JARED DIAMONDSTRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Losy ludzkich spoeczestwPrzeoy Marek Konarzewski Warszawa 2000Tytu oryginau angielskiego GUNS, GERMS, AND STEEL The Fates of Human Societies Copyright(r) 1997 by Jared Diamond Ali rights reserved Projekt okadki Katarzyna A. jarnuszkiewicz Zdjcie na okadce Odkrycie Ameryki East News/Sipa Press ISBN 83-7255-115-4 Wydawca Prszyski i S-ka SA ul. Garaowa 7 02-651 Warszawa Druk i oprawa GRAFMARSp.z o.o. ul. Wiejska 43 36-100 Kolbuszowa Dolna Esie, Karinidze, Omwai, Paranowi, Sauakariemu, Wiworowi oraz innym moim nowogwin ejskim przyjacioom i nauczycielom - mistrzom przetrwania w bardzo trudnych warunk achSPIS RZECZY Do polskich czytelnikw 9 Prolog: Pytanie Yalego Regionalne zrnicowanie biegu dziejw 11 CZ I: OD EDENU DO CAJAMARCA 1 Na Unii startu Co si dziao na poszczeglnych kontynentach 11 tysicy lat przed nasz er? 33 2 Zderzenie cywilizacji w Cajamarca Dlaczego inkaski cesarz Atahualpa nie pojma hiszpaskiego krla Karola I? 56CZ II: POCZTKI I ROZWJ WYTWARZANIA YWNOCI 3 Potga rolnictwa Dziki czemu powstay strzelby, zarazki i maszyny? 77 4 Ulubiecy i niechciane dzieci historii Gdzie zaczto wytwarza ywno? 87 5 Sia albo nie sia Przyczyny rozpowszechnienia produkcji ywnoci 102 6 Przepis na migday Niewiadoma selekcja pradawnych rolin uprawnych 114 7 Jabka czy Indianie? Dlaczego ludy niektrych regionw nie zdoay udomowi rolin? 136 8 Zebry, nieszczliwe maestwa i zasada Anny Kareniny Dlaczego wikszo duych ssakw nig zostaa udomowiona? 170 8 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY 9 Bezkresne nieba i nachylenia osi kontynentw Dlaczego produkcja ywnoci rozwijaa si w rnym tempie na poszczeglnych kontynentach? CZ III: OD YWNOCI DO STRZELB, ZARAZKW I MASZYN 10 miertelny dar ywego inwentarza Ewolucja zarazkw 11 Naladownictwo i zapoyczanie liter Ewolucja pisma 12 Potrzeba jest crk wynalazku Ewolucja techniki 13 Od egalitaryzmu do kleptokracji Ewolucja rzdw i religii CZ IV: W PI ROZDZIAW DOOKOA WIATA 14 Ludzie Yalego Historia Australii i Nowej Gwinei 15 Jak Chiny staway si chiskie Historia Azji Wschodniej 16 Motorwk do Polinezji Historia austronezyjskiej ekspansji 17 Wojna wiatw Porwnanie historii Eurazji z dziejami obu Ameryk 18 Jak Afryka staa si Czarnym Ldem Historia Afryki EPILOG: Przyszo historii ludzkoci jako dyscypliny naukowej Podzikowania Literatura uzupeniajca IndeksDO POLSKICH CZYTELNIKWPolskie wydanie tej ksiki sprawia mi potrjn rado. Po pierwsze, odwiea mie wspomnieniojej wizyty w Polsce oraz ze spotka z polskimi krewnymi, przyjacimi i kolegami. Rod zice mojej ony - Marysi - s Polakami. Z Polski, a waciwie z polskich kresw nalecych te az do ociennego pastwa, pochodzia te rodzina mojej matki. W czasie pierwszej randki z Marysi zagraem jej kilka preludiw Chopina, a potem zaproponowaem, bymy si razem uczy li polskiego. Rzecz jasna, zrobiem to po czci dlatego, e szukaem sposobu na zacienieni e naszego zwizku, lecz rwnie z powodu szczere] chci opanowania tego jzyka. Cho Marysia nie przystaa wwczas na t propozycj, zaakceptowaa pniej moje owiadczyny, dziki czemu aem polskich powinowatych. Jestem szczliwy, e moja ksika ukazuje si teraz w ich JzykuPo drugie, miaem wyjtkowe szczcie do tumaczenia Strzelb, zarazkw i maszyn, podobnie Ja k do tumaczenia mojej poprzedniej ksiki - Trzeciego szympansa. Wikszo autorw wydawnict przekadanych na jzyki obce nie wie nic o swych tumaczach. Jednake polskiego przekadu tej ksiki dokona mj przyjaciel, bdcy wybitnym polskim naukowcem. Polska znana jest w iecie z bada w dziedzinie fizjologii ekologicznej. Owa sawa staa si powodem mojego p rzyjazdu do tego kraju 10 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY w 1990 roku. Chciaem si uczy od naukowcw pracujcych na Uniwersytecie Jagielloskim w Kr akowie. W czasie pobytu w Polsce poznaem dwch wybitnych polskich biologw, dr. Ja-nu arego Weinera z Uniwersytetu Jagielloskiego i dr. Marka Konarzewskiego z Uniwersy tetu w Biaymstoku. W rezultacie mojej wizyty January rozpocz tumaczenie Trzeciego sz ympansa, a Marek przez dwa lata pracowa ze mn na Uniwersytecie Kalifornijskim w Lo s Angeles, mojej macierzystej uczelni, potem za przystpi do pracy nad przekadem Strz elb, zarazkw i maszyn. Jest rzadkim przywllejem autora, by wiedzie, e jego tekst tum acz przyjaciele i jednoczenie podziwiani naukowcy.Wreszcie, wydaje si, e temat tej ksiki szczeglnie zaciekawi polskich czytelnikw. Strze lby, zarazki i maszyny to prba zrozumienia, w jaki sposb geografia wpywaa na losy ws zystkich ludw wiata na przestrzeni ponad 13 tysicy lat. O ile mieszkacy wielu innych krajw nie dostrzegaj wpywu geografii na ludzkie losy, pooenie Polski sprawia, e kady ej obywatel rozumie i czuje znaczenie tej kwestii. Polska ley w rodku pnocnej czci Niz iny Europejskiej, rozcigajcej si (pomijajc niewielkie bariery geograficzne) od Ocean u Atlantyckiego a po Ural. Okoo 7 tysicy lat temu do obszarw dzisiejszej Polski dota ra sztuka uprawy roli, bdca czci kultury ogarniajcej swym zasigiem Europ rodkow, w zn cz Niziny. Ziemie te byy podbijane przez armie mongolskie pod wodz wnuka Czyngis-ch ana, Batu-chana. W 1241 roku hordy mongolskie dotary a do Legnicy. W kolejnych stu leciach przez Nizin przemaszerowali najedcy z Prus, Szwecji, Francji l Austrii. Wie le zamieszkujcych j uprzednio ludw zostao przez te inwazje zgadzonych i zniko z kart h istorii. Polskiej odwadze i sile zawdziczamy, e ten nard, otoczony przez potnych ssiad , zdoa przetrwa wszelkie prby, na jakie wystawiao go pooenie geograficzne.Jestem bardzo dumny, e moimi przemyleniami na temat geografii i historii mog si podz ieli z polskimi przyjacimi i krewnymi i ciesz si, e przeczytaj je w ich wasnym jzyku paniaym pomniku ludzkiej wytrwaoci. Jared DiamondPROLOG PYTANIE YALEGOWszyscy wiemy, e losy ludw zamieszkujcych rozmaite czci naszego globu byy rne. W cig tysicy lat, ktre miny od ostatniego zlodowacenia, w jednych rejonach wiata powstay pos gujce si pismem l metalowymi narzdziami spoeczestwa industrialne, w innych rozwiny si oeczestwa niepimiennych rolnikw, w niektrych za przetrway plemiona zbieracko--owlecki Historycznie uwarunkowane odmiennoci wywary silny wpyw na wspczesno, gdy to wanie s a industrialne podbiy i eksterminoway inne spoecznoci. I chocia zrnicowanie to jest je nym z podstawowych zjawisk w historii wiata, jego przyczyny pozostaj niejasne i s p rzedmiotem sporw. Pytanie o pochodzenie owych nierwnoci postawiono mi w prostej i b ardzo osobistej formie 25 lat temu.W lipcu 1972 roku spacerowaem po wybrzeu jednej z tropikalnych wysp nowogwinejsklc h, na ktrej prowadziem badania nad ewolucj ptakw. W owym czasie syszaem ju o Yalim, ni zwykym miejscowym polityku, ktry wanie wtedy odwiedza najblisz okolic. Traf chcia, wybra si na spacer wzdu tej samej play. Spacerowalimy wic razem godzin, cay czas roz jc. 12 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYYall wrcz promieniowa charyzm i energi. Jego oczy hipnotyzujce byszczay. Z wielk pewn i o sobie, ale mnie te wypytywa i z zainteresowaniem sucha odpowiedzi. Nasza rozmowa rozpocza si od tematu absorbujcego wwczas wszystkich Nowogwinejczykw - szybkich zmian w polityce. Pastwo Papua-Nowa Gwinea - tak nazw nosi dzi kraj Yalego - byo wtedy z ma ndatu ONZ administrowane przez Australi. Wszyscy wyczuwali ju jednak powiew niepod legoci. Yall wyjani mi swoj rol w przygotowywaniu mieszkacw kraju do samorzdnoci.Po chwili zmieni jednak temat dyskusji i zacz zadawa mi pytania. Cho skoczy tylko szko ni i nigdy nie wyjeda z Nowej Gwinei, wszystko go ciekawio. Najpierw spyta o moj prac nie o wynagrodzenie). Wyjaniem mu wic, e prowadz badania nad tym, jak rne grupy ptak oni-zoway Now Gwine na przestrzeni ostatnich milionw lat. Poprosi wwczas, bym mu wyjan jak jego przodkowie dotarli na wysp dziesitki tysicy lat temu i w jaki sposb biali Europejczycy zdoali skolonizowa Now Gwine w cigu dwustu lat.Nasza rozmowa bya przyjacielska, mimo e obaj zdawalimy sobie spraw z istnienia napi mi zy reprezentowanymi przez nas spoecznociami. Dwa wieki temu Nowogwinejczycy yli w " epoce kamiennej". Uywali narzdzi podobnych do tych, ktre w Europie zostay wyparte ty sice lat temu przez wyroby z metalu, i mieszkali w wioskach pozbawionych jakiejko lwiek formy scentralizowanej wadzy. Centralistyczne rzdy wprowadzili biali kolonici , razem z wieloma przedmiotami, od metalowych siekier, zapaek i lekw, po ubrania, parasole i napoje chodzce. Tubylcy natychmiast docenili przydatno tych rzeczy. Na No wej Gwinei wszystkie te dobra materialne okrela si mianem "towaru".Wielu biaych kolonistw otwarcie pogardzao Nowogwinej-czykami, uwaajc ich za dzikusw. N awet najmniej rozgarnitemu z "panw" (biaych wci tak tytuowano w 1972 roku) yo si zna lepiej ni tubylcom, nie wyczajc charyzmatycznych politykw, takich jak Yali. Mimo tyc h rnic PROLOG: PYTANIE YALEGO 13 Yali prowadzi rozmowy na rne tematy z wieloma biaymi, podobnie jak ze mn, ja za rozmaw iaem z tubylcami. Dziki temu obaj doskonale wiedzielimy, e przecitny Nowogwinej-czykj est przynajmniej tak samo Inteligentny jak Europejczyk. Wszystko to Yall musia mi e na uwadze, kiedy znw spojrza na mnie badawczo swoimi byszczcymi oczami l zapyta:"Dlaczego wy, biali, wytworzylicie i przywielicie na Now Gwine tyle towaru*, podczas g dy my, czarni, wytworzylimy go tak mao?".To proste pytanie dotyczyo Istoty losu, ktry by udziaem Yalego. Tak, wci istnieje ogro mna dysproporcja w stylach ycia przecitnego Nowogwinejczyka, Europejczyka czy Amer ykanina. Rwnie wiele rnic dzieli poziom ycia spoeczestw zamieszkujcych inne rejony wsp snego wiata. Mona by sdzi, e przyczyny tak ogromnego zrnicowania s oczywiste.A jednak odpowied na pozornie proste pytanie Yalego wydaje si bardzo trudna. Wtedy , na play, nie umiaem jej udzieli. Nie znaleli jej historycy, a wielu z nich po pros tu ju si nad tym problemem nie zastanawia. Czas, ktry min od mojej rozmowy z Yalim, p owiciem na badania nad innymi aspektami ewolucji czowieka, jego histori i jzykiem. Nin iejsza ksika, napisana dwadziecia pi lat pniej, jest prb odpowiedzi na pytanie YalegChocia pytanie to dotyczyo jedynie rnic w poziomie ycia Nowogwinejczykw l biaych Europ jczykw, mona je rozszerzy na inne kontrasty cywilizacyjne wspczesnego wiata. Obecnie z arwno pod wzgldem bogactwa, jak i potgi militarnej dominuj ludy pochodzenia euroazja tyckiego, szczeglnie yjce w Europie l wschodniej Azji oraz Ameryce Pnocnej. Inne ludy , wrd nich wikszo Afrykanw, wyzwoliy si spod kolonialnego panowania biaych, lecz bio uwag zamono l potencja militarny Ich krajw, wci pozostaj za biaymi daleko w tyle. inne ludy, na przykad australijscy Aborygeni, Indianie z obu Ameryk i szczepy pou dniowej Afryki, nie s ju panami wasnej ziemi, lecz zostay zdziesitkowane, podbite alb o wrcz wybite przez europejskich kolonizatorw. 