Jak zbudować potencjał przemyślnej rywalizacji?

Jak zbudować potencJał przemyślneJ rywalizacJi?

Determinanty konkurencyjności polskiego przemysłu

w kontekście wDrażania perspektywy finansowej 2014-2020

jan Filip staniłko

2014

induStrializacJa 3.0

©Copyright: Warszawski Instytut Studiów EkonomicznychWszystkie prawa zatrzeżone.

ISBN 978-83-64813-08-5

Warszawa, wrzesień 2014 r.

Autor: Jan Filip StaniłkoWspółautorzy: Paweł Kabicz, Katarzyna Kowalczyk, Artur KrawczykRedakcja: Sonia Buchholtz, Rafał TrzeciakowskiWspółpraca: Jan Gąska, Daria Łojszczyk, Kasia Nowicka, Anna Pankowiec, Piotr Szczerba, Rafał Starościk, Mateusz Zakrzewski

Okładka, projekt i skład: ALC MArketing & Media ProjectsDruk: ARGRAF

Warszawski Instytut Studiów Ekonomicznych (WISE Institute)Al. Jerozolimskie 99/1802 - 001 Warszawa, PolskaTel. +48 22 395 50 [email protected]: www.wise-institute.org.pl

Projekt zrealizowany przy współfinansowaniu ze środków Unii Europejskiej przyznanych w ramach Konkursu Dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS”

3

Jak zbudować potencJał przemyślneJ rywalizacJi?Determinanty konkurencyjności polskiego przemysłu w kontekście wDrażania perspektywy finansowej 2014-2020jan Filip staniłko

5

SpiS treści

Czy POLSKi PRzEMySŁ JEST GLOBALNiE KONKURENCyJNy? 7

KONKURENCyJNOść OPARTA NA zDOLNOśCiACh / POTENCJAŁACh 32

KONKURENCyJNOść POLSKiEGO PRzEMySŁU W GLOBALNyCh ŁAńCUChACh WARTOśCi 55

WNiOSKi 74

BiBLiOGRAFiA 79

1234

Jak zbudować potencJał przemyślneJ rywalizacJi?www.wise-institute.org.pl

7

1

Czy POLSKi PRzEMySŁJEST GLOBALNiE KONKURENCyJNy?


8

1. czym jest konkurencyjność przemysłu?

Konkurencyjność gospodarcza to stały element języka współczesnej polityki, swoiste sło-wo-wytrych debat o polityce gospodarczej tak krajów rozwiniętych, jak i rozwijających się (Krugman 1994). Jednocześnie mimo – a może z powodu - swego rozpowszechnienia, nadal jest jednym z najmniej rozumianych terminów ekonomicznych. Jest nierozumiany przede wszystkim dlatego, że jest pojęciem rozmytym, o nieostrych granicach, stosowanym w kon-tekstach tak mikro jak i makroekonomicznych: w odniesieniu do firm, branż przemysło-wych, krajów a nawet szerszych wspólnot gospodarczych takich jak Unia Europejska.

Raport ten oparty jest na przekonaniu, że posiłkowanie się pojęciem konkurencyjności do opisu pozycji gospodarczej różnych krajów nie może być prostą ekstrapolacją pojęć opra-cowanych w literaturze szkół biznesu do opisu przewag rynkowych przedsiębiorstw i ich konglomeratów. Rywalizacja firm o dany rynek ma bowiem w dużej mierze charakter gry o sumie zerowej, podczas gdy rywalizacja gospodarcza państw na arenie globalnej już nie. zgodnie z zasadą przewag komparatywnych, które są ściśle powiązane, ale nie tożsame z przewagami konkurencyjnymi, każda gospodarka długofalowo powinna korzystać na udziale w handlu międzynarodowy (por. Rodrik 2011). Tego samego nie da się jednak po-wiedzieć o poszczególnych firmach tę gospodarkę tworzących. Mogą się one bowiem stać ofiarami bądź bezpośredniej rywalizacji z zagranicznymi konkurentami bądź też powolnych, lecz stale ewoluujących procesów redefiniujących stopniowo globalny podział pracy. z per-spektywy gospodarki narodowej, wzrost lub upadek określonych firm lub typów aktywno-ści jest nieistotny tak długo, jak następuje optymalna realokacja uwolnionych zasobów, a kapitał i praca znajdują nowe zastosowania w innych przedsiębiorstwach czy obszarach działalności. innymi słowy sam fakt, że w danym kraju pewne rodzaje aktywności zanikają może być świadectwem normalnego procesu rozwojowego, w którym stare obszary prze-wag komparatywnych zastępowane są przez nowe, a nie utraty konkurencyjności per se.

konkurencyjność – płace vs. produktywność

Wiele dyskusji o konkurencyjności ogranicza się do analizy zagadnień makroekonomicznych, praw-nych i społecznych, mimo, że stabilny kontekst instytucjonalny jest co najwyżej koniecznym, lecz nie wystarczającym warunkiem sukcesu gospodarczego w długim okresie. Bogactwo jest bowiem pochodną wydajności, z jaką kraj użytkuje ludzkie, kapitałowe i naturalne zasoby w celu produkcji dóbr i usług. Produktywność z kolei zależy od mikroekonomicznego potencjału, rozumianego jako złożenie (a.) wyrafinowania technicznego przedsiębiorstw, (b.) jakości narodowego otoczenia biz-nesowego oraz na (c.) pozytywnych efektach zewnętrznych, powstających w wyniku aglomera-cji przestrzennej i sieciowej powiązanych ze sobą i wspierających się branż. Oznacza to, że trwałej konkurencyjności nie buduje się na niskich kosztach płacy, czy cyklicznej dewaluacji waluty. Prze-


9

ciwnie - konieczność utrzymywania niskich płac ujawnia w istocie brak konkurencyjności i struk-turalną niezdolność danej gospodarki do systematycznego podnoszenia zamożności jej obywate-li. Podobnie potrzeba dyskrecjonalnej dewaluacji jest niczym innym jak powszechnym obniżaniem wynagrodzeń w wyniku udzielenia upustu na sprzedaż dóbr i usług krajowych na rynkach zagra-nicznych, przy jednoczesnym podwyższeniu kosztów dóbr i usług kupowanych zagranicą.

Szczególne znaczenie dla tego czy płace w danym kraju rosną czy nie, ma przemysł. Dzięki temu, że wytwarza on coraz bardziej złożone, czyli coraz cenniejsze dobra, buduje on także stale rosną-cą nadwyżkę konsumenta, którą ten może przeznaczyć na większa konsumpcję usług. Niskie płace w przemyśle informują więc o ograniczonej wartości wytwarzanych w nim dóbr, pośrednio wpływa-

konkurencyJność płacowa Jako różnica dynamiki wartości dodaneJ i płac [%] 2005-2012 1

