szej i!o$ci dsz (rzed s#d Najw'ższe%o& %dzie jż rozdzie!#

winn'c+ od niewinn'c+& t'm za$ ostatnim żadna "rz'wda nie może si* sta2 w

za$wiatac+0 P)5niej do"onano jedna" (ewn'c+ mora!n'c+ oraz inte!e"ta!n'c+

zdo-'cz'& "t)re zdawał' si* za-ez(iecza2 c'wi!izowane s(ołecze,stwa (rzed

zmartw'c+wstaniem te%o rodzaj (o%!#d)w W szcze%)!no$ci we 3rancji wła$nie wzi#ł

15



%)r* (r#d m'słow' zwan' racjona!izmem& O$wieceniem0 W'dano Enc'"!o(edi*&

na(isano "si*%i O duchu praw, Kandyda, Umowę społeczną i wie!e inn'c+0 Za(ewne w

imi* zawart'c+ w t'c+ dziełac+ ideał)w Jan <+rzcicie! <arrier za!ecał sw'm (rzełożon'm

zatrwanie w)d wandejs"ic+ arszeni"iem0Zaraz (o za"o,czeni dr%iej wojn' $wiatowej zacz*ł' si* "az'wa2 !iterac"ie

w'(owiedzi !dzi dr*czon'c+0 <ał' doro-e" "!tr' od czas)w omera i siedmi

m*drc)w %rec"ic+ (isano6nie za-ez(iecz'ł nas (rzed do!# niewo!ni")w w "amie7

niołomac+000

1)! i %or'cz ator)w ta"ic+ twierdze, zasł%j# na najw'ż7sz' szacne"0 Wo!no

jedna" (ozosta2 w'znawc# (rze"onania& że ta -ezsi!na ja"o-' "!tra co$ nieco$ jedna"!dziom (omo%ła0 S(oso-' (ost*(owania& "t)re w czasac+ wojn' (e!o7(ones"iej

stanowił' re%ł*& w nowszej do-ie +istorii zdarzaj# si* jż t'!"o ja"o w'j#te"0 Marmrowe

miasta rz'ms"ie zamiesz"iwała znaczna i!o$2 ta"ic+ !dzi& co zeznawa2 (rzed s#dem

mo%!i nie inaczej niż na tortrac+0 Wted' nie o-rzało to naj-ardziej nawet s-te!n'c+

(oet)w0

Lecz (r)żno (rzecz'2 aż za do-rze stwierdzon'm .a"tom= nawrot'-ar-arz',stwa& działanie w-rew doro-"owi "!tr' s# moż!iwe0

Sz'derstwa mało (omo%#& ni+i!izm (ewnie jeszcze mniej0 W'daje si*& że ratne"

(rzed re%resami (o!e%a na za-ie% z (ozor (rost'm& !ecz ja"że trdn'm do

rzecz'wistnienia= (orz#de" (o!it'czn' (owinien za-ez(iecza2 s(ołecze,stwa (rzed

!d5mi& "t)rz' za dżo wiedz# na (ewno0

Prze"onanie& że si* (osiadło a-so!tn# (rawd*& (o"sa w're%!owania raz na

zawsze z%rz't!iwe%o mec+anizm +istorii msi s"łania2 do si*%ania (o $rod"i s"rajnie

rad'"a!ne& roz%rzesza2 z ic+ ż'cia& Pełna& nicz'm nie o%raniczona władza jest %ł)wn'm

warn"iem s(ełnienia ce!0 Kto j# raz zdo-'ł& tem jż łatwo zdec'dowa2 si* na

niez-*dn#& w (rze"onani (osiadacza (rawd'& o(eracj* sni*cia wsz'st"ie%o& co

zawadza z-awiennej& wsz'st"o w'ja$niaj#cej& niezawodnej ideo!o%ii0 Ocz'szczenie (o!a

(o!e%a2 msi (rzede wsz'st"im na niesz"od!iwieni !dzi nie(rze"onan'c+ !-

(odejrzan'c+ o s"łonno$2 do dziedziczenia niewła$ciwe%o -a%aż0 8a" oto w czasie

16



nieraz zastraszaj#co "r)t"im (rzemierza si* w t'ł dro%* st!eci& (owraca do (rze-ranej w

-ardziej nowoczesn' "ostim (ostaw' Sz'mona de Mon.ort0 R)żnica (o!e%a na t'm& że

$redniowieczn' -aron ważał za(ewne swe (ost*(owanie za rzecz zw'czajn#&

(owszedni#0 Je%o dc+owi s(ad"o-ierc' s"łonni s# %łosi2 teori* stan w'j#t"owe%o0Nawet imm!er w ten wła$nie s(os)- macniał na dc+ w'"onawc)w (ro%ram

ocz'szczenia Ero(' z :mniej warto$ciow'c+ e!ement)w;0 8rze-a z zaci$ni*t'mi z*-ami

(rzej$2 (rzez to& o.iarnie do"ona2 o(eracji otwieraj#cej (rz'szł'm (o"o!eniom wrota

-ło%ostan istoria (ocza jedna"& że żaden z t'c+ na "r)t"# rze"omo met*

o-!iczon'c+ stan)w w'j#t"ow'c+ samocz'nnie si* ja"o$ nie za"o,cz'ł0 Zawsze

(otrze-na -'ła w tej mierze (omoc ze stron' !dzi000 inaczej m'$!#c'c+& ta"ic+ cz' inn'c++eret'")w0

W$r)d (owszec+ne%o zdziczenia oc+e i Marcea mie!i zac+owa2 si*

(rz'zwoicie& w Nantes nie"t)rz' (rzedstawicie!e miejscow'c+ władz re(-!i"a,s"ic+

(rotestowa!i (rzeciw"o -estia!stw <amXra0 Wsz'sc' oni (ozosta!i wiec (osłszni

zasadom +manitar'zm& w "t)r'c+ ic+ w'c+owano0 De 1on7c+am(s doc+ował

wierno$ci et'ce c+rze$cija,s"iej i .eda!n'm (rawidłom +onor& s"oro w'-ła%ał ż'cie d!a-ez-ronn'c+ jż wro%)w0 Nawet w do-ie stan w'j#t"owe%o mi!"nie nie cał' jedna"

doro-e" "!tr'0

Sce(t'c'zm (odsze(tje& że za "r)t"o trwało wsz'st"o we 3rancji& +manitarne

naw'"i nie zd#ż'ł' w'mrze2000

W "i!"a dni (o zdo-'ci 1ast'!ii w o"o!icac+ Par'ża zatrz'mano dw)c+ w'ższ'c+

rz*dni")w "r)!ews"ic+& Ldwi"a 1ertier de SaGi%n' oraz je%o te$cia& J)ze.a

3rancisz"a 3o!on0 ?łow* młodsze%o o-noszono na (ice !icami sto!ic'& starsze%o

(owieszono na !atarni& zat"awsz' m (o(rzednio sta sianem& (onieważ miał ja"o-' to

(owiedzie2& że ws(omniana s-stancja nadaje si* na (o"arm d!a %łodne%o motłoc+0 Na

wie$2 o tej z-rodni w Z%romadzeni Konst'tc'jn'm za(anowała "onsternacja0 Odcz'nił

ro" Antoni 1arnaGe& rzciwsz' słowa& "t)re (rzeszł' do +istorii=

6 <)ż& (anowie& cz'ż ta "rew -'ła znow ta" cz'sta9

W nieda!e"iej (rz'szło$ci 1arnaGe miał si* stara2 o (rz'+amowanie

17



nie-ez(ieczn'c+ "onw!sji rewo!cji oraz o sta-i!i zacj* jej zdo-'cz' strojow'c+0

Przeciwnic' nie (o(rzesta!i na nicestwieni t'c+ zamierze,& zna!i (onadto "rew ic+

atora za (ł'n m*tn'& nadaj#c' si* jed'nie do roz!ania0 (a5dzierni"a CQ ro"

1arnaGe ż'2 (rzestał0 Stracono %o na %i!ot'nie0 Le""o rzcon' .razes (ar!amentarn'oznaczano& co zacz*to ostatnio naz'wa2 :zarażeniem $mierci#;0 Dro%a została

ws"azana& i to jż nie (rzez z-ir)w& naj*t'c+ za (ieni#dze 3i!i(a Or!ea,s"ie%o& ani (rzez

anonim)w z (rzedmie$cia& !ecz (rzez (rawodawc*0 1arnaGe z %)r' roz%rzesz'ł (onie"#d

zar)wno własn'c+ s*dzi)w& ja" i ciemne%o o.icja!ist* z Wandei& "t)r' o"rcie,stwami&

(ławieniem si* w roz"oszac+ władz' a-so!tnej m)%ł re"om(ensowa2 (oniżenia& ja"ic+

doznawaj słż#c (o(rzednio dziedzica0 Wzi#ł na sie-ie (oważn# cz*$2od(owiedzia!no$ci za z-rodnie o-'dw terror)w& czerwone%o i -iałe%o0

W nie(ełne dwa miesi#ce do(iero (o s"cesie (ar!amentarn'm Antonie%o

1arnaGe Jean Pa! Marat zacz#ł w'dawa2 (ismo :L@Ami d Pe(!e;& (ro(a%j#ce metod'

%wałtowne0

Każd' człowie" ma (rawo roz(atr'wania +istorii w $wiet!e do$wiadcze, tej e(o"i&

w "t)rej jem samem (rz'szło ż'20 8a"ie (ost*(owanie jest zreszt# re%ł#& jedna" niewsz'sc' !-i# si* do niej (rz'znawa2& -o (ozowanie -ardziej nieraz (o(łaca niż

szczero$20 Dzisiejsz' cz' minion' $wiat o%!#da2 można t'!"o (rzez swoje własne

o"!ar'0

Niewesołe& zaiste& dzieje // st!ecia "aż# ze szcze%)!n#& wi*"sz# niż dawniej

wa%# -ada2 (ro-!em od(owiedzia!no$ci za ws"azanie dro%i wstecz0 Na sam'm

(ocz#t" (ierwszej wojn' $wiatowej (ewne w'darzenia w'wołał' wie!"ie o-rzenie o(inii

(-!icznej0 Zac+owanie si* wojs" niemiec"ic+ w 1e!%ii i we wsc+odniej 3rancji& s(a!enie

Ka!isza w Po!sce został' (owszec+nie (ot*(ione ja"o o-jaw' -ar-arz',stwa %odne%o

n)w0 We wsz'st"ic+ t'c+ w'(ad"ac+ s(rawc' os"arża!i !dno$2 c'wi!n#& o.iar'

re(resji& o rzecz s(rzeczn# z (ra7wami wojn'& cz'!i o działanie z -roni# w r*"0 O

strze!anie do w"raczaj#c'c+ oddział)w& m)wi#c naj(ro$ciej0 Po(ełniono niew#t(!iw#

z-rodni*& je$!i zarzt' -'ł' niesłszne !- jeże!i re(resje s(ot"ał' oso-' niewinne0 W

"ażd'm -#d5 razie c+odziło o "on"retne os"arżenie0 Od (ierwsz'c+ dni dr%iej wojn'

18



$wiatowej zacz*to stosowa2 metod* masowe%o t*(ienia i de(ortowania !dno$ci

o"(owan'c+ teren)w& znanej za zawadzaj#c# na scenie +istorii0 Metod'czna&

starannie o-m'$!ona e"sterminacja m)wi#c'c+ inn'm niż o"(ant j*z'"iem i nie

w'znaj#c'c+ je%o (o%!#d na $wiat to co$ %atn"owo odmienne%o od żołdac"iej-rta!no$ci0

Istnieje (a!#ca (otrze-a o(racowania i w'dania :<+rono!o%ii ero(ejs"ie%o

o"rcie,stwa w st!eci //;0 Przejrz'ste (orz#d"owanie "o!ejno$ci w'darze, (ozwo!i

na !e(sze zrozmienie wie! s(raw& z (ozor za%ad"ow'c+0 8o (rawda& że nie zawsze

"on"retn' .a"t w'ni"a z -ez(o$rednio (o(rzedzaj#ce%o& ostrożno$2 w .ormłowani

s#d)w jest ws"azana& nie ma jedna" +istorii -ez ze%ara0 8a-!ice c+rono!o%iczne(otrze-ne s# nie t'!"o w sz"ołac+0

Pomi*dz' ro"iem CC a CQ za"ieł"owa2 msiał' zasadnicze zmian' w $wiecie

(oj*2 mora!n'c+ Ero(ejcz'")w0 Kto i "ied' w t'm czasie na nowo od"r'ł metod*

(ro.i!a"t'czne%o t*(ienia jż nie (rzeciwni")w t'!"o& !ecz i ewenta!n'c+ "and'dat)w na

t* %odno$29 Kto (ierwsz' zacz#ł zaraża2 $mierci#9 Od(owiedzi na te ('tania s# c+'-a

niez-*dne i (otrze-ne ta"im& co c+c# zna2 nie (ro(a%andowe .i"cje& !ecz (rawd*04ważni o-serwatorz' zawczas dostrze%!i& w ja"im "iern" zacz'na za"r*ca2

+istoria0 Roman Dmows"i zmarł w st'czni CQ r0& zd#ż'ł jedna" ostrzec cz'te!ni")w

sw'c+ dzieł& że w z-!iżaj#cej si* wojnie c+odzi2 -*dzie nie o to& "to (rze%ra& !ecz o to& "to

zostanie w't*(ion'0

Ero(ejcz'c'& "t)rz' w "o!oniac+ zawsze (ost*(owa!i o"rtnie& na własn'm

"ont'nencie dosz!i jedna" do norm zasł%j#c'c+ na zawi$20 /I/ st!ecie -'ło e(o"#

ni%d' (rzedtem ani (otem nie-'wałe%o "om.ort& mora!ne%o ta"że0 Os"arżana o

a-so!tne zaco.anie Rosja cars"a (ostawiła swe s#downictwo na (oziomie

nie-ot'czn'm0 Wo!no -'ło mie2 nadzieje& że te zdo-'cze nadadz# si* z czasem na

e"s(ort& ta" ja" si* nadał' "o!ejnictwo& ant'se(t'"a& -downictwo miejs"ie& "ana!izacja i

wie!e inn'c+& rzecz' z dziedzin' wiedz' (rz'rodniczej i tec+nicznej0 Nic (odo-ne%o si*

nie stało0 Kont'nent -*d#c' ojcz'zn# wie!"ic+ m'$!icie!i& re.ormator)w i (rawodawc)w

zademonstrował mniej roz"witł'm s(ołeczno$ciom "ani-a!izm0 Pra"t'"* o-oz)w

19



$mierci& "oncentrac'jn'c+& (rac' niewo!niczej0

Zjawis"o straszne& !ecz w samej swej istocie nienowe& co w t'c+ wła$nie

rozważaniac+ w(rost w'(ada stwierdzi20

Nie można o-arcza2 Antonie%o 1arnaGe w'ł#czn# od(owiedzia!no$ci# za(oc+o(ne w'ro"owanie o "rwi niecz'stej0 W$r)d winowajc)w zajmje on jedna" miejsce

-ardzo (oczesne0 1'ł wsza" człowie"iem w'"ształcon'm& adwo"atem& sam sie-ie

ważał za szermierza (ro%ram w'snte%o z dzieł m'$!icie!i (r)-' niezw'"!e w'so"iej0

Je%o mistrzowie& racjona!i$ci& zre.ormowa!i $wiadomo$2 !dz"#& o%romnie (osn*!i

na(rz)d wiedz* o t'm& cze%o "ażd' człowie" ma (rawo doma%a2 si* z te%o t'!"o t'tł&

że ż'je na $wiecie0Z t'c+ w'ż'n dziwna& !ecz (rzerażaj#co "r)t"a dro%a wiodła (od (o"ład -r'%

:Sława;& za"otwiczone%o w'-rzeża Loar' w Nantes0

Stwierdziwsz'& że te%o rodzaj zjawis"a s# moż!iwe& że maj# trad'cje& do"onajm'

jeszcze jedne%o za-ie% m'słowe%o0 Z cał# staranno$ci# oddzie!m' osi#%ni*cia ow'c+

m'$!icie!i od cz'n")w samozwa,cz'c+ s(ad"o-ierc)w& !dzi& "t)rz' sami sie-ie zna!i

za od"r'wc)w jed'nej& wsz'st"ic+ -ezwz%!*dnie o-owi#zj#cej metod'rzecz'wistniania (ost*(0 Nacz'cie!e mie!i %odzi2 teoret'czne $wiato-rstwo z

w'ma%aniami (ra"t'"i ż'cia& co mo%ło nie"ied' s(rawia2 wrażenie -ardzo

nies'm(at'czne& !ecz dowodziło miej*tno$ci -ezcennej& miar nowicie (oczcia

re!at'wizm0 4czniowie tożsami!i sie-ie i swoj# władz* z ide#& z !dem& ojcz'zn#&

!dz"o$ci#0

Dawno jż tem zaważono& że w rewo!cjac+ ro!* szcze%)!ne%o rodzaj

od%r'waj# trzeciorz*dni adwo"aci oraz !iteraci tej samej ran%i0 Ni"om jeszcze nie znan'

Marat (r)-ował sił na (o! !iteratr'& !ecz o"azał si* (owie$cio(isarzem (oronion'm0 8en

%atne" (o!it'"i& "t)r' nasze st!ecie zwie tota!izmem& o.erje o"azj* re"om(ensat'&

ode%rania si* za zawod'0 Wo!ter (ozostał wie!"im Wo!terem miesz"aj#c na szwajcars"iej

(rowincji0 1'ł z ta"ic+& co %łow# (od-ijaj# $wiat0 Nie"t)r'm am-icjom na %wałt (otrze-a

szczdeł (o!it'czn'c+ i -iada tem& "to zec+ce je (otr#ci20

Po o-a!eni monarc+ii Dantoa zainsta!ował si* w rez'dencjac+ (rz' (!ac end

20



me0 8e%o same%o dnia (rz'-oczn' ministra& Kami! Desmo!ins& na(isał do ojca=

:S(rawa wo!no$ci tr'm.je0 Oto jestem w (ałacac+ Ma(eo i Lamoi%non;

21



III

:Ld (or'wa si* do wa!"i do(iero wted'& %d' t'rania do(rowadzi %o do roz(acz'0I!eż cier(ie, zniesie& zanim si* zem$ci Je%o zemsta jest w zasadzie zawsze słszna&

c+ociaż-' nawet nie -'ła zawsze $wiadoma s"t")w000; Słowa te Jean Pa! Marat

na(isał& w'dr"ował i o%łosił w (a5dzierni" C\ ro"& w"r)tce (o (rz'msow'm

s(rowadzeni z Wersa! do Par'ża rodzin' "r)!ews"iej i Z%romadzenia Konst'tc'jne%o0

Atorowi c+odziło o dora5ne e.e"t' (o!it'czne& !ecz w'wod' je%o 6 nosz#ce c+ara"ter

o%)!nie stwierdzaj#c' 6 w'wieraj# do$2 niesamowite wrażenie& je$!i w ic+ $wiet!eroz(atr'wa2 całe dzieje Wie!"iej Rewo!cji 3rancs"iej0

Na wiosn* C\ ro" !d wca!e si* do "rwawej zemst' nad "r)!em nie rwał&

s"ierowane (rzeciw"o monarsze nie(o"oje (rowo"owa!i za to jż w !atac+ (o(rzednic+

(rz'wi!ejowani6 sz!ac+ta i "!er0 W marc ro" CQ !d wandejs"i masowo c+w'cił za

"os'& widł'& dr#%i tdzież za .zje m'$!iws"ie i (rz'msił o"o!iczn'c+ sz!ac+cic)w do

o-j*cia .n"cji o.icers"ic+0 Widzie!i$m' w Mac+eco!& ja" (otra.ił si* nie"ied'zac+ow'wa20 8e działania nosił' niew#t(!iwie c+ara"ter zemst'& :"t)ra 6 zdaniem

Marata 6 -'wa :w zasadzie zawsze słszna;0 Za co i na "im m$ci!i si* (!e-eje9

1ardzo znaczna cz*$2 sł'nn'c+ :Kajet)w s"ar%; (rzeszła (rzez staranne sito

reda"tors"ie& "t)r'm d's(onowa!i .rond7j#c' (rzeciw"o Ldwi"owi /I (rz'wi!ejowani0

Mimo to (ewne de"!aracje zna2 wo!no $miało za atent'czne& -o tre$2 ic+ w żaden

s(os)- nie mo%ła si* (odo-a2 ow'm nota-!om0 W <ritot "oło Roen c+wa!ono wi*c na

wiosn* C\ ro"& co nast*(je=

:Kr)!& "t)r' jest do$2 m#dr' i wie!"i& -' zwoła2 (oddan'c+& w'słc+a2 ic+ zaża!e,&

za('ta2 o wsz'st"o& co może dot'cz'2 sni*cia nadż'2 i (rz'cz'ni2 si* do

(om'$!no$ci& "r)! wła$nie jest t'm& "t)re%o w'-ra!i-'$m' na (ana& %d'-' 1)% jż %o

nam0 nie dał w swej łas"awo$ci0 4rodzeni w (a,stwie monarc+icz7n'm& c+cem' na

zawsze te%oż stroj& niec+ tron (ozostanie dziedziczn'm& nie za$ e!e"c'jn'm& i niec+ aż

do s"o,czenia wie")w zasiadaj# na nim 1r-onowie;

22



Z (ozor s"rajnie (rawicowa tre$2 te%o .ra%ment :Kajet s"ar%; z <ritot nie

(owinna w(rowadza2 w -ł#d0 i(o!it 8aine miał a-so!tn# słszno$2 stwierdzaj#c

!a"onicznie& że star' (orz#de" (rzestał oddawa2 o%)łowi sł%i& stał si* nież'teczn' i

d!ate%o msiał !ec na(rawie0 Ni"o%o nie mo%ł' (rze"ona2 w'wod'& że sz!ac+ta ma(rawo do (rz'wi!ej& (onieważ (oc+odzi od dawn'c+ zdo-'wc)w .ran"o,s"ic+0 ?ł*-o"a

re.orma -'ła "onieczno$ci#& !d c+ciał !e(szej administracji& sni*cia nadż'2&

r)wno$ci& zwłaszcza za$ r)wno$ci wo-ec rz*d (odat"owe%o0 Wo!no$2 za$ w "ażd'm

j*z'" !dow'm znacz' to samo& co s(rawied!iwo$20

Wie! (isarz' zjad!iwie "r't'"owało do"tr'nerstwo :De"!aracji Praw <złowie"a i

O-'wate!a; oraz inn'c+ (ostanowie, wczesne%o o"res rewo!cji0 Jeden z t'c+ zarzt)ww'daje si* nieod(art'm= (rzero-iono 3rancj*& na monarc+i* "onst'tc'jn#& !ecz władz*

w'"onawcz#& cz'!i "r)!ews"#& s(rowadzono wła$ciwie do zera0 Nie"t)rz' działacze 6

w$r)d nic+ Antoni 1arnaGe 6 siłowa!i to na(rawi2& a!e (rzez nic+ sam'c+ roz(*dzone

(o(rzednio mec+anizm' o-racał' si* jż na z-'t si!n'c+ o-rotac+& zamiar (o+amowania

nie (owi)dł si*0 K!-' i se"cje działał'& rwał' si* do dzieła nowe .a!an%i (rzera-iacz'

$wiata01ernard 3a' (owiedział niedawno o :De"!aracji Praw;& że :(odo-na -'ła do

(od(isane%o in -!anco cze"& %warantj#ce%o Narodowi seri* "orz'$ci& "t)r'c+

dostarcz'2 mo%ło jed'nie (a,stwo zamożne& s(o"ojne i (ot*żne;0

A!eż )w cze" miał (o"r'cie Ze sw'mi dwdziest siedmi mi!ionami

miesz"a,c)w 3rancja )wczesna -'ła naj!iczniejsz'm& (o Rosji& (a,stwem na

"ont'nencie& niedł%o (rzed rewo!cj# w'%rała wojn* mors"# z An%!i#0 Ws(omnian'

(rzed c+wi!# ator sam stwierdził& że -'ła też -o%ata& acz"o!wie"6ja" zw'"!e w "raj o

c+ara"terze (rzeważnie ro!nicz'm 6 trdno w niej -'ło sz'-"o zmo-i!izowa2

znaczniejsze sm'0

Darmo jedna" marz'2 o w'"('wani cze" dżej warto$ci& "ied' si* z wo!nej i

nie(rz'mszonej& do"tr'nerstwem (ods'canej wo!i w'(owiedziało wojn* Astrii& (rz'

"t)rej zaraz stan*ł' Prs'& "ied' si*& zajmj#c 1e!%i*& w'zwało na $mierte!n' (ojed'ne"

Wie!"# 1r'tani* i "ied' si* s(rowo"owało wie! własn'c+ o-'wate!i do des(erac"ic+

23



odrc+)w0

Jeden z "o,cow'c+ a"t)w :wie!"iej wojn'; wandejs"iej] roze%rał si* na w's(ie

Noirmotier0 W'%łoszono tam wted' słowa& w "t)re warto si* wsłc+a2 ze szcze%)!n#

wa%#0 W o-!icz niec+ronnej $mierci !dzie m)wi# zazw'czaj (rawd*0Noirmotier jest& ja" w'ni"a z o(is)w& (i*"na& wesoła i rodzajna0 O(r)cz drzew i

"rzew)w %dzie indziej (owszednic+ ro$nie na niej c'(r's i tamar'sze"& wczesn# wiosn#

roz"wita mn)stwo mimoz'0 Patrz'łem na w's(* z !#d stałe%o i (oło%i jej "ontr w'warł

na mnie wrażenie do$2 (os*(ne0 Pewnie d!ate%o& że (oc+mrne nie-o osiadło nis"o nad

(owierzc+ni# ocean& $wiat ta" (omroczniał& ja"-' dzie, majow' miał si* na%!e s"r)ci2 o

"i!"a %odzin0 Pewn# ro!* ode%rał' jedna" i rozm'$!ania o s(rawac+& "t)r'm (o$wiecona jest ta "si#ż"a& o t'm& co si* i!!o tem(ore od-'ło za cie$nin#0

We 3romentine& %dzie$m' si* na "r)t"o zatrz'ma!i& (rz'wa-ia ocz' atra"cja

tr'st'czna& cie"awa zwłaszcza d!a (rz'-'sz)w z "rain (rz'!e%ł'c+ do nierc+aw'c+

m)rz0 Jest to do-ra& %ład"a szosa& wc+odz#ca w(rost w wod* i ton#ca w niej -ez $!ad0

8'!"o da!ej majacz# zatrz' ni to wież'cz"i& ni -astion'0 W (orze od(ł'w szosa w'nrza

si* na całej dł%o$ci i można w'%odnie dotrze2 ni# na w's(*0 Owe za$ %niazda -ocianieto sc+ronienia d!a ta"ic+& co si* za%a(i# i dadz# zas"ocz'2 (rz'(ł'wowi& -ardzo w t'c+

stronac+ %wałtownem0

W (a5dzierni" CQ ro" szos' jeszcze nie -'ło0 3rancisze" de <+arette -rn#ł

ze sw'mi !d5mi (o odsłoni*t'm dnie cie$nin'0 Zdo-'ł i osadził dwt'si*czn# zało%#

w's(*& "t)ra si* wted' od niedawna zacz*ła naz'wa2 I!e7de7!a7Monta%ne& -o stare

miano <zarne%o K!asztor nie do%adzało (łomienn'm nowatorom0 4 sc+'ł" %rdnia

w'(ł'n*ła z Nantes si!na .!ota inwaz'jna& w (ierwsz' dzie, 1oże%o Narodzenia

wojownic' stron o- zacz*!i si* (o(is'wa2 z(ełnie niezw'"ł'm m*stwem i zajadło$ci#0

Zdarz'ł si* wted' jed'n' w czasie całej wojn' w'(ade" samo-)jstwa w$r)d (owsta,c)w0

Umierte!nie rann' "a(itan D-ois strze!ił so-ie z (isto!et w sta& -' nie w(a$2 w r*ce

wro%)w0 :Armia "ato!ic"a i "r)!ews"a; r'%or'st'cznie 6 ja" wida2 6 (rzestrze%ała

(ołow' (i#te%o (rz'"azania 1oże%o0

Niedo-it"i o-ro,c)w złoż'ł' -ro,& "ied' :-ł*"itni; wdar!i si* do %ł)wne%o osied!a

24



w's('& Noirmotier7en7!@I!e0 W-rew warn"om zawartej (odo-no "a(it!acji& wsz'st"ic+

je,c)w stracono0 ?enerałowie re(-!i"a,sc' (od(isa!i 6 ja"o-' to 6 mow*& (o cz'm

"omisarze (o!it'czni (o"aza!i im de"ret Konwencji& s"azj#c' wsz'st"ic+ re-e!izant)w na

$mier20Ż'ł wted'& a może raczej do%or'wał w miastecz" Mar'c' ?i%ost d@E!-Xe& jeden

z najzdo!niejsz'c+ wojs"ow'c+ wandej7s"ic+& (o z%onie <at+e!inea w)dz nacze!n'0

<zternasto"rotnie rann' w -itwie (od <+o!et& został (rzez towarz'sz' (rzewiezion' na

w's(*0 Ponieważ nie m)%ł ani c+odzi2& ani nawet sta2& zdo-'wc' jej mie$ci!i %o w

.ote!& w'nie$!i na (!ac 1roni i rozstrze!a!i siedz#ce%o0 Razem z %enerałem

e%ze"wowano dw)c+ je%o "rewn'c+ oraz te%o o.icera rewo!c'jne%o& "t)rem de<+arette ode-rał -'ł (o(rzednio Noirmotier0 Nazajtrz rozstrze!ano w t'm sam'm

miejsc (ani# d@E!-Xe0

Małżone" jej -'ł (rzed $mierci# dł%o (rzesłc+iwan'0 Nie dzie!ił żadn'c+

wojs"owo cenn'c+ in.ormacji& w'ja$nił za to mot'w' swe%o (ost*(owania0 Koniecznie

trze-a w t'm miejsc (rz'(omnie2& że na!eżał do t'c+ ziemian& "t)rz' o($ci!i swe dwor'

i (osz!i si* -i2 do(iero na wezwanie ze0 stron' jż z-ntowan'c+ c+ło()w0 D@E!-Xe(owiedział (rzed $mierci#=

6 Prz'si*%am na +onor& że acz"o!wie" (ra%n#łem monarc+ii& nie miałem

żadn'c+ (roje"t)w szcze%)!n'c+ i -'ł-'m ż'ł ja" !e%ł' o-'wate! (od "ażd'm rz#dem&

"t)r' -' mi zostawił s(o")j oraz swo-od* (ra"t'"owania mojej wiar'0

W nie"t)r'c+ e(o"ac+ +istorii zamiar ż'cia w s(o"oj staje si* (ro%ramem

w'wrotow'm0 <złowie" msi -owiem ż'2 (rawidłowo& same za$ (rawidła s# we

wsz'st"ic+ szcze%)łac+ znane t'm& co a"rat (osied!i (ełni* władz' i (ł'n#c# z niej

wszec+wiedz*0 Masie !dz"iej (rz'(ada w t'c+ warn"ac+ ro!a (ersone!& o-sł%j#ce%o

(o!it'"* i niestannie w'"azj#ce%o entzjazm0

?enerał Jan <+rzcicie! K!X-er& .ac+owiec wojs"ow' mało co %orsz' od

Na(o!eona& w'dawał si* )wczesn'm "omisarzom (o!it'czn'm (odejrzan'0 Słż'

re(-!ice ta"& ja" słż'ł-' monarsze 6 t's"iwał' donos'0 Ws(ania!e w(rawdzie& !ecz

nie(rawidłowo W "ar'%odn' s(os)- zac+owje oso-owo$20 Przecz'2 nie s(os)-

25



!dziom )wczesn'm straszn'm domem niewo!i& że star' (orz#de" -'ł (o (rost

nasz(i"owan' nie(oj*t'mi d!a nas wo!no$ciami0

W :Kajetac+ s"ar%; na(ot'"am' ż#danie z(ełnie "on"retne0 Doma%ano si*

cał"owite%o zwo!nienia od słż-' wojs"owej t'c+ wsz'st"ic+& "t)rz' (racj# na ro!i0Re"rt)w6zdaniem wnios"odawc)w 6 na!eżało -ra2 z miast& zwłaszcza za$ s(o$r)d

orsza")w wie!"ic+ (an)w dc+own'c+ i $wiec"ic+0 I w'c+ow'wa2 na żołnierz' wsz'st"ie