14 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYPytanie dotyczce nierwnoci midzy spoeczestwami wspczesnego wiata mona zatem sformu o:dlaczego bogactwo i potga rozoyy si w taki a nie inny sposb? Dlaczego to na przykad In ianie, Afrykanie czy te Abo-rygeni nie zdziesitkowali, podbili czy te nie zgadzili E uropejczykw i Azjatw?Aby sprbowa odpowiedzie na to pytanie, cofnijmy si nieco w czasie. Okoo piciuset lat t emu, kiedy to zaczynaa si europejska ekspansja kolonialna, spoeczestwa poszczeglnych kontynentw znacznie rniy si ju pod wzgldem poziomu rozwoju cywilizacyjnego i systemu p litycznego. Wiksz cz obszarw Europy, Azji i Afryki Pnocnej zamieszkiwali ludzie posu si metalowymi narzdziami, a niektre pastwa lece na tych kontynentach stay u progu uprz mysowienia. W tym samym czasie w obydwu imperiach Ameryki - Aztekw i Inkw - uywano n arzdzi kamiennych. Z kolei cz subsaharyj sklej Afryki bya podzielona midzy mae pastew i plemiona, w ktrych wytwarzano elazo. Wikszo pozostaych ludw, a wrd nich mieszkacy lii, Nowej Gwinei, wielu wysp Pacyfiku, obu Ameryk oraz maej czci subsaharyj sklej Afryki, ya w plemionach rolniczych lub nawet w grupach zbieracko-owleckich i uywaa ka miennych narzdzi.Rzecz jasna, zaznaczajce si ju okoo 1500 roku rnice w poziomie technicznym i strukturz e politycznej stanowiy bezporedni przyczyn nierwnoci rozwoju spoeczestw wspczesnego Imperia zbrojne w stal byy zdolne do podboju albo eksterminacji plemion wyposaonyc h w bro kamienn lub drewnian. Jak wic doszo do tego, e w XV wieku wiat by urzdzony w k, a nie inaczej? Poszukujc odpowiedzi na to pytanie, cofnijmy si jeszcze dalej w przeszo. Niezwykle po mocne oka si przy tym zarwno zapiski historyczne, jak i odkrycia archeologw. Do koca o statniego zlodowacenia, czyli do okresu okoo 11 tysicy lat p.n.e., wszyscy ludzie y li w grupach zbieracko-owiec-kich. Polityczne i techniczne dysproporcje widoczne w XV wieku s wynikiem tego, i midzy jedenastym tysicleciem p.n.e. PROLOG: PYTANIE YALEGO . 15a 1500 rokiem n.e. rozwj poszczeglnych spoeczestw nastpowa nierwnomiernie. Podczas gdyAborygeni i Indianie pozostali owcami i zbieraczami, wikszo ludw Eurazji, obu Ameryk oraz subsaharyj sklej Afryki stopniowo opanowaa upraw roli i hodowl byda, nauczya si w yrabia metalowe narzdzia, a take wytworzya zoony system wadzy. Na czci obszaru Euraz obu Ameryk niezalenie powstao pismo. Jednake wszystkie te innowacje najwczeniej poja wiy si na terenie Eurazji. Na przykad produkcj narzdzi z brzu, ktr na terenie Andw r zto kilka wiekw przed 1500 rokiem, na obszarach Eurazji opanowano ponad 4 tysice la t wczeniej. Z kolei techniki wytwarzania narzdzi kamiennych, z ktrymi zetknli si w 14 62 roku biali odkrywcy Tasmanii, byy prostsze ni te dominujce na terenie Europy prz ed dziesitkami tysicy lat, w grnym paleolicie.Pytanie o przyczyny nierwnoci poziomu rozwoju wspczesnych spoeczestw sformuujemy wic tpujco: dlaczego na rnych kontynentach rozwj ludzkoci przebiega w rnym tempie? Owo z ne tempo wyznacza podstawowe procesy historyczne i ono wanie jest tematem mojej ks iki.Chocia ksika ta dotyczy gwnie historii i. prehistorii, przedstawione w niej rozwaania nie maj jedynie charakteru akademickiego dyskursu, lecz jak si wydaje, odgrywaj ist otn rol praktyczn. Maj te olbrzymie znaczenie dla polityki. Histori wspczesnego wiat tatoway znaczone podbojami, epidemiami i ludobjstwem stosunki midzy rnymi ludami. Skut ki owych cywilizacyjnych star objawiay si przez wieki i wci s widoczne w najbardziej n iespokojnych czciach naszego globu. Ze spucizn niedawnego kolonializmu do dzi zmaga si, na przykad, wiksza cz Afryki. W ch rejonach wiata - midzy innymi na znacznych obszarach Ameryki rodkowej, Meksyku, Peru, Nowej Kaledonii, byego Zwizku Radzieckiego, a czciowo i Indonezji - wci liczne r dzenne spoecznoci prowadz mniej lub bardziej otwart wojn przeciw rzdom zdominowanym pr zez potomkw dawnych kolonizatorw. Wiele innych spoecznoci tubylczych - takich Jak rd zenni Hawaj16 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYczycy, mieszkacy Syberii, Aborygeni, Indianie zamieszkujcy tereny Stanw Zjednoczony ch, Kanady, Brazylii, Argentyny i Chile - zostao przetrzebionych przez choroby i ludobjstwo do tego stopnia, e potomkowie dawnych najedcw maj dzi na ich ziemiach wyra zewag liczebn. Mimo braku moliwoci prowadzenia otwartej walki rdzenni mieszkacy coraz .i iej dopominaj si o swoje prawa.nastpstwa minionych konfliktw cywilizacyjnych pozostaj ;(i oczne nie tylko we wspczes nej polityce i ekonomii. Ich elektem jest take coraz szybsze zanikanie wikszoci spord 6 tysicy uywanych jeszcze jzykw. S one wypierane przez angielski, chiski, rosyjski i kilka innych jzykw, ktrymi posuguj si due grupy ludzi. Liczebno tych grup ogromnie w w cigu ostatnich stuleci. Wszystkie te problemy wspczesnego wiata s nastpstwem uwarunk owa historycznych, wpisanych w pytanie Yalego.Zanim zaczniemy szuka odpowiedzi na to pytanie, powinnimy najpierw ustosunkowa si do zastrzee wobec samego podejmowania tych rozwaa. Z pewnych powodw cz czytelnikw, by czuje si dotknita roztrzsaniem tej kwestii. Po pierwsze, czy udana prba wyjanienia pr zyczyn zdobycia przez jednych ludzi wadzy nad innymi nie zostanie wzita za uzasadn ienie takiej dominacji? Czy nie bdzie oznacza, e powstanie przewagi byo nieuniknione , a zatem wszelkie wysiki zmierzajce do jej zniesienia s skazane na niepowodzenie? To zastrzeenie wynika z powszechnej tendencji do nieodrniania wyjanienia przyczyny o d usprawiedliwiania lub akceptacji skutkw. Uytek, jaki mona zrobi z wyjanienia histor ycznego, jest zupenie odrbn kwesti. Zrozumienie czciej prowadzi do prby zmiany rezulta u ni do osignicia go po raz kolejny bd jego utrwalenia. Wanie dlatego psycholodzy usi nikn w psychik mordercw i gwacicieli, historycy spoeczni chc pozna przyczyny ludobjs a lekarze zbada podoe chorb. Celem badaczy nie jest sankcjonowanie analizowanych zja wisk, lecz poznanie acucha przyczyn i skutkw, ktre le u ich podstaw, po to, by go prze rwa.PROLOG: PYTANIE YALEGO 17 Po drugie, czy prba odpowiedzi na pytanie Yalego nie wie si z przyjciem eurocentryczn ego podejcia do historii, gloryfikacj zachodnich Europejczykw i obsesj na punkcie wy jtkowej pozycji Europy Zachodniej i Ameryki w dzisiejszym wiecie? Czy owa wyjtkowo nie jest jednak zjawiskiem' efemerycznym, trwajcym zaledwie ostatnie kilka wiekw i bl edncym obecnie na tle rosncej potgi Japonii i poudniowo--wschodniej Azji? W rzeczy samej. Dlatego te wiksza cz ksiki powicona jest ludom nie ejskim. Zamiast koncentrowa si wycznie na relacjach midzy Europejczykami a reszt wiata przyjrzymy si interakcjom zachodzcym midzy spoeczestwami pozaeuropejskimi, szczeglnie midzy rdzennymi mieszkacami subsaharyj sklej Afryki, poudniowo-wschodniej Azji, Indonezji i Nowej Gwinei. Przekonamy si. e podstawowe elementy c ywilizacji o zachodnioeuropejskich korzeniach zostay wytworzone przez ludy yjce gdz ie indziej i dopiero pniej przeniesiono Je na kontynent europejski.Po trzecie, czy sowo "cywilizacja" i sformuowanie "powstanie cywilizacji" nie spra wiaj faszywego wraenia, e cywilizacja jest dobra, plemienna egzystencja owcw-zbieraczy aosna, a ostatnie 13 tysicy lat to historia postpu, osigania przez ludzi szczliwoci? istocie nie zakadam, e uprzemysowione kraje s lepsze ni plemiona zbieracko-owieckie cz y e rezygnacja z owlecko-zbierackiego stylu ycia i powstanie pastwowoci, ktre opanoway umiejtno wytwarzania elaza, decydowao o postpie zapewniajcym szczcie ludzkoci. Dzie idzy pobytem w miastach Ameryki i wioskach Nowej Gwinei, mam mieszane uczucia co do tak zwanych bogosawiestw cywilizacji. W porwnaniu do owcw-zbieraczy mieszkacy nowoc esnych pastw przemysowych rzeczywicie maj wikszy dostp do opieki medycznej, s mniej na aeni na to, e zostan zabici, yj duej, lecz Jednoczenie znacznie mniejsz pomoc otrzym rodziny i przyjaci. Przyczyn podjcia przeze mnie bada nad zrnicowaniem geograficznym s oecznoci ludzkich nie bya ch wywyszenia jednych spoecznoci ponad inne, lecz pragnieni rozumienia ich historii. 18 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYCzy rzeczywicie trzeba napisa jeszcze jedn ksik, by idpowiedzie na pytanie Yalego? A m znamy ju wyjanie-lie tej kwestii? Jeli tak, to jak ono brzmi?Najczciej milczco lub otwarcie zakada si istnienie biologicznie uwarunkowanych rnic mi y ludmi. Poczwszy od XVI wieku, europejscy odkrywcy uwiadamiali sobie, i ludy wiata s niezwykle zrnicowane pod wzgldem rozwoju techniki i systemu politycznego. Domniemyw ali oni, e rnorodno ta jest przejawem odmiennych wrodzonych zdolnoci. Od czasu sformuo ania teorii darwinowskiej pogldy takie wyraane s w kategoriach doboru naturalnego l dziedzictwa ewolucyjnego. Spoeczestwa prymitywne pod wzgldem rozwoju techniki zaczt o uwaa za ewolucyjn pozostao po podobnych do map przodkach czowieka. Wypieranie ich z em przez kolonistw rekrutujcych si ze spoeczestw przemysowych podawano jako przykad pr eywania najlepiej dostosowanych. Wraz z rozwojem nauki o dziedziczeniu, do formuow ania tych pogldw zaczto uywa terminologii genetycznej. Europejczykw uznano za bardziej inteligentnych od Afryka-nw, nie wspominajc o Aborygenach.Dzi znaczna cz zachodniego spoeczestwa odegnuje si od rasizmu. Mimo to wielu (by mo jego przedstawicieli wci po cichu bd podwiadomie akceptuje takie pogldy. W Japonii i wielu innych krajach gosi si je otwarcie. Nawet wyksztaceni biali Amerykanie, Europ ejczycy l Australijczycy, dyskutujc o Aborygenach, zakadaj, e jest w nich co prymityw nego. Z pewnoci wygldaj oni inaczej ni biali. Wikszoci potomkw tych Aborygenw, ktry i przey okres europejskiej kolonizacji, wci le si powodzi w biaym spoeczestwie AustNa poparcie tezy o niszoci Aborygenw przytacza si na pozr przekonujcy argument: w cigu niespena wieku od rozpoczcia kolonizacji biali imigranci stworzyli w Austfalii wol ne od analfabetyzmu, scentralizowane, demokratyczne pastwo, opierajce swj byt na pr odukcji ywnoci i stali. Dokonali tego na kontynencie zamieszkanym przez nieznajce m etalu plemiona Aborygenw, od 40 tysicy lat wiodcych o-PROLOG: PYTANIE YALEGO . 19wiecko-zbierackie ycie. Oto dwa nastpujce po sobie dowiadczenia dotyczce rozwoju ludz koci. Oba przeprowadzono w tym samym rodowisku. Jedyn zmienn byli ludzie, ktrzy je za mieszkiwali. Czy potrzeba bardziej namacalnego dowodu na to, e rnice midzy spoecznocia i Aborygenw i Europejczykw s nastpstwem odmiennoci przedstawicieli obu grup?Wyjanienia odwoujce si do rasizmu budz sprzeciw nie tylko dlatego, e s odraajce, ale de wszystkim ze wzgldu na fakt, e tkwi w nich bd. Nie ma przekonujcych dowodw na to, e ludzkie spoecznoci rni si poziomem inteligencji i e rnice te odpowiadaj stopniowi i oju cywilizacyjnego. W rzeczywistoci, co dalej wyjani, wspczeni ludzie tkwicy w epoce amiennej s zapewne, oglnie rzecz biorc, bardziej inteligentni ni czonkowie spoeczestw ndustrialnych. W rozdziale czternastym postaram si udowodni, e cho brzmi to moe parad oksalnie, biali imigranci australijscy nie zasuguj na podziw ze wzgldu na stworzeni e owieconego spoeczestwa przemysowego, ktrego zalety czsto si podkrela (wymieniem je . Co wicej, ludzie, ktrzy do niedawna stosowali prymitywne techniki - tacy jak Abo rygeni i Nowogwinejczycy - z atwoci opanowuj technologie przemysowe, jeli tylko maj do tego sposobno.Psycholodzy zajmujcy si procesami poznawczymi woyli wiele wysiku w badanie ilorazu in teligencji ludzi pochodzcych z odlegych geograficznie rejonw wiata, lecz yjcych w tym samym kraju. Biali psycholodzy amerykascy spdzili dziesiciolecia na prbach wykazania , e poziom wrodzonej inteligencji czarnych Amerykanw pochodzcych z Afryki jest niszy od poziomu inteligencji ich biaych wspobywateli, majcych europejski rodowd. Oczywist e jest jednak istnienie rnic rodowiskowych dzielcych porwnywane grupy. Utrudnia to ud owodnienie hipotezy o wystpowaniu rnic intelektualnych lecych u podstaw zrnicowania po iomu technicznego spoeczestw. Po pierwsze, na moliwoci intelektualne