KOMPUTERy, WyROBy ELEKTRONiCzNE i OPTyCzNE

URząDzENiA ELEKTRyCzNE

WyROBy z METALi

POJAzDy SAMOChODOWE, PRzyCzEPy i NACzEPy

POzOSTAŁy SPRzęT TRANSPORTOWy

MASzyNy i URząDzENiA

NAPRAWA, KONSERWACJA i iNSTALOWANiE MASzyN i URząDzEń

PAPiER i WyROBy z PAPiERU

WyROBy z MiNERALNyCh SUROWCóW NiEMETALiCzNyCh

MEBLE

PRODUKCJA METALi

POzOSTAŁA PRODUKCJA WyROBóW

WyROBy z GUMy i TWORzyW SzTUCzNyCh

WyROBy FARMACEUTyCzNE

KOKS i PRODUKTy RAFiNACJi ROPy NAFTOWEJ

TEKSTyLiA

ARTyKUŁy SPOżyWCzE

WyROBy z DREWNA, KORKA, SŁOMy i WiKLiNy

ChEMiKALiA i WyROBy ChEMiCzNE

POLiGRAFiA i REPRODUKCJA zAPiSANyCh NOśNiKóW iNFORMACJi

NAPOJE

ODziEż

SKóRy i WyROBy SKóRzANE

WyROBy TyTONiOWE

PRzETWóRSTWO PRzEMySŁOWE

-100 -50 0 50 100 150 200 250 300 350[%]

ŹRÓDŁO: Rocznik statystyczny przemysłu GUS


10

jąc na popyt konsumpcyjny w całej gospodarce, w tym także w sektorze usługowym. W ten spo-sób niska wydajność i ograniczona skala produkcji przemysłowej obniżają popyt na pracę i pła-ce w sektorze usługowym, co dodatkowo zmniejsza presję na wzrost płac w przemyśle i całej go-spodarce. Mechanizm ten sam się podtrzymuje dopóki wielkość produkcji przemysłowej i jej wy-dajność nie osiągną poziomu przy którym z jednej strony wzrasta siła przetargowa pracowników, o których umiejętności konkurują liczne firmy przemysłowe i usługowe, a z drugiej wydajność produkcji wzrosła na tyle, że szybki wzrost płac w firmach jest możliwy bez narażania ich pozy-cji konkurencyjnej.

Przykładem kraju, w którym nadal nasycenie produkcją przemysłową i jej wydajność nie osiągnę-ły poziomów gwarantujących powstania tego typu virtous cycle jest Polska. W latach 2005-2012 średnia płaca w polskim przemyśle wzrosła nominalnie o 55%, a realnie o 30%, co daje średni roczny wzrost na poziomie ok. 4%. W tym samym czasie wolumen produkcji przemysłowej wzra-stał o ok. 7% rocznie. Oznacza to, że przyrosty produktywności zasilały właścicieli kapitału w stop-niu większym niż wynikałoby to z wzrostu wydajności pracy w przemyśle. Jak dotąd nie zaistniał więc w Polsce dostatecznie silny nacisk na strategiczne przesuwanie się przemysłu w kierunku „konkurencyjności nie-płacowej”. Relatywnie duże zasoby pracy, przy znacznym rozdrobnieniu organizacyjnym i niskiej internacjonalizacji firm (o czym więcej w rozdziale trzecim) sprawiają, że niskie koszty przeciętne produkcji osiągane są w Polsce raczej przez kontrolę wzrostu płac, niż oszczędności skali. Nic więc dziwnego, że w większości krajów rozwiniętych średnia płaca w prze-myśle jest kilkadziesiąt procent wyższa, niż w usługach, w Polsce jest to jedynie 2%.

W tym kontekście na Konkurencyjność gospodarek narodowych można popatrzeć jako na zdolność do produkowania i dystrybucji dóbr i usług, które nie tylko mogą konkurować na rynkach między-narodowych, lecz także które gwarantują adekwatny wzrost dobrobytu, tj. realnego dochodu i stan-dardu życia pracowników. z tej perspektywy gospodarka Polski jawi się jako konkurencyjna jedynie częściowo, w której wzrost płac w sektorze przemysłowym wciąż nie w pełni odzwierciedla osiąga-ne w nim przyrosty wydajności, mimo tego, że ten sam przemysł osiąga (co pokazujemy w dalszej części opracowania) coraz lepszą zdolność do konkurowania na rynkach zagranicznych. W dalszej części przyglądamy się bliżej tej wstępnej konkluzji analizując związek między konkurencyjnością a produktywnością gospodarki narodowej, a w szczególności jej części przemysłowej. U swego korze-nia konkurencyjność jest bowiem mierzona produktywnością, która z kolei wspiera wysokie płace, silną walutę oraz atrakcyjny zwrot z kapitału i ostatecznie wysoki standard życia.

mikroekonomiczne podstawy produktywności

Bogactwo jest tworzone na poziomie mikrogospodarczym, czyli na poziomie firm. Tyl-ko one mogą je tworzyć, ponieważ dysponują zdolnościami do kreowania wartościo-wych dóbr i usług, przy zastosowaniu wydajnych metod.


11

wg michaela portera, mikroekonomiczne fundamenty produktywności skła-dają się z trzech współzależnych dziedzin:

• wyrafinowania i zdolności, w oparciu o które krajowe firmy lub zagraniczne spółki zależne konkurują na swoich rynkach. Wewnętrzne wybory i zdolności / potencjały kra-jowych firm są absolutnie kluczowe dla konkurencyjności opartej na produktywności.

Produktywność rośnie wraz w doskonaleniem się operacyjnej wydajności firm i zbliżania się praktyk zarządzania do najlepszych praktyk globalnych. Jednocze-śnie produktywność rośnie również dzięki zdolności przedsiębiorstw do realiza-cji unikalnych strategii, które uwzględniają pozycje konkurencyjne oparte na od-różnieniu się i innowacyjnych sposobach produkcji. Wreszcie produktywność firm ma także związek z ich strukturą zarządzania korporacyjnego. zbyt silna domina-cja dużych grup biznesowych może prowadzić do spowolnienia wzrostu produk-tywności ze względu na efekty monopolistyczne lub ich silny wpływ na rząd. Je-śli grupy biznesowe są instrumentem uzyskiwania władzy nad rynkiem lub prefe-rencyjnego dostępu do polityki, wówczas mogą one generować prywatną docho-dowość, kosztem publicznego dobrobytu.

branże powiązane i wSpieraJące

- DOSTęP OD KAPiTAŁU, LOKALNyCh DOSTAWCóW i FiRM W POWiązANyCh BRANżACh

- OBECNOść BRANż zAGLOMEROWANyCh, A NiE izOLOWANyCh

makroekonomiczne otoczenie bizneSu - „diament portera”2

uwarunkowania czynników produkcJi

WyDAJNOść, JAKOść i SPECJALizACJA NAKŁADóW DOSTęPNyCh FiRMOM

- zASOBy NATURALNE- zASOBy LUDzKiE- zASOBy KAPiTAŁOWE- iNFRASTRUKTURA FizyCzNA- iNFRASTRUKTURA ADMiNiSTRACyJNA- iNFRASTRUKTURA iNFORMACyJNA- iNFRASTRUKTURA NAUKOWA i TECh-

NOLOGiCzNA

kontekSt Strategii i rywalizacJi firm

- LOKALNy KONTEKST i REGUŁ, KTóRE WSPiERA-Ją iNWESTyCJE i PRODUKTyWNOść (NP. zAChęTy DLA iNWESTyCJi KAPiTAŁOWyCh, OChRONA WŁA-SNOśCi iNTELEKTUALNEJ)

- KONTEKST OTWARTEJ i żyWEJ KONKURENCJi LO-KALNEJ

uwarunkowania popytu

OBECNOść WyMAGAJąCyCh i WyRA-FiNOWANyCh KONSUMENTóW LO-KALNyCh

- WySOKiE OCzEKiWANiA KONSUMEN-TóW

- LOKALNE POTRzEBy KONSUMENTóW ANTyCyPUJąCE POTRzEBy iNNyCh

- NADzWyCzAJNy POPyT LOKALNy W WySPECJALizOWANyCh SEGMEN-TACh, KTóRE MOGą Być OBSŁUGiWA-NE LOKALNiE i GLOBALNiE

ŹRÓDŁO: Porter 1990


12

• Jakości mikroekonomicznego otoczenia biznesowego, w którym działają firmy.