(odrzt"i (łci m*s"iej0

Mo-i!izac'jn' de"ret Konwencji (ozostawał w raż#cej s(rzeczno$ci z t'mi

ż#daniami& odnosił si* do wie$nia")w& zwa!niał -owiem od (o-or wsze!"ic+ czestni")w

administracji re(-!i"a,s"iej& cz'!i (rzeważnie mieszczan0 wczesn' c+ło(7wła$cicie!(otrze-ował do (rac' wsz'st"ic+ sw'c+ s'n)w& w je%o %os(odarstwie nie mo%ło -'2 r#"

z-*dn'c+0 Rozstrz'%ał o t'm (oziom tec+ni"i ro!niczej0 Sam Na(o!eon mawiał nieraz w

(rzeszło$ci& że (o-)r jest -ardzo wie!"im złem0

Za D're"toriat& "ied' (arawan' ideo!o%iczne (rz'-!a"ł' i tracił' na znaczeni&

w(rowadzono (rawo& "t)re%o moc# można -'ło w'"(i2 si* od wojs"a& najmj#c

zast*(c*0 W za!eżno$ci od dat' i "onin"tr' cen' wa+ał' si* od t'si#ca o$miset doczterec+ t'si*c' .ran")w0 W#t(i2 wo!no& cz' wie! c+ło()w roz(orz#dzało ta"imi

za(asami %ot)w"i& to mieszczanin z's"iwał na now'm (rze(isie0 W t'm wła$nie

"iern"& !ecz wca!e nie t'!"o w dziedzinie s(raw wojs"ow'c+& (r#d (ł'n#ł od (ocz#t"

rewo!cji0

i(o!it 8aine stwierdził& że zao(atrz'ła ona mieszcza,stwo w dzi)- i (azr'0

Odnosi si* jedna" wrażenie& że ostre te narz*dzia w(ił' si* w s")r* (rzede wsz'st"im

c+ło(s"#0 Zaszedł (onadto ten stan rzecz'& (rzed "t)r'm (rzestrze%a (rz'słowie

"rai,s"ie= :Ne daj 1oże z Iwana (ana& a z Mar'j"i do-rodij7"i;0 1ezceremonia!no$2

now'c+ władz r)wnała si* t'!"o ic+ (rze"onani o własnej nieom'!no$ci0 E!ement'

s(ołeczne żarte dot'c+czas zazdro$ci# w stosn" do sz!ac+t' re"om(ensował'

"om(!e"s'& (rz'st#(ił' do radosnej tw)rczo$ci0

O (otrze-ie zre.ormowania administracji rozm'$!ano we 3rancji jż za Ldwi"a

/0 Konst'tanta (rze(rowadziła ten niez-*dn' za-ie% od r*"i i wca!e -ezwz%!*dnie0

27



Podzie!ono "raj na osiemdziesi#t trz' de(artament'& "roj#c dawne& +istor'czne

(rowincje& tworz#c z o"raw")w nowe cało$ci0 istor'c' s# z%odni& że nie zwracano

wa%i na (rz'zw'czajenia ani na sent'ment' !dno$ci0

De(artament Wandei& w'ci*t' z dawne%o Poito& nie o-j#ł miejscowo$ci dc+em io-'czajem ta" do, (rz'na!eżn'c+& ja" 1ressire i <eriza'0 Wzi#ł nazw* od małej

rzeczł"i !a endXe0

Ja" si* dowiadj* z "si#ż"i (0 Jerze%o 1ordonoGe& miano to (oc+odzi od

ce!t'c"ie%o w'raz endo& oznaczaj#ce%o "o!or -iał'0 I ja"że t nie wierz'2 w ma%i*

sł)w

8worz#c de(artament' nadawano im nazw' mot'wowane w rozmait' s(os)-0Nie"t)re z nic+ 6 ja" ?ironde i Wandea wła$nie 6 od raz w"rocz'ł' do +istorii&

wsz'st"ie razem 6 na-rawsz' (at'n' 6 stworz'ł' (ełn# wdzi*" (oet'"*

administrac'jn# "raj0 8o miło (isa2 na "o(ercie= 3inistre& ar& Landes& zwłaszcza za$

<a!Gados0 Imi* własne odr)żnia& (rzez samo swe istnienie w'twarza mi*dz'

miesz"a,cami s-te!n# t"an"* ł#cz#c#0

1'!i w Konst'tancie zwo!ennic' cał"owitej racjona!izacji0 Pra%n*!i oni(onmerowa2 de(artament'0 ?d'-' (rzemo%!i& cz'ta!i-'$m' dzi$ w %azetac+& że w

Pałac 1r-o,s"im doszło do ż'wej w'mian' zda, (omi*dz' de(towan'mi z o"r*% na

(rz'"ład dwadzie$cia sze$2 i siedemdziesi#t trz'0 8a" wła$nie& -o miło$nic' w'%)d

administrac'jn'c+ !-i# racjona!izowa2 ta"że %ramat'"* i j*z'"0

Miewa si* czasem szcz*$cie ators"ie0 Podczas (isania (o(rzednie%o rozdział

zna!azłem w dzienni" :Le Monde; Vz dnia QC st'cznia CB ro"Y art'"ł zat'tłowan'

L’opinion française et l’

me !retonne" Na(isał %o (0 E0 O!!iGro& mer z ?in%am( w de(artamencie <

28



tes7d7Nord0 <z'tam'=

:1retania to nie t'!"o inwest'cje i (raca& to (onadto jeszcze oso-owo$2&

odr*-no$2& szcze%)!ne%o rodzaj wraż!iwo$2 wo-ec ż'cia000 Żadne%o zamiar

rozr'wania t"anin' narodowej0 Lecz trze-a zrozmie2 jedno= 1retania ma dsz*0Pro-!em -re7to,s"i to ta"że (ro-!em szacn";0

<ze%o ja" cze%o& a!e szacn" d!a !dz"ic+ miłowa, władze rewo!c'jne

w'"az'wał' -ardzo mało0

Zatem :1retania ma dsze;0 Jedn# i nie(odzie!n#& acz"o!wie" od o(is'wan'c+ t

czas)w (odzie!ona jest na de(artament'= 3inistre& <

29



za(adł'm "#cie& w cieni "o$cioła (ami*taj#ce%o Merowin%)w& mie!i otrz'ma2 (asterza

w'-rane%o w od!e%ł'm mie$cie& (rzez !dzi -o%at'c+& !ecz wca!e nie"oniecznie

-*d#c'c+ "ato!i"ami000 c+ociaż-' z metr'"i t'!"o0 Nadanie (ełni (raw o-'wate!s"ic+

wsz'st"im innowiercom& zar)wno (rotestantom& ja" ż'dom& -'ło (ost*("iem słszn'm i(i*"n'm0 Powołanie ic+ ta"że oraz ateist)w do rozstrz'%ania o wewn*trzn'c+ s(rawac+

Ko$cioła6(o (rost (rzest*(stwem (o!it'czn'm0 W w'-ierani dc+own'c+

czestnicz'2 m)%ł "ażd' o-'wate! :cz'nn';& "t)r' w dni %łosowania do(ełnił małej

.orma!no$ci= (o.at'%ował si* ()j$2 na msz*0 Działaj#c w imieni a-stra"c'jne%o rozm&

%r-o (rze"roczono %ranic* rozs#d"& "t)r'm zw'"!i !dzie (osł%j# si* na co dzie,0

maja CBB ro"& (odczas (rac w'"o(a!is"ow'c+ (rzed (ar's"# "atedr# Notre7Dame& odna!eziono mał' (rzedmio7ci" sz"!an'& "t)r' jż w"r)tce można -'ło o%!#da2 na

w'stawie0 Jest to !ecit"o w'("łe& zie!on"awe i (rzejrz'ste den"o (c+ar"a0 <zarniawa&

na zawsze wżarta w cien"ie sz"ło (at'na o-ramia zna" $rod"ow'& s"rz'żowanie %rec"ic+

!iter / i P 6;mono%ram <+r'stsa0 Wedł% (odania ta"iż s'm-o! widniał jż \

(a5dzierni"a QC ro" na !a-arm cesarza Konstant'7na Wie!"ie%o (odczas -itw' (rz'

mo$cie M!wijs"im w Rz'mie0 Pewne jest& że (ojawił si* na szcz'tac+ drzewcsztandarow'c+ zaraz (o ro" QC0

Den"o (c+ar"a (oc+odzi z te%o same%o I st!ecia i za!icza si* za(ewne do

najstarsz'c+ $!ad)w c+rze$cija,stwa na W's(ie ?rodz"iej w Par'ż0

S# we 3rancji za-'t"i r)wnie stare& !ecz znacznie mas'wniejsze od sz"ła0 W

Poitiers do$2 ()5no& (rawie o zmierzc+& zaw*drowa!i$m' (od -a(t'sterim& (onieważ

ws(aniało$ci te%o (i*"ne%o miasta s# dziwnie roz(roszone w terenie0 1d'ne" siedzi

%ł*-o"o w ziemi& zanrzon' w niej c+'-a r)wno (o (as0 Od"o(an' jest ocz'wi$cie i

za-ez(ieczon'& !ecz nie s(os)- %o jż w'do-'2 na (owierzc+ni*& "t)ra miała czas

s(*cznie2& (odrosn#20 1a(t'sterim -'ło remontowane jż za ws(omnian'c+ (rzed

c+wi!# Merowin%)w0 W'-i!i si* oni w (a,stwie 3ran")w do(iero (od "oniec st!ecia&

-a(t'sterim za$ w'-dowane zostało w (ierwszej (ołowie I0 <+rzczono w nim

naj-ardziej staroż'tn'm o-'czajem 6 (rzez zanrzenie w wodzie $wieconej0

Poitiers to sto!ica +istor'cznej (rowincji Poito& z "t)rej ciała w'"rojono "i!"a

32



de(artament)w& miedz' inn'mi Wan7de*0 Wie"ow'mi& zaiste& (orz#d"ami zatrz*$!i

racjona!izatorz' z Konst'tant'& Le%is!at'w' i Konwencji Narodowej0

8rdno dociec& "to s(is'wał s"ar%i miesz"a,c)w rozmait'c+ (rowincjona!n'c+

osied!i& "to nadawał je$!i nie !iterac"#& to (rz'najmniej s()jn# .orm* j*z'"ow# z-iorow'm-o!ewaniom0 W wie! w'(ad"ac+ zajmowa!i si* t'm na (ewno "si*ża& (ro-oszczowie i

wi"arisze0 1'!i (i$mienni& w'"ształceni& trad'cja za$& cał' aż (o ro" C\ .n"cjonj#c'

star' (orz#de"& (owierzała im o-owi#ze" zajmowania si* nie t'!"o s(rawami wiar'0 W

"r)!estwie .rancs"im (ara.ia stanowiła o.icja!ne& nicz'm nie zast#(ione o%niwo

administracji0 Ksi#dz cz'tał z am-on' roz(orz#dzenia władz'& nawet te o c+ara"terze

(o!ic'jn'm& wiec o%łoszenia o (o(ełnion'c+ (rzest*(stwac+ i o-owi#z" $ci%anias(rawc)w0 Po na-oże,stwie naradzał si* z (ara.ianami& a ze-rania te& ci#%!e od-'wane

na szcze-! s(ołecznie niew#t(!iwie najniższ'm& nadawał' szcze%)!n# -arw* ż'ci

codziennem w monarc+ii :a-so!tnej;0 Roz(rawiano i (ostanawiano o s(oso-ac+

w'"on'wania roz(orz#dze, władz'& zajmowano si* r)wnież o(ie"# s(ołeczn#&

zarządzano ws()!n'm maj#t"iem (ara.ia!n'm000 teraz s"on.is"owan'm (rzez (a,stwo0 Aż

do "o,ca star' (orz#de" "r)!ews"i s"ładał si* wła$ciwie z mn)stwa (ara.ia!n'c+ :mał'c+re(-!i" atonomiczn'c+;& "t)r'c+ o-'wate!e stroi!i si* nawet& d!a odr)żnienia& w "o!or'

odmienne od s#siedz"ic+0

S'm(at'czn' ten 6 (ewnie t'!"o z +istor'cznej odda!i 6 s'stem zw#t!ał i

s(r)c+niał& re.orma stała si* "onieczno$ci# Nowo w(rowadzone %min' otrz'mał'

(rawnienia roz!e%łe& w'"on'wał' nawet nie"t)re .n"cje s#downicze0 Władze

(oc+odził' w'ł#cznie z w'-or& w %łosowaniac+ mo%!i czestnicz'2 t'!"o o-'wate!e

:cz'nni;0 Dost*( do %odno$ci radne%o %min' otwierał (odate" r)wn' cenie dziesi*ci dni

(rac' najemnej0 <+ło(i -odz' straci!i swe dawne (rawnienia0

Poj*cie "onieczno$ci dziejowej otwiera nie"ied' dro%* do %ro5ne%o a-srd0

<i#%!e czai si* mi*dz' !d5mi (o"sa ostateczne%o (orz#d"owania $wiata w'ni"ła z

(rze"onania& że dot'c+czasowa +istoria -'ła wła$ciwie om'ł"#0 Niewie!e "raj)w (otra.iło

si* za-ez(iecz'2 (rzed (rz'w)dcami nie ż'wi#c'mi w#t(!iwo$ci& że (rawidłowa +istoria

zacznie si* do(iero od nic+0

33



Konieczno$2 (o!e%a wła$ciwie na niestannej na(rawie& -o (orz#d" idea!ne%o

ni%d' nie -'ło& nie ma i nie -*dzie0 Jed'n'm doro-"iem narod)w jest to t'!"o& co

w'tworz'ła ic+ własna& ind'wida!na i z-iorowa (rzeszło$20 8o ona do(racowała si* w

(rzeci#% wie")w warto$ci -ardzo nieraz wz%!*dn'c+& !ecz ta"ic+& "t)r'm !dzie %otowis# doc+ow'wa2 wierno$ci doz%onnej0 Do$wiadczenie za!eca ostrożno$20 Nie t'!"o

d!ate%o& że nadmiar re.ormators"iej romant'"i (o-dza o(erowan'c+ do o(or&@ też

nie"ied' a-srda!ne%o0 D!ate%o r)wnież& #e nie !icz#c' si* z nicz'm "arczne" ow'c+

warto$ci (ad!a człowie"a0

<z'ja (osta2 -ardziej (rz'ozda-ia +istori* 3rancji= .i%ra c+ło(a <at+e!inea& co

rozj#trzon' do ż'we%o w'st#(ił (rzeciw"o re.ormom zar)wno niewczesn'm& ja" iz-awienn'm i (o!e%ł z r)ża,cem w dłoni& cz' też mora!n' wizerne" "r)!ews"ie%o

c+rze$nia"a Ldwi"a 3rXron& "t)r' naj(ierw w imi* czerwon'c+ ideał)w to(ił we "rwi

(ołdnie "raj& (otem za$ 6 w c+wi!i -ardzo wła$ciwej 6 zaj#ł (oczesne miejsce w$r)d

-iał'c+ (ał"arz'9 Postarajm' si* za(omnie2 na c+wi!* o (ro%ramac+& (ozosta,m' (rz'

t'm& co stanowi o %odno$ci człowie"a0 Kt)r# z t'c+ dw (ostaw ż'ciow'c+ za!eci2 -'

na!eżało ja"o wz)r0:W tej wierze (ra%n* ż'2 ja" i miera2; 6 "azał i!!on m)wi2 swej matce& oso-ie

nie znaj#cej nicze%o (oza własn# (ara.i#0

<at+e!inea& je%o !iczni s#siedzi i "mowie wca!e si* (ocz#t"owo nie (or'wa!i

(rzeciw"o rewo!cji0 Jedna"że tw)rc' nowe%o (orz#d" za mało $wiadcz'!i szacn"

s(rawom& "t)re (ostanowi!i do %rnt zmieni20 Dawno jż tem (owiedziano& że

adwo"aci wiod#c' rej w Konst'tancie (o (rost odłoż'!i na -o" :Kajet' s"ar%;&

za(omniawsz' o ic+ z%rze-nej nieraz tre$ci& w'emi%rowa!i w $wiat własn'c+

teoret'czn'c+ "once(cji0 Matemat'" <ondorcet nie darmo nazwał t* Konst'tant*

z%romadzeniem t'si#ca dwst meta.iz'")w0 Naj-ardziej re(-!i"a,s"o m'$!#c'

+istor'c' nie (rzecz'!i& że :"onst'tcja c'wi!na "!er; -'ła (o!it'czn'm sza!e,stwem0

:Kajet' s"ar%;& s(isane w ja"im$ (rocencie (rzez "si*ż'& zajmował' si* do!# i ro!#

dc+owie,stwa0 O-rzeni na !"ss w$r)d -is"()w towarz'sz'ło -o!ewanie nad

2 Ojcem chrzestnym Ld!"ka #r$ron %ył &tan"sła! Leszczy'sk"

34



-ied# nie"t)r'c+ (ro-oszcz)w& zwłaszcza za$ wi"arisz'0 Niewie!e (ł'n*ło czas i oto

jrzano& że o%romna wi*"szo$2 miejscow'c+ "a(łan)w (rzetworzona została w co$ w

rodzaj zwierz'n' łownej0 Przez wie"i wes()ł z wiern'mi tworz'!i oni :(ara.ia!ne re(-!i"i

atonomiczne;& teraz msie!i si* "r'2& (onieważ odm)wi!i (rz'si*%i na ow# "onst'tcj*&(oz-awiaj#c# ic+ wła$ciwie c+ara"ter dc+own'c+ "ato!ic"ic+0 Metamor.oza -'ła

r)wnie na%ła ja" nie(otrze-na0 De"!amacje na temat miło$ci d!a !d nie mo%ł' na(rawi2

s"t")w (o%ard' d!a je%o cz20

Sani Saint7Jst mawiał& me!anc+o!ijn'm za(ewne tonem = :!d wie"iste

dziec"o000; Podo-na (ostawa (rz'tra.ia si* do$2 cz*sto rozmait'm tr'-nom& s"łania ic+

do (rowadzenia nie!etnic+ " (rz'msowem szcz*$ci0Aż do ro" CC wł#cznie -'ło s(o"ojnie w "raj od (ołdnia (rz'!e%aj#c'm do

j$cia Loar'0 W marc ro" CQ (i*2set (ara.ii (orwało si* do -roni0 Amazon"a

wandejs"a& czestnicz"a wojn'& mar"iza Maria Liza Wi"toria de !a Ro7c+ejae!ein 6

(rimo Goto de Lescre 6 na(isała w sw'm (ami*tni"& że wa!czono nie z w'rac+owania&

!ecz w imi* zranione%o czcia& z roz(acz'0 Odna!azło si* zatem w star'm i -iał'm

te"$cie słowo ż'te r)wnież (rzez Jean Pa! Marata0:Ld (odni)sł si* od raz& (onieważ (ierwsz' (rz'"ład oddziałał na m'sł'

nastrojone do rewo!t';0

Za %ł*-o"o& naz-'t -rta!nie narszon' został ład istniej#c' od wie")w0 1'ło-'

ci*ż"im -ł*dem twierdzi2& że !dzie do nie%o (rz'w'"!i0 Oni stanowi!i te%o ład

najistotniejsz# cz*$2 s"ładow#0

35



I

Pan d@E!-Xe nie dane wiec -'ło zaż'wa2 s(o"oj w je%o La Lo%e& "t)ra 6 je$!iwierz'2 star'm szt'c+om 6 w nicz'm nie (rz'(ominała (ałac0 W-rew własnej wo!i

dostał si* na $cież"* +eroiczn# i w'trwał na niej do "o,ca0

istor'c' wca!e nie ważaj# (rz'cz'n .enomen wandejs7"ie%o za w'ja$nione0

Wr*cz (rzeciwnie& twierdz#& że (rawdziwe -adania na"owe do(iero si* roz(ocz*ł'0 Sto

!at tem można -'ło (o(rzestawa2 na c'towani !ist)w "omisarz' (o!it'czn'c+& "t)rz' 6

ods'łaj#c Konwencji zdo-'te cz' też (oz-ierane na dro%ac+ odwrot Wandejcz'")wins'%nia re!i%ijne 6 (isa!i= (o"ażcie to !dowi Par'ża& niec+aj wie& ja"imi s(oso-ami

o(orni "si*ża osz"j# wie$nia")w i wiod# ic+ do z-rodni Dzisiaj ni"t nie s"re$!a "westii

wiar' z +istor'czne%o rejestr& wsz'sc' c+'-a natomiast odże%n'wj# si* od teorii o

(rzemożnej ro!i mac+inacji "!er0 Pro(a%anda (o!it'czna z re%ł' trdni si*

w!%ar'zowaniem +istorii0

Niedawno roz(ocz*te -adania (rawdziwie na"owe (rz'niosł' jż jedna"zdo-'cze wie!"iej wa%i0 Stwierdzono na (rz'"ład %ł*-o"ie -)stwo Wandei&

dowiedziono& że w nie"t)r'c+ jej (ara.iac+ (ołowa !dno$ci msiała "orz'sta2 z o(ie"i

s(ołecznej0

8eoret'cznie rzecz -ior#c& n*dzarz (owinien -'2 zwo!enni"iem rewo!cji0 A!e

tamta rzecz'wista& nie w'ima%inowana rewo!cja (o to zniosła (rz'wi!eje +er-& -' na

ic+ miejsc (ostawi2 (rawo (ieni#dza0

Nie"ied' żmdne -adania na"owe (otwierdzaj# m'$!i i w'(owiedzi& "t)re można

-'ło waża2 za (ozers"ie i .ałsz'we 4czon' doc+odzi na (rz'"ład do wnios"& że w

Wandei :"ażd' starał si* trz'ma2 swe%o o-'czaj& dzwonnic' swej (ara.ii i swe%o

(ro-oszcza;0 Przed$miertne w'znanie %enerała d@E!-Xe zawiera t* sam# tre$20

Sz"ic !iterac"i nie ma (rawa& ator je%o nie (owinien też ż'wi2 zamiar

zast*(owania +istorii na"owej0 Dzi*"i niej (rz'szło$2 (ozna str"tr* "raj&

e"onomiczn#& s(ołeczn#& (rawn# i "!tra!n# s'tacj* je%o miesz"a,c)w0 <ało"ształt

36



t'c+ stosn")w w'wierał w(ł'w na (ost*(owanie !dzi& !ecz !iteratowi wo!no jż teraz

interesowa2 si* natr# -od5c)w oddział'wj#c'c+ na nic+ -ez(o$rednio0 Żadna (rzecież

z działaj#c'c+ os)- nie o%arniała m'$!# całej& niezmiernie s"om(!i"owanej (ro-!emat'"i

re%ion nawet& jż nie m)wi#c o cał'm (a,stwie0 Z%ł*-i j# do(iero nam ws()łczesn'+istor'"& (ost*(j#c' z rozwa%#& staraj#c' si* nie straci2 z ocz żadne%o szcze%)ł0

Rez!tat je%o (rac' nosi2 -*dzie c+ara"ter s(o"ojne%o "omni"at& (owstaniec za$

wandejs"i działał (od w(ł'wem emocji0 Wie!ora"o warn"owane -od5ce do nie%o

docierał' w (ostaci wstrz#s)w (s'c+iczn'c+ i mora!n'c+0 O-rażone czcie (c+ało do

o-ron' miłowa,& do wa!"i& zemst' i o.iar'0

Powołaniem !iteratr' jest (rzeni"anie tej wła$nie stre.'0.a"t)w& ja" naj-ardziej rea!n'c+0

8rze-a teraz o($ci2 na c+wi!* ziemie wandejs"ie& -' (rzenie$2 si* za Loar*& do

1retanii0 Nie -*dzie w t'm (rzesadnej dowo!no$ci& wiadomo (rzecież& że o-ie te

(rowincje ode%rał' w dziejac+ )wczesn'c+ ro!* mateczni")w "ontrrewo!cji0 W 1retanii

wła$nie (rz'tra.ił si* w'(ade" do$2 w'razi$cie ma!j#c' ro!* emocji0 O(owiedzie2

w'(adnie (o"r)tce o ostatniej (rz'%odzie mar"iza Armanda de !a Roairie Vza(oż'czaj#csi* (oważnie ?a-rie!a Lenotre& "t)r' 5r)dłowo (rzestdiował dzieje je%o ż'wotaY0

Nie -'ł to jż człowie" młod' i ta"i w dodat"& co z niejedne%o (ieca c+!e- jadał0

4rodzon' w ro" CT w (i*"n'm 3o%res& o "t)r'm (rz'jdzie jeszcze ws(omnie2& za

młod "oc+ał si*& (ojed'n"ował& (r)-ował nawet samo-)jstwa0 Wa!cz'ł w Amer'ce o

wo!no$2 Stan)w Zjednoczon'c+& zasł'n#ł tam (od (sedonimem (ł"owni"a Armand0

Wr)ciwsz' do 3rancji& nami*tnie wdał si* w s()r sz!ac+t' i "!er z rz#dem "r)!ews"im&

zmierzaj#c'm do re.orm& "t)re może za(o-ie%ł'-' rewo!cji0 4(rawiał o(oz'cj* ta"

stanowczo& że na czas (ewien dostał si* (od "!cz& do 1ast'!ii0 Kied' jedna" (ar'ża7nie

z-rz'!i ten :(rz'-'te" niewo!i; 6 mniemaj#c& ja" %łosz# nie"t)rz'& że znajdj# si* tam

znaczne za(as' m#"i na c+!e- 6 mar"iz de !a Roairie (rzerzcił si* na stron* te%o&

"t)r' %o (o(rzednio wi*ził0 Został or%anizatorem i sze.em :Asocjacji 1reto,s"iej;& s(is"

maj#ce%o na ce! (rz'wr)cenie (ełni (raw "r)!owi0

De " Roairie !icz'ł na (omoc ze stron' t'c+ sam'c+ An%!i")w& z "t)r'mi do(iero

37



co s"o,cz'ł si* -i2 za oceanem0 O "ons(iracji -reto,s"iej do-rze wiedział& miał w niej

swoic+ !dzi Danton0 :Do-r' minister (o!icji trz'ma zawsze w (o%otowi ze trz' s(is"i i

dwa zamac+' stan;0 <o (rawda Danton (iastował w)wczas te"* ministra

s(rawied!iwo$ci& nie za$ (o!icji& a!e to na jedno w'c+odzi w czasac+ d'"tatr0Penetrowanie (rawicow'c+ s(rz'si*że, mo%ło si* wie!ora"o (rz'da20

C st'cznia CQ ro"& o dr%iej nad ranem& mar"iz (rz'jec+ał "onno do zam"

La ?'omarais& na!eż#ce%o do "ons(iratora o t'm nazwis"0 Zamierzał za-awi2 "r)t"o&

!ecz nies(odziewana c+oro-a zatrz'mała %o naj(ierw w łoż (ałacow'm& (otem w ł)ż"

c+ło(s"im& -reto,s"im& (rz'(ominaj#c'm stawion# na -o"& szcze!nie zam"ni*t# sza.*0

Do(ł'w (owietrza za(ewnia tam w#s"i i dł%i& (rosto"#tn' otw)r& -ie%n#c' (od %)rn#"raw*dzi# s(rz*t& zao(atrzon' w -a!as"i0 Ldzie nie t'!"o $(i#& !ecz i roz-ieraj# si* do

sn w ciemn'm wn*trz0 3n"cjonarisz mzem nantejs"ie%o& za('tan' o (ow)d

ta"ie%o (ost*(owania& od(owiedział zwi*5!e= 6 Par (der0

De !a Roairie wr)cił do (ałacow'c+ w'%)d z c+at' c+ło(s"iej& %dzie %o dora5nie

"r'to (rzed żandarmami re(-!i"a,s"imi0 Powo!i (owracaj#cem do zdrowia jeden z

towarz'sz' codziennie odcz't'wał %azet'0 Pewne%o wieczor sz)st' zm'sł "ons(iratoraw'czł widocznie zmian* w zac+owani si* otoczenia0 S"arż#c si* na (ra%nienie&

re"onwa!escent (rzerwał na%!e !e"torowi& w'słał %o (o na()j0 <+c#c nie c+c#c człowie"

w'szedł& od"ładaj#c (ismo na %z'ms "omin"a0 Po c+wi!i roz7(acz!iw' "rz'" (oderwał na

no%i domowni")w0 Nie(rz'tomn' mar"iz tarzał si* w "onw!sjac+ (o d'wanie& wołał o

"onia i -ro,& Nie odz's"ał jż $wiadomo$ci& zmarł Q st'cznia nad ranem0 Na miejsc&

%dzie %o (oc+owano& stoi dzi$ że!azn' "rz'ż& na "t)r'm o(r)cz nazwis"a i dat' z%on

widniej# jeszcze słowa= :<+oro-#& "t)ra %o za-rała& -'ła wierno$2;0

Po w'j$ci !e"tora z (o"oj e"s7wi*zie, 1ast'!ii sam si*%n#ł (o %azet* i

(rzecz'tał to& co (rzed nim tajono0 Pismo zawierało wiadomo$2 o $ci*ci Ldwi"a /I&

o(is e%ze"cji0

Mie$ci si* w %ranicac+ ta" zwanej (rawidłowo$ci& że ar'sto"rata zwa!cza

"r)!ews"ie (om'sł' o%raniczenia (rz'wi!ej)w0 Na%ła zmiana .ront r)wnież nie jest

nicz'm nadzw'czajn'm0 Konst'tanta c+wa!iła wsza" cał"owite zniesienie (raw

38



.eda!n'c+0 Z (o-de" "!asow'c+ można (rowadzi2 ta"# cz' inn# (o!it'"*& s(is"owa2&

(o('c+a2 do wojn' domowej& nawet o%!#da2 si* na (omoc za%ranic'0 Z (o-de"

"!asow'c+ nie dostaje si* jedna" zazw'czaj wstrz#s nerwowe%o& za"o,czone%o

$mierci#0D!a mar"iza de !a Roairie i d!a mi!ion)w inn'c+ 3rancz)w rozmaite%o stan

"r)!ews"o$2 -'ła $wi*to$ci#0 Sam str)j o"re$!ało si* ja"o :!a monarc+ie de droit diGin;0

Najistotniejsz'm o-rz*dem "oronacji -'ło (omazanie o!ejami $wi*t'mi Vi nic nie znacz'ła

wiedza o t'm& ze (odczas sa"r' Karo!a II zawieraj#c# je am(ł"* trz'mał marszałe"

?i!!es de RaisY0 Patriot'zm& czcie zrodzone z "on"ret i na nim (o!e%aj#ce& wie!

odnosiło si* (rzede wsz'st"im do oso-' (anj#ce%o0 Ona -'ła widom'm& ż'j#c'ms'm-o!em narod& zworni"iem (onad wsze!"ie nasze w'o-rażenie zr)żnicowanej

cało$ci0

W (ocz#t"ac+ ro" C\ w miejscowo$ci itro!!es7!es7Marti%es c+wa!ono

jawnie i o.icja!nie& że "r)! 3rancji -*dzie znawan' w Prowansji nie inaczej niż ja"o jej

+ra-ia0 Jednocze$nie w Scaer "oło <oncarnea na"ładano na de!e%at)w do Stan)w

?enera!n'c+ o-owi#ze" -aczenia 6 (od %ro5-# in.amii 6 -' nie stała si* najmniejsza"rz'wda warn"om zjednoczenia "si*stwa 1retanii z "oron# .rancs"#& (ara%ra.om

"ład małże,s"ie%o "si*żnicz"i Ann'0 VPo$!-iła ona& ja" wiadomo& naj(ierw Karo!a III&

a (o je%o r'c+łej $mierci6 Ldwi"a /II^ (ierwsz' z t'c+ zwi#z")w zawarto na ro" jeden

(rzed od"r'ciem Amer'"i (rzez Ko!m-a& dr%i w siedem !at (o t'm (ami*tn'm

w'darzeniY0 Miesz"a,c' St7Ai%nan 6 (ołożone%o w dzisiejsz'm de(artamencie 8arn7

et7?aronne 6 sła!i (od sto(' monarsze or'%ina!n# (ro$-*= niec+że wreszcie o-'wate!e