ludzi w wieku d ojrzaym wpywa rodowisko spoeczne, w ktrym oni dorastali. Fakt ten niemal uniemoliwia w y20 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYodrbnienie zdolnoci wynikajcych ze zrnicowania genetycznego. Po drugie, testy suce do da nad potencjaem intelektualnym (na przykad test na iloraz inteligencji) odzwierci edlaj raczej zdolnoci do uwarunkowanego kulturowo uczenia si ni poziom czystej, wrod zonej inteligencji, czymkolwiek ona jest. Ze wzgldu na niewtpliwy wpyw rodowiska z o kresu dziecistwa oraz wiedzy nabytej na rezultaty testw inteligencji dotychczasowe wysiki psychologw nie doprowadziy do wykazania istnienia postulowanej, genetycznie uwarunkowanej niszoci intelektualnej ludzi o innym ni biay kolorze skry.Stanowisko, ktre dzi zajmuj w tej sprawie, wynika z 33 lat pracy z Nowogwinej czy k arni w ich wasnych, nieskaonych cywilizacj spoecznociach. Od samego pocztku wywarli on i na mnie wraenie inteligentniejszych, bystrzejszych, odznaczajcych si wiksz si wyrazu i bardziej zainteresowanych otaczajcym wiatem ni przecitni Europejczycy czy Amerykan ie. Nowogwinej czy cy bez porwnania lepiej ni biali daj sobie rad z takimi zadaniami , jak tworzenie mapy pamiciowej nieznanego otoczenia. Rozwizywanie problemw tego ty pu zapewne wiernie odzwierciedla funkcjonowanie mzgu. Rzecz jasna, rdzenni mieszk acy Nowej Gwinei znacznie gorzej radz sobie z tymi zadaniami, do ktrych rozwizywania , w przeciwiestwie do biaych, nie byli wdraani od dziecistwa. Dlatego wanie odwiedzajc miasto niewyksztacony Nowogwinej czyk z odlegej wioski sprawia wraenie osoby ogran iczonej. Jestem jednak wiadom tego, jak gupio musz wypada przed Nowogwinej czy karni , kiedy przebywajc z nimi w dungli, nie wykazuj umiejtnoci wykonywania najprostszych zada (takich jak trzymanie si cieek i wznoszenie szaasu), do ktrych oni - w przeciwies wie do mnie - wprawiaj si od dziecistwa. atwo dostrzec dwa argumenty wiadczce o prawdziwoci mojej tezy, e Nowogwinej czy cy s i nteligentniejsi ni biali. Po pierwsze, Europejczycy od tysicy lat yj w gsto zaludnionych krajach o scentralizowanym systemie wadzy, z policj i sdownictwem. W takich spoe cznociach najczstsz przyPROLOG; PYTANIE YALEGO 21czyn mierci byy dawniej choroby (na przykad ospa) zwizane z przeludnieniem, podczas g dy morderstwa zdarzay si rzadko, a stan wojny by raczej wyjtkiem ni regu. Wikszo Eu ykw, Jeli tylko zdoaa uchroni si przed fataln w skutkach infekcj, najczciej unikaa ch potencjalnych przyczyn mierci i przekazywaa swe geny potomkom. Dzi w krajach zac hodnich wikszo dzieci, ktre urodziy si zdrowe, z atwoci wychodzi z niegdy mierteln cji i po osigniciu dojrzaoci z powodzeniem si rozmnaa, niezalenie od poziomu inteligen ji i posiadanych genw. W przeciwiestwie do biaych, Nowogwinej czy cy yli w zbyt maych spoecznociach, aby wyewoluoway i rozpowszechniy si w nich choroby epidemiczne zwizane z przeludnieniem. Gwnym powodem mierci byy morderstwa, chroniczny stan wojny midzypl emiennej, wypadki i niedoywienie.W tradycyjnych spoecznociach Nowej Gwinei ludzie obdarzeni du Inteligencj mieli wiksze szans na uniknicie mierci ni mniej inteligentni. Natomiast w spoeczestwach europejski ch uniknicie mierci, nastpujcej przede wszystkim wskutek epidemii, miao niewiele wspln ego z inteligencj ofiar. Byo raczej zwizane z genetycznie uwarunkowan odpornoci ludzi, zalen od drobnych zmian biochemicznych, zachodzcych w ich organizmach. Na przykad, osoby z grup krwi B lub O s bardziej odporne na zaraenie osp ni ludzie z grup A. Oznac za to, e dobr naturalny faworyzujcy geny, ktre warunkuj inteligencj, by prawdopodobnie znacznie ostrzejszy na Nowej Gwinei ni w gciej zaludnionych krajach o zoonym systemie politycznym. Tam przewaa dobr naturalny zwizany ze zmianami biochemicznymi organizmw . Poza przyczynami genetycznymi jest jeszcze jeden powd, dla ktrego Nowogwinej czy c y mogli sta si inteligentniejsi ni biali. Europejskie i amerykaskie dzieci spdzaj obec nie wikszo czasu pasywnie - zabawiane przez telewizj, kino i radio. W przecitnym amer ykaskim domu telewizor jest wczony przez siedem godzin dziennie. Natomiast typowe d ziecko nowogwinejskie praktycznie nie ma okazji, by uprzyjemnia 22 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY sobie czas w ten sposb. yje aktywniej. Wicej rozmawia i bawi si z rwienikami i opiekun ami. Niemal wszystkie wyniki bada nad rozwojem dzieci potwierdzaj opini, i dziecica a ktywno ma olbrzymie znaczenie dla rozwoju umysowego. Zgodnie z tymi wynikami, istni eje cisly zwizek midzy brakiem takiej stymulacji a nieodwracalnym opnieniem umysowym. Bez wtpienia ten niezwizany z dziedziczeniem mechanizm przyczynia si do przecitnie w yszej sprawnoci umysowej Nowogwinejczykw.Pod wzgldem dziedziczonych zdolnoci intelektualnych Nowogwinejczycy prawdopodobnie gruj wic nad biaymi. Z pewnoci lepiej radz sobie z unikaniem niekorzystnych, wrcz ru jcych warunkw, w ktrych dorasta obecnie wikszo dzieci w spoeczestwach wysoko rozwini Naley podkreli, i nie ma adnych przesanek wskazujcych na istnienie umysowej niszoc winejczykw. Nie mona wic uy tego argumentu, odpowiadajc na pytanie Yale-go. Zapewne te same czynniki genetyczne i rozwojowe odrniaj nie tylko Nowogwinejczykw od biaych, le cz rwnie zbieraczy-owcw i innych czonkw prymitywnych spoecznoci od przedstawicieli ws tkich spoeczestw zaawansowanych pod wzgldem rozwoju techniki. Podstawowe zaoenie rasi zmu powinno wic ulec odwrceniu i przyj nastpujc form: jak to si stao, e Europejczy o swej prawdopodobnie genetycznie uwarunkowanej niszoci i (w czasach wspczesnych) ni ewtpliwie niekorzystnych warunkw rozwoju, zgromadzili tak wiele "towaru"? Dlaczego Nowogwinejczycy pozostali ludem prymitywnym pod wzgldem technologicznym mimo -ja k sdz - wyszej inteligencji?Udzielenie odpowiedzi na pytanie Yalego przez odwoanie si do uwarunkowa genetycznyc h to nie jedyna moliwo. Inne wyjanienie, do rozpowszechnione wrd mieszkacw pnocne awizuje do domniemanego, stymulujcego wpywu chodnego klimatu na ludzk kreatywno i ener i oraz do dziaajcego hamujco ciepa tropikw i ich wilgoci. By moe, sezonowa zmiennowysokich szerokoci geograficznych stwarza bardziej rnorodne wyzwania ni niePROLOG: PYTANIE YALEGO 23zmienny klimat tropikalny. Prawdopodobne jest te, e przeycie w niskich temperaturac h wymaga wikszej inwencji technicznej, gdy chd wymusza budow trwaych, chronicych przed zimnem domostw i produkcj ciepej odziey. Natomiast w tropikach mona przey w prostszych schronieniach i bez ubrania. Do tego samego wniosku dochodzi si, odwracajc tok ro zumowania: dugie pnocne zimy daj ludziom wiele czasu, by w przytulnym wntrzu oddawa si wynalazczoci.Taka interpretacja, cho niegdy popularna, rwnie nie wytrzymuje krytyki. Jak si przeko namy, mieszkacy pnocnej Europy a do pocztku ostatniego tysiclecia nie wnieli niczego i totnego do cywilizacji euroazjatyckiej; po prostu mieli szczcie y na obszarach, do k trych stosunkowo atwo docieray wynalazki (metody uprawy roli, koo, pismo i sposoby w ytwarzania metali) dokonane w cieplejszych czciach kontynentu. Zimne rejony wysoki ch szerokoci geograficznych Nowego wiata naleay do jeszcze bardziej zacofanych. Jedy nym rdzennie amerykaskim spoeczestwem, ktre rozwino pismo, byli Indianie z poudnia dzi iejszego Meksyku (na poudnie od zwrotnika Raka). Najstarsza ceramika Nowego wiata pochodzi z okolic rwnika w tropikalnej czci Ameryki Poudniowej, a indiaskie spoeczestw powszechnie uwaane za najbardziej zaawansowane midzy innymi w takich dziedzinach, Jak sztuka i astronomia - spoeczestwo Majw - rozwino si w pierwszym tysicleciu naszej ery na pwyspie Ju-katan i na terenie dzisiejszej Gwatemali.Trzeci typ odpowiedzi na pytanie Yalego odwouje si do przypuszczalnego znaczenia n izinnych dolin rzek znajdujcych si na terenach o suchym klimacie. Zgodnie z tym wy tumaczeniem Istnienie wydajnego rolnictwa byo tam uzalenione od stworzenia dobrego systemu nawodnie, co z kolei wymagao scentralizowanej administracji. Wyjanienie to proponowano, opierajc si na fakcie, i pierwsze ze znanych imperiw powstay w dolinach Tygrysu i Eufratu znajdujcych si na obszarze yznego Pksiyca, czyli na Bliskim Wschodzi , oraz w dolinie Nilu w Egipcie. Tam te narodzio si pismo. Stworzenie systemw kontro li poziomu wody wydaje si zwizane z po24 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY wstaniem scentralizowanych organizacji pastwowych take w innych czciach wiata, midzy i nnymi w dolinie Indusu na subkontynencie indyjskim, dolinie Rzeki tej i rzeki Jangc y w Chinach, na Nizinie Maya w Ameryce rodkowej i na przybrzenych pustyniach Peru.Jednake drobiazgowe badania archeologiczne wykazay, e budowa zoonych systemw irygacyjn ych nie postpowaa wraz z tworzeniem si scentralizowanych biurokracji pastwowych, lec z duo pniej. To rozwijajca si z jakiej innej przyczyny centralizacja polityczna pozwol ia konstruowa skomplikowane systemy wodne. adne z wanych wydarze prowadzcych do stworz enia orodkw wadzy nie byo zwizane z dolinami rzek czy te z nawadnianiem. Na przykad, w znym Pksiycu produkcj ywnoci i osiady tryb ycia zapocztkowano na terenach grzystyc na nizinach dolin rzecznych. W dolinie Nilu kulturalne zacofanie trwao jeszcze pr zez ponad 3 tysice lat po tym, Jak w osadach na wzgrzach yznego Pksiyca zacza kwitn ja ywnoci. Rozwj spoeczny i zwizany z nawodnieniami rozkwit rolnictwa w dolinach rzek w poudniowej i zachodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych nastpiy dopiero gdy s prowadzono z Meksyku innowacje tworzce podstaw tych procesw. Z kolei na nadrzecznyc h obszarach poudniowo-wschodniej Australii do dzi spotykamy plemienne spoecznoci nie zajmujce si rolnictwem. Jeszcze inna interpretacja zwraca uwag na bezporednie czynniki, ktre umoliwiy Europej czykom podbicie innych ludw, a nawet ich zgadzenie - zwaszcza na bro paln, choroby za kane, stalowe narzdzia i produkty przemysowe. Wyjanienie to jest bliskie prawdy, jak o e wymienione czynniki rzeczywicie byy bezporedni przyczyn sukcesu europejskich podbo jw. Jednak hipoteza ta jest niepena, gdy opiera si jedynie na bezporednich czynnikach . Zachca natomiast do poszukiwania nadrzdnych przyczyn, stanowicych odpowied na pyta nie, dlaczego wanie Europejczycy, a nie Afryka-nie czy rdzenni Amerykanie stworzyli bro paln, pokonali najzjadliwsze mikroby i otrzymali stal. PROLOG: PYTANIE YALEGO 25 O ile osignito postp w identyfikacji takich przyczyn w odniesieniu do europejskiego podboju Nowego wiata, o tyle w stosunku do Afryki nadal pozostaj one wielk zagadk. Afryka jest kontynentem, na ktrym najduej przebiegaa ewolucja czowlekowatych, gdzie, by moe, powsta czowiek wspczesny i gdzie miejscowe choroby - takie jak malaria i ta - zabijay biaych odkrywcw. Jeli zdobycie przewagi na pocztku, ju na starcie, ma Jakie kolwiek znaczenie, to dlaczego bro palna i stal nie pojawiy si najpierw w Afryce, p ozwalajc jej mieszkacom na podbj Europy? Co spowodowao, i australijscy Aborygeni nie przekroczyli poziomu owcw-zbieraczy wyposaonych w kamienne narzdzia?Pytania, ktre wynikaj z porwnywania cech rozrzuconych po wiecie spoecznoci, od dawna p rzykuway uwag historykw i geografw. Najbardziej znanym wspczesnym przykadem dziea po go tej problematyce jest liczca dwanacie tomw ksika Arnolda Toynbeego A study of hist ory (w tumaczeniu polskim dokonanym przez Jzefa Marzeckiego niewielki wybr: Studium historii). Badacz ten zajmowa si przede wszystkim wewntrzn dynamik rozwoju 23 zaawan sowanych cywilizacji - 22 z nich byy pimienne, a 19 pochodzio z Eurazji. Mniej inte resoway go spoeczestwa niepimienne i prehistoria. A wanie w prehistorii tkwi korzenie ierwnoci wystpujcych we wspczesnym wiecie. Toyn-bee ani nie postawi pytania Yalego, a te nie podj si przedstawienia prawidowoci historycznych. Nie zrobili tego rwnie autor pozostaych ksiek powiconych historii wiata. Skoncentrowali si przede wszystkim na rozw nitych, znajcych pismo cywilizacjach europejskich z okresu ostatnich 5 tysicy lat. Pozycje te zawieraj jedynie bardzo krtkie wykady na temat prekolumbijskich cywiliza cji amerykaskich i jeszcze bardziej zdawkowe omwienia dotyczce pozostaej czci wiata, z wyjtkiem jej najnowszych zwizkw z cywilizacj europejsk. Od czasu prac Toynbeego histo rycy nie podejmowali prb uoglnienia przyczynowoci w historii powszechnej, uznajc naj wyraniej, i problemu tego nie da si rozwiza. 