Produktywność przedsiębiorstw jest nierozerwalnie związana z otocze-niem, w którym firmy działają. Jak ilustruje to rys. 2., przedstawia-jący słynny diament konkurencyjności Michaela Portera, praktycznie wszystko jest istotne – popyt, konkurencja, kooperacja i zasoby - choć na różnych etapach rozwoju w różnym nasileniu, a w każdym kraju klu-czowe bariery mają lokalną specyfikę.

• zależą wreszcie od poziomu aglomeracji firm, która generuje pozytywne efekty zewnętrzne.

Mimo, że współczesny przemysł działa w ramach różnorodnych form organizacji branżowych – odchudzonej wielkiej korporacji, kooperacyj-nych łańcuchów dostaw, dystryktów industrialnych, modularnej pro-dukcji kontraktowej, czy tajemniczych mistrzów (por. Staniłko 2014, ss. 11-29) – od czasów Alfreda Marshalla wiemy, że uprzemysłowienie dokonuje się w skupiskach. Struktura klasterowa sugeruje zachodze-nie różnorodnych efektów rozpryskowych (spill-overs) wpływających na funkcjonowanie przemysłu na trzech poziomach – wewnątrz skupi-ska, pomiędzy skupiskami, powiązanymi przez technologie lub kwali-fikacje, i wreszcie pomiędzy klasterami skupionymi w swoim sąsiedz-twie.

Natura i głębokość aglomeracji różni się w zależności od stadium roz-woju bazy przemysłowej. w krajach nadganiających, lokalne sys-temy produkcyjne są mniej rozwinięte, a firmy mają tendencję do działań indywidualnych, opierając się na mniej zaawanso-wanych aktywnościach, taniej sile roboczej lub lokalnych za-sobach oraz pozostając w silnej zależności od importu kom-ponentów, technologii i maszyn. Brakuje też specjalistycznej in-frastruktury. w krajach bardziej zaawansowanych, aglomeracjaz reguły pogłębia się, obejmując dostawców specjalistycznych dóbr pośrednich, komponentów, dóbr kapitałowych lub usług. Pojawia się specjalistyczna infrastruktura zbudowana przez prywatny i publiczny kapitał.

W jednym kraju funkcjonuje zazwyczaj duża ilość skupisk przemysło-wych o różnym poziomie wyrafinowania, specjalizacji i głębokości. Jedy-nie kilka z nich jest naprawdę centrami innowacji. W krajach nadgania-


13

jących takie centra innowacji powstać mogą wokół inwestycji firm po-chodzących z krajów rozwiniętych, które dokonują offshoringu. Gene-ralnie jednak strategicznym celem musi zawsze być zbudowanie gę-stej siatki średnich i dużych firm krajowych, które są w stanie uzyskiwać znaczące oszczędności skali i zakresu oraz inwestować znaczące środki w badania i rozwój (por.: Staniłko 2014, ss. 24-29).

konkurencyjność przemysłu a usługi

Niestety produktywność nie wspiera bezpośredniej kreacji miejsc pracy, a już z pewnością nie w przemyśle, przemysł od dawna nie jest i nie będzie raczej kreatorem większej ilości miejsc pracy. W latach 2005-2013 zatrudnienie w pol-skim przemyśle globalnie wzrosło o 0,3%. Jednakowoż takie „zwykłe” utrzy-manie ilości miejsc pracy przy dość spektakularnym wzroście wartości do-danej (drugim w OECD po Korei Południowej) należy uznać raczej za sukces. Aby utrzymać wysoki poziom zatrudnienia w gospodarce, miejsca pracy mu-szą powstawać w usługach. Jednak obowiązująca do czasu Wielkiej Recesji 2008 r. teza o strukturalnym „zastępowaniu” przemysłu usługami jest błędna. Bowiem więź między oboma sektorami jest nieco paradoksalna, ale ścisła. Pa-radoks tkwi w pytaniu, jak dużo miejsc pracy w usługach jest zależne od miejsc pracy w przemyśle. W wyniku postępów w technikach zarządzania (szczególnie poprzez wzrost na-sycenia iT), outsourcingu oraz rozwoju nowych produktów, udział usług w war-tości dóbr przemysłowych sięga dziś od 30% do nawet 50%. Jeśli zatem miej-sca pracy w sektorze usług mają powstawać i mieć trwały charakter, muszą być miejscami wysokoproduktywnymi i wartościowe z punktu widzenia rozwojowego, czyli powinny być częścią krajowego lub ze-wnętrznego łańcucha wartości dóbr przemysłowych. innymi słowy, przemysł i usługi są od siebie głęboko współzależne. Po pierw-sze, usługi stanowią bardzo istotny element łańcucha wartości w przemyśle. Generalnie, obecnie najbardziej rozwinięte gospodarki są też gospodarkami o najwyższym nasyceniu produkcji usługami, co obrazuje poniższy wykres. im większej skali przemysł, tym większej skali usługi absorbuje. Czy to na etapie badań, projektowania i logistyki, czy to na etapie marketingu, serwisowania produktu i innych funkcji posprzedażowych, czy też po prostu funkcji wspar-cia biurowego.


14

procentowy udział mieJSc pracy w przemyśle związanycH z uSługami (2002 i 2012)3

60

50

40

30

20

10

0

FRA

ChE

ND

L

GBR LU

X

DEU BE

L

USA

DN

K

AUT

FIN

NO

R

iRL

SWE

eu28 ES

P

iTA

SVN

iSL

CZE

GRC

po

l

EST

SVK

PRT

hU

N

TUR

20022012

Po drugie, zdolność do wytwarzania złożonych dóbr rodzi możliwości dostar-czania większej ilości, bardziej wyrafinowanych usług. Jeśli nie będziemy umie-li projektować i wytwarzać coraz bardziej złożonych produktów, skazani będzie-my na miejsca pracy w prostych usługach żywiących się małymi nadwyżkami dochodowymi wypracowywanymi przez coraz mniej konkurencyjnych robotni-ków. Krótko mówiąc, usługi są dopełnieniem przemysłu a nie jego substytutem. (por. Cohen & zysman 1987; Guerrieri & Meliciani 2005).

przewaga komparatywna a przewaga konkurencyjna

Transformacja strukturalna, która jest istotą rozwoju gospodarczego musi na poziomie mikro oznaczać stałą rekonfigurację zdolności i zasobów firm oraz re-definicję przewag komparatywnych.

Możliwość wzmocnienia przewag komparatywnych jest zawsze ściśle związana - choć inna w swej formie - z przewagami konkurencyjnymi (por. Siggel 2006).

ŹRÓDŁO: OECD

[%]


15

Wzrost konkurencyjności przemysłowej może być skutkiem dwóch różnych strategii:

• Strategii opartej na podążaniu za przewagą komparatywną (model polski) – optymalna struktura przemysłowa jest endogenicznie związana ze strukturą krajowego wyposażenia w zasoby – tak jak to określa tzw. stan-dardowy model handlu międzynarodowego, czyli w kategoriach relatywnej obfitości siły roboczej, kwalifikacji, kapitału i zasobów naturalnych. Przewa-ga konkurencyjna jest wynikiem wydajnego istniejących wykorzystania ist-niejących przewag komparatywnych na każdym stadium rozwoju.