Lan%wedocji (rzestan# tra"towa2 !dzi z ?enn' ja" nie(rz'jaci)ł& niec+aj stan#

rozmaite "osztowne :(rzedsi*wzi*cia "r'mina!ne; nad -rze%ami ?aronn'0

Para.ianie z najrozmaitsz'c+ odci*t'c+ od $wiata za"#t")w& ow'c+ re(-!i"

atonomiczn'c+ maj#c'c+ za centrm dzwonnic* "o$cie!n#& ocze"iwa!i ratn" i (omoc'

od "r)!a0 Na sw)j nie(oj*t' d!a nas s(os)- znawa!i %o za władc* całej ojcz'zn'0

Zar'z'"owa2 wo!no twierdzenie& że ic+ staro$wiec"i (atriot'zm o wie!e łatwiej -'ło

o-razi2 niż nam ws()łczesn'0 W'starcz'ło narsz'2 trad'cje re%ion& ojcowizn'&

39



"t)re%o"o!wie" ze s"ładni")w mozai"i (a,stwowej0 W t'c+ rac+n"ac+ nie t'!"o An%!i"

!- Niemiec m)%ł -'2 łatwo znan' za wro%a "raj0

Ani w#t(i2& że ten s'stem (a,stwow' nadawał si* jż (rzede wsz'st"im do

mzem0 Przenosin do"onano jedna" w s(os)- aż zanadto -ezceremonia!n'0Po%wałcono %ranic*& ja"a oddzie!a2 msi zawsze niez-*dne re.ormatorstwo od

do"tr'nerstwa ożenione%o z ż#dz# (ełni władz'0

W'stawa :ParGis de Notre7Dame;& "t)rej zawdzi*czałem możno$2 o-ejrzenia

czci%odne%o sz"ieł"a z I st!ecia& (rezentowała r)wnież smtn# (ami#t"* (o

daremn'c+ w'sił"ac+ zdrowe%o rozs#d"0 1'ł to (o"a5n'c+ rozmiar)w a.isz& C !te%o

C r0 w'dr"owan' (rzez (o!icj* na z!ecenie mera Par'ża0 Miesz"a,c' miasta zosta!iwezwani do i!minowania dom)w& a to z racji rocz'ste%o $e %eum w "atedrze& "t)re

miało osta2 od$(iewane na zna" wdzi*czno$ci 1o% za :$cisł# ni* Monarc+' z

Narodem;0 Na-oże,stwo rzecz'wi$cie od(rawiono w o-ecno$ci Ldwi"a /I i Marii

Antonin'0 1'ło to jż (o z-rzeni 1ast'!ii& De"!aracji Pmw& o-a!eni (rz'wi!ej)w

.eda!n'c+& (o stawie o now'm (odzia!e administrac'jn'm& !ecz (rzed nieszcz*sn#

:"onst'tcj# c'wi!n# "!er; oraz inn'mi ideo!o%iczn'mi z-oczeniami0 ?d'-' s(raw'(otocz'ł' si* w t'm dc+& "t)r'm tc+n#ł )w a.isz& nie doszło-' (ewnie do ta"ic+

oso-!iwo$ci& ja" o"rz'"i= :(recz z narodem;& wznoszone w Mac+eco!0 Na(o!eon

1ona(arte nie został-' cesarzem& a 3rancja nie straciła-' raz na zawsze ran%i

(ierwsze%o mocarstwa na Zac+odzie0 Pewnie ona& zamiast An%!ii& za(anowała-' nad

morzami0

istor'czn# racj* mie!i za(ewne tac' !dzie& ja" Mira-ea& -racia Lamet+& D

Port& 1arnaGe& co c+cie!i w ro" CC zatrz'ma2 rewo!cj*& to znacz' w monarc+ii

"onst'tc'jnej sta-i!izowa2 jej najważniejsze& ja" naj-ardziej zdo!ne do da!szej ewo!cji

zdo-'cze0

Nie wiadomo& cz' mar"iz de !a Roairie -'ł jed'n'm 3ranczem& "t)re%o nerw'

nie w'trz'mał' wstrz#s0 Lois 1!anc& ator nie (odejrzan' o monarc+ist'czne s'm(atie&

mie$cił w sw'm dzie!e ra(ort st'cznia CQ ro" w'słan' (rzez rz*dni"a z Sa-!es7

d@O!onne do władz de(artament Wandei = :O%łoszenie o os#dzeni Ldwi"a <a(eta

40



Zanim za('tana zd#ż'ła co$ (owiedzie2& (otocz'ła si* jej (od no%i do-rze jż

(ewnie nadżarta (rzez wa(no %łowa !dz"a& wrzcona (rzez otwarte (c+ni*ciem od

zewn#trz o"no0 Żandarmom dało si* s(oi2 i (rze"(i2 o%rodni"a& "t)r' ws"azał %r)-0

Norma!n'm jż wted'& z Par'ża si* w'wodz#c'm o-'czajem& zat"ni*t# na -a%net%łow* mar"iza o-noszono tr'm.a!nie (o cał'm (ałac z (rz'!e%ło$2iami0 W doszcz*tnie

o-ra-owan'm dom (ozostał' t'!"o dwie c)r"i (a,stwa de !a ?'omarais0 Ic+ rodzice&

-racia i domownic'& wraz z o%rodni"iem7donosicie!em& (ow*drowa!i do miasta (od

"onwojem0 M*żcz'5ni sz!i s"ci ws()!n'm ła,cc+em0 C\ czerwca $ci*to w Par'ż

wsz'st"ic+= r)wn' tzin os)-0

Wie$ci o w'(ad"ac+ ta" ma!ownicz'c+& ja" ar%mentowanie (rz' (omoc'wrzconej na%!e (rzez o"no %łow' tr(iej& rozc+odz# si* zazw'czaj do$2 szero"o i w

od(owiednim (i*"szeni0 1arw' o(owie$ci %*stniej# zamiast -!ednie20

Koszmar' z La ?'omarais za!icz'2 na!eż' (o (rost do -ardzo -o%ate%o c'"!

(rz'%r'we"0 W rozmait'c+ wariantac+ (owracał ci#%!e w tej mz'ce %ł)wn' mot'w :"rwi

niecz'stej;& "t)rej roz!ewaniem wo!no i na!eż' si* c+eł(i20

1ez ze%ara nie ma +istorii& (owt)rzm'0 Wsz'st"o to działo si* (rzed roz(acz!iw'm(or'wem c+ło()w wandejs"ic+0

O(is' o"rtn'c+ w'darze, (rzeszł'c+ (rzeż'wa si* mimo wsz'st"o ta" samo ja"

!e"tr* (owie$ci0 Można za(ami*ta2 .a"t'& o-rza2 si* nimi& w'datnie wz-o%aci2 wiedz*

o rozmiarac+ stre.' moż!iwo$ci !dz"ic+0 Z re%ł' -ra"n#2 msi mot'w& "t)r' najsi!niej

oddział'wał na $wiad")w& cz'!i !dzi ws()łczesn'c+ ow'm w'(ad"om0 Poczcia "rz'wd'

oso-istej& w'ni"łej z o-raz' ż'w'c+ miłowa,& a c+ociaż-' nawet z !*"000 jed'nie0

4(orz#d"owan' (i*"nie& w'ms"an' cmentarz (ar's"i <+a(e!!e eH(iatoire mie$ci

%ro-' Ldwi"a /I i Marii Antonin'& mo%ił' wie! inn'c+ o.iar terror& w$r)d nic+ samej

<+ar!ott' <orda'0 Ani m%ieł"i tam z t'c+ mroczn'c+ (asji& "t)re z-roił' j# w n)ż0

W <oncier%erie& w ce!i "r)!owej& (rzewodni" zatrz'mje si* (rzed ta-!ic#

(ami#t"ow#& (o$wi*ca s(oro czas na o(owiadanie o cier(ieniac+ Marii Antonin'0 Potem

oszcz*dn'm %estem ws"azje s#siedni# "omor* i (owiadamia jedn'm zdaniem& że tam

s(*dził noc (rzed$miertn# Danton0 <ie"aw' s(os)- (ost*(owania w (a,stwie& "t)re całe

42



wac+!arze i (*cz"i tr)j-arwn'c+& wiec rewo!c'jn'c+ sztandar)w codziennie mieszcza

na -'!e "omisariacie (o!icji& a sw)j re(-!i"a,s"i (orz#de" i .razeo!o%i* w'wodzi raczej

od Dantona niż od Ldwi"a0 Po%ard!iw' %est str)ża za-'t" można zreszt# waża2 za

dodat"ow# atra"cj*& za sensac'jn' towar& (rzeznaczon' d!a mi*dz'narodowej(-!iczno$ci0 Lecz je$!i nawet !e"ceważenie (ami*ci tr'-na jest szczere& to ce!e

<oncier%erie !e%ł' jedna" %rntownem (rzewietrzeni& acz"o!wie" (rzewin*ło si*

(rzez nie o"oło dw)c+ t'si*c' trz'st os)- s"azan'c+ na %i!ot'n*0 Jż raczej %dzie

indziej niż tam sz"a2 na!eż' (rawd' o odczciac+ s(rawc)w o-'dw terror)w0

R'z'"j* twierdzenie& że jedna t'!"o "ate%oria (ami#te" i dzi$ jeszcze (rowo"je

widza do zacis"ania szcz*" w (aro"s'zmie zło$ci0Zaważ'wsz' cdzoziemc)w& (ro-oszcz w Issoire za(rowadził nas (rzed

$redniowieczn' .res"& (rzedstawiaj#c' S#d Ostateczn'& i w je%o o-!icz racz'ł oracj# tej

tre$ci=

6 O%!#dacie (a,stwo roma,s"ie "o$cioł' Owernii& to znacz' naj(i*"niejsz#

arc+ite"tr* we 3rancji& to znacz' najwi*"sz# arc+ite"tr* $wiata000

Mało widziałem& doszedłem jedna" do nie$miałe%o wnios"& że je$!i (asterz zIssoire (om'!ił si*& to c+'-a niez-'t znacznie0 Z-!iża2 si* do je%o (rze"ona, zacz#łem

zreszt# nieco wcze$niej& w <!ermont73errand& stan#wsz' (od "o$ciołem Notre7Dame d

Port0 Niestanne zmian' %st)w !dz"ic+ s(rawił'& że z dw -oczn'c+& w tej samej

$cianie mieszczon'c+ (orta!i jeden t'!"o zac+ował st'! dawn'& %d' dr%i (rz'-ra2 z

czasem zd#ż'ł "ształt %ot'c"i0 8a" -!is"ie s#siedztwo dw)c+ (orz#d")w

arc+ite"toniczn'c+ (ozwo!iło twierdzi2 si* w -!5niercz'm s#dzie& że tanio e.e"ciars"i&

nowo-o%ac"i 6 c+ciało-' si* rzec 6 -'wa %ot'"0

Kamienne .i%r' w'(ełniaj#ce t'm(anon (orta! roma,s"ie%o -'ł' "a!e"ie0 Dłta i

młot' cnot!iw'c+ czcicie!i Rozm (oz-awiał' je %ł)w0

Liczne "si#ż"i o(isj# (ożałowania %odn' stan& w ja"im (ar's"a Notre7Dame

w'szła z do-' Wie!"iej Rewo!cji0 Prz'(ominaj# o (om'łce& (o!e%aj#cej na znani rz*d

.i%r nad %ł)wn'm wej$ciem za wizern"i t'ran)w& cz'!i "r)!)w 3rancji0 Zasł%iwał' one

ocz'wi$cie na $ci#%niecie z w'so"o$ci (rz' (omoc' !in i na to(ienie w Se"wanie0 Ran'

43



stołecznej "atedr'& rozsławionej (rzez Wi"tora %o& za!ecz'ł w /I/ st!eci io!!et7!e7

Dc0 Prowincja (o dzi$ dzie, (rezentje "i"t'& szczer-'& $wiadectwa o-ł*d0 8a" si* do

nic+ (rz'w'"a& że zas"oczenie stanowi czasem wido" rze5- cał'c+& %ł)w (os#%ow'c+

(ozostawion'c+ na wła$ciw'c+ miejscac+0 O"oło jednej trzeciej za-'t")w szt"i(rze(adło !- cier(iało w czasac+& o "t)r'c+ si* ttaj roz(rawia0

Nazajtrz (o zwiedzeni <!ermont73errand tra.i!i$m' do Mi!!a0 Znacznie wi*cej

czas zż'2 msiał na t* sam# (odr)ż (a(ież 4r-an II& "t)r' w ro" CT& o%łaszaj#c

(ierwsz# "rcjat*& -awił w o- t'c+ miejscowo$ciac+0 Ko$ci)ł w Mi!!a szcz'cił si* jż

wted' nieja"# (at'n#& %d'ż !icz'ł so-ie o"oło dwst !at0 Rewo!cja (ost#(iła z nim

(odo-nie ja" z t'! inn'mi we 3rancji0 O-ł(iła %rntownie& s(ro.anowała& o-r)ciła na$wi#t'ni* Rozm0 Swo-oda "!t (owr)ciła wraz ze zdrow'm rozs#d"iem& za

Na(o!eona=

D!a !dzi władza Kors'"anina& :niewo!ni"a (rawa ded"cji;& oznaczała c'"!

"rwaw'c+ wojen0 Mn)stw czci%odn'c+ za-'t")w .rancs"ic+ (rz'niosła

-ez(iecze,stwo0

Na%ła !ewa nie (ozwo!iła nam na (odziwianie od zewn#trz sł'nne%o "o$cioła w1ro& znajdj#ce%o si* na (rzedmie$ci 1or%0 Prz'szło co sił w no%ac+ (*dzi2 do

wej$cia& "r'2 si* w nawie i o-ej$2 si* tam& niestet'& -ez moż!iwo$ci o%!#dania witraż'

(rze$wiet!on'c+ sło,cem0 Wie!e star'c+ -dow!i we 3rancji nie dost*(je łas"i ta"

zwanej :"!as'.i"acji;& zastrzeżonej d!a cenniejsz'c+ za-'t")w0 Podo-izna te%o "o$cioła

tra.ia nawet na znacz"i (ocztowe0 Do$2 szcze%)!ne o"o!iczno$ci s(rawił'& że doznał on

nie!iczn'c+ t'!"o sz"odze,0

Wi"tor Nodet& ator (o$wieconej m "si#ż"i& o(owiada ( trdno$ciac+& ja"ic+

dozna!i -downiczowie na (ocz#t" /I wie"0 1!o"i marmr "arar'js"ie%o na!eżało

wie52 od j$cia Rodan aż ttaj& "rajem miejscami mocno %)rz'st'm0 Przesz"adzał'

e(idemie i straszniejsze od nic+ (rzemarsze żołnierz' "r)!a 3rancji0 Do(iero w CBC ro"

-owiem Par'ż (od(orz#d"ował so-ie ten re%ion& stanowi#c' (o(rzednio domen* "si#ż#t

Sa-adii :Ostatni "wiat %ot'"; roz"witł w 1ro (od r*"# art'st)w (rzede wsz'st"im

.!amandz"ic+& z "t)r'c+ nacze!n' zwał si* Lo's Gan 1o%+enri=

44



Zna2 istotnie& że to ostatni& cz' też jeden z ostatnic+ "wiat)w0 ?ot'" si*%n#ł ttaj

samit"ic+ c+'-a %ranic& za "t)r'mi "o,cz' si* art'zm0 Ma racj* Wi"tor Nodet& %d'&

o(isj#c sławne %ro-owce "si#ż#t sa-adz"ic+& d's"retnie ws(omina o :sza!e

de"orators"im; i o :a"ro-at'ce dłta;000 Przewodni" (oc+'!a si* nad jedn# z .i%re"zdo-i#c'c+ sar"o.a%7O-!icza marmrowe%o żało-ni"a nie wida2& za"r'wa je "raw*d5

%ł*-o"o nasni*te%o "a(tra0 Uwiatło z !atar"i e!e"tr'cznej& (odstawione !ster"o 6 i jż

można (rz'(atrze2 si* w'c'ze!owanej szcze%)łowo twarz'0 8roc+* mi to (rz'(omniało

o%!#dane on%i w mzeac+ c+i,s"ic+ rozmaite cde,"a& do "t)r'c+ "ontem(!acji

"oniecznie (otrze-na -'ła !(a0

W (ocz#t"ac+ rewo!cji& %d' zd#ż'ła jż zni"n#2 "r'ta c'n"iem "o(ła "o$cioła&mieszczanin miejscow' nazwis"iem Ri-od zdołał (rzezornie (rze"ona2 władze o

"onieczno$ci (a,stwowienia całej -dow!i0 Zaraz (otem znano j# za nadaj#c# si*

dos"ona!e na s"ład .raż0 De(artament Ain !eż' na wsc+odzie 3rancji& .ront -'ł -!is"o&

"onie za$ odż'wiaj# si* na szcz*$cie s-stancjami mi*""imi i s'("imi0 Dzi*"i tej

(rz'rodniczej o"o!iczno$ci oca!ał' zar)wno $wietne witraże& ja" odmateria!izowane wr*cz

r'!cami marmr'0A!e w Atn jż t'!"o %a-!ota mzea!na mie$ci to& co (ozostało z "rc'.i"s $w0

Odona& w'"onane%o w st!eci D<0 ?łow* i .ra%ment ramienia000 Szcze%)ł $wiadcz' o

arc'dzie!e& !ecz %o nie zast#(i0

8am i (rzed t'ł inn'mi (ociemniał'mi jż& a mimo to ci#%!e $wież'mi -!iznami

dzieł szt"i doznaje si* (oczcia "rz'wd' oso-istej& w'rz#dzonej (rzed st

"i!"dziesi*ci !at'0 P'tania= :(o co9; i :ja"im (rawem9; 6 nie (ł'n# t'm razem z

.i!ozo.icznej zadm'0 D'"tje je %niew człowie"a o-ra-owane%o0

Naoczni $wiad"owie w'darze, rewo!c'jn'c+ o%!#da!i to ta"że& o cz'm nam

o(owiedzie2 mo%# najw'żej r'cin'0 Po(rz'wi#z'wane do o$!ic+ o%on)w& w!o"#ce si* (o

-r" "rc'.i"s'& -łaze,s"ie (rocesje& .et' Rozm w nawac+ $wi#t', c+rze$cija,s"ic+0

Star' (orz#de" swano ta"& ja"-' szcz*$cie !dz"o$ci msiało si* "oniecznie zacz#2

od ja" naj-o!e$niejsze%o s(oniewierania !dz"ic+ cz20

Żadnem z ow'c+ $wiad")w nie -'ło (rz' t'm tajne& że to mniejszo$2&

45



zdec'dowana mniejszo$2 3rancz)w& ws(arta oc+oczo (rzez (o"a5n# i!o$2

cdzoziemc)w& ta" so-ie (ocz'na z sent'mentami wi*"szo$ci0 Kto (ra%n#ł z's"a2

o(ini* !oja!ne%o o-'wate!a& ten winien -'ł nie t'!"o (ozwa!a2 na ws(omniane (roceder'&

!ecz mani.estowa2 rado$2& że oto nareszcie de(ce si* i o(!wa wsz'st"o& co dot'c+czas"oc+ał0 8a" -owiem zamarz'ło si* nie!icznej %r(ce m*ż)w& (owołan'c+ (rzez Rozm w

ic+ wła$nie oso-' wcie!on'& do w'(rostowania +istorii0

3rancja )wczesna (adła o.iar# z-oczenia& "t)re %rozi o%)łowi c+'-a niestannie&

!ecz na szcz*$cie za(anowa2 nad nim może t'!"o w o"o!iczno$ciac+ szcze%)!n'c+&

zdarzaj#c'c+ si* dos'2 rzad"o0 Niestannie wsza" snj# si* (o t'm (ado!e (rzej*ci

(o%ard# d!a je%o nie!o%iczn'c+ rz#dze, teoret'c'& (osiadacze nieom'!n'c+ rece(tz-awienia0 8a wła$nie s"łonno$2 !dz"a 6 za-awna& do()"i si* (rzejawia w (iwiarniac+

!- w "!-ac+ towarz's"ic+& w cz'te!niac+ -i-!iote"& nie"ied' ir'tj#ca 6 staje si*

$mierte!nie nie-ez(ieczna& %d' "a(r'$n' zaiste -ie% dziej)w c+ociaż-' (rz'(ad"iem

odda (roro"owi !- całej %r(ie wizjoner)w 6 władz*0 Naj(ierw słż' ona do narzcania

(ro%ram (rzemoc#& w "r)t"im czasie zajmje (o (rost je%o miejsce0 <złowie" -'wa

najcz*$ciej -ez-ronn' wo-ec własne%o (rz'wi!ej0 Nie może -'2 (rz'wi!ej wi*"sze%oniż moc a-so!tne%o (od(orz#d"owania so-ie inn'c+ !dzi& zadawania im cier(ie,0

W'-itn' ros'js"i m#ż stan& +ra-ia Ser%isz Witte& na(isał w (ami*tni"& że

"ażdem (o!it'cznem nie"owi wsz'st"o zawsze si* w'daje (roste i jasne0

Nie-ez(iecze,stwo (rz'msowe%o z-awiania t'm jest wi*"sze& im "!tra niższa0

Za(oznaje ona (rzecież z (oj*ciem wz%!*dno$ci s(raw !dz"ic+0

4(ł'n*ło wie!e niełatw'c+ wie")w +istorii& zanim w nie"t)r'c+ 6 nie!iczn'c+ 6

"rajac+ na %!o-ie (rzemo%ło (rze"onanie& że można z (oż't"iem re.ormowa2 (o!it'"*&

%os(odar"*& s(ołecze,stwo& (rawia2 nawet na"*& nie w'(owiadaj#c si* wca!e na

temat istnienia 1o%a& Je%o natr' i atr'-t)w0 ?dzie indziej jedna" aż do dni nasz'c+

dotrwała teza& iż nie w'starcz' wierz'2 !- nie wierz'2& %d'ż na!eż' to jeszcze cz'ni2 w

s(os)- (rze(isow'0

We 3rancji rewo!c'jnej naj(ierw w(rowadzono do "atedr' Notre7Dame tłstaw#

a"tor"*& -' s'm-o!izowała -o%ini* Rozm0 W"r)tce (otem "!t ten znano za

46



nie(rawidłow'& %ł)wn'c+ je%o szermierz' (os"racano o czere('& (o cz'm rz#dzono

wie!"ie $wi*to nie o"re$!onej -!iżej Istot' Najw'ższej0 Nie wi,m' jedna" za to Wo!tera&

"t)r' Ko$cioła "ato!ic"ie%o w(rawdzie nienawidził& !ecz wca!e nie wz'wał do w'dzierania

!dowi je%o wiar'0Żaden z najwi*"sz'c+ racjona!ist)w nie doż'ł rewo!cji& nie m)%ł wi*c wst#(i2 na

sza.ot0 W'starcz'& że zna!azł si* tam LaGoisier& w'starcz# samo-)jstwa <+am.orta i

<ondorceta0

Po"a!eczone dzieła szt"i widniej# (rzeważnie w "o$ciołac+0 Wie" si* w t'm

rozdzia!e roz(rawia o "westiac+ re!i%ii& co może (rowadzi2 do .ałsz'we%o wrażenia& że

one wła$nie stanowił' %ł)wn' motor (orsze, "ontrrewo!c'jn'c+0 W %rncie rzecz' za$(orwanie si* na wiar*& jej (omni"i i s'm-o!e stanowiło t'!"o szcz't' o wie!e

roz!e%!ejsze%o a-srd0 A"cja ta (ozostawiła (rz' t'm $!ad' do dzisiaj widoczne& aż

naz-'t namaca!ne& a"rat ta"ie& ja"ic+ (otrze-a tem& co (ra%nie sam so-ie naoczni2

dawne s(raw'0

batwo w'sn#2 (rzeciw"o t'm w'wodom zarzt .orma!n'& stwierdzaj#c& że dat'

wie! zniszcze, s# ()5niejsze od dnia w'-c+ (owstania wandejs"ie%o0 Odnosi si* tota"że do $wi*ta -o%ini Rozm i do rocz'sto$ci " czci Istot' Najw'ższej0 Wie!

3ranczom )wczesn'm najz(ełniej w'starcz'ła jedna" sama wertra& nie msie!i

"oniecznie cze"a2 z (rotestem cz'nn'm& aż zacznie si* %wałci2 "o-iet' na ołtarzac+

"o$cie!n'c+& co Wandea zo-acz'ła istotnie ()5no& -o na (ocz#t" C ro" do(iero0

Pocz#te" (rze$!adowa,& o%ranicze,& nies(rawied!iwo$ci -ardzo jas"raw'c+& ra-n")w i

(ro.anacji (rz'(adł na czas' o całe trz' !ata wcze$niejsze0 batwo -'ło od%adn#2& "

czem idzie& dowiadj#c si* o morderstwac+ masow'c+& a!-o i (atrz#c na nie0

Straszn' o-)z za%ład' d!a o(orn'c+ "si*ż' (owstał w Roc+e.ort7sr7Mer jesieni#

C ro"0 Wted' r)wnież (ar's"a Notre7Dame (oz-'ła si* i%!ic'0

Powr)ciwsz' !te%o CQ ro" z .ront wsc+odnie%o do Par'ża& Danton

dowiedział si*& że od t'%odnia jest wdowcem0 8r'-n roz(aczał -ardzo& "azał

e"s+mowa2 zwło"i& zro-i2 od!ew %i(sow' z twarz' nie-oszcz"i0 W czter' miesi#ce

()5niej ożenił si* z (rz'jaci)ł"# zmarłej0 Na stanowcze ż#danie narzeczonej (a,stwo

47



młodzi wzi*!i $!- "o$cie!n'& acz"o!wie" 3rancja o.icja!na wst#(iła jż w o"res

dec+r'stianizacji& zwa!czała r)wnież dc+own'c+ za(rz'si*żon'c+& !oja!n'c+0 Ki!"a

miesi*c' wcze$niej Danton (atronował rzeziom wrze$niow'm C ro"& "ied' to w

sam'm Par'ż w'mordowano -ez s#d dwst "i!"dziesi*ci "si*ż'04szanowano wierzenia szesnasto!etniej Lci!!e& odm)wiono tej łas"i

(rze"onaniom mi!ion)w jednom'$!n'c+ z ni# 3rancz)w0

Nie o to t'!"o c+odzi& że -rta!nie (otra"towano jeden ze s"ładni")w dawne%o

(orz#d"0 Za t'm sam'm zamac+em narszono cał' "ład stosn")w mi*dz'!dz"ic+&

w'ni"ł' nie ze ws()łż'cia& !ecz z or%aniczne%o zrost wie! e!ement)w0 Por)wn'wano

"ied'$ o-razowo ład s(ołeczn' do niesz'tej s"ni <+r'stsowej& %d'ż w'starcz'ło-'zerwa2 w niej jedno ocz"o& -' ca.e t"anina si* s(rła0 8a" (rawdo(odo-nie rozmował' i

6 co w dan'm w'(ad" ważniejsze 6 odczwał' tłm' "ontrrewo!cjonist)w0 <z'

słsznie9 Kto i "ied' dowi)dł& że t'!"o słszne (rze"onania tworz# dzieje9

Na!eż' doc+owa2 wierno$ci metodzie sz"ania dowod)w materia!n'c+&

widoczn'c+0

Pro-oszcz z Issoire dzie!ił nam na dro%* (ar (ocze,0 Doradził& %dzie zajrze2 ico zo-acz'20 Posłszni t'm ws"az)w"om& zna!e5!i$m' si* w Azon& (rzed "o!e%iat# $w0

Larente%o& znow zatem w o-!icz owerniac"iej roma,szcz'zn'& s(at'nowanej na

r)żowo (rzez osiem st!eci& w miastecz" ma!e,"im& senn'm& %)rz'st'm& (ełn'm

dziwn'c+ za"amar")w i nieod%adnion'c+ rin0 Miesz"a,c' stroj# tam .asad' i

(rzed(roża sw'c+ dom)w& +odj#c "wiat' w (i*"n'c+ "otłac+ że!azn'c+& t'c+ sam'c+&

co zwisał' dawniej nad (a!enis"ami o%nis"& w nie(rzerio$n'm t'c+ sł)w znaczeni

rodzinn'c+0 Po$rod" (!ac miejs"ie%o& "t)r' on%i -'ł cmentarzem& "amienn' "o$ci)ł

ws(ina si* w %)r* z co"oł (ot*żnie o-mrowanej s"ał'0 Wc+odzi si* (rzez drzwi& całe

o"te że!azn# "oron"# z /II wie"& i w"racza do mzem& ja"ic+ niewie!e c+'-a na t'm

(ado!e& E"s(onat)w tam "i!"adziesi#t za!edwie& !ecz wsz'st"ie na swoic+ wła$ciw'c+

miejscac+& wiec ż'we0

W -ez(o$rednim s#siedztwie o%romne%o& -ra"iem wsze!"ie%o szt"mistrzostwa

wr*cz onie$mie!aj#ce%o "rc'.i"s i roma,s"ic+ "a(ite!i 6 rzecz' r)wnie star'c+& ja"

48



"ostim wizjonerstwa0 Można zrozmie2 t'c+ 3rancz)w& "t)rz' nie (otra.i# (rze-o!e2

.a"t tracenia (rzez ic+ ojcz'zn* ran%i (ierwsze%o mocarstwa Zac+od0 Istnieje jedna"

inn' jeszcze (n"t widzenia0 Kont'nent ż#dał od 3rancji& "raj "!tra!nie (rzodj#ce%o&

w't'czenia now'c+ dr)%0 Z-rzenie 1ast'!ii& De"!aracja Praw odezwał' si* %ło$n'm iradosn'm ec+em w stronac+ do$2 od!e%ł'c+ od Par'ża 6 w Peters-r% i w Warszawie0

8a ostatnia (os(iesz'ła nawet (ierwsza stawi2 si* w "o!ejce (o do-r' (rz'"ład& co

r)wnało si* (r)-ie (rzeszcze(ienia z racjona!izm si* w'wodz#c'c+ zasad w centrm i

na wsc+)d Ero('0 Ja"że (ot*(ia2 dzieło& "t)re o"azało si* zdmiewaj#co (łodne&

(odatne na ewo!cj*& (rz'swaja!ne w rozmait'c+ odmianac+9 Kom.ortowe /I/ st!ecie&

no i to ta"że wsz'st"o& cze%o nie (otrze-je si* wst'dzi2 wie" //& ws(ierało si* na.rancs"iej& rewo!c'jnej (od-dowie0 Inna rzecz& że .ndament )w z(ełnie

nie(otrze-nie został aż ta" -ardzo (rze(ojon' "rwi#0

Na (ocz#t" C\ ro" tłm' !dzi w'łoż'ł' na st)ł swoje t'!e"ro2 jż t

ws(omniane s"ar%i0 Prz'w'"ło si* widzie2 w t'm .a"cie jeden wie!"i& z-iorow' (rotest

(rzeciw"o (rzeż't"om .eda!izm0 W Saint7i!aire7!es7Roen stwierdzano& że (rz*dzenie

-awełn' i wełn' zatrdnia wie"i miesz"a,c)w (ara.ii& za(ewnia im trz'manie& !ecz Je$!i-*dzie si* do(szczało do za"ładania (rz*dza!ni mec+aniczn'c+ i jeże!i si* nie zam"nie

jż istniej#c'c+; 6 nast#(i n*dza0 ?dzie indziej w'rażano si* jeszcze do-itniej =

:Z-rz'2 wsz'st"ie mec+ani"i& ja"ie t'!"o istniej#; Wca!e nie5!e& ja" na (rzed(roże

(ierwszej rewo!cji (rzem'słowej0 James Watt w'na!azł jż -'ł masz'n* (arow#0

R)wnież i łatwienia "omni"ac'jne nie wsz*dzie -dził' entzjazm0 W ?as"onii

za!ecano wi*c& a-' w (rz'szło$ci nie -dowa2 jż ta" wie! i r)wnie ja" dot'c+czas

szero"ic+ dr)%0 Nie"t)rz' zn)w do(atr'wa!i si* istnej "ar' 1ożej w (ewn'm im(orcie

amer'"a,s"im= :<+oro-' e(idemiczne& (omor' -'dła& cał"owita rina wie!"ic+ o-szar)w