26 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYSpecjalici reprezentujcy rne dyscypliny stworzyli caociowe omwienia poszczeglnych tem Dla moich rozwaa niezwykle przydatne okazay si dokonania geografw--ekologw, antropolo gw kultury, biologw badajcych udomowienie rolin i zwierzt oraz uczonych zajmujcych si pywem chorb zakanych na histori ludzkoci. Badacze ci zwrcili jednak uwag tylko na niek e fragmenty ukadanki, nie dostarczajc wszystkich elementw do wci niepenej oglnej synte y.Cigle nie ma wic powszechnie przyjtej odpowiedzi na pytanie Yalego. atwo poda wyjanien ia szczegowe odwoujce si do przyczyn bezporednich. Ot pewne ludy, szybciej ni inne, rzyy bro paln i stal oraz uodporniy si na zarazki, co przesdzio o zdobyciu przez nie p zewagi ekonomicznej i militarnej nad ludami, ktre dokonyway tego wolniej lub nigdy im si to nie udao. Trudniej o wyjanienia bardziej oglne. Wci nie znaleziono bowiem pr zyczyn nadrzdnych. Nie odpowiedziano na przykad na pytanie, dlaczego narzdzia z brzu pojawiy si tak wczenie w niektrych rejonach Eurazji, pno i tylko lokalnie w Nowym wie ie, a nigdy nie powstay w Australii.Brak odpowiedzi na tego typu pytania tworzy wielk intelektualn luk. Niewyjanione poz ostaj bowiem prawidowoci historyczne. Z nieznajomoci przyczyn nadrzdnych wynika ponad to problem znacznie powaniejszy - dylematy moralne. To, i na przestrzeni dziejw poz ycja rnych ludw bya niejednakowa, jest oczywiste dla kadego, niezalenie od tego, czy j est rasist, czy nie. Wspczesne spoeczestwo Stanw Zjednoczonych jest wzorowane na model u europejskim. Zagarno ono tereny Indian i wchono miliony potomkw czarnych Afrykanw pr ywiezionych do Ameryki w charakterze niewolnikw. Natomiast dzisiejsza Europa nie zostaa uksztatowana, na przykad, przez subsaharyjskich Afrykanw, ktrzy sprowadzili mi liony Indian jako niewolnikw. W wyniku procesw historycznych nie powsta harmonijny obraz rzeczywistoci. Nie stao s i tak, e 51% powierzchni obu Ameryk, Australii i Afryki podbili Europejczycy, natomiast PROLOG: PYTANIE YALEGO 27 49% obszaru Europy zajli Indianie, Aborygeni czy Afrykanie. Cay dzisiejszy wiat zos ta uksztatowany jednostronnie. Musi istnie jakie bardziej wyczerpujce wyjanienie tej s ytuacji ni odwoanie si do takich zdarze, jak zwycistwo w bitwie czy przypadkowe dokon anie jakiego wynalazku kilka tysicy lat temu.Logiczne wydaje si przypuszczenie, i koleje historii odzwierciedlaj wrodzone zrnicowa nie ludzi. Oczywicie wiemy, e wygaszanie podobnych pogldw publicznie nie naley do dobr ego tonu. Czytamy o specjalistycznych badaniach, ktrych wyniki potwierdzaj istnien ie takich rnic, ale dowiadujemy si rwnie, e w owych badaniach znalazy si powane bd yczne. Sami zauwaamy, e setki lat po podbojach i zniesieniu niewolnictwa niektre z podbitych ludw nadal nale do najuboszych warstw spoecznych. Przekonuje si nas jednak, sytuacji tej nie naley wiza z biologicznymi uomnociami.Wszystko to budzi nasze wtpliwoci. Wci dostrzegamy bowiem jaskrawe rnice w statusie sp oecznym ludzi. Zapewnia si nas jednak, e bdne Jest, na pozr zrozumiae, biologiczne wyt aczenie pojawienia si na wiecie nierwnoci (istniay one ju w XVI wieku). Ale Jednoczeni nie podaje si, jakie s prawdziwe przyczyny tego stanu rzeczy. Dopki nie otrzymamy przekonujcego, szczegowego wyjanienia prawide historii, wikszo ludzi wci bdzie pod odwoujce si do biologii pogldy rasistowskie s mimo wszystko suszne. By to decydujcy a ment przemawiajcy za napisaniem niniejszej ksiki. Dziennikarze zwykle prosz autorw obszernych dzie o streszczenie ich jednym zdaniem. Tre tej ksiki mona uj w nastpujcy sposb: "Dzieje ludw toczyy si niejednakowo z owisk, w ktrych te ludy yy. a nie ze wzgldu na biologiczne zrnicowanie samych ludzi". Rzecz jasna, pogld dotyczcy wpywu geografii rodowiskowej i biogeografii na rozwj spoec zny nie jest pomysem nowym. Dzi jednak nie zyskuje on uznania historykw, ktrzy uwaaj g o albo za bdny, albo za nadmiernie uproszczony. 28 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYBadacze wymiewaj to wytumaczenie, podajc je jako przykad rodowiskowego determinizmu. P odejmowanie jakichkolwiek prb wyjanienia rnic midzy ludmi odkada si na pniej uwaaj m jest zbyt trudny. A jednak geografia z pewnoci ma jaki wpyw na histori. Otwarta poz ostaje natomiast sprawa, jak duy jest ten wpyw i czy poznanie go pomoe wyjani bieg dz iejw.Ostatnie osignicia w dziedzinach na pozr niezwizanych z histori umoliwiy nowe spojrzen e na interesujce nas problemy. Mowa tu przede wszystkim o genetyce, biologii mole kularnej i biogeografii, ktre znajduj zastosowanie w badaniach nad rolinami uprawny mi. Dyscypliny te wraz z ekologi beha-wloraln wykorzystuje si take do badania udomow ionych zwierzt i ich dziko yjcych przodkw. Wrd pomocnych mi w tej pracy dziedzin znala zy si take: dzia biologii molekularnej badajcy relacje midzy ludzkimi patogenami i ich odpowiednikami u zwierzt, genetyka czowieka i epidemiologia, a take lingwistyka. D la moich rozwaa istotne s rwnie badania archeologiczne prowadzone na wszystkich konty nentach i najwaniejszych wyspach oraz studia nad histori techniki, pismem i organi zacj polityczn spoeczestw.Szeroki zakres wymienionych dyscyplin jest powanym problemem dla kadego, kto chciab y napisa ksik, ktra byaby prb odpowiedzi na pytanie Yalego. Jednak aby dokona waci ie, trzeba mie wiedz ze wszystkich wymienionych wyej dziedzin. Ksika powinna zawiera s ntetyczny przegld historii i prehistorii kadego z kontynentw. Cho zasadniczym temate m takiej pozycji byaby historia, niezbdne wydaje si, aby sposb podejcia do tematu by b liski metodom nauk przyrodniczych, zwaszcza za ewolucjonizmowi i geologii. Autor p owinien rwnie wczeniej zetkn si z rnymi spoecznociami - od owcw-zbieraczy po nowo zestwa nalece do cywilizacji ery lotw kosmicznych.Na pierwszy rzut oka wydaje si, i powyszym wymogom moe sprosta tylko zesp autorw. Jed zbiorowa praca jest skazana na niepowodzenie, gdy nie da si w ten sposb wypracowa s pjnej syntezy. Koniecznoci staje si wic podPROLOG: PYTANIE YALEGO 29jecie indywidualnego wysiku, mimo wszystkich zwizanych z tym trudnoci. Zdobycie wie dzy z wielu dziedzin bdzie wymagao od autora ksiki ogromnego wysiku. Niezbdna okae si ke pomoc ze strony licznych specjalistw.Wychowanie, jakie odebraem, i zdradzane przeze mnie predyspozycje sprawiy, e wielom a z tych dziedzin zaczem zajmowa si na dugo przed dniem, w ktrym Yali zada mi swoje py anie. Moja matka jest nauczycielk i jzykoznawc; ojciec za - pediatr specjalizujcym si genetyce chorb dzieci. Biorc z niego przykad, chciaem zosta lekarzem. Jednak jeszcze zanim ukoczyem siedem lat, staem si rwnie zapalonym omitologiem-amatorem. Zainteresow anie to byo na tyle gbokie, i w czasie studiw medycznych podjem decyzj o zmianie kier u i przeniosem si na biologi. Ponadto w szkole i na uniwersytecie wiele czasu powicaem na nauk Jzykw, historii i literatury. Nawet po rozpoczciu studiw doktoranckich, w cz asie ktrych miaem zajmowa si fizjologi, o mao nie rozstaem si z naukami cisymi, by ngwist.Po uzyskaniu doktoratu w 1961 roku zainteresowania naukowe dzieliem midzy dwie dzi edziny: fizjologi molekularn oraz ewolucjonizm i biogeografi. Niespodziewanie uatwio mi to prac nad t ksik, jako e ewolucjonizm jest nauk, ktrej historyczny charakter wym a stosowanie metod odmiennych od sposobu pracy w laboratorium. Zauwayem wwczas, jak trudno znale cise, naukowe podejcie do badania historii ludzkoci. Okres midzy 1958 a 962 rokiem spdziem w Europie, wrd przyjaci, ciko dowiadczonych wydarzeniami XX wieku zem wwczas wgbia si w zagadnienie wpywu cigw przyczynowo-skutkowych na bieg dziejwPracujc przez ostatnie 33 lata w terenie jako biolog-ewolu-cjonista, nawizaem blisk ie kontakty z bardzo rnymi spoecznociami. Moj specjalnoci jest ewolucja ptakw. Badani ad ni prowadziem w Ameryce Poudniowej, poudniowej Afryce, Indonezji, Australii, a sz czeglnie na Nowej Gwinei. yjc na tych obszarach, poznaem wiele spoecznoci prymitywnych pod wzgldem rozwoju techniki, poczwszy od owcw30 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY-zbieraczy, a skoczywszy na plemionach rolnikw i rybakw do niedawna posugujcych si kam iennymi narzdziami. Dlatego te zwyczaje, ktre wikszo wyksztaconych ludzi uwaa za dziw wa prehistorii, s po prostu czci mojego ycia. Cho Nowa Gwinea zajmuje tylko may fragme t obszarw ldowych wiata, jej ludno jest niezwykle zrnicowana kulturowo. Spord 6 tysi enie uywanych jzykw a tysic wystpuje wycznie na Nowej Gwinei. Kiedy przebywaem na t ie, prowadzc badania nad ptakami, odyy moje zainteresowania lingwistyczne. Postanow iem spisa lokalne nazwy yjcych tam gatunkw ptakw. Tak oto zapoznaem si z prawie stu n gwinejskimi jzykami.Rozwj tych zainteresowa da pocztek mojej poprzedniej ksice zatytuowanej Trzeci szympan . Zawiera ona rozwaania na temat ewolucji czowieka ujte w sposb jak najbardziej zroz umiay. Jej czternasty rozdzia - Zdobywcy z przypadku -powiciem poszukiwaniu wyjanienia nastpstw zetknicia si Europejczykw z Indianami. Po napisaniu tej ksiki zdaem sobie sp aw, e postawione w niej problemy dotycz rwnie innych spotka midzy rnymi ludami, od p torycznych po wspczesne. Dostrzegem, e zagadnienia omawiane przeze mnie we wspomnian ym rozdziale czternastym stanowiy sedno pytania, ktre w 1972 roku w odlegej czci wiata zada mi Yali. W kocu nadszed czas, bym korzystajc z pomocy wielu przyjaci, sprbowa z okoi ciekawo Yalego i moj wasn. CZ l OD EDENU DO CAJAMARCAROZDZIA 1 NA LINII STARTUZestawienie wydarze, ktre zachodziy na rnych kontynentach, najlepiej rozpocz od faktw jedenastego tysiclecia p.n.e.1 Mniej wicej wtedy w kilku czciach wiata zaczto prowadzi osiady tryb ycia, na obszarach obu Ameryk pojawili si ludzie, skoczy si plejstocen i e poka lodowcowa, a rozpocza si wspczesna epoka historii Ziemi.2 W cigu kilku nastpnych ysicleci, przynajmniej w jednej czci wiata, ludzie udomowili pierwsze zwierzta i zajli si upraw rolin. Czyby ju wtedy istoty ludzkie zamieszkujce pewne kontynenty zdystanso way mieszkacw innych czci globu? ] W niniejszej ksice wszystkie oznaczenia czasu wydarze z okresu ostatnich 15 tysicy lat odnosz si do tak zwanych radiowglowych datowan kalibrowanych, a nie standardow ych radiowglowych datowan niekalibrowanych. (Obydwa rodzaje datowania ustala si na podstawie tempa rozpadu promieniotwrczego izotopu wgla C14; przyp. tum.). Rnic midzy ymi datowaniami wyjani w rozdziale czwartym. Przyjmuje si, e datowania kalibrowane s blisze istniejcym datom kalendarzowym. Rozrnienie to powinni mie na uwadze przede wsz ystkim ci czytelnicy, ktrzy przywykli do datowan niekalibrowanych. Na przykad kult ur Clovis z Ameryki Pnocnej datuje si zwykle na dziewite tysiclecie p.n.e. (11 tysicy at temu). Jest to datowanie niekali-browane. Ja natomiast umiejscawiam j w okresi e okoo jedenastego tysiclecia p.n.e. (13 tysicy lat temu). 