• Strategii opartej na odejściu od przewag komparatywnych w oparciu o polityki budowania zdolności technologicznych oraz ekspansji zdolności produkcyjnych (model koreański). Te po-lityki mają na celu zorganizowane udoskonalenie krajowej struktury przemysłowej. To podejście traktuje przewagi komparatywne jako od-skocznię dla procesu rozbudowy zdolności przemysłowych.

2. indeks globalnej konkurencyjności przemysłu

Jednym z podstawowych celów projektu badawczego, którego niniejsze opracowa-nie jest podsumowaniem było stworzenie narzędzia oceny konkurencyjności polskie-go przemysłu. W tym celu stworzyliśmy autorski indeks Globalnej Konkurencyjności Przemysłu.

metodologia

Do budowy indeksu konkurencyjności wybranych zostało 27 krajów, które albo można uznać za konkurencyjne względem Polski albo stanowią pewien punkt odniesienia, do którego nasza gospodarka może dążyć w przyszłości.

z jednej strony, dobór gospodarek opiera się na podobieństwie struktury pro-duktowej eksportu – 30% największych pozycji eksportowych na poziomie 4-cy-frowym. z drugiej strony, w skład indeksu weszły największe gospodarki wscho-dzące, które z racji poziomu rozwoju mogą zajmować podobne miejsce w glo-balnych łańcuchach wartości do Polski.

Dzięki temu również, indeks obejmuje ponad 90% światowego eksportu. Ozna-cza to, że w skład indeksu wchodzą kraje, które albo już dziś są naszymi bez-


16

pośrednimi konkurentami na rynkach międzynarodowych, albo będąc dziś na-szymi kooperantami, ale w wyniku awansu technologicznego, przy utrzymaniu w przyszłości obecnych polskich specjalizacji (co podpowiada logika technolo-gicznych capabilities) z czasem mogą stać się naszymi konkurentami.

ze względu na potrzebę minimalizacji ubytków informacyjnych, dane zaczerp-nięte do budowy indeksu pochodzą z roku 20101.

na konkurencyjność przemysłu składają się w równej mierze instytu-cje jak i parametry produkcyjne przedsiębiorstw. W związku z tym „indeks Konkurencyjności Globalnej Przemysłu” jest średnią arytmetyczną dwóch sub-indeksów: „Wskaźnika instytucji” i „Wskaźnika Bazy Przemysłowej”. Obydwa sub-indeksy są także średnimi arytmetycznymi od-powiednich „Głównych Składowych indeksu Konkurencyjności Przemysłowej”. z kolei każda z głównych składowych jest także średnią arytmetyczną odpo-wiednich zmiennych, które zostały zaczerpnięte z międzynarodowych baz da-nych, które – choć często niedoskonałe - zapewniały zadowalającą porówny-walność danych. Użyto prostej średniej arytmetycznej ponieważ zmienne, któ-re niosły podobną wartość informacyjną zostały przydzielone do tych samych składowych głównych.

Natomiast każda z głównych składowych niesie odrębną informację i nie wyka-zują one silnych korelacji. Wszystkie zmienne oraz źródło ich pochodzenia za-wierają dwie poniższe tabele.

1. Wszystkie zmienne zawarte w indeksie zostały znormalizowane do skali od 0 do 1, aby ich wpływ był porównywalny i zarazem, aby nie stracić informacji wynikającej z różnic pomiędzy krajami. Do normalizacji użyto wzoru: yij = (xij – minj(x))/(maxj(x) – minj(x)) Gdzie: yij – to znormalizowana wartość j-tej zmiennej dla i-tego kraju Xij – to wartość j-tej zmiennej dla i-tego kraju przed normalizacją minj(x) – to minimalna wartość j-tej zmiennej maxj(x) – to maksymalna wartość j-tej zmiennej

Rezultatem tak wykonanej normalizacji jest to, że największa wartość j-tej zmiennej spośród krajów wziętych pod uwagę w indeksie jest transformowana w 1, a najmniejsza w 0. Taki rodzaj normalizacji jest wrażliwy na występowanie wartości odstających, jednak fortunnie wśród da-nych makroekonomicznych taka sytuacja jest rzadkością.


17

regulacJe na rynku produktów

głównaSkładowa zmienna

PODATKi OD DóBR i USŁUG

STABiLNOść POLiTyCzNA

EFEKTyWNOść RząDU

PRAWORząDNOść

iNWESTyCJENA TORy KOLEJOWE (% PKB)

iNWESTyCJE NA DROGi (% PKB)

TELEFONy KOMóRKOWE (100 OSóB)

UżyTKOWNiCy iNTERNETU (100 OSóB)

WEWNęTRzNE KREDyTyDLA SEKTORA PRyWATNEGO (% PKB)

WEWNęTRzNE KREDyTyDOSTARCzANE PRzEz SEKTOR FiNANSOWy (% PKB)

STOPA PODATKU OD KAPiTAŁU

PODATKi OD NiERUChOMOśCi

PODATKi OD DOChODU, zySKóWi zySKóW KAPiTAŁOWyCh

RESTRyKCyJNOść OChRONy zATRUDNiENiA

STOPA OPODATKOWANiA PRACy

SKŁADKi NA UBEzPiECzENiE SPOŁECzNE

PODATKi OD PŁAC i zATRUDNiENiA

KOSzTy PRACy

DOSTęPNOść NAJNOWSzyCh TEChNOLOGii

ABSORBCJA TEChNOLOGii NA POziOMiE FiRM

FDi i TRANSFER TEChNOLOGii

CENy GAzU

CENy ENERGii

UzySKiWANiEENERGii ELEKTRyCzNEJ - DNi

UzySKiWANiEENERGii ELEKTRyCzNEJ - KOSzT

% UCzNióW z WyKSzTAŁCENiEM zAWODOWyMLUB TEChNiCzNyM

SOLiDNOść BANKóW

inStytucJe publiczne

infraStruktura

regulacJe na rynkacHfinanSowycH

koSzty kapitału

regulacJe na rynku pracy

koSzty pracy

tecHnologia

energia

wykSztałcenie zawodowe

źródło

OECD

WORLD BANK

WORLD BANK

WORLD BANK

OECD

OECD

WORLD BANK

WORLD BANK

WORLD BANK

WORLD BANK

EUROSTAT

OECD

OECD

OECD

EUROSTAT

OECD

OECD

EUROSTAT

WORLD ECONOMiC FORUM



OECD

OECD

WORLD BANK

WORLD BANK

WORLD BANK


Składowe wSkaźnika inStytucJonalnegoTAB. 1


18

Składowe wskaźnika bazy przemysłowej są nieco bardziej skomplikowane, niż skła-dowe wskaźnika instytucji, warto więc wyjaśnić, w jaki sposób powstały.

• Pierwsza składowa wskaźnika bazy przemysłowej pokazuje zdolność do produkcji i eksportu dóbr przemysłowych przez dany kraj.

Składa się ona z przemysłowej wartości dodanej na osobę, która ma wy-rażać poziom industrializacji danego kraju oraz z exportu dóbr przemysło-wych na osobę, który ma wyrażać zdolność kraju do konkurencyjnej produk-cji dóbr, a także implicite zdolność do nadążania za zmianami technologicz-nymi.