Lotar'n%ii oto nieszcz*$cia s(owodowane (rzez ziemnia"i;0 O%ranicz'2 wiec ic+ (raw*

do minima!n'c+ rozmiar)w Oc+rona !as)w& oranie nież't")w i %or)w r)wnież

znajd'wał' w$r)d !d !iczn'c+ i nami*tn'c+ (rzeciwni")w0 Na!eż' zmniejsz'2 !icz-*

Ż'd)w w A!zacji& (otrze-ne wi*c jest (rawo (ozwa!aj#ce żeni2 si* t'!"o najstarszem

s'nowi w "ażdej ic+ rodzinie 6 w'wodził "!er z Ko!mar i Sc+!estadt0

50



Z%romadzenie Konst'tc'jne i nowe władze msiał'& stanowczo msiał' (rze(oi2

%or'cz# serca t'si*c' (ara.ian& w'da2 roz(orz#dzenia wr*cz (rzeciwne tre$ci nie"t)r'c+

:Kajet)w s"ar%;0 O(owiedzie2 si* (o stronie nowoczesnej masz'n'& (rzeciw"o

"ołowrot"owi0 W'daje si* jedna"& że niez-'t starannie wsłc+ał' si* te władze w ton& wnastr)j mora!n' o%)ł raczej (ost!at)w0 Pisano wi*c na (rz'"ład= :<złowie"& "t)r' ma

zaszcz't w'-ierania (rzedstawicie!i swej (ara.ii& swe%o miasta !- (rowincji& nasz'm

zdaniem& sła-o nadaje si* do ro-ienia ze sie-ie $mieszne%o widowis"a& -rn#c (rzez .os*

(ełn# wod' !- "!*"aj#c (rzed s(r)c+niał'mi wrotami& -' (o"ornie całowa2 -rdn# i

zardzewiał# "ołat"*;0 P!e-sowi do!e%ał' nie t'!"o materia!ne o-ci#żenia& w'ni"aj#ce z

(raw .eda!n'c+0 Powszec+nie znienawidzone -'ł' trad'c'jne ozna"i za!eżno$ci i(odda,stwa0 8a"ie& co oszcz*dzaj#c "iesze, c+ło(a& ranił' je%o +onor0

W (ełn'm -jnej zie!eni -reto,s"im <om-or% stoi dzi$ (o$rod" (!ac -iał'

(omni" RenX de <+atea-rianda0 4czon' -adacz& nam ws()łczesn'& twierdzi& że !dzie

miejscowi nie cier(ie!i sw'c+ dziedzic)w& (onieważ rozmiłowan' w racjona!ist'czn'c+

!e"trac+ ojciec (isarza nader r'%or'st'cznie (i!nował (rz'na!eżn'c+ so-ie (rawnie,0

Para.ianie z Do! msie!i co ro" s"łada2 (an na <om-or% da, +ołdownicz# 6 (arc-iał'c+ r*"awicze"0

Poddani inn'c+ monarc+)w i sz!ac+cic)w ero(ejs"ic+ (ocz!i-' si* w si)dm'm

nie-ie& %d'-' w'ma%ano od nic+ t'!"o t'!e0

Żołnierz 6 -iadano w Saint7SaGer7!e7icomte 6 (od!e%a :t'ra,s"iej&

+anie-nej& (oniżaj#cej d'sc'(!inie^ za -'!e w'"roczenie s"azje si* %o na (i*tna$cie

derze, (łazem sza-!i; V(o tej cz*$ci ciała& "t)rej si* t w'mienia2 nie -*dzieY0 :S(rawc'

tej o"rtnej d'sc'(!in' za(oż'cz'!i j# z Prs^ ci t*(i !dzie nie w'cz!i r)żnic'& ja"a

zac+odzi (omi*dz' 3ranczami a Niemcami^ t'm (ierwsz'm (rzewodzi +onor& natra!n'

sojszni" do-rze (oj*tej wo!no$ci000 Drdz'& z-'d!*ceni (rzez niewo!*& nie znaj# inn'c+

-od5c)w o(r)cz strac+ (rzed -)!em ^ jedn'm słowem& %enisz .rancs"i to nie

niemiec"i000 c+cie2 (rowadzi2 3rancz)w (o niemiec" to rzecz r)wnie $mieszna& ja"

wsadza2 "awa!eri* .rancs"# na woł';0

Nie ma żadnej w#t(!iwo$ci6 3rancja w'ma%ała %rntownej o(eracji

51



"o!ejn'c+ "iern")w& "t)re c+wi!owo -rał' %)r* w$r)d niestaj#cej wa!"i .ra"cji

(o!it'czn'c+ w sto!ic'0

<złowie" nie c+ciał sta2 si* wo-ec nowej władz' osamotnion'& w'zt' ze

wsz'st"ie%o& co "ształtowało je%o oso-owo$2& mora!nie o-nażon'& wi*c we własn'c+oczac+ %odzien $miec+ i (o%ard'0 Z roz(acz' (orwał si* do -roni0

Osła-łe jż o%romnie (rz'(ł'w' te%oż %niew cz2 dzi$ tam t'!"o& %dzie trwaj# i

$wiadcz# (o"a!eczone +anie-nie dzieła szt"i& jedne%o z t'c+ twor)w +istorii& "t)re

nadaj# sens ż'ci !dz"iem0

Literac"ie (r)-' dia%noz to cz'nno$2 do$2 zc+wała& s"oro na"a do(iero

zacz*ła z%ł*-ia2 tajemnice wandejs"ie0 4s(rawied!iwiona może jedna" cz*$ciowo niet'!"o d!ate%o& że !iteratra zawsze (rawiała +arce na (rzed(o!0

Ki!"a !at tem "azała si* w Par'ż "si#ż"a Ja"-a ?odec+ot La contre&

r'(olution" %octrine et action" )*+6)+-." Ator sta!ił (rzede wsz'st"im rzecz

niezmiernie ważn#= żaden (rawie z ideo!o%)w rea"cji nie zmierzał do od-dow' stare%o

(orz#d" w całej je%o (ełni0 !dzie też (ra%n*!i re.ormowa20 :Do"tr'nerz'

"ontrrewo!cji -'!i (rzeważnie rewo!cjonistami na sw)j s(os)-;0Wie! ta!entowan'c+& sławn'c+ (isarz' zwa!czało rewo!cj* (i)rem& zasadniało

ta" cz' inaczej (oj*t' monarc+izm0 J)ze. de Maistre& Ja"- Ma!!et d Pan& RenX de

<+atea-riand000 Los' (ro%ram)w& "t)re ci !dzie re(rezentowa!i& streszczaj# si* do-rze

w ramac+ (rz'%od' ators"iej Ja"-a de 1ona!d0 Prze-'waj#c na emi%racji na(isał on i

w'dał dzieło o tasiemcow'm t't!e= $h'orie du pou(oir politiue et reli0ieu1 dans la

soci't' ci(ile, d'montr'e par le raisonnement et par l’histoire" 1'ł to wie!"i +'mn

(oc+wa!n' na cze$2 monarc+ii dziedzicznej oraz000 %min' wiejs"iej& jed'nej 6 zdaniem

m'$!icie!a 6 or%anizacji s(ołecznej z-!iżonej do ideał dos"onało$ci0 Prze"onania

"onserwat'wn'c+ c+ło()w docze"ał' si* wViec nie t'!"o c+wa!-'& !ecz i teoret'czne%o

zasadnienia0

De 1ona!d w'dał sw# "si#ż"* w Konstancji& w ro" C& to znacz' wted'& %d'

(owstanie wandejs"ie -'ło jż od dawna to(ione we "rwi& sam za$ re%ion %rntownie

s(stoszon' (rzez rewo!c'jne :"o!mn' (ie"ie!ne;0 Pisarz (owr)cił w"r)tce c+'ł"iem do

53



sier(nia CQ ro" Konwencja o%łosiła !a(idarn' de"ret= :Minister wojn' w'$!edo Wandei wsze!"ie%o rodzaj materiał' (a!ne& a to w ce! zniszczenia drzew& zaro$ci i

janowc)w0 Las' zostan# w'ci*te& sc+ronis"a -ntowni")w z-rzone& z-ior' s"oszone i

w'wiezione na za(!ecze działaj#cej armii& -'dło domowe !e%nie "on.is"acie0 Maj*tno$ci

-ntowni")w (rzejd# na własno$2 Re(-!i"i0 Ko-iet'& dzieci i starc' zostan# (rzeniesieni

w %ł#- "raj& %dzie (rzez szacne" d!a zasad !dz"o$ci -*dzie si* d-a2 o ic+ trz'manie

i -ez(iecze,stwo;0Omawiaj#c działa!no$2 Jana <+rzcicie!a <arrier w Nantes& jż si* co$ nieco$

(owiedziało o s(oso-ie w'"onania +manitarn'c+ (rze(is)w0 8taj zaważ'2 t'!"o

w'(adnie& że de"ret Konwencji r)wnał si* wła$ciwie w'ro"owi $mierci na wsz'st"ic+

młod'c+ i w si!e wie" -*d#c'c+ wie$nia")w wandejs"ic+0 8e%o same%o dnia 6 to

znacz' sier(nia 6 de(towan' 1arre zasadniał wo-ec Konwencji (otrze-*

(ostanowie, ta" srow'c+06 Zniszczcie Wande* 6 wołał 6 a a!enciennes i <ondX (rzestan# si*

znajdowa2 we władz' Astria"a0 Zniszczcie Wande* i An%!i" nie -*dzie jż o"(owa2

Dn"ier"i0 Zniszczcie Wande*& a Ren zostanie ocz'szczon' z Prsa")w0 Zniszczcie

Wande*& isz(ania zaraz (oczje nie-ez(iecze,stwo000 Zniszczcie Wande*& a L'on si*

nie o(rze000 Zniszczcie Wande*& a oca!icie ojcz'zn*0

1ertrand 1arre de iezac -'ł -ardzo do-r'm m)wc#0 Powstrz'mał si* od

o-ci#żania oracji imionami wsz'st"ic+ )wczesn'c+ wro%)w 3rancji0 Nie w'mienił wiec

Port%a!ii& "si*stw całej Rzesz' Niemiec"iej& Sard'nii ani inn'c+ (a,stewe" włos"ic+0 Na

(ocz#t" CQ ro" tworz'ła si* (ierwsza "oa!icja ant'.rancs"a& wsz'st"ie %ranice

Re(-!i"i stan*ł' w o%ni0

istor'c' (rz'jmj#& że (rzez szere%i (owsta,cze (rzesn*ło si* w Wandei o"oło

st t'si*c' m*żcz'zn0 Osiem raz' wicej miesz"a,c)w !icz'ł re%ion o-j*t' wojn#

domow#0 D" jej stłmienia (otrze-ne -'ł' od(owiednio wie!"ie sił' re(-!i"a,s"ie0

55



zewn*trznej& s(rowo"ował' r)wnież w'-c+ domowej0 Rzad"o& do(rawd'& da si* r)wnie

jasno w'"aza2& i!e może "osztowa2 do"tr'nerstwo ż#dne nicz'm nie o%raniczone%o

władania0

8rdno o(onowa2 Ja"-owi 1ainGi!!e& "t)r' waża w'(owiedzenie wojn' w ro"C za -ł#d straszn'& samo-)jcz'0 Lecz s"oro wojna ta stała si* .a"tem& jed'n'm

racjona!n'm (ost*(owaniem mo%ło -'2 jż t'!"o s"(ianie sił& zaniec+anie wsz'st"ie%o&

co (rowadziło do ic+ roz(raszania0 Post#(iono na (rze")r tem (ro%ramowi&

nie-ez(iecze,stwo zewn*trzne (osłż'ło ws(omnian'm (rzed c+wi!# menerom za

mot'w w coraz to zacie"!ejszej wa!ce o (ierwsze,stwo& o jed'nowładztwo raczej0 Piotr

?aHotte trz'mje& że sam# wojn* s(rowo"owano (o to& a-' (ods'ci2 w'%asaj#ce we3rancji nastroje rewo!c'jne0 W"r)tce nadej$2 miał ta"i czas& "ied' wie$ci o

zw'ci*stwac+ wojs" .rancs"ic+ stał' si* niew'%odne d!a d'"tatora& "t)rem mit

za%rożenia -'ł (otrze-n' ja"o s(rawied!iwienie d'"tatr'0

Prz'jmje si*& że w wojnie wandejs"iej straciło ż'cie o"oło dwst t'si*c' !dzi0

8rz' czwarte o%)!nej !icz-' o.iar stanowi2 mie!i zdo!ni do noszenia -roni m*żcz'5ni0

Interesj#ce& "to i w ja"i s(os)- (odsmowa2 -' zdołał strat' (rz' zdo-'waniw's(' Noirmotier& na (rz'"ład0 O(eracje nosił' cz*$ciowo c+ara"ter desant&

od-'wane%o (odczas (rz'(ł'w ocean0 Istnie!i w)wczas zamiłowani rac+mistrze& o

jedn'm z nic+ ws(ominaj# nawet dzisiejsze (rzewodni"i tr'st'czne0 ?enerał

re(-!i"a,s"i ?ri%non& (o(rzednio +and!arz -'dłem domow'm& (rowadził do"ładnie

w'"az' stracon'c+ (rzez je%o oddział -ntowni")w0 Re"ord (adł w o"o!icac+ 1ressire&

"ied' to w (rzeci#% jedne%o dnia e%ze"wowano dwst Wandejcz'")w0

1'wał' jedna" ra(ort'& w "t)r'c+ atorz' w(rost (isa!i& że nie s(os)- (o!icz'2

tr()w !eż#c'c+ w z-oż& (o c+aszczac+ i w'so"ic+ trawac+0 8a"ie wła$nie

s(rawozdania w'daj# si* naj-!iższe (rawd'0 One (rzedstawiaj# nam -i!ans nie

(od!e%aj#c' za"westionowani0 M)wi# (rzecież o za(ami*tał'm& $!e('m marnotrawieni

si* wzajemn'm naj!e(sz'c+ sił .rancs"ic+0

W sier(ni CQ ro" Konwencja Narodowa miała wsz'st"ie (owod' do

zanie(o"ojenia0

57



Po -itwie o Nantes czjno$2 odniosła znaczn' s"ces0 Stanowis"o nacze!ne%o

dow)dc' wojs" rewo!c'jn'c+ na zac+odzie "raj tracił %enerał o +istor'czn'm

nazwis"0 Armand Lois de ?ontat& "si#ż* de Lazn et de 1iron& został odwołan' do

Par'ża& %dzie %o cze"ała %i!ot'na0 Nieco wcze$niej na wandejs"i (!ac -oj w'jec+ał zesto!ic' wiern' i zasłżon' czci70 cie! ws(omniane%o w (o(rzednim zdani narz*dzia0

Piwowar (ar's"i Antoni J)ze. Santerre -rał cz'nn' dział w zdo-'ci 1ast'!ii oraz inn'c+

tem (odo-n'c+ w'darzeniac+& (onadto jeszcze es"ortował rodzin* "r)!ews"# do

wi*zienia 8em(ie& d'r'%ował (odczas e%ze"cji Ldwi"a /I0 W (oł jedna" te zasł%i

nicz'm si* o"azał' w (or)wnani z cnotami wierzc+owca& "t)r' zdołał (rzesadzi2 w'so"i

mr i w'ni)sł swe%o (ana ze starcia (od i+iers0 Wandejcz'c' nie mo%!i odżałowa2& żew'm"n#ł si* im z r#" człowie" ta" -ardzo wsławion'0

Dziwne rzecz' od-'ł' si* wted' (od i+iers0 Żołnierz' re(-!i"a,s"ic+ o%arn*ła

(ani"a& zanim -itwa roz(a!iła si* na do-re& (o stronie za$ (owsta,czej szcze%)!n'm

z-ie%iem o"o!iczno$ci za-ra"ło "t)re%o"o!wie" z w'ższ'c+ dow)dc)w0 Komend* o-j#ł

wi*c i wca!e do-rze so-ie (oradził (ewien młod' i ocz'wi$cie nieza(rz'si*żon' "si#dz&

(o(rzednio (ro-oszcz w An%ers0 Naz'wał si* Ste.an 1ernier04sni*te%o 1irona zast#(ił człowie" nie (odejrzan' o %rzec+ (ierworodn'

niewła$ciwe%o (oc+odzenia0 1'ł nim Jan Antoni Rossi%no!& złotni" (ar's"i& czestni"

wsz'st"ic+ tamtejsz'c+ :dni; rewo!c'jn'c+0 Mianowa!i %o tac'& co waża!i& że (o!it'czna

(raw)m'$!no$2 nie t'!"o zast*(je& !ecz o całe nie-o (rzew'ższa "wa!i.i"acje .ac+owe0

Sam Rossi%no! -'ł nieco inne%o zdania& nie (rzeceniał sw'c+ zdo!no$ci dow)dcz'c+0

Wraz z nim z-awia2 miał Re(-!i"* nieja"i Karo! Ronsin& o "t)r'm Ja"- ?odec+ot

słsznie na(isał& że w (ewn'm& !ecz t'!"o w t'm jed'n'm wz%!*dzie (rzew'ższ'ł

Na(o!eona= w czter' dni awansował ze sto(nia "a(itana %wardii narodowej do ran%i

%enerała -r'%ad'0 W"r)tce w'so"ie stanowis"o wojs"owe na (rz'mors"im .roncie

osi#%n#ł ta"i& co sł'szawsz'& że de <+arette zaj#ł w's(* Noirmotier& za('tał z

roz-rajaj#c# szczero$ci#& co to ta"ie%o Noirmotier i %dzie si* znajdje0

Po!it'czni %enerałowie oraz otaczaj#ce ic+ "o+ort' "omisa= rż' i re(rezentant)w

Konwencji zac+ow'wa!i si* w s(os)- do$2 t'(ow' d!a !dzi& "t)rz' dorwa!i si*

61



-o+aters"ic+& !ecz i s'stemat'czn'c+0 1'ł do$2 od(orn' mora!nie& -' nie załama2 si*&

"ied' stoj#c twarz w twarz z wro%iem dowiad'wał si* o niełasce i swani dow)dc)w&

"t)r'm .ał0

Nie wsz'st"ic+ jedna" w'ższ'c+ o.icer)w s(ot"ał ten !os i C (a5dzierni"a CQro" s"oncentrowan# (od <+o!et armi# re(-!i"a,s"# nomina!nie t'!"o dowodził

(o!it'czn' rzeczoznawca Lec+e!!e& .a"t'cznie za$ K!e-er& maj#c' (od roz"azami

Marcea0 Po raz (ierwsz' w swej "arierze wojennej Wandejcz'c' (osz!i do wa!"i w

sz'"ac+ zwart'c+ i (o raz (ierwsz' r)wnież dozna!i "!*s"i ta" strasznej0 D@E!-Xe i de

1onc+am(s odnie$!i ran' $mierte!ne& wieczorem zmasa"rowan'& zmieszan' tłm rzcił

si* w cieczce " ()łnoc'& w "iern" Loar' i do"onał ttaj w'cz'n& "t)r' wz-dzał()5niej (odziw Na(o!eona0 O"oło czterdziest t'si*c' !dzi zdołało si* (rze(rawi2 (rzez

szero"# rze"*& sc+roni2 si* na jej (raw'm -rze%& wi*c jż w 1retanii0

:1ntownic' -i!i si* ja" t'%r's'& nasi żołnierze ja" !w'; 6 na(isał w sw'm ra(orcie

K!X-er0 Z trdem w'wa!czone zw'ci*stwo zm*cz'ło jedna" nawet !w'& s"oro do(iero w

dwa dni ()5niej "omisarz Mer!in donosił znad Loar'= :000(rz'-'łem za ()5no& -' w'to(i2

roz-it"i -and't)w0 8a armia (a(ieża& "t)ra w'rz#dziła nam t'!e zła i "t)r# $ci%ano zza(ałem niedostatecznie rewo!c'jn'm& na razie si* nam w'm"n*ła000; Pełen

czerwone%o o%nia działacz& w nieda!e"iej (rz'szło$ci -iał' terror'sta& "re$!ił te słowa w

Saint73!orent& w "t)r'm dnia (o(rzednie%o "onaj#c' de 1onc+am(s oca!ił ż'cie czterem

t'si#com je,c)w0

Zamiar (rzej$cia na (raw' -rze% Loar' istniał jż od (ewne%o czas w$r)d

(owsta,c)w0 ?or#co za!ecało ten (!an stronnictwo "si*cia de 8a!mont& "t)r' (oc+odził z

1retanii i -'ł (ewien (o(arcia ze stron' jej miesz"a,c)w0 Przeważ'ł' jedna" inne

wz%!*d'0 O ic+ c+ara"terze do-itnie $wiadcz'ł w'%!#d i s"ład tłm& "t)r' w -ar"ac+

r'-ac"ic+& w cz)łnac+ !- "onno (rze(rawił si* (rzez rze"*0

Licze-no$2 je%o o"re$!ano w s(os)- do$2 .antast'czn'& !ecz w'starcz' i te%o& na

co %odz# si* .ac+owi +istor'c'0 Wedł% nic+ na (raw'm -rze% Loar' zna!azło si*

czterdzie$ci t'si*c' Wandejcz'")w& z cze%o jedna czwarta za!edwie nosiła -ro,0 <ała

o%romnie (rzeważaj#ca reszta s"ładała si* ze starc)w& "o-iet i dzieci nosz#c'c+ %łow'

64



z (o%rom& ratj#c'c+ ż'cie0 Wandea& ojcowizna tej ciż-'& ja" dł%a i szero"a zacz'nała

cc+n#2 s(a!enizn# i tr(im odorem0

Sz"ic niniejsz' w'mienił "i!"a za!edwie -ata!ii& t'mczasem za$ Arme! de Wismes

6 "omentator cennej "si#ż"i Les 0uerres de 5end'e, ator wst*( do niej 6 o-!icz'ł& że(odczas całe%o (owstania stoczono siedemna$cie (oważniejsz'c+ -itew i siedemset

star2 (omniejsz'c+0 Pr)cz te%o000 zza "ażde%o ż'wo(łot& z o"na "ażdej c+ał(' m)%ł

(a$2 strzał& s(owodowa2 nie t'!"o o.iar'& !ecz i re(resje0

Jż w (ocz#t"ac+ !i(ca %enerał Westermann zacz#ł s'stemat'cznie stosowa2

ta"t'"* :s(a!onej ziemi;0 Rsz'ł w sw)j niszcz'cie!s"i (oc+)d z Part+ena' Vo je%o tam

(o-'cie na(om'"a ws(omniana na sam'm (ocz#t" "arta restarac'jnaY& (szczał zd'mem wsie i nader starannie s(a!ił zame" <!isson0 stanowi#c' własno$2 o.icera

(owsta,cze%o& de Lescre0 Nieco ()5niej o-r)cił w (o(i)ł całe <+ati!!on0

sier(nia c'towan' jż de"ret Konwencji o.icja!nie s"azał na ta"i sam !os cał#

Wande*0 Po(łoc+ (adł nie t'!"o na !dno$2 s(rz'jaj#c# (owstani& !ecz r)wnież i na

miejscow'c+ re(-!i"an)w0 Pewni -owiem %or!iwc' %łosi!i& że jedna"owo tra"towa2

na!eż' i wro%)w7roja!ist)w& i tc+)rz!iw'c+ :(atriot)w;& co nie (otra.i!i własn'mi siłamirwa2 ł-a +'drze0

W'cz'n' Westermanna do(rowadził' do szał naj-ardziej s(o"ojn'c+ s(o$r)d

(owsta,c)w& ta"ic+ nawet !dzi& "t)rz' dot'c+czas oszcz*dza!i roz-rojone%o

(rzeciwni"a& nie m)wi#c jż o !dno$ci zajmowan'c+ miast0 Wca!e nie wsz*dzie -owiem

(owtarzał' si* marcowe o"ro(no$ci z Mac+eco!0 W maj zdo-'te sztrmem 8+oars

zostało oszcz*dzone& dow)dca je%o zało%i doznał (ociec+' (rzed$miertnej= zanim

(ołoż'ł %łow* (od n)ż (ar's"iej %i!ot'n'& -'ł r'cers"o tra"towan' (rzez sw'c+

wandejs"ic+ zw'ci*zc)w0

:Żołnierze wo!no$ci& -ronim' do-rej s(raw'& !ecz i!ż s(omi*dz' nas nie zasł%je

na zaszcz't czestniczenia w jej o-ronie0 Od c+wi!i w"roczenia naszej armii do Wandei

"ażd' żołnierz za-ija& "o%o c+ce& ra-je& "o%o c+ce& a to (od (rete"stem& że za-ijan' cz'

o-ra-owan' jest -ntowni"iem !- m'$!i roja!ist'cznie; 6 (isał w sier(ni do Par'ża

o.icer "or(s mo%nc"ie%o& "a(itan 1oGera'0

65



batwo niestet' zrozmie2& co w'(*dziło za Loar* dziesi#t"i t'si*c' -ez-ronn'c+

miesz"a,c)w Wandei0 Można -'ło marz'2 o c+wi!ow'm c+ociaż-' sc+ronieni w

1retanii& Hfcze"iwa2 (omoc' od jej !dno$ci i000 desant an%ie!s"ie%o w "t)r'm$ z jej

!iczn'c+ (ort)w0Nadzieje zawiodł'& "o,cowa .aza wojn' -'ła jeszcze -ardziej o"ro(na niż

(ocz#t"owa0; Dro%a na (omoc (owiodła armi* wandejs"# (rzez 3o%res& %dzie

do"onano reor%anizacji& (owzi*to dec'zje co do da!sze%o marsz0 W t'm (owiatow'm

mie$cie -reto,s"im (i*"nie trz'man' zame" o-ronn' dostarcz'2 dzi$ może materiał

do !e"cji (o%!#dowej na temat $redniowiecznej szt"i .ort'.i"ac'jnej0 Pozwa!a si* też

(odziwia2 ja"-' z !ot (ta"a& !ecz -ez "onieczno$ci w'najmowania w t'm ce! samo!ota!-o $mi%łowca0 Niez-'t od!e%ł' "o$ci)ł miejscow' i (rz'!e%aj#c' do nie%o (ar" !eż# (o

(rost znacznie w'żej niż mr' i -astion' .ortec'0 4mieszczon' tam strze!ec zdołał-'

swo-odnie -ra2 na msz"* staro$wiec"ie%o nawet 0"ara-in (oszcze%)!n'c+ !dzi

(o"azj#c'c+ si* na dziedzi,c zam"ow'm0 W 3o%res można si* wie!e nacz'2 nie

t'!"o na temat $redniowieczne%o -downictwa o-ronne%o& !ecz r)wnież na własne ocz'

zo-acz'2& ja" -ardzo (ost*( tec+ni"i& re(rezentowanej w dan'm w'(ad" (rzez -ro,(a!n#& msiał zde%radowa2 t* ws(aniał# szt"*& (rzemieni2 jej twor' w romant'czn#

ozdo-* (ejzaż0

Stare -dow!e mo%ł' jedna" z (owodzeniem słż'2 za (omieszczenia d!a

rozmait'c+ inst'tcji0 Nie jest w'"!czone& że w 3o%res w zam" wła$nie !o"owano

sz(ita! d!a rann'c+ i c+or'c+0 Re(-!i"anie os"arża!i Wandejcz'")w o -ar-arz',s"ie

zac+owanie si* w mie$cie& ci ostatni c+wa!i!i si*& że oszcz*dzi!i tam ż'cie o$miset

je,com0 Nie ma za to r)żnic' zda, co do (ost*(owania oddział)w rewo!c'jn'c+& "t)re

w"rocz'ł' (o w'co.ani si* :-iał'c+;0 Ranni i c+orz' zosta!i w'mordowani w s(os)-

niew'(owiedzianie o"rtn'0 <i*to !dzi ż'wcem na szt"i& nożami żło-iono im na s")rze

zna"i "rz'ża0 Ko-iet' nadziewano na-ojami (roc+ow'mi000

Po-ita (od <+o!et armia wandejs"# zaraz (otem zawiodła sw'c+ (o%romicie!i&

(o"azała& że nie traciła jeszcze z*-)w0 Nies(odzian"a s(owodowała widocznie now'

(rz'(ł'w w$cie"ło$ci0

66



Mer!in de 8+ioriGi!!e& "t)r' -iadał nad niemożno$ci# w'to(ienia w Loarze

niedo-it")w& (ocieszał si* t'm& że :-ia!i; nie maj# jż wodza0 De 1onc+am(s zmarł z

ran'& d@E!-Xe i de Lescre do%or'wa!i0 Komisarz nie wiedział jeszcze o nowej nominacji0

Komend* nad (owsta,cami o-j#ł młodzit"i enr'" de !a Roc+ejae!ein0P)5no& -o do(iero w (ołowie "wietnia (rz'ł#cz'ł si* on do rc+0 Do tłm

c+ło()w& "t)rz' (rz'sz!i za(rasza2 %o (od -ro,& w'%łosił na (odw)rc swe%o zam"

słowa c'towane odt#d (rzez wsz'st"ic+ niema! o(owiadacz'= :Je$!i -*d* naciera2& id5cie

za mn# Je$!i si* co.n*& za-ijcie Je$!i z%in*& (om$cijcie;0

W (ar* dni (o swej nominacji& (o w'-orze raczej& de !a Roc+ejae!ein zw'ci*ż'ł

(rzeciwni")w w re%!arnej -itwie0 ?enerał (o!it'czn'& Lec+e!!e& szedł z (o!a (od<+atea7?otier& %enerał .ac+ow'& K!e-er& straciwsz' o"oło t'si#ca mo%ntcz'")w&

co.n#ł si* aż (od An%ers0 Wojs"ow' mniejsze%o znacznie ta!ent& !ecz -ez (or)wnania

wi*"szej sro%o$ci& Westermann& ci*ż"o (rze%rał w inn'm starci& (od Entrammes0

Na(o!eon miał na (ewno racj*& %d' twierdził& że młod' sz!ac+cic wandejs"i m)%ł-' zaj$2

-ardzo w'so"o0 Kto wie& cz' nie na ta"ie nawet szcz't'& ja" marszałe" DaGost& "t)re%o

nazwis"o (rzed rewo!cj# (isało si* nieco inaczej& mianowicie d@AGost0Prz'strojon' w ozna"* swej %odno$ci& w -iał# szar.* z czarn# "o"ard#& maj#c za

zast*(c* e"s7%ajowe%o Sto..!et 6 znane%o zar)wno z m*stwa& ja" z twardo$ci wo-ec

(odwładn'c+ i same%o sie-ie 6 wi)dł de !a Roc+ejae!ein swoje wojs"o na ()łnoc& "

?ranGi!!e0 8en -owiem (ort zamierz'!i (owsta,c' zdo-'2 i w'wiesi2 na najw'ższ'm

-d'n" -iał' sztandar mi*dz' dwoma czarn'mi0 Miał to -'2 zna" d!a wojennej .!ot'

an%ie!s"iej0

Po drodze (rz'ł#cz'ło si* do Wandejcz'")w "i!"a t'si*c' oc+otni")w -reto,s"ic+0

Prz'(rowadzi!i ic+ dwaj -ardzo wsławieni !dzie= niestraszon' o!-rz'm& Jerz' <adoda!&

"t)r' jeszcze (rzez jedena$cie !at miał na wsze!"ie s(oso-' zwa!cza2 rewo!cj* i jej

"ors'"a,s"ie%o s(ad"o-ierc*& oraz Jan <otterea0 Od je%o (rzezwis"a cz' też

(sedonim (oc+odzi nazwa :szan)w;& nadawana (otocznie& !ecz niez-'t słsznie&

wsz'st"im "ontrrewo!cjonistom 3rancji zac+odniej00

Nie t'!"o z-rojni ci#%n*!i " ?ranGi!!e0 Pomi*dz' si!n#& w'(osażon# w działa

67



straż# (rzedni# i ta"#ż sam# arier%ard# w!)"ł si* dł%i na mi!e całe (oc+)d -ez-ronn'c+

6 c+or'c+& rann'c+& starc)w& "o-iet z dzie2mi na r*"0 Si*%a!i (o an%ie!s"ie z-awienie

wsz'sc'& "t)r'm si* nie $miec+ał !os ws()ł-raci (ozostawion'c+ za Loar# a!-o i -!iżej

6 w 3o%res0 Nadszedł jż !isto(ad& (ora w ()łnocn'm& (rz'oceaniczn'm "raj niez-'tmiła0