2 W literaturze polskojzy cznej nazywa si j holocenem (przyp. tum.). 34 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYJeli tak, to by moe istnienie ju na starcie owej przewagi, zwikszanej przez 13 tysicy lat, jest odpowiedzi na pytanie Yalego. By to wyjani, proponuj krtk podr w gb licz ny lat historii ludzkoci. W tym rozdziale cofn si do naszych pocztkw jako gatunku, a zakocz przegld wydarze na jedenastym tysicleciu p.n.e. Wszystko to postaram si zmieci niecaych dwudziestu stronach. Naturalnie, pomin rne szczegy i wspomn tylko o tych ten encjach, ktre wydaj mi si najistotniejsze.Naszymi najbliszymi krewniakami s trzy gatunki wspczenie yjcych, duych map czekoksz goryl, szympans pospolity i szympans karowaty, zwany take bonobo. Zarwno ogranicze nie ich wystpowania do terenw Afryki, jak i odnalezienie tam wielu pozostaoci kopaln ych wskazuje, e ewolucja czowieka zacza si wanie na kontynencie afrykaskim. Historia zi, jako proces odrbny od historii zwierzt, rozpocza si okoo 7 milionw lat temu (5-9 m lionw lat temu). Populacja afrykaskich map czekoksztatnych podzielia si wwczas na wie grup, spord ktrych jedna daa pocztek wspczesnym gorylom, druga - dwm gatunkom wspcz szympansw, a trzecia - czowiekowi. Linia ewolucyjna goryli odczya si zapewne nieco prz ed oddzieleniem si szympansw od czowieka.Z analizy szcztkw kopalnych wynika, e przedstawiclele wiodcej do nas linii ewolucyjn ej - hominidy - osignli postaw wyprostowan okoo 4 milionw lat temu. Od tego momentu za czy si zwiksza rozmiary ich ciaa, a od okresu okoo 2,5 miliona lat temu powikszay si ary ich mzgu. Mniej wicej 2,5 miliona lat temu w powszechnym uyciu znalazy si narzdzia kamienne, lecz byy one bardzo prymitywne, wykonane technik odupkow lub ociosywania. Praprzodkowie czowieka, znani jako Australopithecus frica-nus. Homo habilis oraz Homo erectus, ewoluowali w takiej kolejnoci, w jakiej zostali teraz wymienieni. C hocia Homo erectus, istniejcy okoo 1,7 miliona lat temu, dorwnywa wzrostem wspczesnemu czowiekowi, jego mzg by wci o poow mniejszy od naszego. Zoolodzy uznaj tego hominiNA LINII STARTU 35 Ry. 1.1. Zajmowanie przez ludzi nowych terytoriw. da za stadium przejciowe pomidzy map czekoksztatn a czowiekiem wspczesnym.W cigu pierwszych 5 lub 6 milionw lat od czasu, gdy zacz si rozwj istoty ludzkiej, czo iek zamieszkiwa jedynie tereny Afryki. Pierwszym naszym przodkiem, ktry y take poza t ym kontynentem, by wanie Homo erectus. O zasigu jego wystpowania wiadcz szcztki kopal odkryte na Jawie, powszechnie znane jako pozostaoci po czowieku J awajskim (por. ry. 1.1). Przyjmuje si, e najstarsze skamieniaoci czowieka Jawajsklego pochodz sprzed oko miliona lat, jednake ostatnio zaczto uwaa, e maj one 1,8 miliona lat. (cile mwic, atunkowa Homo erectus przysuguje szcztkom znalezionym na Jawie, natomiast skamieni aoci afrykaskie klasyfikowane jako Homo erectus powinno si by moe okrela inaczej). Na arsze, bezdyskusyjne dowody obecnoci hominidw na terenie Europy pochodz sprzed p mili ona lat, cho istniej rwnie dane o ich wczeniejszym pojawieniu si. Jedno jest pewne, to dziki kolonizacji Azji moliwe stao si zajcie Europy. Istnienie doniesie o wczeniejszym datowaniu stanowi ilustracj problemu, ktry wielokr otnie bdzie si pojawia w tej 36 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYksice. Ot za kadym razem, kiedy jaki uczony ogasza odkrycie "najwczeniejszego X" - ws tko jedno, czy X jest ludzk skamieniaoci w Europie, dowodem na udomowienie kukurydzy w Meksyku czy czymkolwiek innym - owiadczenie takie dopinguje innych badaczy do poprawienia rekordu i znalezienia jeszcze starszego X. Kada rzecz ma jednak rzecz ywistego najstarszego reprezentanta. Czyni to faszywymi wszystkie doniesienia syt uujce X w dalszej przeszoci. Jak si jednak przekonamy, kady rok przynosi nowe odkryci a tego, co dotychczas uwaano za najstarsze. Obalaj one niektre lub wszystkie poprze dnie stwierdzenia. Czsto trzeba dziesitkw lat poszukiwa, zanim archeolodzy osign w dan ej kwestii zgodno pogldw.Ludzkie szcztki kopalne liczce okoo p miliona lat rni si od starszych szkieletw Hom us przede wszystkim rozmiarem czaszek (modsze czaszki s wiksze) i ich ksztatem (s bar dziej zaokrglone). Natomiast pochodzce z tego samego okresu czaszki odnalezione na terenie Afryki i Europy na tyle przypominaj czaszki wspczesnych ludzi, e uwaa si, i n leay raczej do Homo sapiens ni do Homo erectus. Rozrnienie to jest z koniecznoci arbit ralne, gdy Homo erectus rozwin si w Homo sapiens. Jednake wczeni przedstawicie-le tego ostatniego gatunku wci rnili si od nas szczegami budowy szkieletu, przede wszystkim m eli wyranie mniejszy mzg. Ponadto inaczej si zachowywali i przejawiali odmienne zdo lnoci do wytwarzania przedmiotw. yjcy niedawno ludzie, ktrzy posugiwali si kamiennymi arzdziami, tacy jak prapradziadowie Yalego, oceniliby liczce p miliona lat kamienne przedmioty jako bardzo prymitywne. Wrd zachowa kulturowych naszych przodkw jedyn isto tn, dobrze udokumentowan nowoci bya umiejtno uywania ognia. Prcz -szcztkw szkieletw i prymitywnych narzdzi kamiennych nie znaleziono adnych pozost aoci po wczesnym Homo sapiens - ani dzie sztuki, ani przedmiotw wykonanych z koci. Pi erwszych przedstawicieli naszego gatunku nie byo w Australii. Przedostanie si na t en kontynent z poludniowo--wschodniej Azji wymagaoby bowiem uycia odzi. NiezaludNA LINII STARTU 37niony pozostawa rwnie obszar obu Ameryk. Aby si tam znale, wczeni ludzie musieliby upr ednio skolonizowa Syberi l prawdopodobnie opanowa umiejtno budowy odzi. (Pytka Cieni ringa, oddzielajca Syberi od Alaski, w epoce lodowcowej na skutek podnoszenia si i obniania poziomu morza wielokrotnie zamieniaa si w szeroki midzykon-tynentalny pomos t). Jednake zarwno zdolno przeycia w zimnym syberyjskim klimacie, jak i budowa odzi wc i przerastay moliwoci wczesnych Homo sapiens. P miliona lat temu afrykaskie, zachodnioeuropejskie i wschodnioazjatyckie populacje hominidw zaczy si rnicowa pod wzgldem szczegw budowy. Znaleziono niezwykle wiele praludzi, ktrzy zamieszkiwali Europ i zachodni Azj w okresie midzy 130 a 40 tysicami l at temu. Przedstawicieli tych populacji okrela si mianem neandertalczykw. Czasami s oni klasyfikowani jako odrbny gatunek Homo neandertalensis. Mimo e ludzie ci mieli mzg nieco wikszy od naszego, stali si bohaterami niezliczonych komiksw, w ktrych przedstawiano ich jako czekoksztatnych brutali yjcych w jaskiniach. Neandertalczycy Jak o pierwsze istoty ludzkie pozostawili wyrane lady grzebania zmarych i opieki nad ch orymi. Mimo to ich kamienne narzdzia byy wci bardzo prymitywne w porwnaniu z wspczesny i, polerowanymi, kamiennymi siekierami pochodzcymi z Nowej Gwinei. Ksztaty neander talskich przyrzdw nie byy ani na tyle rnorodne, ani tak charakterystyczne, by mona byo po nich rozpozna, do czego owe narzdzia suyy.Nieliczne zachowane w Afryce fragmenty kostne rni si od pochodzcych z tego samego okr esu szkieletw neandertalczykw. Budow przypominaj raczej ukad kostny wspczesnego czowi . Jeszcze rzadziej znajdowane szcztki pochodzce z Azji Wschodniej wydaj si odmienne zarwno od szkieletw afrykaskich, jak i neandertalskich. Najlepiej zachowanym dowode m wczesnego trybu ycia s kamienne przedmioty i koci upolowanych zwierzt nagromadzone w poudniowoafrykaskich obozowiskach. Chocia budowa szkieletw Afrykanw yjcych przed 100 tysicami lat wiadczy, 38 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYi osignli oni wyszy poziom rozwoju ni wspczeni im neandertalczycy, produkowane przez h kamienne narzdzia, pozbawione charakterystycznych ksztatw, byty rwnie prymitywne J ak neandertalskie. Afry kanie nie pozostawili po sobie adnych ladw sztuki. Sdzc po za chowanych szcztkach kostnych zwierzt, na ktre polowali, ich umiejtnoci owieckie nie by nadzwyczajne. Atakowali przewanie niegrone i atwe do zabicia ofiary. Nawet nie prbo wali polowa na bawoy, dzikie winie i inne niebezpieczne zwierzta. Nie potrafili te owi ryb: w ich nadmorskich obozowiskach nie znaleziono oci ani haczykw. Ani oni, ani w spczeni im neandertalczycy nie byli ludmi w caym tego sowa znaczeniu.Historia ludzkoci nabraa wreszcie rozpdu w okresie okoo 50 tysicy lat temu. Nastpi ww s tak zwany Wielki Skok. Najwczeniejszymi wyranymi oznakami owego Skoku s pochodzce z Azji Wschodniej narzdzia kamienne o charakterystycznych ksztatach i pierwsza zac howana biuteria (paciorki wykonane ze skorup strusich jaj). Wkrtce potem podobny r ozwj nastpi na Bliskim Wschodzie i w poudniowo-wschod-niej Europie, a nastpnie okoo 40 tysicy lat temu w pou-dniowo-zachodniej czci tego kontynentu. W tej wanie czci Europ iczne przedmioty wspwystpuj ze szcztkami w peni rozwinitych szkieletw ludzi, zwanych manioczy-kami. Znaleziska archeologiczne pozostawiaj niewiele wtpliwoci co do tego, e byli to ludzie podobni wspczesnym pod wzgldem biologii i zachowania.W obozowiskach kromanioczykw znaleziono nie tylko narzdzia kamienne, lecz take przed mioty wykonane z koci, ktrej podatno na obrbk (na przykad do wyrobu haczykw na ryby) wyraniej pozostawaa niezauwaona przez wczeniejszych ludzi. Narzdzia te, o zrnicowanych charakterystycznych ksztatach, byy tak zaawansowane technicznie, e spenianie przez nie funkcji igie, szyde czy rylcw jest dla nas oczywiste. Obok jednoczciowych przedmi otw, takich jak rczne skrobaki, pojawiy si narzdzia zbudowane z wielu elementw. W oboz owiskach kromanioczykw odnaleziono przyrzdy bdce pierwowzorami broni palnej: harpuny, wyNA LINII STARTU 39rzutnie wczni, uki i strzay oraz inne wieloczciowe uzbrojenie. Majc tak bro, mona b piecznej odlegoci polowa na grone zwierzta, na przykad na nosoroce i sonie. Z kolei w lezienie linek do produkcji sieci, sznurw i side uatwiao owy na ryby i ptaki. Znalezi one pozostaoci domostw i odziey wiadcz o tym, e wczeni ludzie poszukiwali moliwoci w zimnym klimacie. Biuteria i sposb chowania zmarych s ju wyranymi dowodami na ich po czucie estetyki i rozwj ycia duchowego.Spord zachowanych wytworw kromanioskich najbardziej znane s dokonania artystyczne: ws paniae malowida na cianach jaski, statuetki i instrumenty muzyczne, ktrych walory do dzi cenimy. Naturalnych rozmiarw wizerunki bykw i koni odkryte w jaskini Lascaux, z najdujcej si na poudniowym zachodzie Francji, sprawiaj niezwyke wraenie. Kady, kto zob czy je na wasne oczy, natychmiast zrozumie, e ich twrcy musieli by nam bliscy nie ty lko pod wzgldem budowy szkieletu, lecz rwnie umyslowoci.Niewtpliwie w okresie midzy 100 a 50 tysicami lat temu zmieniy si zdolnoci umysowe nas ych przodkw. Z Wielkim Skokiem wi si dwa wane, a nierozwizane problemy. Ot nie Jest , ani dziki czemu si pojawi, ani jakie terytoria obj swym zasigiem. W ksice Trzeci sz ans staraem si udowodni, i przyczyny Wielkiego Skoku tkwi w udoskonaleniu goni. Podsta a wspczesnego jzyka, ktry determinuje ludzk pomysowo, ma wic, moim zdaniem, charakte tomiczny. Cz badaczy twierdzi natomiast, e rozwj zdolnoci jzykowych by moliwy dziki m organizacji struktur mzgu.Rozwaajc kwesti lokalizacji geograficznej