• Druga składowa pokazuje zaawansowanie technologiczne i składa się z dwóch złożonych wskaźników.

Pierwszym jest intensywność uprzemysłowienia, która jest średnią z udziału wartości dodanej z sektorów medium i high-tech w całej przemysłowej war-tości dodanej oraz udziału przemysłowej wartości dodanej w PKB.

Wskaźnik ten ma wyrażać intensywność uprzemysłowienia i technologicz-ną złożoność produkcji przemysłowej, czyli kumulatywną dynamikę ucze-nia się. im bardziej złożone struktury produkcyjne, tym większe są szanse na dyfuzję wiedzy i technologiczna innowację na poziomie sektorowym i międzysektorowym.

Drugą podskładową jest jakość eksportu przemysłowego, który jest śred-nią z udziału eksportu z sektorów medium i high-tech w całym eksporcie dóbr przemysłowych oraz udziału exportu dóbr przemysłowych w całym eksporcie.

Wskaźnik ten ma wyrażać pogłębienie sektorowe przemysłu, tzn. ruch

od produktów o mniejszym poziomie nasycenia technologią do produktów o większym nasyceniu.

• Natomiast trzecia składowa przedstawia wpływ na świat i składa się z udzia-łu krajowej przemysłowej wartości dodanej w światowej wartości dodanej w przemyśle oraz udziału krajowego exportu dóbr przemysłowych w świa-towym eksporcie dóbr przemysłowych.


19

Składowe wSkaźnika bazy przemySłoweJ

zdoloność do produkcJi i ekSportu

dóbr przemySłowycH

głównaSkładowa zmienna

PRzEMySŁOWA WARTOść DODANA PER CAPiTA

EXPORT DóBR PRzEMySŁOWyCh PER CAPiTA

iNTENSyWNOść UPRzEMySŁOWiENiAzaawanSowanie tecHnologiczne

wpływ na świat

źródło

UNiDO

UNiDO

UNiDO

JAKOść EKSPORTU

WPŁyW PAńSTWA NA śWiATOWą WARTOść DODANą W PRzEMyśLE

WPŁyW PAńSTWA NA śWiATOWy hANDEL DOBRAMi

UNiDO

UNiDO

UNiDO

Tak skonstruowany indeks ma szereg ograniczeń, których trudno uniknąć przy obecnym stanie dostępnych statystyk oraz chcąc utrzymać relatywną prostotę analityczną.

• Przy obecnym sposobie prezentowania danych niemożliwe jest niestety uchwycenie różnicy między strukturami przemysłowymi (eksportowymi) opar-tymi o prawdziwe zdolności technologiczne, a tymi opartymi o niskowartościo-wy montaż w branżach wysokotechnologicznych. Tego typu dane są dopiero od pewnego czasu agregowane przez OECD i WTO, ale ich szczegółowość i ak-tualność pozostawia nadal wiele do życzenia. Mimo to staramy się wykorzystać je w dalszej części raportu.

• indeks jest podatny na zmianę technologicznych klasyfikacji produktów i nie po-trafi wyrazić czasami bardzo istotnych różnic technologicznych w obrębie tych sa-mych agregatów statystycznych, co wynika z faktu, że trudno jest dobrać jedną uniwersalną jednostkę analizy – sektory, branże, zasoby, poziomy techniki itp.

• indeks ten nie jest w stanie wyrazić endogenicznej, ewolucyjnej natury zmiany technologicznej w systemie produkcyjnym

• Niezmiernie istotną kwestią w benchmarkowaniu konkurencyjności przemysło-wej jest identyfikacja najbardziej odpowiedniego kraju porównawczego. Porów-nania międzynarodowe są szczególnie podatne na różnice poziomu zaawanso-wania gospodarczego. Kraje o różnych etapach rozwoju – obdarzone różnymi zdolnościami produkcyjnymi i technologicznymi - potrafią znaleźć się obok sie-bie. Jedynym rozwiązaniem w tej sytuacji pozostaje uwzględnienie w porówna-niach pozycji krajów o zbliżonych poziomach rozwoju.

TAB. 2


20

miejsce polski w indeksie globalnej konkurencyjności przemysłu

Na rys. 4 przedstawiono wartości indeksu globalnej konkurencyjności przemysłowej oraz sub-in-deksy instytucjonalny i bazy przemysłowej dla 27 krajów. Pierwsze cztery miejsca zajmują odpo-wiednio: Stany zjednoczone, Japonia, Szwajcaria i Niemcy. Warto zwrócić uwagę na to, że Stany zjednoczone i Szwajcaria swoją wysoka pozycję zawdzięczają głównie dobrym instytucjom, a Ja-ponia i Niemcy uplasowały się w pierwszej czwórce, głównie ze względu na bazę przemysłową.

polska znajduje się w drugiej połowie stawki, na 16 pozycji, wyprzedając między innymi Włochy (kraj wyraźnie zamożniejszy, będący piątą potęgą przemysłową świata), Portugalię i Wę-gry. z drugiej strony, w stawce krajów na naszym poziomie rozwoju zostaliśmy wyraźnie za Słowa-cją i Czechami. Jedynym krajem niżej rozwiniętym od Polski, który zanotował (nieznacznie) wyż-szy wynik są Chiny. indeks sugeruje, że w obrębie UE Polska może uważać siebie za kraj rywalizu-jący o inwestycje z szeregiem krajów tzw. Południa, do którego zaliczyć można zarówno Włochy, Portugalię, hiszpanię, jak i również Francję.

indekS globalneJ konkurencyJności przemySłu4

0,000

0,100

0,200

0,300

0,400

0,500

0,600

0,700

0,800USA

JaponiaSzwajcaria

Niemcy

Korea Płd.

Belgia

Austria

Szwecja

Kanada

Słowacja

Czechy

Wielka Brytania

FrancjaHiszpaniaChiny

POLSKA

Włochy

Meksyk

Tajlandia

Węgry

Portugalia

Brazylia

Bułgaria

Rumunia

Indie

IndonezjaRosja

Indeks globalnej konkurencyjności przemysłu

Instytucje Baza przemysłowa SUMA

USAROSJA

iNDONEzJA

iNDiE

RUMUNiA

BUŁGARiA

BRAzyLiA

PORTUGALiA

WęGRy

TAJLANDiA

MEKSyK

WŁOChy

ChiNy hiSzPANiAFRANCJA

WiELKA BRyTANiA

CzEChy

SŁOWACJA

KANADA

SZWECJA

AUSTRiA

BELGiA

KOREA PŁD.

NIEMCY

SZWAJCARIAJAPONiA

ŹRÓDŁO: WISE

polSka


21

Na poziomie sub-indeksów, Polska znajduje się na 14 miejscu w sub-indeksie insty-tucjonalnym z wartością 0,503 i na 19 miejscu w sub-indeksie bazy przemysłowej z wynikiem 0,301.

Na kolejnych dwóch wykresach przedstawione zostały składowe indeksu konkuren-cyjności dla Polski.