?ranGi!!e o-roniło si* sła-em zreszt# ata"owi0 Powsta,c' nie mie!i żadne%o

s(rz*t o-!*żnicze%o& (om'sł s'%na!izowania (rz' (omoc' -iał'c+ i czarn'c+

sztandar)w o"azał si* nież'teczn'& -o na morz nie zamajacz'ł ani jeden ża%ie!

an%ie!s"i0 Wida2 tam -'ło t'!"o dwa małe o"r*t' wojenne& (rz'-'łe z Saint7Ma!o i

trz'maj#ce (od o%niem sw'c+ dział (!aż*& -' za(o-iec ata"owi na miasto od jej stron' 6w (orze od(ł'w0

8łm c+od5c)w wraz z reszt"ami armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej rsz'ł znow na

(ołdnie& w$r)d zajadł'c+ wa!" (arł " An%ers& "t)re zamiast (odda2 si*& ja" to zro-iło

!atem& odrzciło natarcie0 Nie w'"onało jedna" w (ełni roz"az sw'c+ władz& "t)re

na"azał' (rz'stroi2 o-warowania miasta zat"ni*t'mi na (i"i %łowami (o!e%ł'c+

-ntowni")w0W'%!#d mas& miotaj#c'c+ si* (o (rawej stronie Loar'& zacz#ł teraz do złdzenia

(rz'(omina2 to& co w dziewi*tna$cie !at ()5niej o%!#da!i i ja"że do-rze za(ami*ta!i

miesz"a,c' o wie!e -ardziej na wsc+)d (ołożon'c+ re%ion)w Ero('0 Z%łodnia!i&

w'n*dznia!i !dzie -roni!i si* (rzed %rdniow'm c+łodem wsz'st"im& co dało si* zł(i2

!- w'że-ra2 (o drodze0 Wid'wano wojowni")w w s()dnicac+ i w dams"ic+

"a(e!szac+& tr-an' teatra!ne& rozmaite te%oż (oc+odzenia naj-ardziej .antast'czne

stroje na c+ło(s"ic+ (ostaciac+& c+st'& (łac+t'& szmat'& to%i s*dziows"ie000 8'!"o o

ornatac+ "o$cie!n'c+ nie ws(omina!i ja"o$ (ami*tni"arze0

Ostatnim s"cesem wojs" wandejs"ic+ -'ło zdo-'cie Le Mans0 batwo (oj#2& ja"

o-ra-owane zostało miasto& w "t)re%o mr' sc+roniła si* odczłowieczona (rzez

cier(ienia ciż-a0 Sc+roniła si* nie na dł%o0 W noc' z C na CQ %rdnia %renadierz'

Marcea zdo-'!i Le Mans -a%netem0 K!X-er twierdził& że w całej swej dł%iej (ra"t'ce

zawodowe%o woja"a nie widział ta" strasznej masa"r'0 Westermann sza!ał& "omisarze

68



roz"azami& "t)re$cie mi da!i& miażdż'łem dzieci "o('tami "oni& masa"rowałem "o-iet'&

"t)re 6 (rz'najmniej te wła$nie 6 nie -*d# jż rodzi2 -and't)w0 Nie mam na smieni

wzi*cia c+ociaż-' jedne%o je,ca0 8*(iłem wsz'st"ic+000 Moi +zarz' maj# (rz' "o,s"ic+

o%onac+ strz*(' -and'c"ic+ sztandar)w0 Dro%i s# zasłane tr(ami0 Jest ic+ t'!e& że wwie! miejscac+ tworz# (iramid'0 1ez (rzerw' rozstrze!iwje si* w SaGena'& (onieważ

ci#%!e (rz'-'waj# -and'ci (ra%n#c' si* (odda2000 M' nie -ierzem' je,c)w^ trze-a -' im

-'ło dawa2 c+!e- wo!no$ci& !ito$2 za$ to nie rewo!c'jna s(rawa;0

Jedno zdanie z te%o ra(ort na!eż' (rz'tocz'2 z(ełnie oso-no= :K!X-era i

Marcea nie ma ttaj;0

W "o,cow'm o"resie wojn' wandejs"iej o-aj oni sta!i si* ta" da!ece (odejrzaniwe wz%!*dzie (o!it'czn'm& że ten (ierwsz' mawiał do dr%ie%o= :Z%i!ot'nj# nas razem;0

1o też o-'dwaj zac+ow'wa!i si* w s(os)- w'soce nie(rawidłow'0 8a" na (rz'"ład w Le

Mans& do s()ł"i z (rz'szł'm %enerałem SaGar'& oca!i!i ż'cie dwdziesto!etniej An%e!ice

des Mes!iers& (rowadzonej jż na stracenie0 Marcea (ozwo!ił so-ie nawet za"oc+a2 si*

w niej0 Kar'%odn' -ra" czjno$ci został w (or* dostrzeżon'& za(o-ieżono zł& (anna des

Mes!iers oddała %łow*& !ecz -'ło to zasł%# inn'c+& (o!it'cznie cz'st'c+ !dzi& nieroz%rzeszało wiec winowajc)w0

Nie można w#t(i2& że s()r h(omi*dz' wodzami z awans (o!it'czne%o a

żołnierzami z zawod (rzedłż'ł wojn*0 ?d'-' (ozostawiono .ac+owcom wo!n# r*"*&

3rancja nie straciła-' aż t'!e "rwi0 Powsta,c)w (o-ito -' wcze$niej& mniej w'rżni*to -'

-ez-ronn'c+0

W"r)tce (o t'm wsz'st"im Marcea na(isał do siostr'& że raz na zawsze

w'jeżdża z Wandei i w (rz'szło$ci wa!cz'2 -*dzie jż t'!"o z nie(rz'jacie!em

zewn*trzn'm0 M)%ł to cz'ni2& z cz'st'm smieniem żołniers"im o($ci2 (!ac

dot'c+czasow'c+ -oj)w0 W Wandei (rz'cic+ł jż o"rz'" :rem-arre rem-arre;& z "t)r'm

tłm' z-rojon'c+ c+ło()w w'(adał' zza ż'wo(łot)w& szł' do re%!arn'c+ -itew0

Rozmaite rozm'$!ania sn2 można& (odziwiaj#c (ar's"i b" 8r'm.a!n'0

Wiadomo (owszec+nie& że (od je%o ar"ad# (rzez dwadzie$cia czter' %odzin' stał

w'niosł' "ata.a!" Wi"tora %o& -' sto!ica& 3rancja i Ero(a mo%ł' złoż'2 +ołd wie!"iem

70



(isarzowi0 Wzrszaj#ce ws(omnienie m#ci nieco ża!& iż na monmencie& "t)r' (osłż'ł

s(rawie s'na& za(omniano w'żło-i2 imienia i nazwis"a ojca& %enerała Si%is-erta %o&

"t)r' -ił si* w Wandei& ()5niej za$& za Na(o!eona& ta"że w inn'c+ "rainac+ i 6 ja"

w'ni"a z jedne%o z wiersz' Wi"tora 6 nawet %er'!as)w +isz(a,s"ic+ tra"tował (o!dz"0 Widnieje za to na b" nazwis"o %enerała 8rrea000

Pierwsza e%ze"cja (rzez to(ienie od-'ła si* w Nantes CB !isto(ada&

ws(ominało si* jż o t'm0 Wojna wandejs"a jeszcze wted' trwała& (owsta,c' sz!i na

?ranGi!!e0 W'cz'n' Jana <+rzcicie!a <arrier o"re$!one został' na (ocz#t" t'c+

rozważa, ja"o (ocz#t"owe a"ord' .inał0 Do(iero teraz (rz'szedł czas na (o-ieżne z

"onieczno$ci wsłc+anie si* w je%o (ełni*0 Zanim si* jedna" do te%o (rz'st#(i& trze-aws(omnie2& że Nantes nie stanowiło w'j#t"0 Mordowano zawzi*cie w wie! miastac+& w

Samr& zwłaszcza za$ w An%ers& %dzie "omisarz miejscow'& nazwis"iem 3rancaste!& nie

t'!"o działał& to znacz' w'(rawiał na tamten $wiat t'si#ce !dzi (łci o-ojej& !ecz i (is'wał

(łomienne a(e!e= :Wandea zostanie w'!dniona& !ecz Re(-!i"a (omszczona i

s(o"ojna000 1racia& niec+aj 8error nie sc+odzi z (orz#d" dzienne%o& a wsz'st"o -*dzie

do-rze;0Komend* (o Marcea wzi#ł w Wandei %enerał 8rrea& "t)r' o"azał si*

człowie"iem s'stemat'czn'm i (rzezorn'm0 O(racował (!an (ac'.i"acji& !ecz zaż#dał od

Konwencji w'ra5n'c+ roz"az)w& a-' 6 ja" sam (od"re$!ił 6 -ez reszt' w'ja$ni2 "westi*

od(owiedzia!no$ci0 O%!*dno$2 ta za(ewne (ozwo!iła m omin#2 cało wsze!"ie Sc'!!e i

<+ar'-d'& zac+owa2 ran%* za Na(o!eona i zdo-'2 miejsce na b" 8r'm.a!n'm0

Na o-wodzie Wandei s"oncentrowało si* dwana$cie si!n'c+& zac+owj#c'c+

ł#czno$2 (omi*dz' so-# oddział)w& "t)re (rzeszł' do +istorii (od nazw# :"o!mn

(ie"ie!n'c+;0 Koncentr'cz nie rsz'ł' one w %ł#- "raj niszcz#c wsz'st"o& co na(ot'"ał'

(o drodze0 O"azało si*& że dot'c+czasowe o"rcie,stwa i rzezie nie w'czer('wał'

jeszcze moż!iwo$ci !dz"ic+0 \ !te%o C ro" w miejscowo$ci Lc7sr71o!o%ne

(adł' (i*2set sze$2dziesi#t trz' o.iar'0 Pac'.i"atorz' trdzi!i si*& !ecz nie na(ot"a!i

o(or& -o -'ł' to w'ł#cznie "o-iet' i dzieci0 W !esie ezins& %dzie znajdował si* sz(ita!n'

o-)z niedo-it")w& w'rżni*to t'si#c dwie$cie os)-0 ?wałcono "o-iet' na "(ac+ "amieni

71



(rz'drożn'c+ i na ołtarzac+ "o$cie!n'c+& o-noszono na -a%netac+ niemow!*ta0 D!a

zaoszcz*dzenia (roc+& "o!- i innej -roni (a!ono ż'wcem0 Re(-!i"an)w& !dzi

zao(atrzon'c+ w $wiadectwa (rawom'$!no$ci o-'wate!s"iej& s(ot'"ał cz*sto ten sam !os

co rodzin' (owsta,cze0 Działo si* ta" nawet (o miastac+0 Po wsiac+ (odejrzan'& a wiecs"azan' -ez s#d& -'ł "ażd' na(ot"an' c+ło( 6 -ez r)żnic' (łci i wie"0 Dawna& o(orna

Wandea miała -'2 starta z (owierzc+ni ziemi0

8e wła$nie w'darzenia (rz'(omina "rz'ż w Poza%es& (o$wiecon' t'm& co

odda!i ż'cie za 1o%a i za sw)j "raj0

Orador7sr7?!ane9 8a" jest Orador7sr7?!ane wcze$niejsze o !at sto

(i*2dziesi#t& maj#ce rozmiar' całej !dnej (rowincji& o-m'$!one& (rz'%otowane iw'"onane (rzez 3rancz)w na inn'c+ 3ranczac+0

S(ra%nieni szcz*$cia (rz'szł'c+ (o"o!e, ideo!o%owie (otra.i# mało si*

(rzejmowa2 !osem te%o& "t)re a"rat ż'je& s"łonni -'waj# tra"towa2 je ja" co$ w rodzaj

nawoz ż'5niaj#ce%o0 Lecz !dzie rz#dz#c' (a,stwem (owinni jedna" d-a2 o to& co m

jest (otrze-ne d!a a"ta!ne%o .n"cjonowania0

Zima )wczesna o"azała si* -ardzo srowa d!a 3rancji& s"oro w; Par'ż zamarzłaSe"wana0 8'm ci*żej -'ło miesz"a,com "raj znosi2 %ł)d0 Si!ne "onwoje żołniers"ie

msiał' oc+rania2 trans(ort' ż'wno$ci& -' (rz'najmniej czoła roz(acz!iwie dł%ic+

"o!eje" nie odc+odził' s(od (ie"ar, -ez c+!e-a0 Jesieni# zasiano mniej niż "ied'"o!wie"

(rzedtem& set"i t'si*c' m*żcz'zn (oszło (rzecież do wojs"a& "t)re też trze-a -'ło ż'wi20

W Wandei (łon*ł' wca!e znaczne za(as' ziarna i siana0 Ż'wo(łot' i drzewne (a!isad'

te%o "raj istniej# wsza" nie d!a ozdo-'& o%radzaj# (o!a orne i (astwis"a0 Wraz z !d5mi

%in#ł na!eż#c' do nic+ inwentarz ż'w'& dziesi#t"i t'si*c' szt" -'dła (oszło na z(ełnie

-ezż'teczn# rze5& na (rze(adłe0

Ja" mo%!i rz#dc' (a,stwa wi"łane%o w wojn* na wsz'st"ic+ .rontac+ i

narażone%o na %ł)d do($ci2 do s(stoszenia własnej ro!niczej (rowincji9 :Wandea

wojenna; o-ejmowała o-szar ja"ic+$ dwdziest t'si*c' "i!ometr)w "wadratow'c+0

Rz#dc' )wcze$ni000 Jed'n' (rz'w)dca (o!it'czn' na miar* (otrze-n# osi#%n#ł jż

wted' ran%* %enera!s"#& !ecz miał do(iero dwadzie$cia czter' !ata& dojrzewał0 Inni000

72



Ro-es(ierre& <ot+on& Danton0 <arrier& 3oier78inGi!!e 6 sama (odrz*dna (a!estra0

Desmo!ins 6 dzienni"arz'na0 Santerre 6 (iwowar (ar's"i0 istoria zaważ'ła ic+ nie

wcze$niej& aż o"o!iczno$ci (ozwo!ił' im ws(i#2 si* na (o!it'czne szczdła0 <i !dzie mie!i

do w'-or dwie dro%i = nico$2 !- władz*0 4trata jej w naj!e(sz'm razie oznaczała"onieczno$2 (owrot w mro" o-s"rn'c+ "ance!arii adwo"ac"ic+& w "wa$n' zadc+

(iwowarni0

<+ło(i wandejsc' do($ci!i si* niew'-acza!nej z-rodni& za"westionowa!i (rawo

ow'c+ m*ż)w do władz'& za(ra%n*!i sie"ierami (or#-a2 (o!it'czne szczdła0 S"azani

wi*c zosta!i na $mier2& 3rancja za$ na wzmożon# n*dz*0

De"retodawc)w zawst'dzał nieco (ewien (recedens0 Pami*tano do-rze& że zaLdwi"a /I LoGois dzi"o s(stosz'ł Pa!at'nat nadre,s"i0 Jed'ne słszne w'ja$nienie

zna!eziono jedna" -ez trd0 LoGois 6 orzeczono 6 działał d!a do-ra t'ranii&

Konwencja mordje i niszcz' w imi* (ost*(0

Ani LoGois& ani o"rtnic' z Mac+eco! nie ozda-ia!i (rz'najmniej sw'c+

w'cz'n)w żadn# teori#0 Za-ija!i& zn*ca!i si*& !ecz nie (rost'towa!i m'$!i !dz"iej0

Dziwnie łatwo (rz'c+odzi ideo!o%om od"r'wanie rozmait'c+ (raw +istorii& "t)re zre%ł' (osiadaj# (ewn# cec+* ws()!n#0 Ż#daj# mianowicie władz' a-so!tnej d!a sw'c+

od"r'wc)w0 Na szcz*$cie istniej# jedna"& sta!one w drodze nie (od!e%aj#ce%o

za"westionowani do$wiadczenia& ta" zwane (rawa (rz'rod'0 ?ł)wne& (odstawowe

s(omi*dz' nic+ %łosi& że człowie" msi je$20 Primm edere& deinde (+i!oso(+ari 6

mawia!i na ten temat Rz'mianie0

Latem C ro"& jeszcze (rzed (rzewrotem t+ermidoria,s"im& zacz*ł' si* w

Wandei "az'wa2 rz*dowe o%łoszenia& wz'waj#ce oca!ał'c+ do (odj*cia (rac' na ro!i0

Z-!iżała si* (ora z-ior)w0

73



I

Naw'" i zjawis"o jeszcze mniej zaszcz'tne& mianowicie tc+)rz!iwo$2 m'$!i& "aż#ci#%łe do('t'wa2 o sens w'darze, +istorii0 Niełatwo -owiem (rz'zna2 si* (rzed sam'm

so-# do od"r'cia& że o-.itje ona w .a"t'& z "t)r'c+ nie w'"ieł"owało nic (oż'teczne%o&

że jest %*sto nadziana a-srdem0 W-rew sz"o!ars"iem o(t'mizmowi& -ło%o

wieszcz#cem ostateczn# i niec+ronn# (rzewa%* te%o& co rze"omo "onieczne&

rzecz'wisto$2 dziejow# tworz# cz*sto (rze"onania& (ostaw' i d#żenia niesłszne&

sz"od!iwe& z-rodnicze -#d5 (o (rost %ł(ie0 Prz'w'"!i$m' o%!#da2 (rzeszło$2 o-rawsz'so-ie stanowis"o o-serwac'jne w$r)d t'c+ %r( .a"t)w& "t)re stanowi# dot'c+czasow'

rez!tat rozwoj& wie,czone%o (owodzeniem0 I!eż w tejże (rzeszło$ci (ocz#t")w

(om'$!n'c+& !ecz za"o,czon'c+ "atastro.#& dr)%& co za(rowadził' wca!e nie doni"#d& a!e

zw'czajnie (od ziemi*9 Warto (ojec+a2 do 1ł%arii& o-ejrze2 so-ie .res"i w 1ojanie na

(rzedmie$ci So.ii& w "t)r'c+ ja"-' jż wida2 (rze-ł's"i -rane%o w (rawosławne szat'

ero(ejs"ie%o renesans& (orozm'$!a2 o "!tra!n'm (romieniowani te%o "raj w$redniowiecz i (rze"ona2 si* o tra%icznej (stce& za!e%aj#cej ()5niejsze ()ł t'si#c!ecia0

W#t(i2 jedna" wo!no& cz' nawet ta"a !e"cja (o%!#dowa na wie!e si* (rz'da& -o

(es'mizmem za!atj#ce s(ostrzeżenia !e""o w'!atj# (oza o-r*- $wiadomo$ci !dz"iej0

Wo!im' o%!#da2 drewnian' dom rodzinn' Sze"s(ira w Strat.ort7on7AGon& "ontem(!owa2

wzrszaj#co (r'mit'wne s"o-e!"i i zasw"i drzwi wej$ciow'c+ i znawa2 ten "rze(i#c'

widocze" za s'm-o!iczn' d!a trwało$ci oraz ci#%ło$ci osi#%ni*2 +istorii (owszec+nej0

4(ieram' si* tożsamia2 j# ze stanem (osiadania t'c+ nie!iczn'c+ "raj)w& "t)re z

rozmait'c+ zam*t)w zdołał' w (rzeci#% ostatnic+ "i!"set !at w'c+odzi2 z doro-"iem

szcz(!on'm wz%!*dnie nieznacznie@0

Można i we 3rancji dostawa2 w'(ie")w z (odziw !- zż)ł"n#2 z zazdro$ci na

wido" te%o& co +istoria miejscowa racz'ła zaoszcz*dzi20 <ze%)ż warta ta"a c+ociaż-'

re de !a aH7St7Jaces w r'!e"ro2 jż w'mienian'm Part+ena' ?d'$m' j# zwiedza!i&

istniała a"rat o"azja do"onania "orz'stnej transa"cji0 Za (rz'st*(n# cen* dw)c+ t'si*c'

74



.ran")w można -'ło na-'2 na własno$2 dwie jedno(i*trowe& st'"aj#ce si* ze so-#

"amienicz"i& z-dowane w st!eci /0 We .rontowej miesz"ał (odo-no (rzez czas

(ewien Ldwi" /I& a zdo-i#ce $cian* %ł)w"i "amienne stanowi# je%o (odo-izn'0 8a"

(rz'najmniej za(ewniał niemłod' o-erż'sta ttejsz'& (an i dziedzic s"romne%o raczejza"ład %astronomiczne%o& (ołożone%o w cieni zam'"aj#cej !ic* o%romnej&

sze$2set!etniej wież' mostowej $w0 Ja"-a0

Dom"i "r)!a Ldwi"a& -astion oc+ronn' i r)wn' m wie"iem most s# "amienne0

W#zit"a !icz"a 6 on%i %ł)wna arteria +and!owa %rod i jednocze$nie sz!a" (ie!%rz'mi

do $w0 Ja"-a z <om(oste!!i 6 w o-.ito$ci (rzec+owała to& co najłatwiej zniszcz'20

1arwione na czerwono& czarno !- szaro drewno %*sto (rzecina (łaszcz'zn' t'n")w0 Zdrewna r)wnież s# ws(orni"i w'staj#c'c+ (i*tere"& -e!"i rze5-ione %ot'"iem0 Kamie,

(osłż'ł t'!"o na odrzwia dom)w& maj#c'c+ nie"ied'jedno o"no we .roncie0

Kamienn'& $redniowieczn' arc+itraw o-ramia od %)r' wrota %araż0 Wca!e

nie-rz'd"ie samoc+od' (ar"j# t i )wdzie na !iczce& "t)ra mało zaiste& (rz'(omina

Po" E!izejs"ie cz' nowoczesne dzie!nice ?reno-!e0 Nie -*dzie si* t snło rozważa, na

temat !os !dzi& do-rowo!nie cz' z ms (rzemiesz"j#c'c+ w$r)d ta"iej starz'zn'0Atora -ardziej -owiem interesje %oł'm o"iem widoczne zjawis"o s"rzetno$ci +istorii

!o"a!nej& "t)ra ja"-' si* wzdra%ała (rzed zmarnowaniem cze%o"o!wie"& co istnieje r

nadaje si* jeszcze do ż't"0 4ni"anie marnotrawstwa w'daje si* jedn'm z %ł)wn'c+

warn")w moż!iwiaj#c'c+ -dowanie osied!i je$!i nie (i*"niejsz'c+& to na (ewno

-ardziej w'%odn'c+ i +i%ieniczn'c+ niż stara dzie!nica Part+ena'0

Dzieje wojn' wandejs"iej $wiadcz# jedna" niez-icie& że i we 3rancji wca!e nie

zawsze (rzestrze%ano zasad' s"rz*tno$ci& że dział' si* t rzecz'& "t)re o"re$!i2 c+'-a

wo!no ja"o -ardzo mato "artezja,s"ie0 Ja"iż sens dziejow' "r'ł si* w t'm& iż na

(rzedwio$ni C ro" w wie! osied!ac+ ttejsz'c+ za-ra"ło w o%)!e zar)wno -dow!i&

ja" miesz"a,c)w9 Działa!no$2 :"o!mn (ie"ie!n'c+; oraz rozmiłowane%o w (szczani

czerwone%o "o%ta %enerała Westermanna na (ewno nie (rz'cz'niła si* do roz"wit

c'wi!izacji materia!nej ani "!tr' mora!nej w (a,stwie0

Na co (rz'dało si* w'st#(ienie c+ło()w& "t)re s(owodowało aż ta" wie!"ie

75



rozmiar' re(resji9 Dł%o -owiem d's"towa2 można o t'm& "to i "o%o we 3rancji

)wczesnej s(rowo"ował0

:Wie!"a wojna wandejs"a;& cała -ez reszt'& z %r-'m o"ładem na o-ie stron'&

mie$ci si* w c+rono!o%iczn'c+ %ranicac+ e(o"i 8error0 O.icja!nie znano %o za (ro%ram(a,stwow' we wrze$ni C ro"& (rz'jmj#c tez* de(towane%o 1i!!ad7arenne& że

miecz Damo"!esa winien zawisn#2 nad cał# (rzestrzeni# 3rancji0 Masowe (owstanie

w'-c+ło w ()ł ro" ()5niej i wo!no je waża2 za swoist# od(owied5 !dzi zac+*can'c+

(rz' (omoc' owe%o ostrza do (rawiania cn)t o-'wate!s"ic+;0 :Arniia "ato!ic"a i

"r)!ews"a; (rzestała istnie2& %d' 8error jeszcze nie osi#%n#ł szcz't0 Na siedem

miesi*c' (rzed (rzewrotem t+ermidora0Wsz'st"ie 6 -iałe i -ł*"itne a!ias czerwone 6 o"ro(no$ci stanowi# zatem

nieodł#czne cz*$ci s"ładowe s'stem $wiadomie w'-rane%o@ wca!e nie (rzez c+ło()w

wandejs"ic+0 Wsze!"i& "t)r' miecz -ierze000 msi si* !icz'2 z t'm& że de!i"wenci si*%n#

c+ociaż-' (o "łonice0 Ż#dn'c+ (atent s"aza,ca nie -'wa na $wiecie0

Wedł% (rz'j*tej (rzez wie! tez'& ener%ia rz#d)w 8error oca!iła 3rancj* od

za%ład'0 8rdno jedna" odm)wi2 racji t'm +istor'"om& "t)rz' (rz'(isj# t* (oż'teczn#d!a całe%o $wiata ro!* jeszcze i trzem inn'm cz'nni"om= !icze-no$ci narod zdo!ne%o do

w'stawienia siedmisett'si*cznej armii& wa!orom odziedziczonej (o dawn'c+ czasac+

"adr' wojs"owej& no i cał"iem niedo-rowo!nej (omoc' ze stron' (a,stwa (o!s"o7

!itews"ie%o& "t)re z%in*ło& (rzestało istnie2& !ecz zatrz'mało na so-ie znaczne sił'

monarc+)w0 Do zare,s"ic+ (ołaci Ero(' można -'ło doj$2 (iec+ot# z Rosji r)wnie

do-rze za Katarz'n' II& ja" za Pawła I0 Sworow (o"azał si* na Zac+odzie do(iero w

ro" C\0

Ener%iczne -ez w#t(ienia rz#d' 8error& $rod"ami niew'(owiedzianie o"rtn'mi&

za cen* sam# 3rancj* dot"!iwie osła-iaj#c'c+ o.iar& siłował' w'ci#%n#2 "raj z te%o

a-srd& w "t)r' %o za(*dziło osza!ałe do"tr'nerstwo0 Po(ieraj#c'm to twierdzenie

ar%mentem s# wsza" o-'dwie wojn' 6 domowa oraz z nie(rz'jacie!em zewn*trzn'm&

roz(ocz*ta do-rowo!nie i najnie(otrze-niej w $wiecie0 Prz'da si* r)wnież rzt o"a na

dzieje administracji0 Naj(ierw s"rajne osła-ienie centra!nej władz' w'"onawczej& zasada

76



o-iera!no$ci wsz'st"ic+ o%niw (rowincjona!n'c+& w'ni"ł' st#d nieo(isan' c+aos& (otem

na%ł' zwrot o sto osiemdziesi#t sto(ni = (ełn' ato"rat'zm Komitet Oca!enia

P-!iczne%o w Par'ż& de(artament' (oddane a-so!t'zmowi de!e%owan'c+ z centra!i

"omisarz'& w'(osażon'c+ w (rawa ż'cia i $mierci0 Jedn'm z nic+ -'ł w'słan' do Nantes<arrier0 Wiadomo jż& ja"imi s(oso-ami rz#dził0 Wie! je%o "o!e%)w (odo-nie zasłż'ło

si* !dz"o$ci0

Dora5nie zwa!czaj#c rez!tat' jedne%o a-srd& rz#d' 8error zdec'dowanie

w"raczał' w inn'& jeszcze %ro5niejsz'0

Wiosna C ro" -'ła (romienna d!a Re(-!i"i0 Rewo!ta wsz*dzie z%nieciona&

naj-ardziej nie(rzejednani Wandejcz'c' i 1reto,cz'c' za(*dzeni do !as)w !- mi*dz'-a%na& moż!iwo$ci ic+ o%raniczone do mało %ro5n'c+ a"cji (art'zanc"ic+0

Nie(rz'jacie! zewn*trzn' (o"onan'& ode(c+ni*t'0 Armia s(ełniła swoje zadanie&

została też w'na%rodzona w s(os)- o-iecj#c'0

Po!it'cznie (odejrzan'm stał si* bazarz <arnot& %enia!n' matemat'"& "r)!ews"i

jeszcze o.icer sa(er)w& człowie" naj-ardziej zasłżon' d!a zw'ci*stwa& je%o (rawdziw'

or%anizator0 Dostał si* do wi*zienia 3rancisze" Ke!!ermann& on%i "omendant wojs"ow'A!zacji z ramienia monarc+'& tr'm.ator s(od a!m'& zdo-'wca L'on0 8ra.ił za "rat'

bazarz oc+e& (o%romca Astria")w i Prsa")w& oso-ni" t'( z-!iżone%o do Marcea0

R)wnie młod'& wa!eczn'& zdo!n' i +manitarn'& !ecz w odr)żnieni od tamte%o

dziedziczne%o inte!i%enta 6 nie(odra-ian' s'n !d0 Ojciec %enerała oc+e -'ł w

Wersa! stajenn'm0 4"r'wa2 si* msiał %enerał Wi!+e!m 1rne& zajadł' rewo!cjonista&

w (rz'szło$ci marszałe" Na(o!eona0 Los t'c+ w'so"ic+ dow)dc)w (odzie!ił& cz'!i (o(adł

w niełas"* i (oszedł (od "!cz o.icer znacznie niższe%o sto(nia& !ecz (o dzie, dzisiejsz'

c+odz#c' za co$ w rodzaj sztandar rewo!cji 6 Ro%et de Lisie& ator 6arsylian7i"

Nadszedł ta"i czas& że wie$ci o zw'ci*stwac+ re(-!i"a,s"ic+ wojs" .rancs"ic+

stał' si* (o!it'cznie niew'%odne d!a zes(oł m*ż)w samowładnie zarz#dzaj#c'c+

Re(-!i"# 3rancs"#0 W interesie ic+ !eżało -owiem trz'm'wanie i (ods'canie mit

za%rożenia0 Nada! o-owi#z'wała teoria& że nie wo!no (o($ci2 c%!i& -o 3rancja z%inie0

Wr)% co.ał si* t'mczasem na wsz'st"ic+ .rontac+& nie -'ł o-c' m'$!i o (o"oj& na

77



je%o t'łac+ 6 cz'!i w Po!sce i na Litwie 6 w'-c+ło i zdo-'ło si* na o%romn' w'siłe"

(owstanie z-rojne& Prs' i Astria (atrz'ł' w tamt# stron* i so-ie nawzajem na r*ce&

Rosja zajmowała si* (rzede wsz'st"im Wi!nem i Warszaw#0 <i*ż"o do$wiadczon' nar)d

.rancs"i m)%ł-' w t'c+ warn"ac+ nieco odsa(n#20 Rz#dc' je%o mie!i jedna" własn#wizj* (rz'szło$ci& odmienn# od (owszec+nie& to znacz' (rzez zdec'dowan# wi*"szo$2&

(oż#danej0

h Jż wted' !dzie trze5wi zastanawia!i si* nad niedocieczon# tajemnic#0 Ja" to

-'2 może 6 za('t'wa!i 6 -' (i*ci o-'wate!i załatwiało wsz'st"o d!a dwdziest (i*ci

mi!ion)w9

Prz'w)dc' ż#da!i od narod (osłc+ tota!ne%o0 W miar* sła-ni*ciarzecz'wiste%o nie-ez(iecze,stwa de"ret' stawał' si* coraz -ardziej srowe& wst*( na

sza.ot coraz łatwiejsz'0

Nawet w monarc+ii dziedzicznej (rz'w)dca (o!it'czn' to zazw'czaj ta"i o-rotn' i

s(r'tn' człowie"& "t)r' (otra.ił w (or* w'manewrowa2 "on"rent)w i w'(c+n#2 si* na

czoło0 Ro!i dec'dj#cej nie msi wca!e %ra2 mer'tor'czna słszno$2 (ro%ram& %d'ż

znacznie (otrze-niejsza o"azje si* wła$nie zr*czno$2& swoista (rzezorno$2& (oł#czonaz -ezwz%!*dno$ci#0 8a" w'%!#da re%ła& "t)r# dzieje Wie!"iej Rewo!cji (otwierdzaj# w

s(os)- w'j#t"owo w'razist'0

Danton (rze%rał& (ow*drował na %i!ot'n*& Ro-es(ierre 6 niedawn' czł'