Wielkiego Skoku, naley si zastanowi, czy by n ograniczony do okrelonego obszaru i jednej grupy ludzi, ktrej umoliwi ekspansj i wy parcie mniej zaawansowanych w rozwoju populacji ludzkich, znajdujcych si w innych czciach wiata. A moe dokona si jednoczenie w wielu regionach, a zamieszkujce je obecn ludy s potomkami istot yjcych tam jeszcze przed Wielkim Skokiem? Niemal wspczesny wyg ld ludzkich cza40 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYszek znalezionych w Afryce, pochodzcych sprzed okoo 100 tysicy lat, uznawano za dowd dokonania si Wielkiego Skoku wanie na tym kontynencie. Tez o afrykaskim pochodzeniu czowieka wydaway si pocztkowo potwierdza badania molekularne (tak zwanego DNA mitocho ndrialnego), lecz obecnie ich wyniki uwaa si za niepewne. Istnieje take druga konce pcja. Niektrzy antropolodzy fizyczni sdz, e czaszki ludzi yjcych przed setkami tysicy at na terenie Chin i Indonezji wykazuj cechy wci wystpujce u wspczesnych Chiczykw l genw. Jeli badacze ci maj racj, ewolucja czowieka wspczesnego przebiegaa jednoczenie elu miejscach, a nie w jednym rajskim ogrodzie. Problem ten pozostaje jednak wci n ierozwizany.Teza, i wspczeni ludzie rozwinli si na okrelonym terytorium, a nastpnie zdobyli nowe zary, wypierajc pierwotne hominidy, wydaje si najlepiej udokumentowana w stosunku do Europy. Okoo 40 tysicy lat temu pojawili si na tym kontynencie kromanioczycy - bl iscy wspczesnemu czowiekowi pod wzgldem budowy szkieletu. Byli oni bardzo dobrze uzb rojeni i mieli do wysok kultur. W cigu nastpnych kilku tysicleci z kontynentu europejs iego zniknli neandertalczycy, ktrzy przez setki tysicy lat byli jedynymi przedsta-w icielami wczesnych ludzi yjcymi na tym obszarze. Ta kolejno zdarze wskazuje, e kromani oczycy w jaki sposb wykorzystali swoje umiejtnoci i przewag techniczn, by wypdzi lub rdowa neandertalczykw. Nie znaleziono ladw ich krzyowania si z hominidami.Wielki Skok zbiega si w czasie z pierwszym dobrze udokumentowanym zasadniczym roz szerzeniem zasigu wystpowania czowieka po skolonizowaniu przez niego Eurazji. Zasie dlono wwczas tereny Australii i Nowej Gwinei, bdce w tym czasie Jednym kontynentem. Wiele datowanych radiowglowo wykopalisk dowodzi ludzkiej obecnoci w Australii-Now ej Gwinei midzy 40 a 30 tysicami lat temu (pojawiy si te wtpliwe doniesienia o wczenie szych datowaniach). Od rozpoczcia zasiedlania kontynentu do zajcia caego jego obsza ru mino niewiele czasu. Ludzie szybko zaadaptowali si do zrnicowaNA LINII STARTU . 41 nych siedlisk, od tropikalnego lasu deszczowego i wysokich gr Nowej Gwinei po suc he terytoria rodkowej Australii i wilgotny klimat jej poudniowo-zachodniego kraca.W okresie ostatniego zlodowacenia woda oceaniczna zostaa uwiziona w lodzie. Stao si to przyczyn spadku poziomu mrz o ponad 100 metrw. Dzisiejsze pytkie morza midzy Sumat r, Borneo, Jaw i Bali byy ldem. (Suchym obszarem byy rwnie pytkie cieniny, takie jak na Beringa i kana La Manche). Linia brzegowa poudniowo-wschodniej Azji bya przesunit a w stosunku do obecnego stanu o prawie 1200 kilometrw na wschd. Niemniej jednak w oda wypeniajca gbokie kanay wci oddzielaa lece midzy Bali i Australi centralne wy ji. W tym okresie dotarcie z Azji do Australii-Nowej Gwinei wymagao pokonania omiu kanaw, z ktrych najszerszy mia okoo 80 kilometrw. Wikszo odgrodzonych kanaami wysp asigu wzroku, lecz Australia zawsze pozostawaa niewidoczna, nawet z najbliej pooonychwysp - Timoru i Tanimbaru. Warunkiem zasiedlenia Australii-Nowej Gwinei byo prze prawienie si przez wod, co wymagao zbudowania odzi. Pojawienie si czowieka na kontynen cie australijskim stanowi pierwszy dowd ich uycia. Kolejne wiadectwo wykorzystania transportu morskiego (w zupenie innym rejonie, w basenie Morza rdziemnego) pochodzi z okresu pniejszego o niemal 30 tysicy lat (13 tysicy lat temu).Pocztkowo archeolodzy rozwaali moliwo przypadkowe-. go zasiedlenia Australii-Nowej Gw inei przez nieliczn grup ludzi, pochodzcych z ktrej z wysp Indonezji. Badacze sdzili, i tratwa wyspiarzy zostaa porwana przez morze, gdy owili ryby w przybrzenych wodach. Wedug najbardziej radykalnego scenariusza, pierwszym osadnikiem bya moda ciarna kobi eta, ktra, ju w Australii, urodzia chopca. Jednake zwolennikw "teorii szczliwego przy ku" zaskoczyy ostatnie odkrycia wskazujce na to, e wkrtce po kolonizacji Australii-N owej Gwinei, okoo 35 tysicy lat temu, zasiedlono rwnie inne wyspy, lece na wschd od te o kontynentu. Byy nimi Nowa Brytania i Nowa Irlandia, wchodzce w skad Archipelagu B ismarcka, oraz Buka - jedna z Wysp Salomona. Nie wida 42 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY jej z adnego ldu. Aby si na ni dosta, ludzie musieli pokona 180-kilometrowy pas wody. Przytoczone fakty wiadcz o tym, i najstarsi Australijczycy i Nowogwinejczycy prawdo podobnie odbywali podre morskie na wyspy pozostajce w zasigu ich wzroku, a odzi uywali na tyle czsto, e dopywali nawet do odlegych, niewidocznych ldw.Zasiedlenie Australii-Nowej Gwinei, bdce pierwszym od czasu kolonizacji Eurazji ro zszerzeniem zasigu wystpowania istot ludzkich, wizao si nie tylko z pierwszym w nasze j historii uyciem odzi, lecz zapewne rwnie z zapocztkowaniem masowego tpienia duych zw erzt. Dzi uwaamy, e to Afryka jest kontynentem wielkich ssakw. Wiele okazaych gatunkw e rwnie na terenach dzisiejszej Eurazji (cho nie tak duo jak na afrykaskiej rwninie Se rengeti). Mowa tu o azjatyckich nosorocach, soniach i tygrysach oraz europejskich o siach i niedwiedziach, a take - do czasw nowoytnych -lwach. Natomiast na obszarze dz isiejszej Australii i Nowej Gwinei nie ma ssakw porwnywalnej wielkoci; do najokazal szych nale 50-kilogramowe kangury. Jednake dawniej tereny te charakteryzoway si swois t, zrnicowan faun. yy tam takie wielkie ssaki, jak: gigantyczny kangur, torbacz przypo inajcy nosoroca, zwany diprodontem, i osigajcy wielko krowy "lampart" workowaty. Na ob szarach tych wystpoway rwnie 180-kilogramowe, strusioksztatne nielotne ptaki, a take k ilka wielkich gadw, w tym jaszczurki wace prawie ton, gigantyczne pytony i ldowe krok odyle.Wszystkie australijskie i nowogwinejskie giganty, tak zwana megafauna, zniky po p ojawieniu si ludzi. Dokadne okrelenie czasu wymarcia tych zwierzt budzi kontrowersje . Staranne przeszukanie wielu australijskich odkrywek archeologicznych, zawierajc ych nadzwyczaj bogaty materia kostny gromadzony przez dziesitki tysicleci, nie ujaw nio adnych szcztkw wielkich zwierzt, ktre pochodziyby z ostatnich 35 tysicy lat. Mega na wygina wic najprawdopodobniej wkrtce po dotarciu ludzi na antypody. Niemal Jednoczesne wyginicie tak wielu gatunkw rodzi oczywiste pytanie o jego przy czyn. Najprawdopodobniej zwieNA LINII STARTU . 43rzta zostay wybite lub w jaki poredni sposb wytpione przez pierwszych przybyszw. Pami my, e w cigu milionw lat ewolucji istoty ywe zamieszkujce Australi i Now Gwine nie st si z myliwymi. Przypuszczalnie zachowyway si tak, jak ptaki i ssaki yjce na Galapagos i Antarkty-ce. One rwnie ewoluoway w izolacji od ludzi, ktrych nie widziay a do czasw wspczesnych. Z tego powodu wci s zupenie niepochliwe. Gdyby nie szybkie wprowadzenie p zepisw o ochronie gatunkowej, zapewne ju dawno zostayby wytrzebione. Na innych wysp ach, gdzie zagroonych gatunkw nie objto w odpowiednim czasie ochron, zwierzta ulegy za gadzie. Jej symbolem sta si ptak dront dodo z Mauritiusa. Z przeprowadzonych bada wy nika, e kolonizowanie w prehistorii wysp oceanicznych rwnie wizao si z gwatownym wymie aniem gatunkw. Ofiar pady na przykad nowozelandzkie ptaki moa, wielkie lemury na Madagaskarze i ogromna, nielotna g hawajska. Ludzie prehistoryczni najprawdopodobniej zabijali niepochliwe moa i wielkie lemury z podobn atwoci, z jak czowiek wspczesny zy nie-bojaliwe ptaki dodo i foki zamieszkujce wyspy.Na podstawie przytoczonych wyej faktw mona postawi hipotez, e megafaun Australii i Now j Gwinei okoo 40 tysicy lat temu zniszczyli ludzie. Do dzisiaj przetrway natomiast wielkie ssaki Afryki i Eurazji, gdy przez setki tysicy lub miliony lat ewoluoway on e wsplnie z hominidami. Zwierzta te stopniowo zaczy coraz bardziej ba si czowieka, w m ar jak doskonali on swoje umiejtnoci owieckie. Dront dodo, moa i prawdopodobnie rwnie ielkie zwierzta Australii i Nowej Gwinei miay nieszczcie nagle zetkn si z wprawionymi polowaniu myliwymi, przed ktrymi nie umiay si broni.Wspomniana wyej hipoteza staa si jednak przedmiotem krytyki. Jej przeciwnicy podkrel aj, e dotychczas nikomu nie udao si znale w tym rejonie wiata przekonujcych dowodw n i koci wymarych wielkich zwierzt naleay do osobnikw zabitych przez ludzi. Nie zauwao rwnie jakichkolwiek ladw wspwystpowania tych zwierzt z czowiekiem. Odpierajc ten za brocy hipotezy stwierdzaj, 44 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYe trudno spodziewa si odnalezienia miejsc polowania, skoro eksterminacja nastpia tak szybko (w cigu paru tysicleci) i w tak odlegej przeszoci (przed niemal 40 tysicami lat ). Krytycy nie zgadzaj si jednak z t argumentacj. Stawiaj hipotez alternatywn: megafau a wymara prawdopodobnie na skutek zmian klimatycznych, na przykad dotkliwej suszy nkajcej i tak chronicznie pozbawion wody Australi. Jak dotd, spr pozostaje nierozstrzy gnity.Trudno poj, dlaczego australijskie due ssaki miayby przetrwa niezliczone susze, ktre m usiay nawiedza kontynent w cigu dziesitkw milionw lat ich istnienia, a nagle wszystkie wyginy dokadnie wtedy (przynajmniej w skali milionw lat), gdy przybyli tam pierwsi osadnicy. Wielkie zwierzta zniky nie tylko ze rodkowej, suchej czci ldu, lecz rwnie z rdzo wilgotnej Nowej Gwinei i poudniowo-wschodnich rejonw Australii. Nie ma ich w a dnym rodzaju rodowiska, od pusty po chodne lasy deszczowe a do lasw tropikalnych. Dla tego te wydaje mi si, e wielkie ssaki zostay jednak wytpione przez czowieka, ktry przy zyni si do ich wyginicia zarwno bezporednio (przez zabijanie zwierzt na miso), jak i p ednio (na skutek poarw i zmian dokonywanych w rodowisku). Niezalenie od tego, czy pr awdziwa okae si hipoteza "wielkiego zabijania", czy te hipoteza zmian klimatycznych , zniknicie caej megafauny Australii i Nowej Gwinei zawayo na dalszych losach czowiek a w tym rejonie wiata. Wymary bowiem wszystkie due zwierzta potencjalnie nadajce si do udomowienia. Rdzenni Australijczycy i Nowogwinejczycy zostali bez jakiegokolwie k gatunku, ktry mogliby hodowa.A zatem kolonizacji Australii-Nowej Gwinei dokonano w okresie Wielkiego Skoku. W krtce potem ludzie zaczli zasiedla najzimniejsze czci Eurazji. Chocia yjcy w epoce lo cowej neandertalczycy byli przystosowani do chodu, nie posunli si dalej ni do pnocnych Niemiec i Kijowa. Nie jest to zaskakujce, gdy najprawdopodobniej nie znali oni ig ie, a wic nie mogli szy ubra, nie mieli ciepych domostw i nie posiadali wielu umiejtno i niezbdnych do przeycia w ostrym klimacie. Wiedz tak zdobyli dopiero przedstawiciel e Homo sapiens, NA LINII STARTU 45ktrzy okoo 20 tysicy lat temu zajli Syberi (rwnie w tym przypadku istniej wtpliwe do enia o znacznie wczeniejszym zasiedleniu tych terenw). Z ich ekspansj mona zapewne w iza wyginicie mamutw i nosorocw wochatych.Zasiedlajc Australi-Now Gwine, ludzie opanowali trzeci spord piciu nadajcych si do z zkania kontynentw. (W tej ksice traktuj Eurazj jako jeden kontynent i pomijam Antarkt yd, na ktrej nigdy nie istniay samowystarczalne populacje ludzkie, a pierwszy czowie k dotar tam dopiero w XIX wieku). Zostay wic jeszcze dwa kontynenty, na ktrych ludzka stopa nie postaa - Ameryka Pnocna i Poudniowa. Zasiedlono je jako ostatnie z oczyw istego powodu. Aby si tam dosta, trzeba byo albo uy odzi (wykorzystanie transportu mor skiego rozpoczo si w Indonezji nie wczeniej ni 40 tysicy lat temu, a na terenie Europy znacznie pniej), albo zaj Syberi (niezamieszkan do okresu okoo 20 tysicy lat temu), astpnie przekroczy ldowy pomost, znajdujcy si w miejscu dzisiejszej Cieniny Beringa.Nie wiadomo jednak, w ktrym momencie - midzy 14 a 35 tysicami lat temu - nastpia kolo nizacja obu kontynentw. Najstarsze niewtpliwie ludzkie szcztki odnalezione na teren ie Ameryk pochodz z Alaski, a ich wiek okrela si na dwunaste tysiclecie p.n.e. Znacz nie wicej pozostaoci znajduje si na obszarze Stanw Zjednoczonych, na poudnie od granic y z Kanad, oraz w Meksyku. Pochodz one tu sprzed jedenastego tysiclecia p.n.e. Stano wiska archeologiczne, w ktrych znaleziono jeszcze modsze szcztki, nosz nazw Clovls od miasta w stanie Nowy Meksyk, gdzie po raz pierwszy natrafiono na charakterystyc zne due, kamienne groty oszczepw. Setki takich miejsc s rozrzucone po caym obszarze Stanw i poudniowej czci Meksyku. Istniej niekwestionowane wiadectwa, e wkrtce po zaj erenw Stanw Zjednoczonych i Meksyku ludzie pojawili si rwnie w dzisiejszej Amazonii i Patagonii. Odnalezienie modszych szcztkw ludzkich na tych obszarach wiadczy o tym, i ludzie, ktrzy dokonali pierwszej kolonizacji Ameryki, szybko zwikszyli sw liczebno i rozszerzyli zasig wystpowania, zapeniajc oba kontynenty. 