Rys. 5. przedstawia wartości głównych składowych syntetycznego indeksu konku-rencyjności przemysłowej dla Polski. Wartości na osiach to znormalizowane wielko-ści, więc przedstawiają pozycję Polski względem pozostałych gospodarek ujętych w indeksie.

indekS globalneJ konkurencyJności przemySłu 2010- główne Składowe dla polSki5

00,10,20,30,40,50,60,70,8

REGULACJE NA RYNKUPRODUKTÓW

INSTYTUCJE PUBLICZNE

INFRASTRUKTURA

REGULACJE NA RYNKACHFINANSOWYCH

REGULACJE NA RYNKU PRACY

KOSZTY PRACY

TECHNOLOGIA

ENERGIA

WYKSZTAŁCENIEZAWODOWE

ZDOLONOŚĆ DO PRODUKCJI IEKSPORTU DÓBR

PRZEMYSŁOWYCH

ZAAWANSOWANIETECHNOLOGICZNE

WPŁYW NA ŚWIAT

Główne składowe syntetycznego indeksu konkurencyjności przemysłowej na przykładzie Polski

WPŁyW NA śWiAT

ZAAWANSOWANIETEChNOLOGiCzNE

zDOLNOść DO PRODUK-

CJi i EKSPORTU DóBR PRzEMy-

SŁOWyCh

WyKSzTAŁCENiEzAWODOWE

ENERGiA

TEChNOLOGiA

KOSzTy PRACy

REGULACJE

REGULACJENA RyNKAChFiNANSOWyCh

iNFRASTRUKTURA

iNSTyTUCJE PUBLiCzNE

REGULACJE NA RyNKU PRODUKTóW

ŹRÓDŁO: WISE


22

Pozycję Polski w poszczególnych subindeksach prezentuje poniższa tabela.

pozycJa Składowa

16 REGULACJE NA RyNKU PRODUKTóW

15 iNSTyTUCJE PUBLiCzNE

8 iNFRASTRUKTURA

21 REGULACJE NA RyNKACh FiNANSOWyCh

8 REGULACJE NA RyNKU PRACy

9 KOSzTy PRACy

22 TEChNOLOGiA

17 ENERGiA

10 WyKSzTAŁCENiE zAWODOWE

14 wSkaźnik inStytucJonalny

18 zDOLONOść DO PRODUKCJi i EKSPORTU DóBR PRzEMySŁOWyCh

15 zAAWANSOWANiE TEChNOLOGiCzNE

19 WPŁyW NA śWiAT

19 wSkaźnik bazy przemySłoweJ

pozycJa polSki w głównycH SubindekSacH rankinguTAB. 3

Szczegółowe Składowe Syntetycznego indekSu konkurencyJności przemySłoweJ na przykładzie polSki6

ŹRÓDŁO: WISE

0,000

0,100

0,200

0,300

0,400

0,500

0,600

0,700

0,800

0,900

1,000Podatki od dóbr i usług

Stabliność PolitycznaEfektywność Rządu

Praworządność

Inwestycjena tory kolejowe (%PKB)

Inwestycje na drogi (%PKB)

Telefony komórkowe (100 osób)

Użytkownicy internetu (na 100)

Wewnętrzne kredyty dla sektoraprywatnego(%PKB)

Wewnętrzne kredyty dostarczane przezsektor finanasowy (%PKB)

Solidność banków

Stopa podatku od kapitału

Podatki od nieruchomości

Podatki od dochodu, zysków i zyskówkapitałowych

KOSZTY KAPITAŁURestrykcyjność ochrony zatrudnienia

Stopa opodatkowania pracySkładki na ubezpieczenia społeczne

Podatki od płac i zatrudnieniaKoszty pracy

Dostępność najnowszych technologii

Absorbcja technologi na poziomie firm

FDI i transfer technologi

Ceny Gazu

Ceny Energii

Uzyskiwanie energii elektrycznej - dni

Uzyskiwanie energii elektrycznej - koszt

% uczniów z wykształceniem zawodowymlub technicznym

Przemysłowa Wartość Dodana per capita

Udział Przemysłowej Wartości Dodanej wPKB

Intensywność Uprzemysłowienia

Jakość Eksportu

Wpływ na Światową Wartość Dodaną wPrzemyśle

Wpływ na Światowy Handel DobramiPrzemysłowymi

Szczegółowe składowe syntetycznego indeksu konkurencyjności przemysłowej na przykładzie Polski

WPŁyW NA śWiATOWą WARTOść DODANą W PRzEMyśLEJAKOść EKSPORTU

iNTENSyWNOść UPRzEMySŁOWiENiAUDziAŁ PRzEMySŁOWEJ

WARTOśCi DODANEJ W PKBPRzEMySŁOWA WARTOść DODANA PER CAPiTA

% UCzNióW z WyKSzTAŁCENiEM zAWODOWyM LUB TEChNiCzNyM

UzySKiWANiE ENERGii ELEKTRyCzNEJ - KOSzT

UzySKiWANiE ENERGii ELEKTRyCzNEJ - DNi

CENy ENERGii

CENy GAzU

FDi i TRANSFER TEChNOLOGi

ABSORBCJA TEChNOLOGi NA POziOMiE FiRMDOSTęPNOść NAJNOWSzyCh TEChNOLOGii

KOSzTy PRACy

SKŁADKiNA UBEzPiECzENiA

SPOŁECzNE

STOPA OPODATKOWANiA PRACyRESTRyKCyJNOść OChRONy zATRUDNiENiA

PODATKi OD NiERUChOMOśCi

STOPA PODATKU OD KAPiTAŁU

SOLiDNOść BANKóW

WEWNęTRzNE KREDyTy DOSTARCzANEPRzEz SEKTOR FiNANASOWy (%PKB)

WEWNęTRzNE KREDyTyDLA SEKTORA PRyWATNEGO (%PKB)

UżyTKOWNiCy iNTERNETU (NA 100)

TELEFONy KOMóRKOWE (100 OSóB)

iNWESTyCJE NA DROGi (%PKB)

iNWESTyCJE NA TORy KOLEJOWE (%PKB)PRAWORząDNOść

KOSzTy KAPiTAŁU

PODATKi OD PŁAC i zATRUDNiENiA

PODATKi OD DOChODU i zySKóW

PODATKi OD DóBRi USŁUG

WPŁyW NA śWiATOWy hANDEL DOBRAMi PRzEMySŁOWyMiEFEKTyWNOść RząDU

STABLiNOść POLiTyCzNA


23

3. Jak analizować konkurencyjność przemysłu?

Obok analizy czynników makro niezmiernie istotne jest zrozumienie uwarun-kowań determinujących konkurencyjność poszczególnych branż. Przy czym nie tyle chodzi o branże rozumiane jako jednostki statystyczne, co jako realne areny rywalizacji (McGrath 2013).

We współczesnym, niezmiernie dynamicznym przemyśle, granice branż są często bardzo rozmyte a samo ich określenie jest jedną z miar kunsztu stra-tegicznego kadry menedżerskiej.

Poniżej zaproponowane zostaną dwa przykładowe schematy analityczne. Pierwszy pozwala określić relatywne bezpieczeństwo branży, związane z na-ciskiem międzynarodowych konkurentów. z kolei drugi schemat pozwala na określenie, które branże narażone są na utratę konkurencyjności w wyni-ku przedwczesnego outsourcingu lub - patrząc od drugiej strony – jakie bran-że mogą wnieść największy potencjał dyfuzyjny.

a. międzynarodowa konkurencyjność branżowa

Szereg studiów empirycznych sugeruje, że coraz większy wpływ na rozwój narodowych zdolności przemysłowych mają czynniki egzogeniczne, takie jak konkurencja krajów trzecich, co jest oczywiście rezultatem rosnącej integracji i transformacji rynków międzynarodowych i systemów przemysłowych.