(rz'jacie! 6 zatr'm.ował0 Wca!e łatwo so-ie w'o-razi2 odwrotn' (rze-ie% w'(ad")w0

Sam na sie-ie w'ostrz'ł jedna" n)ż (o!it'"& "t)r' w c+wi!i ta" %or#cej ja" jesie, CQ

ro" odwr)cił si* (!ecami od (ar's"ic+ intr'%& s"ł*-ion'c+ (rz' sterze rz#dow'm& za-rał

młod# małżon"* i na dł%ic+ (i*2 t'%odni ci#ł so-ie wee"end w Arcis7sr7A-e& %dzie w

(orze raczej nieod(owiedniej stosował si* do +oracja,s"iej rece(t' =

1eats i!!e i (roc! ne%otiis Paterna rra -o-s eHercet sis000

Zatrdnienia same %o odna!azł'0 Ostrzeżon' (rzez (rz'jaci)ł& że je%o (o!it'czne

a"cje s(adaj#& Danton (owr)cił do Par'ża i roz(ocz#ł wie!"# o.ens'w* (od +asłem =

:Ż#dam oszcz*dzania "rwi !dz"iej ; Pro%ram za+amowania 8error -'ł na (ewno

słszn'& !ecz je%o ator i szermierz msiał (rze%ra2& -o si* (o(rzednio zac+ował

78



z(ełnie niedorzecznie 6 na cał'c+ (i*2 t'%odni odszedł od %r'0

Ro-es(ierre stracił władz* i ż'cie ws"te" całej serii .ałsz'w'c+ manewr)w&

wca!e nie o"azał si* (rzezorniejsz' od Dantona0 Naj(ierw narzcił (rawo& (ozwa!aj#ce

-ez z%od' Iz-' wi*zi2 i s"az'wa2 de(towan'c+& (otem 6 \ t+ermidora w tejże Iz-iew'%łosił nie(oj*t# mow*& r)wnaj#c# si* os"arżeni całej Konwencji0 Ponieważ nie

w'mienił ni"o%o& "ażd' m)%ł waża2& że do nie%o wła$nie odnosz# si* słowa o zdrajcac+

i ni"czemni"ac+0 :1a%no;& tc+)rz!iwa& dot'c+czas (od!e !e%ła wi*"szo$2 (oczła si*

wi*c so!idarna ze s(is"owcami& cz'!i ze z-rodniarzami& "t)rz' w o-awie o sz'je

zawzi*cie "n!i (rzeciw"o mocodawc' własn'c+ z-rodni0 Nazajtrz 6 w +istor'czn'm&

"o,cz#c'm e(o"* 8error dni t+ermidora 6 wo!nion' z c+wi!owe%o areszt d'"tatormardził& zw!e"ał& nie m)%ł si* zdo-'2 na stanowczo$20 Do (od(is'wania roz"az a"cji

za-rał si* w tej samej c+wi!i& "ied' w drzwi sa!i ratszowej wtar%n#ł 1arras na cze!e

żołnierz'0

Zr*czno$2& o-rotno$2& -ra" s"r(ł)w& miej*tno$2 "orz'stania z cdz'c+ -ł*d)w

to wła$ciwo$ci dsz' niew#t(!iwie cenne0 Same w so-ie nie stwarzaj# one jedna"

dostatecznej (odstaw' (rawnej do de"retowania o wła$ciw'm s(oso-ie (ojmowanias(raw ostateczn'c+ !- do tożsamiania dwdziest (i*ci mi!ion)w& czasem za$

jeszcze znaczniejszej !icz-' o-'wate!i z oso-# własn# (rz'w)dc'0

Działa!no$2 !dzi t'( Ro-es(ierre@a zawsze (o(ada w smtn' "on.!i"t z t'm

(rawem (rz'rod'& "t)re dot'c+czas nie znało i za(ewne ni%d' nie (ozna w'j#t"0 ?łosi

ono& że człowie" ma t'!"o jedno ż'cie0 A s"oro ta"& to niesłszna jest c+'-a "ażda

(ra"t'"a& "t)ra w imi* naj(romienniejsz'c+ c+ociaż-' wizji (rzemienia to ż'cie w

niewo!nicz# we%etacj*0 8a" si* (rz'najmniej rzecz (rzedstawia z (n"t widzenia

(rowadzon'c+ " $wiet!anem jtr0

Zdo-'cie władz' łatwia Ro-es(ierre@owi o"o!iczno$2 zasł%j#ca na szcze%)!n#

wa%*& -o na!eż#ca do zjawis" monotonnie (owtarzaj#c'c+ si* w +istorii0 D'"tator nosił

(rz'dome" Nie(rze"(ne%o0 Incorr(ti-!e Jed'n# je%o sła-o$ci# ż'ciow# -'ło

zamiłowanie do w'ms"ane%o stroj0 ?d' we 3rancji o-owi#z'wał niema! t'( -rane%o

w dł%ie majt"i san"i!ot'& on sta!e nosił "i!ot' wła$nie& (drował si*& (odczas

79



wi*"sz'c+ rocz'sto$ci ozda-iał "a(e!sz w'so"im (i)ro(szem0 Lecz ni%d' w ż'ci nie

wztał ła()w"i& o (ieni#dze nie d-ał& od "o-iet stronił& nie (ił i nie %rał w "art'0 W dodat"

jeszcze miesz"ał nie w s"on.is"owan'm (ałac& !ecz sto!arza0 W'najmował nie%o

(o")j i -'ł (rzez rodzin* %os(odarza otoczon' czci#0S"romnem& nie %aniaj#cem si* za (ieni#dzem działaczowi łatwiej niż "om

innem zro-i2 (ewn# "arier*0 <ic+o i s"romnie za%arn#2 so-ie na własno$2 (a,stwo i

(rawo0

Do cze%)ż doj$2 -' m)%ł Ma"s'mi!ian de Ro-es(ierre& %d'-' na domiar sw'c+

za!et nosił jeszcze (rostac"# -!z* i %r-e -t' (o "o!ana Zna!i$m' ostatnio w Ero(ie

ta"ie%o& co znacznie łatwił so-ie w'"onanie (ro%ram t*(ienia cał'c+ narod)w& -o nie jadał mi*sa& do st nie -rał a!"o+o!& nie (a!ił i zr*cznie (otra.ił tai2 sw)j romans0 1'ł

ta"że s"romn' i nie(rze"(n'0

ra-ia onorisz de Mira-ea w!)"ł za so-# o(ini* najz(ełniej r)żn# od tej&

"t)ra (c+ała na(rz)d Ro-es(ierre@a0 Powszec+nie i słsznie ważan' -'ł za roz(stni"a&

"arciarza& sz!era& notor'czne%o ła(owni"a0 1rz'd"i ja" aditant 1e!ze--a& im(onował

ws(aniał# w'mow#& odwa%# w'st#(ie,& !ecz ciesz'ł si* %ł*-o"# nie.no$ci# "r)!a i"o!e%ow7rewo!cjonist)w ze Z%romadzenia Konst'tc'jne%o0 1' za%rodzi2 m dro%*&

(owzi*to z(ełnie niem#dr# c+wał*& za-raniaj#c# (owoł'wania ministr)w z łona tejże

Iz-'0

Mira-ea zmarł w "wietni CC ro"& nie s(os)- wi*c roz(rawia2 o t'm& cze%o

zdołał-' może do"ona2 W'daje si* jedna"& że -'ł on jedn'm z najwi*"sz'c+ ta!ent)w

e(o"i0 <+ciał w monarc+ii "onst'tc'jnej sta-i!izowa2 te (odstawowe zdo-'cze

rewo!cji& "t)re si* rzecz'wi$cie& ()5niej sta-i!izował' w ator'tat'wn'm cesarstwie

Na(o!eona000 (o nie(otrze-n'm (rze!ani rze"i "rwi .rancs"iej i innej0

Ldwi" /I (rzezw'ci*ż'ł odraz* i (otajemnie do%adał si* z czerwon'm +ra-i#0

O-iecał s(łaci2 je%o dł%i& (rze"raczaj#ce dwie$cie t'si*c' .ran")w& dawa2 co miesi#c

sze$2 t'si*c'& (o za"o,czeni za$ o-rad Z%romadzenia wsn#2 cie(ł# r*"# o"r#%ł'

mi!ion0 1rz'd"i "ład Lecz ostatecznie000 w'mienione sm' -'ł' dro-iaz%iem w s"a!i

-dżet (a,stwowe%o& w'(łacenie ic+ za!icz'2 -' w'(adło do "ate%orii mniejsze%o zła0

80



La 3a'ette mawiał zreszt#& że Mira-ea -ierze ła()w"i& jedna" t'!"o za działania z%odne

z własn'mi (rze"onaniami0 Pracj#c nad t'm& co waża za słszne& zara-ia000 w s(os)-

niez-'t (i*"nie woniej#c'0

Sta-i!izacja nie nast#(iła wcze$nie& 3rancja oma! nie ton*ła w or%ii morderstw i000"radzież'0 Ws(omni si* o t'm za c+wi!*0

S(o$r)d zes(oł czołow'c+ terror'st)w najmniej straszn'& naj-ardziej !dz"i -'ł

Danton& oso-ni" o "ieszeniac+ do$2 (rze(astn'c+0 Zdawał so-ie jasno s(raw*& że

e!ement' s"rajne& do "t)r'c+ sam na!eżał& mo%# !icz'2 na (o(arcie :s"rajnej mniejszo$ci;

3rancz)w& !ecz nie zawa+ał si* ani (rzed mordami wrze$niow'mi& ani (rzed

narzceniem "rajowi d'"tatr'0 ?ot)w -'ł jedna"że ratowa2 nawet "r)!a& z %)r'(rzedzaj#c& że je$!i s(rawa o"aże si* -eznadziejna 6 odda %łos za je%o s"azaniem0

Ostatni# sw# o.ens'w* (o!it'czn# (rowadził w imi* zawarcia (o"oj i za"o,czenia

8error0 :<+ce amnestii d!a winowajc)w0 <+ce zatem "ontrrewo!cji; 6 (erorował

(rzeciw"o niem Ro-es(ierre0

Można dł%o s(iera2 si* o ta!ent Dantona& zwa!cza2 !- sławi2 je%o racje0 Nie da

si* natomiast za(rzecz'2& że t'tł Nie(rze"(ne%o& nieczłe%o na z's"i oso-iste niena!eżał m si* żadn# miar#0

Pi*"ne to miano samo (rzez si* nie (asje jeszcze na z-awicie!a !dz"o$ci& -'wa

nawet mocno nie-ez(ieczne0 Przeszło$2 dzie!iła nam na ten temat wie! dot"!iw'c+

(ocze,0

4czcie zazdro$ci za!icza si* niew#t(!iwie do %ł)wn'c+ (s'c+iczn'c+ motor)w

+istorii0 S(ełnia ro!* cz*sto"ro2 dodatni#& %d'ż s(rz'ja rotacji s(ołecznej& sta!e (oma%a w

(odważani (oz'cji e!ement)w w danej c+wi!i (rz'wi!ejowan'c+0 Potra.i jedna"

za$!e(i2& s"łania2 do darzenia (rzesadn# .no$ci# ind'wid)w s"romn'c+ wo-ec jadła&

(łci odmiennej& trn" i (ieni#dza& !ecz cał"iem -ezwst'dn'c+& %d' wc+odzi w %r* władza

nad !d5mi0 W$r)d des(ot)w zdarza!i si* nawet z(ełni a-ne%aci w s(rawac+

oso-ist'c+0

Znan' jest szero"o (rze-ie% rozmow' Mi"ołaja 1oi!ea z Ldwi"iem /I& (odczas

"t)rej ten ostatni sł'szał& że najw'-itniejsz'm (isarzem e(o"i jest Mo!ier0

81



6 Nie (rz'(szczałem 6 zdziwił si* 6 a!e (an zna si* na t'm !e(iej ode mnie0

Dr%i człon od(owiedzi monarszej w'daje si* -ardzo znamienn'0 Kr)! z 1ożej

łas"i& sweren znan' z twardej r*"i& %ło$no (rz'znaje& że nie jest wszec+stronn'm

rzeczoznawc#0 Podnajemca iz-' w miesz"ani (ar's"ie%o sto!arza nie -'ł z-'tnios"łonn' do s"ładania ta"ic+ w'zna,& ja"ie od niec+cenia rzcał %ł)wn' !o"ator Wersa!0

4ważał si* za (owołane%o do rozstrz'%ania o wsz'st"im& co dot'cz'ło ż'cia dwdziest

(i*ci Vcz' siedmiY mi!ion)w000 r)wn'c+& wo!n'c+& (o-ratan'c+0

Interesj#ca r)żnica (ostaw miała (rz'cz'n' -ardzo %ł*-o"ie& znacznie

(rze"raczaj#ce ważn' (ro-!em "om(!e"s)w w'ższo$ci -#d5 niższo$ci0 Monarc+ia

.rancs"a w'rosła z t'si#c!etniej (ra"t'"i0 Ods"oczni# d!a Ro-es(ierre@a i jem(odo-n'c+ -'ła teoria& do"tr'na0 Lois Made!in o-szernie o(owiada o siłowaniac+

!e%ist)w "r)!ews"ic+& za(atrzon'c+ we wzor' rz'ms"ie i ż#daj#c'c+ omni(otencji

(a,stwa0 D#żenia te (rzez wie"i całe na(ot'"ał' s(rzeciw monarc+)w& ws(ieraj#c'c+ si*

na trad'cji "on"retne%o działania w rzecz'wisto$ci "rajowej& wiec nie t'!"o łamania& !ecz i

ł#czenia& %odzenia& zsz'wania i łatania wie! e!ement)w& stanowi#c'c+ ż'w# materi*

dawnej ?a!ii <ezara0Do"tr'na& "t)rej słż'ł Ro-es(ierre& jest znana0 We 3rancji całej wszec+władnie i

nie(odzie!nie za(anowa2 (owinna <nota0 Nie(rze"(n' (rzewid'wał (ewne trdno$ci& o

cz'm $wiadcz# je%o własne słowa= :8error& -ez "t)re%o <nota jest niemoż!iwa;0

4nicestwiwsz' .ra"cje X-erta i Dantona& Ro-es(ierre m)%ł jż swo-odnie

"rocz'2 " sw'm ce!om0 Wła$nie wted' roz(ocz#ł si* "r)t"i na szcz*$cie rozdział

dziej)w& zwan' :Wie!"im 8errorem;0 Strasz!iwa stawa z (rairia!a Vcz'!i C czerwca

C ro"Y znosiła (ost*(owanie $!edcze& (oz-awiała os"arżone%o (rawa do (omoc' ze

stron' o-ro,c'& zwa!niała tr'-nał od o-owi#z" (rzesłc+iwania $wiad")w i na"az'wała

m a!-o niewinnia2& a!-o s"az'wa2 na $mier20 W (rzeci#% sze$ci nast*(n'c+ t'%odni

w sam'm t'!"o Par'ż (oszło na %i!ot'n* t'si#c trz'sta siedemdziesi#t sze$2 os)-0

Po$(iec+ (rocedr' (owodował nie"ied'000 (om'ł"i w adresie0 A"t os"arżenia m)wił o

ojc& w'ro" s(adał na s'na0 Zanim si* (oła(ano& -'ło jż (o wsz'st"im0

8rad'c'jne w'o-rażenie "aże nam wid'wa2 na )wczesn'c+ sza.otac+

82



.rancs"ic+ w'niosłe& aż do "o,ca w'tworne i drwi#ce (ostacie ar'sto"rat)w& ci7deGant

"rwio(ijc)w i ciemi*ż'cie!i0 Stat'st'"a (owiada& że t'!"o dwadzie$cia (rocent s"azan'c+

w do-ie 8error na!eżało do stan)w (rz'wi!ejowan'c+& do dc+owie,stwa !- sz!ac+t'0

Pozostałe osiemdziesi#t (rocent to -'ł !d& Stan 8rzeci& o "t)r'm o(at Sie's ta" (i*"nie(isał (rzed (i*ci za!edwie !at'& że -*d#c za monarc+)w nicz'm& (ra%nie sta2 si*

nareszcie cz'm"o!wie"000 Stał si*& ja" widzim'& stał si* %r-o wi*cej niż cz'm"o!wie"& -o

re"ordzist# we wca!e nie(oż#danej o.iarno$ci0

S(ecja!i$ci (rz'(ominaj# czenie& że sz!ac+t' i "!er -'ło znacznie mniej niż !d&

na!eż' wi*c w(rowadzi2 od(owiedni# (o(raw"* do o-!icze,0 Zastrzeżenie (otrze-ne i

ważne d!a nas0 wcze$ni 3ranczi nie o%!#da!i jedna" ta-!ic stat'st'czn'c+& !ecz tocz#cesi* do "osz' %łow' !dz"ie0

1ardzo interesj#ce s# dane Ja"-a ?odec+ot& dot'cz#ce emi%racji0 <zterdzie$ci

dwa (rocent c+od5c)w na!eżało do stan)w (rz'wi!ejowan'c+& niema! t'!eż 6

czterdzie$ci (rocent 6 w'wodziło si* z !d& to znacz' z dro-ne%o mieszcza,stwa& z

rzemie$!ni")w i wie$nia")w0 Reszta na!eżała do -o%ate%o mieszcza,stwa i do

e!ement)w -ez o"re$!onej (rz'na!eżno$ci socja!nej& wi*c na (ewno nie maj#c'c+ wż'łac+ "rwi -ł*"itnej0 Najwi*"szej i!o$ci emi%rant)w dostarcz'ł de(artament Do!ne%o

Ren& zaj*t' na czas (ewien (rzez Astria")w0 W $!ad za co.aj#c'm si* wojs"iem

wraż'm rsz'ł' tłm' c+ło()w& "t)rz' wo!e!i widocznie za %ranic# (rzecze"a2 reżim

<not'0

Dzieje stroj)w tota!n'c+ dostarcz'ł' jż ta" o-.ite%o materiał& że wo!no "si2 si*

o s(ostrzeżenia natr' o%)!nej0 Ma si* w zwi#z" z t'm (rawo (o-ieżnie tra"towa2

ideo!o%ie& (omija2 je nawet& zwracaj#c (i!n# wa%* na "westi* r)wnowa%i m'słowej

os)- rz#dz#c'c+0 Odnosi si* -owiem wrażenie& że ż#dza nicz'm nie o%raniczonej

władz'& w$cie"ła wa!"a o trz'manie raz zdo-'tej zdo!ne s# %ł*-o"o narsz'2 t*

r)wnowa%*& (ara!iżj#c zm'sł mora!n'0 Ja"że -owiem inaczej w'ja$ni2 (arte niszczenie

najcenniejsz'c+ s-stancji narodow'c+& (o(ełnianie ci#%!e t'c+ sam'c+ :-ł*d)w i

w'(acze,;& %oł'm o"iem widoczn'c+ d!a ta" zwane%o szare%o człowie"a9

1'ł m*drzec& "t)r' %łosił& że rz#dz#cem .i!ozo.owi wo!no zd#ża2 na(rz)d nie

83



o%!#daj#c si* w t'ł ani na -o"i& cz'!i na s"t"i sw'c+ cz'n)w0 Prz'jdzie na to czas (o

osi#%ni*ci ce!0

Można i na!eż' c+'-a w (odo-n'm w'(ad" odłoż'2 na -o" .i!ozo.i*& za to

same%o .i!ozo.a s"ierowa2 do -adania (s'c+iatr'czne%o0Od czas)w staroż'tno$ci rz'ms"iej m)wi si* o sza!e cezar)w0

<e!em Ma"s'mi!iana de Ro-es(ierre -'ła <nota0 S()jrzm'ż teraz na dro%i&

"t)r'mi do niej (rowadził (odo(ieczn'c+0

Do$2 si* jż w tej "si#żce (isało o rzeziac+ i mordowani0 W dniac+

.n"cjonowania %i!ot'n' (rzec+odnie msie!i nie"ied' (rzes"a"iwa2 r'nszto"i (ełne

(ł'n#cej "rwi0 M)wi#c o "osztac+& ja"ie (onosił nar)d& trze-a -ra2 (od wa%* nie t'!"ostracon'c+& !ecz i (ozostał'c+ (rz' ż'ci0 8'c+& co (rz'zw'czaja!i si* do warn")w

nie!dz"ic+& msie!i dawa2& że (oc+wa!aj# (ost*(owanie rz#d0 Zarażanie $mierci#

r)wna si* de%radowani człowie"a& o-niżani je%o (rz'datno$ci s(ołecznej0 Wsze!"i

terror izo!je %o od otoczenia& s"łania do tros"i w'ł#cznie o sie-ie0 8error'$ci osi#%aj#

sw)j ideał& %d' dzieci %otowe s# denncjowa2 rodzic)w i odwrotnie0

Ro-es(ierre %łosił& że w s'stemie rewo!c'jn'm "ontrrewo!c'jne jest wsz'st"o&co "orrm(je& Jean Pa! Marat natomiast& "t)r' został z%ładzon' mniej wi*cej w

(ołowie e(o"i 8error& zd#ż'ł stwierdzi2& że ni%d' za czas)w stare%o (orz#d" nie -'ło

ta"ic+ s(rzeniewierze,& ja" we wzniosł'c+ dniac+ (oc+od " <nocie0 1ardzo znaczn#

cz*$2 s"ar-)w "o$cie!n'c+ re.ormatorz' o-'czaj)w (o (rost "rad!i& %d'ż -'ł' z

"rszc0 Komisarze (o!it'czni ra-owa!i -o%at'c+ mieszczan& wojownic' z :"o!mn

(ie"ie!n'c+; c+ło()w wandejs"ic+ Władze centra!ne o.icja!nie na"az'wał' ł(ienie ziem

za%raniczn'c+& w'zwa!an'c+ w imi* szcz'tn'c+ ideał)w& a to w ce! ratowania .inans)w

.rancs"ic+ (rzed ostateczn# "atastro.#0 Ja" (odaje 1ernard 3a'& czterdzie$ci osiem

%ł)wn'c+ miast -e!%ijs"ic+ za(łaciło wiec sze$2dziesi#t mi!ion)w dwie$cie

dziewi*2dziesi#t t'si*c' !iwr)w "ontr'-cji cz' (odat"& z cze%o t'!"o trz'na$cie

mi!ion)w trz'sta sze$2dziesi#t t'si*c' tra.iło do s"ar- (a,stwa0 8a metoda

(ost*(owania (rzetrwała rewo!cj*& zw'ci*s"o w"rocz'ła w do-* cesarstwa0

Marszał"owie A%erea& MassXna i 1rne szero"o sł'n*!i ja"o ł(ieżc'0 <z'ni#c (rz't'"

84



do nazwis"a te%o ostatnie%o mawiano& że je%o (od"omendni czciwi s# w dzie,& !ecz

"radn# o zmierzc+0 Leż' w tej c+wi!i (rzede mn# wizerne" żołnierza z "or(s

mo%nc"ie%o0 Z-rojn'& dł%owłos' i -rodat'& %ro5nie s(o%!#daj#c' m#ż ma na so-ie

złac+an'& dziraw' na ło"ciac+ mndr& "amasze i trzewi"i& z "t)r'c+ stercz# -ose (a!cest)(0 Rea!izm o-raz"a jest a-so!tn'& dostawc' )wcze$ni o"rada!i armi* w s(os)-

niezw'"!e -ezwst'dn'0 Prod"cja (a(ierow'c+ -t)w rozwijała si* w naj!e(sze0 1'ł ta"i&

co smiennie dostarcz'ł m)wion# i!o$2 (ar (o,czoc+ d!a żołnierz'0 Licz-a si* z%adzała&

!ecz -'ł' to (o,czosz"i dziecinne0 Pa,stwo stało si* widowni# a.er na(rawd*

im(onj#c'c+& miejscowi i o-c' "om-inatorz' zna!e5!i (i*"ne (o!e do (o(is0 O!-rz'mi&

złodziejs"o7ła(ownicz' s"anda! wo")ł !i"widacji Kom(anii Ind'js"iej został (o!it'czniew'z's"an' (rz' (od"o('wani Dantona& "t)re%o (ewni (rz'jacie!e s"orz'sta!i z o"azji do

o-łowienia si*0 Po t+ermidorze w do$2 łatw' s(os)- za(o-ieżono rozmait'm zr'wom

:%niew !d;0 Po (rost (rzestano (łaci2 człon"om se"cji (ar's"ic+& "t)rz' (o(rzednio

otrz'm'wa!i (ieni#dze za dział w "ażd'm z%romadzeni0 1ira rz#dowe niesamowicie

(*czniał' od masowo zatrdnian'c+ zwo!enni")w000 -rania (ensji (rzede wsz'st"im0

<złon"owie Konwencji w'znacz'!i so-ie (o-or' w w'so"o$ci osiemnast !iwr)w dzienniena %łow*& co wca!e nie -dziło entzjazm z%łodniał'c+& !ecz zmszon'c+ do mi!czenia

mas0

Ocz'wi$cie 6 zmszon'c+ do mi!czenia na ten temat0 1o %d'-'ż (rz'najmniej

można -'ło na do-re na-ra2 wod' w sta000

Oto r'w"i !ist& "t)r' na(isał człowie" -ezwz%!*dnie (raw'& ws"te" denncjacji

wtr#con' do wi*zienia= :Żołnierz& co t'si#c raz' w'z'wał $mier2 w -oj& nie !*"a si* jej na

sza.ocie0 Żałje jed'nie& że nie jrz' wi*cej swe%o "raj i w jednej c+wi!i straci szacne"

ze stron' o-'wate!a& w "t)r'm zawsze widział %enisza o(ie",cze%o0 Znasz&

Ro-es(ierre& moj# w'so"# o(ini* o twoic+ ta!entac+ i cnotac+& moje !ist' w's'łane do

cie-ie z Dn"ier"i& moje w'znania wiar' w cie-ie000 moja cze$2 d!a cie-ie nie jest

zasł%#& jest a"tem s(rawied!iwo$ci000 Je$!i ż'cie& "t)re "oc+am t'!"o ze wz%!*d na

ojcz'zn*& zostanie mi oszcz*dzone& -*d* słsznie wierz'2& iż zawdzi*czam je jed'nie

twojej miło$ci do (atriot)w^ je$!i 6 (rzeciwnie 6 zło$2 moic+ wro%)w wtr#ci mnie do

85



zmieni2 t'!"o e"i(* rz#dz#c#& w'sławsz' na $mier2 Ro-es(ierre@a& Saint7Jsta i

<ot+ona& !o"owa2 si* na ic+ miejsc i ro-i2 to samo& co tamci0 3oier78inGi!!e&

(o!icjant "r)!ews"i& (otem (ro"rator 8r'-nał rewo!c'jne%o& "t)r' os"arżał&

s"tecznie (c+ał na %i!ot'n* ż'rond'st)w& "r)!ow#& Dantona& własne%o "rewne%o i(rz'jacie!a Kami!a Desmo!ins& teraz (rz'st#(ił do os"arżania ro-es(ierr'st)w i

zamierzał (ełni2 sw# .n"cj* nada!0 4ważał si* za (owołane%o do o-sł%iwania& na

(oczesn'm stanowis"& wsz'st"ic+ "o!ejn'c+ .az "osztownej d!a inn'c+ !dzi +istorii0

Dwa !ata 8'!"o dwa !ata (odo-n'c+ do$wiadcze, zniosła 3rancja )wczesna0

Lois Made!in (o$wi*ca w sw'c+ "si#ż"ac+ szcze%)!n# wa%* tem& co si*

działo C t+ermidora& cz'!i \ !i(ca C ro"0 Po trwaj#c'c+ dwadzie$cia czter' %odzin'o-radac+ człon"owie Konwencji w'jrze!i z 8i!erii na $wiat -iał' i nie (ozna!i Par'ża0

Sto!ica sza!ała z rado$ci& !dzi o%arn*ło de!irim0 8łm' zd#ż'ł' si* jż (oi2000 w ic+

własn'm (rze"onani niec+ronnie (owracaj#c# wo!no$ci#0 Noszono na r*"ac+ t'c+& co

o-a!i!i Ro-es(ierre@a& s'm-o! t'ranii0 <ałowano s"raje szat000 wczorajsz'c+ "at)w Mars'!ii

i L'on0 Ld stołeczn' (rz'(isał własne (ra%nienia ta"im (ada!com& ja" 8a!!ien& 3oc+X&

3rXron cz' 1arras0 Aż do (rzesad' +ojnie o-darz'ł ic+ za.aniem na "red't& !ecz wido"rozsza!ałej !ic' -'ł nie t'!"o $wi#teczn'0 1'ł ta"że %ro5n'0 O"rz'"i wese!a łatwo

(rzeistocz'2 si* mo%ł' w nowe& stołeczne t'm razem= :Rem-arre;

?or#c' (ejzaż !i(cow' roz%rzał "rew w ż'łac+ o%romnej wi*"szo$ci człon")w

Konwencji0 Pocz!i si* znow !d5mi tac'& d!a "t)r'c+ szcz'tem -o+aterstwa -'ło

dot'c+czas (owstrz'm'wanie si* od %łos0 :1a%no; oż'ło& :r)wnina; zacz*ła .a!owa20

Zwo!ennic' (ro%ram zac+owania zdo-'cz' rewo!cji& !ecz w'rzeczenia si*

wizjoners"ic+ o(*ta, na-ra!i tc+ w (łca0 :Konwencja (o(adła w a-so!tn# za!eżno$2

od o(inii (-!icznej; 6 stwierdził w"r)tce Ma!!et d Pan0 W ta"iej za!eżno$ci nie ma

z-rodni i 3rancja )wczesna wca!e nie zro-iła złe%o interes0

Najo-rotniejsi s(o$r)d terror'st)w zorientowa!i si* -'stro& mniej s(r'tni& oc+oczo

zreszt# (o$wieceni (rzez własn'c+ "o!e%)w& w'!#dowa!i w"r)tce na %i!ot'nie !- za

At!ant'"iem& w ?janie0 8am wła$nie& w "o!onii "arnej& do"onał dni swoic+ Jan <o!!ot

d@er-ois& terror'sta (rz'"ładn'& jeden z %ł)wn'c+ s(rawc)w o-a!enia Ro-es(ierre@a0

88



Le(iej znacznie (owiodło si* 1ertrandowi 1arre de iezac& "t)r' ta" w'mownie zac+eF

cał do zr)wnania Wandei z ziemi#0 Msiał si* "r'wa2& !ecz dało m si* docze"a2

szcz*$!iwie czas)w Na(o!eona0 ?eniszem w za"resie (o!it'czne%o (ł'wactwa o"azał

si* (rote"tor (rz'szłe%o cesarza& wice+ra-ia Paweł de 1arras& "t)r' za czas)w 8errormasa"rował w naj!e(sze& (o t+ermidorze został wojs"ow'm "omendantem Par'ża&

(otem D're"torem 6 jedn'm z (i*ci co (rawda& !ecz&t'm nieswa!n'm0

A-' nie w'woł'wa2 .ałsz'we%o wrażenia& że t'!"o człon"owie stan

sz!ac+ec"ie%o mie!i (ost*(owa2 ja" "ame!eon'& rz2m' o"iem na ż'cior's rze5ni"a

(ar's"ie%o& Ldwi"a Le%endre0 S"ontro!owa2 (rawdziwo$2 dan'c+ "ażd' może -ez

trd& od"#d Larosse w'dał;D'"cjonarz Rewo!cji;& o(racowan' (rzez 1ernardineMe!c+ior71onnet0