46 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYNa pierwszy rzut oka wydaje si dziwne, e potomkom ludzi Clovls udao si dotrze do Pata gonii, lecej 14,5 tysica kilometrw na poudnie od granicy amerykasko-kanadyjskiej, w ci u mniej ni tysica lat. Oznacza to jednak ekspansj rednio o 14,5 kilometra rocznie, a Iowcy-zbieracze dystans taki pokonywali zapewne w cigu jednego, zwykego dnia oww. Pozornie zadziwiajce jest rwnie to, e obie Ameryki zaludniay si niezwykle szybko, zmus zajc osadnikw, by przemieszczali si w kierunku Patagonii. Jednake ich tempo przyrost u demograficznego okae si mniej zaskakujce, gdy przyjrzymy si konkretnym liczbom. Jel i na obszarze obu Ameryk zagszczenie populacji owcw-zbieraczy utrzymywao si na rednim poziomie zblionym do jednej osoby na 2,5 kilometra kwadratowego (jest to due zagszc zenie dla wspczesnych grup tego typu), to na terenie tym yo okoo 10 milionw ludzi. Naw et gdyby grupa pierwszych kolonistw liczya tylko 100 osb, a Jej liczebno wzrastaa jedy nie w tempie 1,1% na rok, to w cigu tysica lat powstaaby dziesiciomilio-nowa populac ja. Tempo przyrostu rwne 1,1% rocznie jest niewielkie: w czasach nowoytnych, w tra kcie kolonizacji dziewiczych obszarw notowano wzrost demograficzny rwny 3,4% roczn ie. Tyle wynosi on choby w przypadku buntownikw ze statku Bounty, ktrzy wraz ze swym i haitaskimi onami osiedli na wyspie Pitcaim. Ogromna liczba stanowisk Clovis, wiadczca o znacznym przyrocie demograficznym, ktry nastpi w cigu kilku stuleci po rozpoczciu kolonizacji Ameryki, przypomina udokumento wany przez archeologw historycznie modszy proces zasiedlania Nowej Zelandii przez przodkw Maorysw. Z bada archeologicznych wynika, i podobny przebieg miao kolonizo-wan ie Europy przez istoty przypominajce anatomicznie wspczesnych ludzi, a take zasiedla nie Australii-Nowej Gwinei. Oznacza to, e cechy charakteryzujce rozprzestrzenianie si kultury Clovis na terenie obu Ameryk maj odpowiedniki w historii kolonizacji i nnych dziewiczych obszarw. Jak mona tumaczy fakt, e ludzie Clovis rozpoczli gwatown ekspansj kilka wiekw przed astym tysicleciem NA LINII STARTU 47p.n.e., a nie przed szesnastym czy na przykad dwudziestym pierwszym? Wiemy, e na S yberii zawsze panowa chodny klimat, a caa pnocna cz Kanady przez wiksz cz zlodow oceskiego znajdowaa si pod pokryw lodow, ktra stanowia barier nie do przebycia. Dowie elimy si ju take, i umiejtnoci potrzebne do przeycia w skrajnie niskich temperaturach ksztaciy si dopiero po zajciu Europy przez ludzi o wspczesnej budowie, co nastpio okotysicy lat temu. Mimo zdobycia tych umiejtnoci Syberii nie skolonizowano przed upyw em nastpnych 20 tysicy lat. Pierwsi mieszkacy tych niegocinnych terenw dostali si na A lask, przepynwszy Cienin Beringa (ktrej szeroko nawet dzi wynosi jedynie 90 kilometr przebywszy t drog pieszo w okresie ostatniego zlodowacenia, kiedy obszar ten by su chym ldem. W czasie tysicleci istnienia tego ldowego pomostu jego szeroko dochodzia pr awdopodobnie do 1800 kilometrw. By on pokryty tundr. Ludzie przystosowani do niskic h temperatur z atwoci mogli po nim przej. Obszar ten zosta zalany wod i sta si ponow ienin zupenie niedawno, okoo czternastego tysiclecia p.n.e. Jednak niezalenie od tego, czy pradawni mieszkacy Syberii dostali si do Alaski odzi, czy pieszo, najwczeniejsze lady ludzkiej obecnoci na jej obszarze pochodz z dwunastego tysiclecia.Wkrtce potem w pokrywie lodowej Kanady powsta korytarz przebiegajcy z pnocy na poudnie . Prawdopodobnie wanie t drog pierwsi przybysze dotarli do obszaru Wielkich Rwnin, w okolice dzisiejszego miasta Edmonton. Przedostajc si przez pokryw lodow Kanady, Homo sapiens pokonali ostatni barier odgradzajc Alask od Patagonii. Na Wielkich Rwninach p ionierzy zastali obfito wszelkiej zwierzyny. Mogli wic y dostatnio i zwiksza sw licze by stopniowo, rozprzestrzeniajc si na poudnie, zasiedli ca pkul. Jeszcze jedno zjawisko zwizane z kultur Clovis pasuje do naszych przewidywa dotyczcy ch nastpstw pojawienia si czowieka na niezasiedlonym obszarze. Podobnie jak w Austr alii-Nowej Gwinei, rwnie na terenie obu Ameryk pierwotnie wystpowao wiele gatunkw duyc h ssakw. Okoo 15 tysicy lat 48 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYtemu zachodnia cz Ameryki Pomocnej bardzo przypominaa dzisiejsz afrykask rwnin Seren ze stadami soni, z komi yjcymi w grupach, polujcymi na te zwierzta lwami oraz geparda mi, a take z tak egzotycznymi gatunkami, jak wielbdy i ogromne naziemne leniwce. Co istotne, due amerykaskie ssaki ulegy zagadzie, podobnie jak megafauna Au-stralii-No wej Gwinei. Jednak w odrnieniu od Australii, gdzie zwierzta wymary okoo 30 tysicy lat temu, na terenie obu Ameryk nastpio to w okresie midzy 17 a 12 tysicami lat temu. Is tniej pewne wymare gatunki zwierzt amerykaskich, ktrych szcztkw jest szczeglnie duo. staoci te dokadnie zbadano, a ich wiek oceniono na jedenaste tysiclecie p.n.e. Wrd ssa kw tych naley wymieni naziemnego leniwca Sha-sta3 i grskiego koza Harringtona, wystpuj ego w pobliu Wielkiego Kanionu. Mona z ca pewnoci stwierdzi, i populacje obu gatunkw ny w cigu jednego lub dwch stuleci 11 tysicy lat p.n.e. Moment ich zagady by moe niep padkowo zbiega si w czasie (w granicach bdu pomiaru) z pojawieniem si w okolicach Wi elkiego Kanionu owcw Clovis.Odkrycie licznych szkieletw mamutw z uwizymi midzy ebrami grotami dzid charakterystycz nymi dla Clovis wskazuje, e zbieno powyszych datowa nie jest kwesti przypadku. Przesuw jc si na poudnie Ameryki, owcy napotykali nieznajc czowieka grub zwierzyn, ktra zap azywaa si atw zdobycz. W ten sposb wybito wszystkie mamuty. Alternatyw dla takiego pog u jest nastpujca hipoteza: megafauna Ameryki Pnocnej wygina w jedenastym tysicleciu p. .e. na skutek zmian klimatycznych, ktre zaszy pod koniec epoki lodowcowej. Odnosz si ze sceptycyzmem do teorii czcej wymarcie duych ssakw Ameryki atu, tak jak nieprawdziwa wydawaa mi si analogiczna teoria odnoszca si do Australii-Nowej Gwinei. Skoro zwierztom udao si przetrwa 22 wczeniejsze owe, to dlaczego wikszo z nich miaaby wybra wanie 23. zlodowacenie, by 3 Shasta - to wygasy wulkan w pnocnej czci Kalifornii (przyp. tum.). NA LINII STARTU 49ze zmianami kli mega-fauny epoki lodowc zgi-na wraz z innymi duymi ssakami w obecnoci niby niegronych ludzi? Dlaczego gatunki zn iky ze wszystkich rodowisk, nie tylko z tych, ktre si skurczyy pod koniec ostatniego zlodowacenia, lecz take z ekosystemw, ktrych obszar znacznie si rozszerzy? Sdz, e prz yn ich wymarcia byli jednak ludzie - owcy Ckms, cho spr na ten temat pozostaje wci nie rozstrzygnity. Niezalenie od tego, ktra z tych teorii okae si prawdziwa, faktem jest,i wikszo duych dzikich ssakw, potencjalnie nadajcych si do udomowienia, znika na zaNa razie nie umiemy udzieli odpowiedzi na pytanie, czy pierwszymi Amerykanami byl i rzeczywicie owcy Clovls. Stale pojawiaj si bowiem twierdzenia o odkryciu na obszar ze Ameryk jeszcze starszych, poprzedzajcych kultur Clovis, ladw obecnoci czowieka. Nie liczne z tych doniesie na pocztku wydaj si rzeczywicie przekonujce i ekscytujce. Nast e napotykamy jednak nieuniknione problemy interpretacyjne. Powstaje pytanie, czy narzdzia odnalezione na stanowisku archeologicznym to rzeczywicie przedmioty wyko nane przez czowieka, czy te kawaki ska uksztatowane przez siy natury. Zastanawiamy si, czy datowania przy uyciu wgla radioaktywnego s prawidowe i nie budz wtpliwoci w zwizk problemami interpretacji wynikw uzyskanych t metod. Jeli datowanie jest prawidowe, t o czy na pewno dotyczy ladw ludzkiej aktywnoci, a nie na przykad liczcej 15 tysicy lat grudki wgla drzewnego, lecej obok kamiennych narzdzi, ktre wykonano przed 9 tysicami lat?By zilustrowa ten problem, rozwamy jedno z doniesie o znalezieniu starszych ladw obec noci czowieka w Ameryce ni szcztki Clovis. Ot w brazylijskiej jaskini Pedro Furada arc heolodzy odkryli malowida naskalne niewtpliwie wykonane przez czowieka. Ksztat niektr ych kamieni, odnalezionych w zwaowisku u podna ciany skalnej, wskazywa, e s to prymity ne narzdzia. Archeolodzy natrafili take na miejsca przypominajce pozostaoci palenisk, a wiek pochodzcego z nich wgla drzewnego okrelono metod izotopow na 35 tysicy lat. Ar tykuy na temat znaleziska z Pedro Furada ukazay si w niezwykle prestiowym czasopimie naukowym "Natur". 