Wyłonienie się graczy globalnych, szczególnie o znaczących rozmiarach może wpłynąć na szanse zdynamizowania bazy przemysłowej w krajach nadgania-jących oraz tworzy presję na skonsolidowane pozycje gospodarek już zindu-strializowanych.

Relacje między krajami są modyfikowane przez nowe wzorce konkurencji i komplementarności. To oznacza, że transformacja międzynarodowej sceny przemysłowej dotyka krajów i branż (a więc firm) na wiele różnych sposobów. Podstawowym wyzwaniem nie jest bezpośrednia konkurencja z krajami taki-mi jak Chiny, czy ich południowi sąsiedzi, ale raczej sposób dostosowania się do rosnącej obecności produktów z tamtych rynków na rynkach globalnych. W ostatnim ćwierćwieczu wzorcowym przykładem takiej transformacji od pro-ducenta dóbr tanich, do producenta dóbr wysokowartościowych jest Korea Po-łudniowa.


24

obecność wielkich, globalnych producentów tanich dóbr zasadniczo zamyka większości krajów ścieżkę ułomnej konkurencyjności opar-tej na górowaniu w jednej dziedzinie takiej, jak koszt lub wydaj-ność.

Jak już podkreślano, przewaga konkurencyjna rodzi się w oparciu o bez-pośrednie jej źródła – koszty materiałowe i koszty pracy, produktywność na jednostkę kapitału, technologiczne wyrafinowanie, jakość produktów siła marek – oraz źródła pośrednie – wielkość rynku wewnętrznego, dostępność talentów, czy jakość wsparcia rządowego.

matryca oceny konkurencyJności branż przemySłowycH7

DŁUG

Ość

CyKL

U iN

NOW

ACyJ

NEGO

SzyBKi zEGAR

WOLNyzEGAR

TRUDNOść DOGANiANiA

WiEDzANIEJAWNA

WiEDzAUJAWNiONA

Strefa zagrożenia

Strefa dySkomfortu

Strefa oStrzeżenia

Strefa komfortu

ŹRÓDŁO: BCG


25

Aby zidentyfikować branże potencjalnie najbardziej i najmniej narażone na konkurencję należy uwzględnić dwa wymiary.

• łatwość doganiania, czyli łatwość penetracji branż przez no-wych graczy. Poziom trudności zależy tu od tego, czy branża zbu-dowana jest w oparciu o wiedzę ujawnioną (explicit), tzn. informację sformalizowaną, dostępną, udokumentowaną, która może być łatwo transferowana, czy też raczej o wiedzę niejawną (tacit), tzn. informa-cję nieudokumentowaną.

branże zbudowane na wiedzy ujawnionej generalnie składa-

ją się z przedsiębiorstw o dużej skali instalacjach oraz proce-sach praco- i kapitałochłonnych. Są to często wytwórcy dóbr uto-warowionych (np. chemia podstawa).

Tego typu przedsiębiorstwa są narażone na ryzyko łatwej imitacji. z drugiej strony, łatwość transferu wiedzy sprzyja lokalizacji inwesty-cji zagranicznych, dlatego dla krajów doganiających tego typu branże są szczególnie istotne na etapie konkurowania niskimi kosztami pracy.

z kolei branże zbudowane na wiedzy niejawnej opierają się na pra-cownikach wiedzy, wysokim poziomie technologicznego i procesowe-go wyrafinowania oraz sile marek. Dlatego ich imitacja jest znacząco utrudniona.

• długość cyklu innowacyjnego. W branżach, w których innowa-cje zachodzą w wolnym tempie funkcjonalności produktów lub ma-teriałów są stałe albo zmieniają się rzadko, co sprawia, że po wejściu na pewien poziom technologiczny łatwo w nich konkurować.

W branżach tzw. szybkiego zegara innowacyjnego możliwe jest zbu-dowanie wyższych barier wejścia w oparciu o zdolność wdrażania przełomowych technologii, które często jeszcze bardziej przyspiesza-ją cykl innowacyjny.

b. innowacyjna konkurencyjność przemysłu

Kiedy przemysł jest kluczowy dla narodowej zdolności do innowacji? W okre-ślonych okolicznościach, projektowanie produktu jest tak blisko związane


26

z projektowaniem i prowadzeniem procesu wytwarzania, że praktycznie na ma sensu rozważać ich rozdzielnie.

zdolność do rozwiązywania problemów produkcyjnych jest tak samo ważna dla wartości innowacji jak zdolność do wyboru właściwych charakterystyk pro-duktu lub cech designowych. w określonym kontekście, słabe zdolności do wytwarzania ostatecznie przerodzą się w słabość zdolności do in-nowacji.

Co to za kontekst? Aby to określić należy wziąć pod uwagę dwie kwestie:

• zdolność do osobnego funkcjonowania b+r oraz produkcji (stopień modularności)

Dwa pytania pozwalają określić stopień modularności. Po pierwsze, jak

wiele projektanci produktu wiedzą o procesie produkcyjnym – np. w bio-technologii i zaawansowanych materiałach każdorazowy projekt produk-tu wymaga zdefiniowania unikalnego projektu procesu produkcyjnego.

W większości branż istnieją formalne rozwiązania uwzględniające uwa-runkowania procesowe w rozwoju produktów, znane pod nazwą design rules. Po drugie, jak trudno projektantowi produktu zdobyć istotną in-formację o procesie produkcji.

Tutaj technologie mieszczą się w kontinuum pomiędzy czystą sztuką

(aby to zrozumieć, trzeba to zobaczyć) a czystą nauką (aby to zrozu-mieć, trzeba to-a-to przeczytać).

• dojrzałość procesowej technologii wytwórczej, przez którą ro-zumie się tu raczej zaawansowanie ewolucji procesu, niż wiek tech-nologii, choć obie te rzeczy są często skorelowane.

Niedojrzałe procesy (produkcyjne) dają największe szanse na wpro-wadzenie udoskonaleń, a co za tym osiągnięcie przewagi konkuren-cyjnej za pomocą innowacji procesowych. Dziś do takich branż należą np. płaskie ekrany, biotechnologia, zaawansowane materiały.

zestawienie tych dwóch kryteriów daje nam w rezultacie czteropolową matry-cę modularności-dojrzałości:


27

W świetle powyższego schematu łatwo można stwierdzić, że rozdzielenie badań i rozwo-ju od procesów produkcyjnych nie jest groźne dla konkurencyjności w wypadku czystych innowacji procesowych i produktowych. z jednej strony, ten kto outsource’uje produkcję takich dóbr nie ryzykuje nadmiernie wyciekiem istotnej dla przewagi konkurencyjnej wie-dzy. z drugiej strony, ten kto jest odbiorcą takich inwestycji nie ma większych szans uzy-skania szerszych i większych efektów dyfuzyjnych. inwestycje tego typu oznaczają korzy-ści w formie miejsc pracy, podatków, pozytywnych efektów zewnętrznych powiększonego wolumenu, ale raczej nie powiększenie zdolności / potencjałów z kolei procesy produk-cyjne o niskiej modularności są najcenniejszym rodzajem inwestycji – szczegól-nie zagranicznych. Jest tak dlatego, że ich zlokalizowanie w polsce praktycznie nieuchronnie doprowadzi z czasem do „ściągnięcia” także aktywności rozwo-jowej. Należy przy tym pamiętać, że zaklasyfikowanie do odpowiedniego pola może być

matryca zależności między doJrzałością proceSową a modularnością produktu8

DOJR

zAŁO

ść P

ROCE

SOW

A – S

TOPi

Eń D

OTyC

hCzA

SOW

EJEW

OLUC

Ji PR

OCES

U PR

ODUK

CyJN

EGO

WySOKi

NiSKi

MODULARNOść – STOPiEń ODSEPAROWANiA iNFORMACJi PROJEKTOWyCh OD PROCESU PRODUKCyJNEGO

WySOKiNiSKi

innowacJa kierowana proceSem – DONiOSŁE iNNOWACJE PROCESOWE RE-WOLUCJONizUJą ChARAKTERySTyKę PRO-DUKTU. WARTOść iNTEGRACJi B+R z PRO-DUKCJą JEST EKSTREMALNiE WySOKA. Ry-zyKA PŁyNąCE z ODSEPAROWANiA PROJEK-TOWANiA OD WyTWARzANiA Są OGROM-NE.