O-'wate! Le%endre na!eżał do or%anizator)w zdo-'cia 1ast'!ii& zmsił Ldwi"a

/I do włożenia czerwonej <za("i .r'%ijs"iej& w Konwencji zasiadał na s"rajnej !ewic'&

w$r)d :%)ra!i;& (rz'ja5nił si* z Dantonem i Ro-es(ierre@em& !ecz (otra.ił w (or* odswa2

si* od nic+0 Po t+ermidorze oso-i$cie zam'"ał K!- Ja"o-in)w& "ierował tłmieniem

rozrc+)w !dow'c+0Kto z terror'st)w zdołał si* trz'ma2& w'!awirowa2& ten wca!e nie w'"!#ł metod

o"rtn'c+0 W CT ro" aż dw"rotnie (o(isał si* Jan 8a!!ien& małżone" (i*"nej 8eres'&

zwanej :Notre7Dame de 8+ermidor;0 W maj& (odo-nie ja" Le%endre& czestnicz'ł w

re(resji wo-ec (!e-s& "t)r' naszedł Konwencj* ż#daj#c c+!e-a& w !i(c "azał

rozstrze!a2 siedmiset (i*2dziesi*ci je,c)w7emi%rant)w& wzi*t'c+ do niewo!i (odczas

nieszcz*snej;(r)-' desant na ()łw's(ie i-eron0 W o-awie o własne (rz'wi!eje

włodarze sroż'!i si* dor'wczo raz na !ewo& raz na (rawo& !ecz (o t+ermidorze terror stał

si* niemoż!iw' ja"o s'stem rz#dzenia0

Nie ma w t'm żadnej zasł%i ta" zwan'c+ :t+ermidorian)w;0 <a!a sława na!eż'

si* narodowi .rancs"iem& "t)r' nie (o(adł w $mierte!n' %rzec+ -ierno$ci0 Od w'(ad"

do w'(ad"& (od +asłem wa!"i o dro%ie m ce!e& osz"a,czo za(rowadzon' (rzez

:s"rajn# mniejszo$2; w .ata!ne (ołożenie& (rz' (ierwszej (oważnej s(oso-no$ci dał do

zrozmienia& że ma do$20niewo!niczej (ra"t'"i& (rz'słoni*tej (atet'czn'mi de"!amacjami

89



na temat wo!no$ci0 8o& co w zamierzeniac+ rozmait'c+ 8a!!ien)w i 3rezon)w miało -'2

t'!"o (rzewrotem (ałacow'm& stało si* (rzełomem +istor'czn'm0 8'm razem na(rawd*

można -'ło (owiedzie2= !d ta" c+ce O%)ł 3rancz)w nie z%adzał si* na (ro%ram

(o!e%aj#c' na t'm& że %odne te%o miana ż'cie staje& nad (owszec+n# mora!n# is(ołeczn# martwot# jedni t'!"o (o!it'c' rozwijaj# do !ot s"rz'dła 6 :nie t'!e or!e0 co

%awronie;0

4"arano $mierci# s*dzie%o& "t)r' s"azj#c na %i!ot'n* Antonie%o LaGoisier&

tw)rc* c+emii nowoż'tnej& ironicznie o$wiadcz'ł& że :Re(-!i"a nie (otrze-je

czon'c+;0 Zwło"i Marata sni*to w"r)tce z Panteon0 3rancja zacz'nała w'miata2

niecz'sto$ci0Ja"że !e""om'$!nie (ost#(i!i działacze& "t)rz' ($ci!i mimo sz ton stanowi#c'

%ł)wn# me!odi* :Kajet)w s"ar%; Pomimo wsz'st"ic+ .i!tr)w i rece(t reda"c'jn'c+

w'ziera z nic+ (rzecież ta (rawda& że o%)ł 3rancz)w nie nadawał si* do (rzer)-"i na

(ersone! o-sł%j#c' (o!it'"* . (o!it'")w& jż "ieł"j#ce (rze"onanie& że to raczej władza

(owołana jest do o-sł%iwania (otrze- s(ołecze,stwa0 Powr)2m' do (i*"ne%o

(or)wnania z t'c+że :Kajet)w;= narzca2 ic+ atorowi& cz'!i narodowi .rancs"iem&niewo!nicz# -ierno$2 -'ło r)wnie roztro(nie ja" wsadza2 "awa!eri* .rancs"# na woł'0

8'!e (i*"n'c+ (omni")w 6 "atedr i (ałac)w& miast i twierdz 6 (ozostawił (o

so-ie :star' (orz#de";& Ancien RX%ime0 Roz(ocz*ta o-ecnie ta" zwana (rze-dowa

(ar's"iej dzie!nic' Marais (o!e%a wła$ciwie na jej ocz'szczeni0 4sni*te -'2 maj#

cz'nszowe "amienice& -d'& "ram'& war7sztat' i tem (odo-ne dodat"i /I/ st!ecia& -'

(ełnia dawnej "ras' (owr)ci2 mo%ła w !ice& "t)re (omimo osz(ece, nie (rzestał' -'2

ładne0 W dziedzinie doro-" mora!ne%o za naj(i*"niejsz' (omni" stare%o (orz#d"

waża2 mi wo!no t* (ostaw* je%o w'c+owan")w& "t)ra si* (rzejawiła zar)wno w

:Kajetac+ s"ar%;& ja" w radosn'm (ojeni C t+ermidora0 Monarc+owie z rod

Ka(et'n%)w waża!i 3rancz)w za sw'c+ (oddan'c+& !ecz nie w'c+owa!i ic+ na

niewo!ni")w0 :Kajet'; (rze(ełnione s# rzewn'mi ws(omnieniami o enr'" I& tw)rc' i

(roro" ideo!o%ii "r' w %arn" na niedzie!*000 Wiadomo (owszec+nie& że tem

(ot*żnem "r)!owi (ewien smołarz (owiedział (rosto w ocz'= :Każd' jest (anem w

90



swojej c+ał(ie;0 Mora!ni (otom"owie owe%o m)wc' t'!"o (rzez dwa !ata %rzesz'!i

serwi!izmem wo-ec ta"ic+& co sn#wsz' (oniżaj#ce miano (oddane%o& zast#(i!i je

t'tłem o-'wate!a& (o cz'm naj*!i całe .a!an%i dozorc)w i sz(ic!i& -' we dnie i w noc'

za%!#da!i w o"na ws(omnianej (rzed c+wi!# -dow!i0<+ło(i wandejsc' w o%)!e nie z%odzi!i si* %i#2 "ar"0 W marc CQ ro"

s(oso-em %wałtown'm i o"rtn'm wnie$!i do +istorii ten sam (rotest !dzi s(ra%nion'c+

wo!no$ci& na ja"i !ica (ar's"a (ozwo!iła so-ie do(iero w "i!"ana$cie miesi*c' ()5niej& w

o"o!iczno$ciac+ s(rz'jaj#c'c+0 <i*ż"o za(łaci!i za sw)j $!e('& -o (rzedwczesn'& (or'w&

"t)r' znacznie łatwiej (ot*(i2 niż oceni20

Jeże!i najwi*"sz# zdo-'cz# Wie!"iej Rewo!cji 3rancs"iej -'ło twierdzeniezasad' r)wno$ci wsz'st"ic+ !dzi wo-ec (rawa i (a,stwa& to (ozorn'm t'!"o

(arado"sem w'da si* twierdzenie& że :-ia!i; wandejsc' -'!i naj-ardziej "onse"wentn'mi

o-ro,cami te%o nowoczesne%o do%mat0 W'-iera!i (!e-ejsz' na (rz'w)dc)w& jedne%o

z zawezwan'c+ do ws()łdział sz!ac+cic)w s(ot"ała (rz'%oda do$2 za-awna& !ecz

(onie"#d s'm-o!iczna0 Rszaj#c ze swe%o zam" c+ciał dosi#$2 "onia& a!e tłmnie

z%romadzeni c+ło(i (o(rosi!i %rzecznie& a-' na razie (ost*(ował ta" ja" oni& to znacz'szedł (ieszo0 Na wierzc+owca (rz'jdzie (ora ()5niej& w (o! i w -oj0

Z (n"t widzenia now'c+ włodarz' %rzec+em Wandejcz'")w -'ło wła$ciwie nic

inne%o& ja" ż#danie rzecz'wistniania r)wno$ci w (ra"t'ce0 Sie!s"im (ara.ianom nie

mo%ło si* w %łowac+ (omie$ci2& że (o%!#d' nie"t)r'c+ mieszczan na s(raw' re!i%ijne

maj# -'2 cz'm$ !e(sz'm niż wie$niacze& że w'-orcami (ro-oszcza zostan# ci& co

roz(orz#dzaj# %ot)w"#& a nie ci& co -*d# si* nie%o s(owiada20 Zasada r)wno$ci&

(odo-nie ja" "ażda inna& może -'2 dwoja"o ż't"owana= (osłż'2 za temat do zawił'c+

inter(retacji& (rz'słaniaj#c'c+ "on"retne interes'& a!-o materia!izowa2 si* w dni

(owszednim& w sensie d!a wsz'st"ic+ zrozmiał'm0 8eoria zniesienia (rz'wi!ej)w nie

zdołała (rz'słoni2 .a"t w'rastania nowej& -ardzo -ezwz%!*dnie (ost*(j#cej e!it'&

re(-!i"a,s"iej sz!ac+t'& o wie!e (ot*żniejszej niż dawna& +er-owa0 ?dzie$ da!e"o

(owstawał' o$rod"i (rz'(isj#ce so-ie (rawo de"retowania o wsz'st"im& co istnieje i

"ształtje ż'cie !dz"ie0 Pojawiła si* (r'nc'(ia!na& rze"omo o$wiecona& aż naz-'t

91



materia!nie odcz2 si* daj#ca (o%arda wo-ec (rze"ona, i rzecz'& "t)re inni !dzie

"oc+a!i0

:Kajet' s"ar%; dowodz#& że nar)d .rancs"i dojrzał do zasad' r)wno$ci0 Wojna

wandejs"a może -'2 ważana za $wiadectwo& że wie! 3rancz)w (otra.iło si* t'm+asłem (rzej#2 w s(os)- naiwn'& sro%o (rosto!inijn'0 Wie$nia"& człowie" na co dzie,

o-cj#c' z (rz'rod#& miewa natra!n# s"łonno$2 do (oważne%o tra"towania ż'cia& to

znacz' do niez-'t nerwowe%o za(atr'wania si* na zjawis"o $mierci0 Wie!e znaczenia w

(owszec+n'm dawniej o-'czaj wczesne%o zao(atr'wana si* we wsz'st"o& co

(otrze-ne w ostatniej w*dr)wce0 <złowie" statecznie odnosz#c' si* do ż'cia nie -*dzie

si* (rzecież o$miesza2& stroni#c od m'$!i o s(rawie a-so!tnie (ewnej& nieni"nionej0Mniej zatem niż "o%o inne%o (rzeraża %o moż!iwo$2 (rze"roczenia (ro% w o-ronie

warto$ci ważn'c+ d!a or%anicznie istniej#ce%o zes(oł& "t)re%o cz*$2 s"ładow# on sam

stanowi0

D!acze%o (owstanie w'-c+ło w Wandei wła$nie& s"oro i w inn'c+ (rowincjac+

dawał' si*& odczwa2 te same zjawis"a natr' socja!nej& e"onomicznej i (o!it'cznej9

Nad t'm ('taniem +istor'c' do(iero si* %łowi#0Dż'& od!e%ł' od znaczniejsz'c+ miast i dr)%& dzi$ jeszcze -ardziej od inn'c+

(r'mit'wn' re%ion -'ł 6 może 6 szcze%)!nie s"łonn' do srowe%o s(oso-

rea%owania na -od5ce jemne0 Miesz"a,c' je%o raczej s(rz'ja!i rewo!cji i jej

(ocz#t"ow'm +asłom& do w'st#(ienia (rzeciw s(rowo"ował' ic+ do(iero do"tr'ners"ie

o-ł*d' i c'nizm now'c+ włodarz'0 Zwr)2m' na to wa%*& -o w'daje si* st#d w'ni"a2& że

s'nowie (r'mit'wne%o re%ion działa!i ws"te" (odniet mocno s"om(!i"owan'c+& nawet

s-te!n'c+0 Z(ełnie (odo-ne do (rawd'& że nie t'!"o teoret'c'& !ecz i !iczni w'"onawc'

"ontrrewo!cji -'!i rewo!cjonistami na sw)j s(os)-0 Kto nie s(rz'jał (anoszeni si*

roz"a(r'szon'c+ dwora")w wersa!s"ic+& ten wca!e nie"oniecznie msiał jedna" (ra%n#2

znacznie -ardziej dot"!iwej d'"tatr' !dzi (ojon'c+ roz"oszami $wieżo zdo-'tej

władz'0

Pod adresem Wandei +ojnie w)wczas sza.owano e(itetami& !ecz żaden z nic+ nie

(asje do tre$ci "ontrrewo!cji& o "t)rej nie s(os)- roz(rawia2 tem& "to nie znaje

92



(otrze-' trdn'c+ rozr)żnie,0 Na s"om(onowan'm w (ocz#t"ac+ rewo!cji

tr)j"o!orow'm sztandarze 3rancji widniał (as -iał'& co oznacza2 miało ni* star'c+

trad'cji z now'm (orz#d"iem& re(rezentowan'm (rzez -ł*"itn# i czerwon# -arw* Par'ża0

D'"tatra ja"o-i,s"a i rz#d' 8error ja"-' za(omniał' o złożono$ci stosn")w"rajow'c+& s'm-o!izowanej (rzez sam# c+or#%iew (a,stwow#0 ?d' La 3a'ette o-m'$!ał

jej w'%!#d&; s(o"ojnie -'ło w Wandei0@Potem -ie!7(ozostała w(rawdzie na c+or#%wian'c+

(łac+tac+& !ecz !dzi ż#daj#c'c+ ja"ie%o ta"ie%o res(e"t d!a niej w'(c+ni*to do !as)w i

za ż'wo(łot'0

Znaczenie w'st#(ienia (ar'żan& mani.estj#c'c+ (rzeciw"o da!szem trwani

terror& jest widoczne %oł'm o"iem0 <z' (rz'niosło ja"#"o!wie" "orz'$2 o"(ionestraszn'mi cier(ieniami (owstanie wandejs"ie9 <+c#c do"ona2 (r)-' od(owiedzi na to

('tanie& trze-a znow (owr)ci2 do s"rwawione%o "raj0

Powstanie zostało stłmione w t'm sensie& że (rzestała istnie2 :armia "ato!ic"a i

"r)!ews"a;& !ecz o()r z-rojn' trwał& oca!e!i i (o (art'zanc" nada! wa!cz'!i nie"t)rz' z

(rz'w)dc)w0 De !a Roc+ejae!ein (o!e%ł wcze$nie0 Za(ra%n#ł wzi#2 do niewo!i

z-ł#"ane%o żołnierza& ten za$ w'strze!ił raz jeden t'!"o& za to ce!nie0 Pra%n#c si*(ewni2 co do .a"t& władze "azał' roz"o(a2 mo%ił* i s(rawdzi2& "to w niej !eż'0

Za-ra"ło :Ac+i!!esa wandejs"ie%o;& nie złoż'ł -roni :wandejs"i "r)!;& 3rancisze" Atanaz'

de <+arette de !a <ontrie& oso-ni"& "t)r' z wie!"im (owodzeniem m)%ł-' za(ewne

(iastowa2 -ław* atamana Koza")w Za(oros"ic+ !- Do,s"ic+& -o nie t'!"o dos"ona!e

je5dził "onno i dowodził rc+!iw'mi oddziałami& !ecz -'ł dawniej o.icerem monarszej

mar'nar"i wojennej& czestnicz'ł w zw'ci*s"ic+ -itwac+ mors"ic+0 1e!etr'st'"a

+istor'czna niesłsznie wszcze(iła nam (rze"onanie& że ta"ie t'(' ja" <+arette stanowi#

w'ł#czn# wła$ciwo$2 Ero(' Wsc+odniej0 Na s"rajn'm Zac+odzie "ont'nent& w

(rz'!e%łej do At!ant'" (ołaci Wandei& dł%o (o(is'wał si* nies.orn'& !-i#c' towarz'stwo

(i*"n'c+ amazone" oraz r'cers"ie %est'& odważn' i o"rtn'& romant'czn' wataż"a0 C

sier(nia C ro" <+arette -ronił 8i!erii& z (o%rom i rzezi stronni")w "r)!a oca!ił si*

(odo-no dzi*"i or'%ina!nem (om'słowi0 Podj#ł z -r" rwan# (ewnie (rzez (ocis"

no%* %wardzist' szwajcars"ie%o i ostentac'jnie ni# w'mac+iwał0 8e%o rodzaj

93



!e%it'macja san"i!oc"iej (rawom'$!no$ci (ozwo!iła m zmiesza2 si* z tłmem

zw'ci*zc)w i j$2 cało0 Ws(omnienia ti!er'js"ie nie mo%ł' (ozosta2 -ez w(ł'w na

()5niejsz# sro%o$2 e"s7mar'narza& cie"awe jedna"& że i on rsz'ł w (o!e do(iero na

za(roszenie ze stron' c+ło()w0Inn'm& r)wnie niest*(!iw'm i w'trwał'm (rz'w)dc# (art'zant"i wandejs"iej

został jż w tej "si#żce ws(ominan' Jan Mi"ołaj Sto..!et& (!e-ejsz nie(odra-ian'& ci7

deGant (odo.icer (iec+ot' i %ajow'0

Jż (rzed (rzewrotem t+ermidoria,s"im władze (ar's"ie (oła(ał' si*& że

działa!no$2 :"o!mn (ie"ie!n'c+;& w (rzewidzian' ł na"azan' s(os)- (stosz#c'c+

Wande*& osi#%a (onadto (ewien s"te" -oczn'0 Za(*dza do !as)w& (od roz"az'ws(omnian'c+ (rzed c+wi!# m*ż)w& t'si#ce zroz(aczon'c+& n" jż nie maj#c'c+ do

stracenia !dzi0 8a o"o!iczno$2 r)wnież (rz'cz'niła si* do w'ra5ne%o zła%odzenia "rs0

Kied' za-ra" ło Ro-es(ierre@a& doszedł do %łos e!ement (rzez nie%o i (rzez ja"o-in)w

mocno ostatnio (odejrzan' o nie(rawom'$!no$2 6 wojs"owi0 Na wniose" bazarza

<amot srowo za"azano wsze!"ic+ a"cji (rzeciw"o !dno$ci c'wi!nej0 Umierci# "arani

-'2 mo%!i t'!"o (rz'w)dc' (art'zant)w& sc+w'tan'c+ szere%owc)w na!eżało internowa20Komend* nad wojs"iem o-j*!i $wieżo w'(szczeni z wi*zie, %enerałowie oc+e i de

<anc!aH& 3ranczi :-ł*"itni; zacz*!i (ertra"towa2 z :-iał'mi;0 ! %rdnia C ro"&

znowż z inicjat'w' <arnot& rz#d o%łosił z(ełn# amnesti* d!a wsz'st"ic+& co w

(rzeci#% miesi#ca złoż# -ro,0

B !te%o CT ro" Nantes (rzeż'wało emocje i o%!#dało wido"i moż!iwe t'!"o w

-ajce !- w rzecz'wistej +istorii0 Miasto& maj#ce w $wieżej (ami*ci o"rcie,stwa Jana

<+rzcicie!a <arrier& nie zmieniło (rz'na!eżno$ci (a,stwowej ani stroj& (ozostawało

re(-!i"a,s"ie0 Miesz"a,c' je%o tłmnie w'!e%!i na !ice& -' o%!#da2 rocz'st' wjazd

3rancisz"a de <+arette& (rz'strojone%o na t* o"azj* w -iał# szar.* ze złot'mi "wiatami

!i!ii 1r-on)w& w -iał' (i)ro(sz0 Po (rawic' i !ewic' "onne%o (art'zanta jec+a!i

%enerałowie rewo!c'jni& za nimi oddział' stron o- oraz ozdo-ione czerwon# cza("#

.r'%ijs"# "aret'& w "t)r'c+ zasiada!i (rzedstawicie!e Konwencji0 Na (!ac ta" niedawn'c+

strace, wsz'sc' od"r'!i %łow'0

94



Dziesi*2 dni wcze$niej 3ranczi z dw zwa$nion'c+ o-oz)w zawar!i w (rz'!e%ł'm

do Nantes La Janaie tra"tat (o"oj0 Le" (owszec+ne%o (ojednania zas"!e(i2 miał ran'0

Rz#d zo-owi#zał si* ni"o%o nie $ci%a2 za (rzeszłe cz'n"i& (rz'j$2 z jedna"ow# (omoc#

wsz'st"im 6 zar)wno :-iał'm;& ja" :-ł*"itn'm; 6 o.iarom wojn'& w'(łaci2odsz"odowania& (rz'cz'ni2 si* do od-dow'& zwr)ci2 s(ad"o-iercom mienie os)-

stracon'c+ za działa!no$2 "ontrrewo!c'jn#& zdj#2 se"westr z d)-r emi%rant)w0

Dot'c+czasowi (owsta,c' zac+ow'wa!i -ro, i mie!i (i!nowa2 s(o"oj w swej ojcowi5nie0

4"ład o%łaszał cał"owit# swo-od* "!t0 O(orni& nieza(rz'si*żeni "si*ża

(owraca!i do (ełni sw'c+ (raw "a(ła,s"ic+0

Jawn'm warn"om (orozmienia ja"o-' to towarz'sz'ł' tajne& dot'cz#ce nimniej& ni wi*cej& ja" (rz'wr)cenia monarc+ii0 W o"re$!on'm terminie władze w'da2

(odo-no miał' Wandejcz'"om młodociane%o Ldwi"a /II0 Je$!i ta o-ietnica nawet

istniała& to nie mo%ła -'2 s(ełniona w żaden s(os)-0 \ czerwca dr*czon' c+ło(iec

zmarł w Par'ż0

W $!ad' 3rancisz"a de <+arette (osz!i w"r)tce szani -reto,sc'& naj()5niej 6 -o

do(iero maja 6 zdec'dował si* na to Sto..!et0 Wsz'sc' oni zawar!i i (od(isa!i(orozmienia (o"ojowe0 Zdawało si*& że wojna domowa stała na do-re0

Roz(a!iła si* znow jż w"r)tce& w czerwc& %d' .!ota an%ie!s"a do"onała desant

na ()łw's(ie i-eron& w'sadzaj#c na !#d z-rojne sił' emi%rant)w0 Sto..!et i de <+arette

(orwa!i si* do or*ża& os"arżaj#c Par'ż o niedotrz'manie& warn")w mow'& !ecz nie sta2

ic+ jż -'ło na dostarczenie znaczniejszej (omoc'0 W "i!"a miesi*c' ()5niej (rz'(łaci!i

sw)j ()r ż'ciem& jmowani "o!ejno& do "o,ca zac+owj#c' si* z o%romn'm (oczciem

%odno$ci własnej0 Pierwsze%o z nic+ rozstrze!ano w An%ers& dr%ie%o w Nantes0

istor'c' dot'c+czas nie rozstrz'%n*!i& "to "o%o osz"ał w La Janaie0 Zawart'

tam tra"tat s(rawia istotnie wrażenie dos'2 .antast'czne i dł%o trz'ma2 si* nie m)%ł0

Jedna"że stanowi on w'ra5n# %ranic*= wsz'st"ie ()5niejsze siłowania "ontrrewo!c'jne

ins(irowane -'ł' i "ierowane z zewn#trz&(rzez emi%racj*& (oz-'ł' si* na zawsze

c+ara"ter atent'czn'c+ i masow'c+ zr'w)w !d0 1retania i Wandea nie docze"ał' si*

Ldwi"a /II0 8a!!ien -ez s"r(ł)w "azał rozstrze!a2 wzi*t'c+ na ()łw's(ie i-eron

95



je,c)w& !ecz %enerałowie 6 zwłaszcza za$ oc+e 6 do(i!nowa!i (rz'najmniej (o"oj

re!i%ijne%o& za(o-ie%!i (onownem s(rowo"owani wie$nia")w0 Zdrow' rozs#de"

odni)sł& (omimo wsz'st"o& s"ces0

8rwało nada! we 3rancji t'(owe d!a (otermidoria,s"ie%o o"res (rowizorim0W CT ro" znajdj#c' si* (od)wczas w niełasce %enerał Na(o!eon 1ona(arte

otrz'mał i odrzcił (ro(oz'cj* o-j*cia^ dow)dztwa jednej z cz'nn'c+ w Wandei -r'%ad

(iec+ot'0 <eni#c' sw# s(ecja!no$2 art'!erz'sta nie c+ciał (ono jej (orzca20

Podo-niejsze do (rawd'& że roz(ieran' o%romn'mi am-icjami człowie" wo!ał cze"a2 na

s(oso-no$2 w Par'ż zamiast %ania2 si* za !arami małej wojen"i Jż wcze$nie oc+e

doszedł do słszne%o wnios"& że z (art'zantami najłatwiej si* (oraj# inni (art'zanci& izacz#ł zwa!cza2 szan)w (rz' (omoc' dro-n'c+& !ecz rc+!iw'c+ oddział)w0

?enerał 1ona(arte odm)wił zatem wojowania w dzie!nic'& "t)r# w niez-'t od!e%łej

(rz'szło$ci miał odwiedza2 ja"o cesarz Na(o!eon I0

W czter' !ata za!edwie (o (rzezorn'm odrzceni (ro(oz'cji Kors'"anin o-j#ł

władz* we 3rancji& został (ierwsz'm "ons!em0 O%romna wi*"szo$2 czestni")w

zarz#dzone%o zaraz (!e-isc't (otwierdziła .a"t do"onan'0 Przeszło trz' mi!ion'%łosj#c'c+ (owiedziało :ta";& t'!"o ()łtora t'si#ca (rotestowało0 Sie!an"* (sła nieco ta

o"o!iczno$2& że wi*cej niż czter' mi!ion' (rawnion'c+ nie (o.at'%owało si* do rn0

Do(iero dzie, C czerwca C\ ro" twierdził (oz'cj* (ierwsze%o "ons!a& za(ewnił m

da!sze zawrotne awanse07Stoczono wted' -itw* (od Maren%o& "t)r# 1ona(arte

wła$ciwie (rze%rał0 Zw'ci*stwo (rzec+'!a na stron* 3rancji %enerał DesaiH0 Ldwi" Karo!

Antoni des AiH& "awa!er de e'%oH& ar'sto"rata cał'm sercem nawr)con' na stron*

rewo!cji& nawet w (od-ijan'm E%i(cie szanowan' za (rawo$2& zd#ż'ł w (or* (rz'-'2

(od Maren%o& -' rozstrz'%n#2 o w'%ranej i (o!ec0 Do"ładnie w ro" i jeden dzie, ()5niej&

(od (ełn'mi ża%!ami (ł'n#c' jż do jed'nowładztwa 1ona(arte mocnił nieja"o jeden z

(n"t)w .antast'czne%o "ład z La Janaie0 Pod(isał "on"ordat z (a(ieżem& (o")j

re!i%ijn'& o "t)r' (owsta,c' i (art'zanci wa!cz'!i d!a Wandei& rozszerz'ł na cał# 3rancj*0

8eo!o%owie i stat'$ci z Wat'"an (rowadzi!i (ertra"tacje w imieni Pisa II0

Pierwsz' "ons! w'znacz'ł ze swej stron' oso-isto$2 jż raz jeden w tej "si#żce

96



ws(omnian#& a to (rz' o"azji wzmian"i o -itwie (od iniers= "si*dza Ste.ana 1ernier0

Pro-oszcz z An%ers w -ardzo cz'nn' s(os)- działał w Wandei (o stronie :-iałej;0

Na!eżał do :armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej;& nie s(o"oił si* i ()5niej& w o"resie

(art'zanc"im0 Rozmaici (isarze os"arża!i %o nawet o -ezwz%!*dno$2 mało (rz'stojn#oso-ie dc+ownej0 Ksi#dz 1ernier w'wierał 6 wedł% nic+ 6 znaczn' w(ł'w na Jana

Mi"ołaja Sto..!et0 S"łonił %o (odo-no do rozstrze!ania -o+atera s(od SaGena'& o.icera

(owsta,cze%o nazwis"iem de Mari%n'& "t)re%o w'st*(e" (o!e%ał na działani na własn#

r*"*0 Potem s"tecznie odwodził e"s7%ajowe%o od "ład)w z re(-!i"anami& w "o,c

w'dał %o w ic+ r*ce0 Za zasł%i (rz' zawierani "on"ordat Ste.an 1emier został

-is"(em Or!ean0Można so-ie darowa2 roztrz#sanie t'c+ (onr'c+ zarzt)w i zawiło$ci& -o co

inne%o jest ważne0 4zna2 (rz'jdzie& że !os o"azał si* w)wczas mocno niełas"aw' d!a

3rancji M)z%iem (o!it'czn'm na miar* (otrze-n# wie!"iej e(oce o"azał si* do(iero

1ona(arte0 <złowie" zaj*t' twierdzaniem w now'm& ator'tat'wn'm stroj %ł)wn'c+

zdo-'cz' rewo!cji& zna!azł so-ie (omocni"a w$r)d ta"ic+& co "rwawo zwa!cza!i

rewo!c'jne e"strawa%ancje0 8o one stanowił' istotn# (rz'cz'n* s(rawcz#& "osztował'dwie$cie t'si*c' o.iar !dz"ic+0 3rancja niez-*dnie (otrze-owała (o"oj re!i%ijne%o&

cz'nni"a ta" ważne%o d!a całe%o st'! ż'cia "raj0 batwiej -'ło ten (o")j od (ocz#t"

zac+owa2 niż %o odz's"a2 (o t'! z-'teczn'c+ w %rncie rzecz' tra%ediac+0

W sam'c+ (ocz#t"ac+ (owstania& %d' sła-o jeszcze z-rojeni c+ło(i c+wa!i!i si*

%ło$no& że nie ma (omi*dz' nimi ani jedne%o mieszczanina cz' sz!ac+cica& władze

miejscowe otrz'mał' naiwn' !ist0 Oddział :%wardii "r)!ews"iej;& cz'!i (owsta,cz'& z

<+a!!ans doma%ał si* od (rowincjona!n'c+ rz*dni")w dec'zji& "t)re (owzi#2 m)%ł t'!"o

Par'ż& %d'ż dot'cz'ł' (o!it'"i (a,stwowej0 Dwa s(o$r)d w'sni*t'c+ ż#da, (rz'"waj#

wa%* dzisiejsze%o cz'te!ni"a0 Wie$niac' c+cie!i :trwania naszej re!i%ii "ato!ic"iej&

a(osto!s"iej i rz'ms"iej; oraz "si*ż' nie"on.ormist'czn'c+0 W za"o,czeni swe%o (isma

stwierdza!i= :Z całe%o serca i dc+a (ra%niem'& -' -raterstwo& wo!no$2 i r)wno$2 trwał'

mi*dz' nami z cał# moc# i a-' ws"te" te%o nast#(iła wzajemna amnestia;0

istoria za(rzecz'ła w'wodom ideo!o%)w tota!izm& (rz'znała racj* atorom

97



naiwne%o !ist0 Stwierdziła& że zawarte w nim ż#dania natr' ideowej nadawał' si* do

(o%odzenia0 I (o%odził' si* wca!e "om.ortowo& s"oro dzisiejsi (ara.ianie wandejsc' zaraz

za "rz'żem nosz# (odczas sw'c+ (rocesji re(-!i"a,s"i :trico!ore;0 Porozmienie co do

warn")w strojow'c+ nawet jest łatwiejsze wted'& %d' ni"t nie ż#da& -' !dzie za(ar!isi* dsz własn'c+& (oza(o!it'czn'c+ (rze"ona, i miłowa,0 W tej mierze (o(łaca t'!"o

rzete!no$2& w naj(i*"niejsze +asła +a.towane (arawan' nie (oma%aj#0 Natra!nie& je$!i

c+odzi o !dz"ie s(ołecze,stwo& nie za$ o +ord* ind'wid)w& %otow'c+ jtro "o(a2

o-casami dzisiejsze -oż'szcza0

Sens (owstania wandejs"ie%o000 8rdno odm)wi2 ja"iej"o!wie"& nie t'!"o zreszt#

mora!nej& racji !dziom& "t)rz' stawia!i o()r z(ełnie jż nieo%raniczon'm roszczeniomwładcz'm0 Szcze%)!nie ostrożnie tra"towa2 na!eż' (ot*(iaj#ce werd'"t' dzisiaj& w

st!eci //& %d' aż naz-'t do-rze wiadomo& do ja"ic+ nieszcz*$2& za(rowadzi2 może

r*"a wo!niona od wsze!"ic+ +am!c)w0 Do$wiadczenia na ten temat z-ierano zreszt# i

w)wczas& w wie" /III& -o 8error sza!ał r)wnież w t'c+ (rowincjac+& "t)re zac+ow'wał'

si* (ot!nie0

Istnieje )wczesna "ar'"atra (rzedstawiaj#ca Ro-es(ierre@a& "t)r'6(oz%i!ot'nowani wsz'st"ic+ 3rancz)w6własnor*cznie %i!ot'nje "ata0 Za (!ecami