50 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYJednake wcale nie ma pewnoci, czy kamienie odnalezione u podna klifu s rzeczywicie nar zdziami wykonanymi przez czowieka, takimi jak groty ludzi Clovis i przedmioty kromanioczykw. Jeli w cigu dziesitkw tysicy lat setki tysicy kamieni spadao z wysokiej skalnej i pod wpywem uderzenia o podoe pkao, tworzc odamki, to niektre z tych odamk y podobne do prymitywnych narzdzi powstaych w wyniku rozupywania i ociosywania grude k skalnych przez ludzi. Archeolodzy badajcy t brazylijsk jaskini nie okrelali wieku b arwnikw uytych do malowide naciennych metod radiowglow, co uczyniono w innych czciac zonii oraz w Europie Zachodniej. W okolicy Pe-dro Furada czsto wystpuj poary lasw, w ktrych wyniku powstaje wgiel drzewny. Jest on regularnie nanoszony do jaski przez w iatr i strumienie. Nie ma wic dowodw na istnienie jakiegokolwiek zwizku midzy liczcym 35 tysicy lat popioem a ludzkimi malowidami. Brak dowodw nie wpyn jednak na zmian po autorw odkrycia. W prawdziwo wynikw zwtpili natomiast archeolodzy, ktrzy niedawno odwi edzili Pedro Furada, starajc si znale tam starsze lady bytnoci czowieka ni szcztki C .Pnocnoamerykaskim stanowiskiem kopalnym, z ktrym wie si obecnie najwiksze nadzieje na krycie ladw kultur wczeniejszych ni Clovis, jest skalne schronienie Meadowcroft w Pe nsylwanii. Niedawno pojawia si bowiem informacja, e odnaleziono tam oznaki bytnoci l udzi, pochodzce, wedug datowania metod radiowglow, sprzed okoo 16 tysicy lat. aden z heologw nie zaprzecza, e w wielu dokadnie przekopanych warstwach tego stanowiska rz eczywicie wystpuje sporo ludzkich pozostaoci. Jednake trudno znale logiczne wytumacze tych datowa, gdy zwizane z nimi szcztki nale do rolin i zwierzt, ktre yy na teren wanii niedawno i w klimacie umiarkowanym, brak za pozostaoci po gatunkach, ktrych mon a by si spodziewa w okresie zlodowacenia, przed 16 tysicami lat. Coraz czciej mwi si w , e pochodzce z najstarszych osadw prbki wgla drzewnego s modsze ni te ze stanowisk C ls, lecz NA LINII STARTU 51 przenikny do nich starsze zwizki organiczne. W Ameryce Poudniowej archeolodzy staraj si udowodni istnienie ludzkich ladw starszych ni Clovis w odkrywce Monte Verde, znajd ujcej si w poudniowej czci Chile. Jest ona datowana na co najmniej 15 tysicy lat. Wyni ki prowadzonych tam prac wielu badaczom wydaj si przekonujce, jednak pamitajc o wczeni ejszych rozczarowaniach, rwnie przy interpretacji tych danych wskazane jest zachowanie ostronoci.Jeli na terenie obu Ameryk przed owcami Clovis rzeczywicie yli ludzie, to dlaczego t ak trudno dowie ich istnienia? Archeolodzy znaleli i przekopali setki stanowisk, po chodzcych z okresu midzy drugim a jedenastym tysicleciem p. n. e., w tym tuziny mie jsc Clovis w zachodniej czci Ameryki Pnocnej, skalnych schronie w Appalachach i odkry wek na wybrzeu Kalifornii. Na wielu z nich, poniej warstw kopalnych, w ktrych znale ziono lady ludzkiej obecnoci, natrafiono na jeszcze starsze pokady zawierajce resztk i zwierzce - lecz bez jakichkolwiek oznak bytnoci ludzi. Krucho dowodw wskazujcych na zaludnienie Ameryk w czasach poprzedzajcych Clovls kontrastuje ze znakomicie udok umentowan obecnoci czowieka w Europie przed jedenastym tysicleciem p.n.e. O jego poja wieniu si na tym kontynencie na dugo przed wystpieniem owcw Clovis w Nowym wiecie wiad z setki wykopalisk. Jeszcze bardziej przekonujce s znaleziska z Australii-Nowej Gwi nei. Dziesiciokrotnie mniej liczni ni w Stanach Zjednoczonych archeolodzy zdoali tu odkry ponad setk stanowisk niewtpliwie starszych ni Clovls, rozrzuconych po caym kon tynencie.Pradawni ludzie z pewnoci nie przebyli drogi z Alaski do Meadowcroft i Monte Verde migowcem, omijajc w ten sposb lece midzy nimi obszary. Zwolennicy teorii o zasiedleni Ameryk w czasach poprzedzajcych Ckms twierdz, e zagszczenie najwczeniejszych populac ji ludzkich byo bardzo mae lub e istnienie tych populacji nie uwidocznio si w zapisie kopalnym z powodw niewystpujcych gdzie indziej na wiecie. Takie wytumaczenia mnie ni e przekonuj. Bardziej prawdopodobna jest reinterpretacja znalezisk z Monte Verde i Meadowcroft. Wszak dokonano jej w przypadku innych do52 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYniesie o odkryciach ludzkich ladw, poprzedzajcych kultur Clovls. W moim odczuciu, gdy by rzeczywicie tak wczenie zasiedlono Ameryk, powinno to do chwili obecnej zosta pot wierdzone szcztkami z wielu wykopalisk i nie by ju tematem cigych sporw dzielcych arch ologw.Niezalenie od tego, ktra z powyszych interpretacji okae si prawdziwa, obie tworz taki sam obraz dalszej czci amerykaskiej prehistorii. Albo Ameryki zaludniy si okoo jedenas tego tysiclecia p.n.e., po czym nastpi szybki przyrost demograficzny, albo zasiedle nie nastpio nieco wczeniej (wikszo zwolennikw tej tezy wskazuje na okres midzy 15 a 2 ysicami lat temu, by moe 30 tysicy lat temu, a zaledwie kilku z nich obstaje przy je szcze wczeniejszym datowaniu), lecz ci wczeniejsi od Clovis przybysze pozostawali bardzo nieliczni, wrcz niezauwaalni, i mieli niewielki wpyw na przebieg wydarze do j edenastego tysiclecia p.n.e. Tak czy inaczej, obecno czowieka na tych dwch spord pici adajcych si do zamieszkania kontynentw ma najkrtsz histori.Wraz z zajciem Ameryk czowiek opanowa wikszo zdatnych do zasiedlenia obszarw kontynent lnych i znaczn cz nadajcych si do zamieszkania wysp oceanicznych lecych midzy Indone schodnim wybrzeem Nowej Gwinei. Kolonizacja pozostaych wysp, rozrzuconych po kuli ziemskiej, trwaa a do czasw wspczesnych: Kreta, Cypr, Korsyka i Sardynia zaludniy si w okresie midzy 8,5 a 4 tysicami lat p.n.e.; pocztek zajmowania Karaibw datuje si na cz warte tysiclecie p.n.e.; Polinezji i Mikronezji - na okres midzy 1200 rokiem p.n.e . a 1000 rokiem n. e.; Madagaskaru - na lata 300-800 n.e.; Islandii za - na IX wi ek n.e. Indianie, prawdopodobnie bdcy przodkami wspczesnych lnuitw,4 zaludnili tereny pnocnej Arktyki okoo 2000 roku p.n.e. Do Jedynych niezamieszkanych obszarw naleay wwc as pooone najdalej od kontynentw wyspy Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego (takie ja k Azory i Seszele) oraz Antarktyka. Europejscy od4 lnuici s u nas bardziej znani jako Eskimosi. Okrelenie "Eskimos" jest traktowane przez nich jako obraliwe (przyp. tum.). NA LINII STARTU 53 krywcy pojawili si na tych terenach dopiero w cigu ostatnich 700 lat.Czy kolejno zasiedlania kontynentw miaa Jakikolwiek wpyw na pniejsze wydarzenia? Za ki archeolog wybraby si wehikuem czasu na wycieczk do jedenastego tysiclecia p.n.e. Cz y uzyskawszy w ten sposb wiedz o wczesnym wiecie, potrafiby przewidzie, kiedy poszczeg ne ludzkie spoecznoci rnych kontynentw wytworz strzelby, zarazki i maszyny i jak bdzie wyglda wspczesny wiat?Przenoszc si do jedenastego tysiclecia p.n.e., nasz archeolog mgby sprawdzi, czy wczes ne rozpoczcie rozwoju cywilizacyjnego, zdobycie przewagi ju na starcie, dawao rzecz ywisty prymat. Jeli miao ono jakiekolwiek znaczenie, to w zdecydowanie najkorzystn iejszej sytuacji znajdowaa si Afryka: ewolucja praludzi trwaa na jej obszarze co na jmniej 5 milionw lat duej ni na innych kontynentach. Ponadto gdyby prawd okazao si, e mo sapiens wyewoluowa okoo 100 tysicy lat temu wanie na Czarnym Ldzie, po czym przedos ta si na inne czci globu, to Afrykanie mogli zawaszczy sobie powstae gdzie indziej now i i zyska w ten sposb dodatkow przewag. Mieszkacy Afryki charakteryzuj si najwyszym w dzi zrnicowaniem genetycznym. Jest prawdopodobne, e takie zrnicowanie sprzyjao wikszej pomysowoci.Jednake nasz archeolog zastanowiby si zapewne, co w wietle przedstawionych w tej ksice rozwaa znaczy zdobycie przewagi nad innymi ju na starcie. Metafory wycigu nie mona p rzecie przyjmowa w sensie dosownym. Czy mowa tu o czasie potrzebnym do zaludnienia kontynentu od chwili przybycia pierwszych kolonistw (tak rozumiane zdobycie przew agi trwaoby krtko, skoro wystarczyo mniej ni tysic lat, aby zapeni cay Nowy wiat), c o czasie koniecznym do zaadaptowania si do miejscowych warunkw (w pewnych skrajnyc h rodowiskach jest on naprawd dugi:na przykad zajcie okolic podbiegunowych Ameryki Pnocnej nastpio 9 tysicy lat po zasied eniu reszty kontynentu)? Przecie ludzie zaczli odkrywa coraz to nowe tereny i szybk o przystosowywa si do ycia w odmiennych siedliskach od cza54 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNYsu, gdy rozwina si ich pomysowo. Na przykad po dotarciu do Nowej Zelandii przodkowie M orysw potrzebowali mniej ni stulecia, aby odkry wszystkie cenne zoa kamienia, a tylko kilka wiekw zabrao im wytrzebienie ptakw moa yjcych na jednym z najmniej przystpnych obszarw kuli ziemskiej. Na wyspie w cigu paru wiekw powstay rnorodne spoecznoci, od p brzenych owcw-zbleraczy po rolnikw stosujcych nowatorskie metody przechowywania ywnociTak wic po przyjrzeniu si mieszkacom Nowego wiata nasz archeolog doszedby, by moe, do niosku, e Afrykanie, ktrych rozwj zacz si najwczeniej, w cigu mniej ni tysiclecia z przecignici przez najmodsz populacj - Indian. Zdobycie przez Indian przewagi wizao si pewne z wikszym obszarem obu Ameryk (o poow przewyszajcym powierzchni Afryki) i z ogro mnym zrnicowaniem rodowiskowym.Nasz archeolog zajby si rwnie Eurazj. Przypumy, e przeprowadziby nastpujce rozumo zja jest najwikszym na wiecie kontynentem. Bya zamieszkana duej ni inne tereny, poza A fryk. By moe, dugotrwaa kolonizacja Czarnego Ldu, ktrej dokonano miliony lat przed zaj em Europy, nie ma adnego znaczenia, gdy poziom rozwoju praludzi yjcych w Afryce by je szcze zbyt niski. Przeniesiony do przeszoci archeolog zwrciby zapewne uwag na poudniowo-zachodni cz Eurazji, gdzie midzy 20 a 12 tysicami lat temu, w okresie grnego paleol tu, nastpi rozkwit cywilizacyjny. Powstay wwczas synne dziea sztuki i zoone narzdzia acz prawdopodobnie zastanawiaby si wic, czy to nie Eurazja zyskaa przewag na starcie, przynajmniej nad niektrymi rejonami.W kocu archeolog zainteresowaby si Australi-Now Gwine, zwracajc uwag przede wszystkim jej ma powierzchni (jest to najmniejszy kontynent), istnienie pustyni na znacznej czci obszaru (nie daje ona moliwoci wyywienia zbyt wielu ludzi), izolacj geograficzn i znacznie pniejsze, w porwnaniu z Afryk i Eurazj, zasiedlenie. Przypuszczalnie wszystk o to skonioby go do przewidywania wolnegoNA LINII STARTU 55 tempa rozwoju cywilizacyjnego populacji yjcej na tym kontynencie.Prosz jednak pamita, e Australijczycy i Nowogwinejczy-cy jako pierwsi wykorzystali t ransport morski. Ponadto najprawdopodobniej co najmniej tak wczenie jak europejsc y kromanioczycy tworzyli malowida Jaskiniowe. Jonathan Kingdon i Tim Flannery zauw ayli, e skolonizowanie Austra-lii-Nowej Gwinei przez ludzi pochodzcych z wysp azjat yckiego szelfu kontynentalnego wymagao od nich umiejtnoci radzenia sobie w rodowisku wysp centralnej Indonezji. Po raz pierwszy zetknli si oni bowiem z labiryntem lin ii brzegowych, z wodami zawierajcymi niezwykle bogate zasoby, z rafami koralowymi oraz zarolami mangrowymi. Wraz z przekroczeniem cieniny i dostaniem si na kolejn, j eszcze bardziej wysunit na wschd wysp, kolonici musieli przystosowa si do nowych warun , zaludniali j i rozpoczynali zasiedlanie dalszych obszarw. Ze wzgldu na wielo nastpuj ych po sobie eksplozji demograficznych okres ten mona okreli jako zloty wiek w rozw oju ludzkoci. By moe takie cykle kolonizacji, adaptacji i gwatownego wzrostu populac yjnego spowodoway wyselekcjonowanie ludzkiej zdolnoci do Wielkiego Skoku, ktra nastp nie rozprzestrzenia si na zachd, do Eurazji i Afryki. Jeli ten scenariusz jest prawd ziwy, to Australi-Now Gwinea Ju na pocztku uzyskaa ogromn przewag cywilizacyjn, mogc j terenie napdza rozwj czowieka dugo po okresie Wielkiego Skoku.Jak wida, obserwator przeniesiony do jedenastego tysiclecia p.n.e. nie potrafiby or zec, na ktrym z kontynentw ludzkie spoecznoci bd rozwija si najszybciej, za kadym bo przemawiayby wakie argumenty. Oczywicie, nasza dzisiejsza wiedza pozwala stwierdzi, e pierwszestwo zdobya Eurazja. Okazuje si jednak, i przyczyny szybkiego rozwoju spoecz estw euroazjatyckich wcale nie byyby jasne dla wymylonego przez nas archeologa, umi eszczonego w Jedenastym tysicleciu p.n.e. Pozostaa cz ksiki powicona jest poszukiwan ych przyczyn. ROZDZIA 2 ZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCANajwikszym przemieszczeniem populacji ludzkich w czasach nowoytnych bya europejska kolonizacja Nowego wiata, ktra doprowadzia do podboju Indian i zmniejszenia liczebn oci bd cakowitej zagady wikszoci grup rdzennych mieszkacw Ameryki. Jak wyjaniem w pierwszym, Nowy wiat zosta pierwotnie skolonizowany okoo jedenastego tysiclecia p.n .e. Pierwsi osadnicy dostali si na ten ld przez Syberi i Cienin Beringa. Tak dotarli na Alask. Pniej daleko na poudnie od tego szlaku, na terenie obu Ameryk, potomkowie kolonizatorw stworzyli zoone spoeczestwa rolnicze. Rozwijay si one w cakowitej izolac od skomplikowanych struktu