Nie(rze"(ne%o wida2 żało-n# (iramid* 6 %ro-owiec z na(isem :8 s(ocz'wa

3rancja;0 Nie ta" zn)w wie!e (rzesad'& je$!i si* ws(omni z!ecenia Saint7Jsta= :Karzcie

nie t'!"o zdrajc)w& !ecz nawet o-oj*tn'c+^ "arzcie "ażde%o& "to zac+owje si* w

re(-!ice -iernie i nic d!a niej nie ro-i;0 W tej rece(cie t'!"o (oj*cie "ar' r'sje si* $ci$!e&

reszta jest złowro%o m*tna0 C !isto(ada CQ ro" $ci*to %enerała Jana Mi"ołaja

oc+ard& a to (od zarztem niew'z's"ania w'%ranej -itw'0 <z' w'z's"ał j# na!eż'cie&

s(rawa s(orna0 8rdno jedna" twierdzi2& że nie zro-ił :nic;& s"oro (o-ił w (o! An%!i")w i

Astria")w0

Nie (rzewid'wano ocz'wi$cie "onieczno$ci z%i!ot'nowania wsz'st"ic+

3rancz)w0 Marat o-rac+ował& że w'starcz' (osła2 na sza.ot ze 2wier2 mi!iona os)-0 Po

ta"im za-ie% reszta ci7deGant s(ołecze,stwa -'ła-' t'!eż warta& co (rzeci*tne

%os(odarstwo wandejs"ie (o (rzemarsz &^"o!mn' (ie"ie!nej;& słsznie wiec stawia si*

98



t i )wdzie "rz'że (ami#t"owe !dziom o(orn'm wo-ec te%o rodzaj zamierze,0

Powstanie wandejs"ie $rod"ami namaca!n'mi nawoł'wało wła$ciwie do (owrot

na dro%*& o "t)rej ja"że łatwo (isa2& !ecz z "t)rej ja"że trdno nie z-ocz'20 Po (rost na

dro%* trze5wo$ci03a"t' zdaj# si* $wiadcz'2& że 1ona(arte& wie!"i rea!ista& s"orz'stał z !e"cji

(owstania0

<esarz niez-'t .ał Wandei0 <z'nnie s(rz'jał jej od-dowie& !ecz "azał r)wnież

mo$ci2 nowe dro%i& łatwiaj#ce (rzemarsze wojs" re%!arn'c+0 Prz'%arn#ł i o-s'(ał

łas"ami (osłszn'c+ m i (otrze-n'c+ terror'st)w i "r)!o-)jc)w& a!e $wiadcz'ł +onor'

r)wnież -'ł'm (owsta,com0 6 Zw'ci*ża!i$cie ta"ic+& co -ija!i wsz'st"ic+ inn'c+ 6mawiał im0 Jedn# t'!"o "ate%ori* !dzi szczodrze darz'ł o-e!%ami0 8'c+ mianowicie& co w

czasie zma%a, o s(raw' zasadnicze zac+ow'wa!i netra!no$20

99



II

Miałem jż w "ieszeni -i!et !otnicz'& %d' "(ion' w "ios" nad7Se"wan# nmer:Le 3i%aro; s(rawił mi dż# nies(odzian"*0 1'ło to czerwca CB ro"& wiec (ierwsz#

stron* %azet' szcze!nie w'(ełniał' wiadomo$ci z 1!is"ie%o Wsc+od0 Za to na dr%iej&

samej %)r'& widniał s(or' art'"ł (0 Jana Ja"-a Le-!ond zat'tłowan' nast*(j#co=

$rois (illa0es du 8oca0e, $iffau0es" La 8ruffl9re et $orfou, (i(ent : l’heure de l’histoire"

;ls s’appr<tent : reconstituer l’une des plus 0randes !atailles de la 0uerre de 5end'e"

Nie -*d* tai2& że (rz'siadłsz' na ławce (od (!atanem naj(ierw za(oznałem si* z(rac# (0 Le-!ond& de(esze o Sezie& Jerozo!imie i (ostanowieniac+ Rad'

1ez(iecze,stwa od"ładaj#c na (or* nieco ()5niejsz#0 :Prawdziw' +istor'" stoi zawsze

(onad zamiesz"ami (o!it'czn'mi swojej e(o"i; 6 stami cezara K!adisza (owiedział

Ro-ert ?raGes0

O"azało si*& że trz' w'mienione w t't!e wios"i (ostanowił' :zre"onstrowa2

jeden z e(izod)w wojn' wandejs"iej = "!*s"* (ł")w re(-!i"a,s"ic+ K!X-era (od mramizam" ?i!!es de Rais;0 Ja" si* jż ws(ominało& -ata!i* t* stoczono C wrze$nia0 D!a

widowis"a o-rano jedna" dat* wcze$niejsz#= !i(ca0 <ała o"o!ica ż'je m'$!# o nim0

Przed "o$ciołem (o msz' nie ma rozm)w na inn' temat& (ro-oszcz zawarł z

nacz'cie!em :$wi*te (rz'mierze; i ws()!nie roztrz#saj# szcze%)ł' (rz' a(eriti.ie&

(rzedsi*wzi*ci (atronj# trzej merowie& (rz' cz'm t'!"o jeden z nic+& (0 de 1rtec+e&

jest +ra-i#0 Dwaj (ozosta!i 6 ((0 1ernard 1or%oin i Paweł 1on+omme 6 nie nosz#

t'tł)w ar'sto"rat'czn'c+0 Działaj# so!idarnie& %łosz#c wraz z (ozostał'mi o-'wate!ami =

:8o jest do-ra rzecz0 Nie c+cem' os#dza2& (ra%niem' zna2 zasłżon' +eroizm o-

o-oz)w;0

Rszni"arze& "rawc'& to"arze i inni rzemie$!nic' maj# r*ce (ełne ro-ot'0 S(o$r)d

o$mi sz'"owan'c+ dział dwie szt"i w'(oż'czone w Nantes s# atent'czne& (ozostałe

-*d# z drewna& !ecz dzi*"i nowoczesnej (irotec+nice (osłż# s(rawnie0 P0 Ser%isz

Danot& s(ecja!ista .i!mow'& zajmje si* scenariszem i d5wi*"iem0 Ma stdio w La 3ei!!e

100



"oło <!isson Vs(a!one%o i!!o tem(ore (rzez WestermannaY0 8ros"a o atent'zm (osni*ta

została -ardzo da!e"o= (osta2 3rancisz"a Atanaze%o de <+arette de !a <ontrie odtworz'

je%o (otome"& (0 de Sor-a'0

<o do inn'c+ a"tor)w widowis"a :wsz'sc'& starz' i młodzi& s# oc+otni"ami 6stwierdzaj# trzej merowie 6 !ecz (rze-ie% w'(ad")w znaj# dzi$ !e(iej niż sz(eracze

+istor'czni;0

Oc+otnicz' dział w (rzedstawieni oznacza2 też msi swo-od* w'-or ro!i0 8en

wła$nie& z (ozor dro-n'& (ro-!emaci" w'daje si* do$2 interesj#c'0 8rad'cje :armii

"ato!ic"iej i "r)!ews"iej; za"otwicz'ł' si* t*%o w Wandei& "t)ra wiernie słż'

tr)j"o!orowem sztandarowi 6 z niej (rzecież& z jednej i tej samej wios"i (oc+odzi!i Jerz'<!emencea i marszałe" Jan de Lattre de 8assi%n'& (!ton wandejs"ie%o (ł" s(ocz'wa

w 8ranc+Xe des 1aionettes (od erdn 6 !ecz jest -ardzo rz'ms"a& (odczas w'-or)w

oddaje wi*"szo$2 %łos)w stronnictwom (rawic'0 I oto młodzi Wandejcz'c' maj#

do-rowo!nie w'-ra2 -arw*& w "t)rej w'st#(i#0

Art'"ł (0 Le-!ond w'ja$nia i t* s(raw*0 Pewna :"o"ieteria; nie (ozostała -ez

w(ł'w na dec'zje0 W %r* wc+odził wz%!#d na (i*"no mndr)w000 Sto "i!"adziesi#t !attem (ł"i re(-!i"a,s"ie c+adzał' w łac+manac+& a!e (rze(isowe ic+ stroje -ł'szczał'

-ł*"item& w'ło%ami& szamern"ami& nawet szere%owiec miał .r*dz!aste naramienni"i0

Wiedza o t'm ła%odzi& ja" wida2& (rzedzenia natr' (o!it'cznej& :mo%ntcz'c'; A0D0

CB nie !e%n# w sw'c+ wios"ac+ ostrac'zmowi0 8emat (rzedstawienia (atrzono so-ie

jedna" w -itwie -ardzo zaszcz'tnej d!a tej stron'& co (rze%rała wojn*0

Nie roz(aczałem& że nie -*dzie mi dane o%!#da2 widowis"a (od 8or.o0 1'ło

troc+* ta" ja" z -ra"iem zainteresowania d!a .i!mow'c+ wersji (owie$ci +istor'czn'c+0

Ma si* własne (!ast'czne w'o-rażenie zar)wno =ędzni7>w, ja" ?o@ny i po7o@u i (rz'"ro

raczej rozstawa2 si* z nim0 Podejrzewam nawet& że zajmj#ce%o si* (rzeszło$ci#

!iterata (asja tworzenia własn'c+ w'o-raże, rozstrz'%a o sam'm zamiłowani do

+istorii0 Słowo (isane& (odo-nie ja" słc+owis"o radiowe& ma to do sie-ie& że zniewa!a

do (rac' .antazj* od-iorc'0 Istnieje t'!e do"ładnie wizji Aalamm!

101



otocz' widowis"o (od 8or.o0 Istot* jej stanowi2 si* zdaje zasadnicza ż'cz!iwo$2 wo-ec

+istorii ja"o ta"iej& wo-ec całej (rzeszło$ci narod& (ostawa nie w'"!czaj#ca wca!e

s"rajnej nawet r)żnic' ocen& (o%!#d)w0

Każdem z nas słż'2 (owinna cała (a!eta -arw0 Wo!no z niej w'-iera2 6 jednetendencje& w'darzenia cz' (ostacie o-darza2 r)żem anie!s"im& inne czerni20 Kto si*

zdec'dje macza2 (*dze! w "o!orac+ z-'t (rze(isow'c+ cz' (r'nc'(ia!n'c+& cz'ni to na

własne ators"ie r'z'"o0 Nie wo!no t'!"o zamaz'wa2 wa(nem& a-' w o%)!e nie -'ło

wida2& s"az'wa2 na za(omnienie0 D'"tators"ie rz#dzenie wiedz# o (rzeszło$ci za!icza

si* do znan'c+ i w %orzej niż smtn' s(os)- s"teczn'c+ $rod")w "ierowania

tera5niejszo$ci#0Je$!i c+odzi o szacne" d!a (rawd' +istor'cznej& 3rancja dzisiejsza (osn*ła si*

im(onj#co da!e"o& s"oro "oło Saint7PriGat w Lotar'n%ii nada! stoi ci*ż"i -!o" "amienn' z

niemiec"im na(isem " czci zw'ci*stwa w sier(ni C\ ro" odniesione%o (rzez

%wardi* (rs"# nad "or(sem marszał"a <anro-ert0 Dzi*"i tem& że oca!ał& monment

ten %rntownie zmienił (rzeznaczenie i c+ara"ter0 Przestał czci2 dawn# wojn*& stał si*

(omni"iem "!tra!ne%o (ost*(owania %os(odarz' "raj& W CC ro" Konst'tantas(ecja!n'm de"retem dost*(niła wsz'st"im Lwr i zawarte w nim s"ar-' szt"i0 W dwa

!ata ()5niej& %d' znano& że re.orm' nie w'starczaj#& że $wiat trze-a rad'"a!nie

(rzero-i2& Konwencja na"azała zniszczenie %ro-)w "r)!ews"ic+ w Saint7Denis0 Uwi*to$2

Ancien RX%ime@& am(ł"* do o!ei "oronac'jn'c+& roz-ito w Reims (-!icznie0

Na szcz*$cie i w tej mierze o-ł*d' trwał' we 3rancji "r)t"o0 1ona(arte za-rał do

E%i(t s(or' zast*( s(ecja!ist)w& -' -ada!i (ami#t"i t'ranii .araon)w0 Od ro" C\\ trwa

nader s"teczna .orma o(ie"i nad za-'t"ami& (o!e%aj#ca na t'm& że rz#d "(je cenne

d!a "!tr' %mac+' na własno$2 (a,stwa0

Dzisiaj or%anizatorz' wandejs"ie%o widowis"a twierdz#& że nie zamierzaj#

os#dza2& (ra%n# jed'nie czci2 +eroizm o-'dw stron& (ocz'tna %azeta roz%łasza ten

(o%!#d0 Or'%ina!ne stanowis"o& je$!i si* raz jeszcze (rz'(omni i zważ'& że (od 8or.o

3ranczi z nadzw'czajn'm za(ałem mordowa!i 3rancz)w0 W (ocz#t"owej .azie -itw'

K!X-er -rał jż %)r*& !ecz co.aj#c'c+ si* Wandejcz'")w za(*dził' z (owrotem do wa!"i

103



"o-iet' 6 mat"i& żon' i c)r"i0

Po-ieżne za(oznanie si* z !iteratr# (rzedmiot (rze"ona od raz& że r)żnice

(o%!#d)w nada! r'sj# si* ostro0 Ż'j# o-o" sie-ie i jednocze$nie szerz# owe

za(atr'wania zar)wno zwo!ennic'& ja" i (rzeciwnic' :armii "ato!ic"iej i "r)!ews"iej;04rz*dowi sze.owie trzec+ %min (ostanawiaj# mimo to w'da2 (i*2dziesi#t t'si*c' now'c+

.ran")w na or%anizacj* (rzedstawienia& "t)re%o widzowie rozjad# si* do dom)w nie

otrz'mawsz' żadn'c+ rz*dow'c+ (ocze,0 S(e"ta"! nie (owie im (rzecież& "to

mianowicie 6 :-ia!i; cz' :-ł*"itni; 6 zajmował stanowis"o (rawidłowe& re(rezentował

(oz'cje jed'nie słszne0 Ni"t nie do"ona (rewenc'jnej "ontro!i m'słow'c+ (odniet& ni"t

nie trc+!eje (rzed moż!iwo$ci# zarażenia; -ł*demWiedza o +istorii& szacne" i sent'ment d!a niej za!iczaj# si* do nacze!n'c+

cz'nni")w s(ajaj#c'c+ narod'0 Ro!* t* s(ełniaj# jedna" t'!"o wted'& %d' ni"t nie (r)-je

am(towa2 wiedz'& tłmi2 jedn'c+ miłowa,& -' sztcznie +odowa2 inne0 Je$!i si* nie

s(ełnia t'c+ warn")w& s(rawa .ałszowanej +istorii dzie!i !dzi& w'twarza miedz' nimi

(rze(a$cie0 W nicz'm nie za%rozi re(-!ice .rancs"iej wido" -iałe%o sztandar

tr'm.j#ce%o nad tr)j"o!orow'm (od 8or.o0 Sz"od' nieo(isane w'ni"ł'-' natomiast z(ra"t'"i (-!i"owania od(owiednio s(re(arowan'c+ do"ment)w +istor'czn'c+&

(ami*tni")w (os"racan'c+ o (artie000 znane za (o!it'cznie "ło(ot!iwe0

Za (rz'st*(n# cen* "i!" .ran")w stałem si* w Par'ż wła$cicie!em $wieżo

w'danej "si#ż"i StX(+ane <ordier o Maracie& %!or'.i"j#cej działacza& "t)r' :-o!szewizje

m'$! .i!ozo.)w /I wie"& (o$wi*ca wsz'st"o s(rawie !d;0 Jednocze$nie wszedłem w

(osiadanie sł'nne%o Człowie7a z!untowane0o A!-erta <ams0 Ator (owtarza o(ini*

J!isza Mic+e!et& że Marat :to mał(a daj#ca Rossea;0 Nie doznawałem żadn'c+

trdno$ci w zao(atr'wani si* w dzieła jeszcze ostrzej os#dzaj#ce reda"tora :L@Ami d

Pe(!e;0 Wie!e nie(rz'jemn'c+ rzecz' (rzecz'ta2 r)wnież można o Dantonie& "t)re%o

(omni" stoi (rzecież w Par'ż0

M)j 1oże Oto mam w r*" ładnie w'dan' a!-mi" Les murs ont la parole,

wieczniaj#c' na(is'& "t)re w maj CB\ ro" "az'wał' si* na $cianac+ w'ższ'c+

cze!ni .rancs"ic+0 Sz"am stron' i odcz'tj* (łomienn' a(e! ja"ie%o$ stdenta

104



Sor-on'=

:W c+wi!i %d' Pa,stwo .rancs"ie jest wstrz#sane rewo!t# je%o młodzież'&

narodowo$ci ci$nione (rzez to Pa,stwo maj# (oważn# o"azj* do zrzcenia jarzma=

1reto,cz'c'& A!zatcz'c'& Kata!o,cz'c'& 3!amandowie& 1as"owie& Ant'!cz'c'& Kors'"anie&O"c'tanie& Renio,cz'c'& a w szcze%)!no$ci młodzież t'c+ ci$nion'c+ !d)w& mo%#

sami si* w'zwa!aj#c do(om)c w t'm sam'm czasie do oswo-odzenia młodzież'

.rancs"iej;0 Ro" jż (rzemin#ł od dat' s"om(onowania te%o na(is& a re(-!i"a

.rancs"a 6 Jedna i nie(odzie!na; 6 ja"o$ nie (adła i nic z%oła ta"ie%o w'darzenia

nie za(owiada0

Na stronie znajdje si* re.!e"sja %odna wa%i=:W "ażd'm z nas drzemie (o!icjant& trze-a %o za-i2;0

Nie -ior* te%o (oczenia dosłownie& -o0 "t)ż -' (i!nował (orz#d" na

s"rz'żowaniac+ szos w niedzie!ne wieczor'& "ied' to $(iesz#c' w (ie!esze domowe

o-'wate!e %naj# ja" wariaci i (rz'cz'niaj# strat wi*"sz'c+ niż niejedna -itwa wandejs"a0

<zas jedna" najw'ższ' na (owszec+n' (o%rze- :Po!icji M'$!i;& "t)rej działa!no$2

(rzesz"adza !dziom rozmie2 si* nawzajem i szanowa20Dł%o trwało& zanim 3rancja znała +istori* za warto$2 samoistn#& nadrz*dn#

nawet0 Poczaj# o t'm dziwne dzieje nazw' miasta -*d#ce%o jż od dawna sto!ic#

de(artament Wandei0 W czasac+ wojn' domowej ro!* t* (ełniło 3ontena'7!e7<omte&

()5niej siedzi-a administracji !o"a!nej (rzeniesiona została znacznie -ardziej na

()łnocn' zac+)d& do s(ecja!nie w t'm ce! z-dowane%o o$rod"a0

Po za"o,czeni dr%iej wojn' $wiatowej& %d' arc+ite"ci i r-ani$ci za-ra!i si* do

od-dow' zr)wnan'c+ z ziemi# miast& na!eżało ic+ s"ierow'wa2 na stdia do sto!ic'

wandejs"iej& a-' mie!i o"azj* do (orozm'$!ania nad nie-ez(iecze,stwami& "t)r'c+

na!eżało ni"a20 P!ac tam o%romn'& (rosto"#tn'& nadaj#c' si* w sam raz na (rze%!#d' i

de.i!ad' wojs"a0 Po$rod" wznosi si* w'so"i (omni" cesarza Na(o!eona I& odro-ion' ta"

starannie& że można -' (o!icz'2 włos' w "o,s"iej %rz'wie& .ałd' na (anta!onac+ je5d5ca0

Od r'n" w'-ie%aj# szero"ie i (roste !ice0

Re%!arno$ci i zimne%o rozm'sł wie!e ttaj& dsz' -ra"0 Dziwnie (om'$!e2& że to

105



miasto stoi w t'm sam'm "raj& "t)r' o-.itje w ta"ie or%anicznie w'rosłe w (rzeci#%

wie")w cda miejs"ie& ja" Sisteron& Dinan& Part+ena'& stara dzie!nica Roen& on.!er&

Ai%s7mortes i t'!e inn'c+0 I w r-anist'ce zatem (!an jest rzecz# -ardzo cenn#& (od

warn"iem że nie stanie si* -oż'szczem0 Minimm c+ociaż-' niere%!arno$ci iso-ie(a,stwa jest człowie"owi "oniecznie (otrze-ne0

Now# sto!ic* d!a Wandejcz'")w "azał w'-dowa2 Na(o!eon I0 Oso-i$cie

s(rawdzał w'"onanie& -eształ i de%radował nacze!n'c+ arc+ite"t)w& "t)rz' z wa%i na

-ra" materiał)w i inn'c+ $rod")w doznawa!i znaczn'c+ trdno$ci w sw'm dzie!e0 A-'

nada2 (oż#dan# cec+* nowej e(oce w dziejac+ Wandei& ostatecznie (o%odzi2

o-darowan# (rowincj* ze $wieżo stworzon'm strojem (o!it'czn'm& nadał miast nazw*6 Na(o!eon7endXe0 W "i!"a !at ()5niej %enia!n' :niewo!ni" (rawa ded"cji; (rze%rał

c'"! wojen& rado$nie roz(ocz*t' (rzez inn'c+ 3rancz)w wted'& %d' Na(o!eon

1ona(arte -'ł o.icerem nis"ie%o sto(nia0 Prz'-'ł Ldwi" /III& (rzesz"odził Prsa"om

zniszcz'2 (ar's"i most !ena& !ecz inne (ami#t"i niewła$ciwej (rzeszło$ci s"azane został'

na sni*cie0 Młode miasto zacz*ło si* wi*c naz'wa2 endXe71or-on0 Kied' jedna"

(oc+w'cił władz* Na(o!eon III& do"onała si* (onowna metamor.oza z "ate%orii t'c+& cow o(inii najszersze%o o%)ł c+odz# za zastrzeżone d!a Ero(' Wsc+odniej0 8r'm.a!nie

(owr)ciło miano Na(o!eon7endXe0

Do(iero III Re(-!i"a zdo-'ła si* na to& co od same%o (ocz#t" -'ło z%odne ze

zdrow'm rozs#d"iem& !ecz nie znawane0 Sto!ica Wandei naz'wa si* jż na stałe Roc+e7

sr7`on& ta" samo ja" osied!e i zame"& "t)re t istniał' od nie(ami*tn'c+ czas)w&

zniszczone za$ został' (rzez jedn# z :"o!mn (ie"ie!n'c+;0 Po tra%iczn'm "ontredansie

(o-ożn'c+ ż'cze, dora5n'c+ władc)w (a,stwa (o%odzono si*& $wiadcz#c szacne"000

+istorii0

S(oro czas (ł'n*ło& zanim o(ami*ta!i si* (o!it'c' naj-ardziej "!tra!ne%o "raj

na "ont'nencie0 O"o!iczno$2 s"łaniaj#ca do w'rozmiało$ci wo-ec inn'c+ narod)w oraz

do o(t'mizm raczej miar"owane%o0

Pisałem (rzed c+wi!# o@znani +istorii za warto$2 samoistn#& nadrz*dn#0 Jest to

s.ormłowanie ta" -ardzo wie!oznaczne t nie-ez(ieczne nawet& że Manowczo

106



(owinienem sic w'tłmacz'20

8erminowi :+istoria; $wiadcz' si* ostatnio szcze%)!n' szacne"& nie"t)rz' zacz*!i

%o nawet (isa2 z dżej !iter'0 Kto t'!"o s#dzi& że wo!no m %niata2 ż'j#ce (o"o!enie ja"

(!aste!in*& ten w'st*(je ocz'wi$cie w ro!i mandatarisza istorii0Na!eż' odr)żnia2 wiedz* od wizji0 8a (ierwsza z re%ł' -'wa łomna& nieraz

w(rost "a!e"a& !ecz nadaje si* do dos"ona!ania& może (od!e%a2 (o(raw"om0 Nie

s(os)- c+'-a (rzecz'2& że "ażda wiedza o s(ołecze,stwie nosi c+ara"ter +istor'czn'0

Naj-ardziej nowoczesne zestawienie stat'st'czne cz' też -adanie socjo!o%iczne

(rzedstawia nam o-raz wjiaj!e(sz'm razie (rzedwczorajsz'0 Zar'sowane w nim .a"t'

msiał' !ec jż (ewn'm zmianom& -o samo o(racowanie zdo-'t'c+ (rzez -adacz'wiadomo$ci (oc+łon*ło "r)tsz' !- dłższ' czas& "t)r' wsz'st"o zmienia0 Nie mo%*

wiedzie2& i! miesz"a,c)w !icz' w tej c+wi!i m)j "raj0 Dost*(ne mi dane stat'st'czne

odnosz# si* do (o(rzednie%o ro"0

Kto twierdzi& że można zna2 tera5niejszo$2& ten do(szcza si* !o%iczne%o -ł*d&

w (ra"t'ce nieni"nione%o jedna" i trz'mane%o w %ranicac+ (rz'zwoito$ci0 Nie da si*

te%o (owiedzie2 o znawcac+ niec+ronnie nast#(i2 maj#c'c+ zjawis" (rz'szł'c+0O(t'mist'czn' wie" /I/ o-.itował w dia%nost)w oraz w entzjast'czn'c+

w'znawc)w ic+ do"tr'n0 Odwiedzaj#c Par'ż i 1er!in mo%!i oni s(ot'"a2 na !icac+ t'c+

miast dw)c+ s"romn'c+& -rodat'c+& do$2 tzin"owo w'%!#daj#c'c+ (an)w&

(o$wi*caj#c'c+ sił' czem$ z(ełnie odmiennem od wieszczenia0 Na(rawd* trdno

-'ło wted' od%adn#2 w Ldwi" Paster i Ro-ercie Koc+ w'woł'wacz' "westii

naj-ardziej zasadniczej d!a (rz'szł'c+ dziej)w %!o-0 Rozw)j -a"terio!o%ii& mi"ro-io!o%ii

oraz immno!o%ii s(owodował s"t"i o!-rz'mie& jż znane& !ecz w da!sz'm ci#%

nieo-!icza!ne0 8o do$wiadczenie& wca!e zreszt# nie odoso-nione& (owinno -'ło

mit'%j#co w(ł'n#2 na od"r'wc)w (raw rze"omo rz#dz#c'c+ !osami !dz"o$ci& (ocz'2

o sta!e istniej#cej moż!iwo$ci zas"ocze,0 8a"ic+ na (rz'"ład& ja" z(ełnie dzi$ racjona!n'

(o%!#d& że w'wodz#ca si* od od"r'2 Pastera i Koc+a (ro-!emat'"a też nie jest nicz'm

a-so!tn'm i ostateczn'm& s"oro ws()łczesna tec+ni"a (ozwa!a na -ardzo w'datne

zred"owanie za!dnienia ziemi& i to w czasie nader "r)t"im0

107



8a ostatnia (ers(e"t'wa nie mie$ciła si* w żadnej z dot'c+czasow'c+ wizji& "t)re

trze-a stanowczo odr)żnia2 od wiedz'0 8ermin :+istoria; wo!no nam ż'wa2 t'!"o ja"o

rzeczowni"a (os(o!ite%o& (isane%o ocz'wi$cie z małej !iter' i odnosz#ce%o si* do .a"t)w

do"onan'c+0 Dże &&; na (ocz#t" te%o słowa (owinno działa2 ja" s'%nałostrze%awcz'0 Za(owiada -owiem cz'nno$2 o%romnie (odo-n# do w'stawiania we"s!i o

z(ełnie w#t(!iw'm (o"r'ci& cz'!i do (ost*(" (rzewidziane%o (rzez wsz'st"ie "ode"s'

"arne "raj)w c'wi!izowan'c+0 Ponieważ jedna" "ode"s' owe odnosz# si* do os)-

(r'watn'c+& nie ma w nic+ wzmian"i o ta"iej ewenta!no$ci& że w'stawca we"s!a najmje

zaraz znaczne sił' (o!ic'jne& a to w ce! (i!nowania& -' wierz'cie!e nie t'!"o nie

(omina!i si* o za(łat*& !ecz sami trz'm'wa!i ws(omnian'c+ (o!icjant)w01'!i$m' niedawno $wiad"ami ener%icznie (rowadzonej a"cji& maj#cej na ce!

re%!owanie dziej)w "ont'nent na naj-!iższe t'si#c!ecie6wedł% o"re$!onej wizji0

Pr)-a trwała (rzez !at trz'na$cie t'!"o 6 na szcz*$cie 6 !ecz "osztowała "i!"adziesi#t

mi!ion)w istnie, !dz"ic+0

Nie t'!"o wiedza o s(ołecze,stwie& !ecz i cał' nasz doro-e" nosi c+ara"ter

+istor'czn'0 Po ziems" rzecz' -ior#c& to +istoria6ta (os(o!ita& wi*c rzecz'wista6stworz'ła et'"* i mora!no$2& (ojecie ojcz'zn' i w'o-rażenie o !dz"o$ci0 Jest to

ocz'wi$cie doro-e" od dos"onało$ci niezmiernie od!e%ł'& co (ozna2 łatwo nie t'!e (rzez

mierzenie %o ło"ciem ideo!o%ii& i!e (o t'm nies(orn'm .a"cie& że zna"omitej wi*"szo$ci

!dzi niez-'t w'%odnie& nawet z(ełnie 5!e ż'je si* wci#ż na $wiecie0 Jed'n#

nie.ałszowan# "onieczno$ci# +istor'czn# jest niestanna na(rawa stan (osiadania0

Re.ormowanie nie może si* ni%d' s"o,cz'2& ono stanowi istot* t'c+ (ro%ram)w& "t)r'm

warto słż'20 Po!e%aj# one w %rncie rzecz' na d#żeni do (rawdziwe%o zmniejszania

r)żnic mi*dz' !d5mi 6 na wsz'st"ic+ -ez w'j#t" (o!ac+0

W ocz'wist' s(os)- niez%odna z t'm założeniem jest ta"a s'tacja& w "t)rej

nie!iczna %r(a os)- W imi* najsz!ac+etniejsz'c+ c+ociaż-' wizji tworz' i s"tecznie

za%arnia na sw)j ż'te" (rz'wi!ej roz"az'wania s#dom 6 (ozostałe mi!ion' !dzi trac#

(rawo do o-ron'0 Na!eż' rozsta2 si* z (rz'jemn'm złdzeniem& że nier)wno$ci

maj#t"owe !- rozmait' stosne" do $rod")w (rod"cji s# jed'n'm 5r)dłem

108



nies(rawied!iwo$ci0

Wiedza o +istorii (rz'nosi nie"ied' wnios"i nadaj#ce si* do teoret'czne%o

(or)wnania z od"r'ciami (rz'rodnicz'mi0 Prace -adawcze Pastera i Koc+a dał' mi*dz'

inn'mi ten s"te" (ra"t'czn'& że c+irr%iem& "t)r' -' zanied-ał m'cia dłoni iw'dez'n.e"owania narz*dzi (rzed o(eracj#& zajmie si* (ro"rator0 Nic niestet' nie

za-ez(iecza o%)ł (rzed działaczami (o!it'czn'mi odrzcaj#c'mi zasad* (odział władz

i niestannej "ontro!i s(ołecznej nad nimi0 8'mczasem za$ znacznie starsze od

Montes"isza do$wiadczenie +istorii (ozwa!a stwierdzi2& że s"oncentrowana i

(oz-awiona +am!ca wszec+władza s"t"je r)wnie -ło%o ja" w'(szczone na swo-od*

zaraz"i t*żca0 Może nawet s(rawniej& s"oro w // st!eci (rz'szło z ms do stworzenia(oj*cia :z-rodni (rzeciw !dz"o$ci;0

Ksi#ż"a ta m)wiła o ta"ic+& co z-'tnio miłj#c własne wizje zdradzi!i (ro%ram

re.ormators"i& oraz o ta"ic+& co na(i*tnowani ja"o wstecznic' i z-rodniarze -'!i m

wła$ciwie wierni0

Jasienica Paweł - Rozważania o Wojnie Domowej

Documents

Transcript of Jasienica Paweł - Rozważania o Wojnie Domowej