NP. LEKi BiOTEChNOLOGiCzNE, NANOMA-TERiAŁy, EKRANy LEDOWE, SUPERzMiNiA-TURyzOWANy MONTAż

czySta innowacJa proceSowa

– TEChNOLOGiA PROCESOWA EWOLUUJE, ALE NiE MA BLiSKiEGO zWiązKU z iNNO-WACJAMi PRODUKTOWyMi. LOKALizACJA PROJEKTOWANiA BLiSKO WyTWARzANiA NiE JEST KRyTyCzNA.

NP. zAAWANSOWANE PóŁPRzEWODNiKi, ELASTyCzNE OBWODy WySOKiEJ GęSTOśCi

innowacJa oSadzona proceSowo – TEChNOLOGiE PROCESOWE, ChOć DOJ-RzAŁE, WCiąż Są iNTEGRALNE DLA iNNO-WACJi PRODUKTOWEJ. SUBTELNE zMiANy PROCESOWE MOGą W NiEPRzEWiDyWALNy SPOSóB zMiENić ChARAKTERySTyKę PRO-DUKTU. DESiGN NiE MOżE Być ODSEPARO-WANy OD WyTWARzANiA

NP: PRODUKTy RzEMiEśLNiCzE, WySOKO-GATUNKOWE WiNA, Czy OBUWiE, OBRóB-KA TERMiCzNA METALi, zAAWANSOWANE MATERiAŁy, ChEMiA SPECJALiSTyCzNA)

czySta innowacJa produktowa

- PROCESy PRODUKCyJNE Są DOJRzAŁE, A WARTOść iNTEGRACJi PROJEKTOWANiA PRODUKTóW z WyTWARzANiEM NiSKA. OUTSOURCiNG WyTWARzANiA MA SENS.

NP. KOMPUTERy BiUROWE, ELETRONiKA KONSUMENCKA, AKTyWNE SUBSTANCJE FARMACEUTyCzNE, UTOWAROWiONE PóŁ-PRzEWODNiKi

ŹRÓDŁO: Pisano & Shih 2012


28

Sumaryczny wzroSt wolumenu produkcJi przemySłoweJ w polSce wg poziomu zaawanSowania tecHnologicznego, %, 2002 - 2013

9

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

140

120

100

80

60

40

20

0

WySOKi POziOM TEChNOLOGiiśREDNiOWySOKi POziOM TEChNOLOGiiśREDNiONiSKi POziOM TEChNOLOGiiNiSKi POziOM TEChNOLOGii

różne w zależności od tego, czy rozważamy produkt finalny (np. iPad), czy jego indywi-dualne komponenty (bateria, ekran dotykowy, procesor). Co więcej, o finalnej zdolności do bycia odbiorcą takich inwestycji decydować mogą jeszcze dodatkowe czynniki, ponie-waż np. w wypadków produktów o bardzo krótkim time-to-market, istotna może być zdol-ność do kolektywnego rozwijania produktów przez firmy zgrupowane w dystrykcie prze-mysłowym (klasterze).

branżowa konkurencyjność polskiego przemysłu

Szczegółowa analiza branż polskiego przemysłu w oparciu o zaproponowane powyżej kryteria jest zagadnieniem wymagającym osobnego opracowania i szerokiego dostępu do danych. Szczególnie, że statystyczne odzwierciedlenie wymiaru trudności doganiania jest bardzo trudne. Można jednak dokonać szybkiego przybliżenia drugiego z wymiarów tzn. długości cyklu innowacji.

Rys. 9 przedstawia zagregowane tempo wzrostu produkcji przemysłowej w Polsce na prze-strzeni ostatniej dekady. Widać wyraźnie, że okres wejścia do Unii Europejskiej początko-wo zaowocował szybszym tempem wzrostu produkcji na wszystkich poziomach zaawan-sowania technicznego. Szczególnie jednak zdynamizowaniem produkcji na najwyższym poziomie techniki. Co ciekawe, nadejście Wielkiej Recesji 2008 zahamowało ten wzrost we wszystkich innych sektorach poza tym jednym. Jednocześnie wraz ze stabilizacją sy-

ŹRÓDŁO: Eurostat

[%]


29



WyROBy z METALi

WyROBy z MiNERALNyCh SUROWCóWNiEMETALiCzNyCh





NAPOJE

MEBLE


PRODUKCJA METALi






POLiGRAFiA i REPRODUKCJA zAPiSANyCh NOśNiKóW iNFORMACJi


TEKSTyLiA


0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Struktura wydatków na innowacyJność w polSkim przemyśle, %, 201210

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%

SzKOLENiA


BUDyNKi i BUDOWLE

zAKUP WiEDzy

B+R

NASyCENiE KAPiTAŁEM OBCYM

UDziAŁ WyDATKóW NA iN-NOWACyJNOść W CAŁOśCi(DOLNA SKALA)

tuacji gospodarczej w otoczeniu produkcja w sektorze niskim i średnim zaczęła ponownie rosnąć, powracając do trendu, natomiast wielkość produkcji wysokozaawansowanej tech-nicznie zaczęła systematycznie maleć. Może to sugerować jedynie chwilowy charakter tego wzrostu, prawdopodobnie wynikającego z otwarcia w Polsce wielkoskalowych mon-towni elektroniki użytkowej – które są jednymi z największych polskich eksporterów. zara-zem nie byłby to wzrost endogeniczny, wynikający z pogłębienia branż obecnych w pol-skim przemyśle. Najprawdopodobniej nie doszło jak dotąd do głębszego przezbrojenia oraz zbudowania wysoko zaawansowanych zdolności produkcyjnych w krajowych firmach.

ŹRÓDŁO: GUS


30

Rys. 10 pokazuje z kolei strukturę wydatków na innowacyjność w Polskim przemyśle. Jest wiedzą dość szeroko rozpowszechnioną, że Polska ma jeden z najniższych pozio-mów wydatków na BERD (Business Expenditures on Research & Development) w UE. Wykres potwierdza tę ogólną konstatację, ilustrując wyraźnie, że z wyjątkiem branż

PRzETWóRSTWO PRzEMySŁOWE


WyROBy z METALi









PRODUKCJA METALi





MEBLE

TEKSTyLiA


POLiGRAFiA i REPRODUKCJA zAPiSANyCh NOśNiKóW

ODziEż

NAPOJE



WyROBy TyTONiOWE

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

kto JeSt bardzieJ innowacyJny?% udział firm kraJowycH i zagranicznycH wykazuJącycH nakłady na b+r w 2012 r.

11

5,3 9,6

11,5 13,6

4,3 67,0

17,2

15,0 19,1

4,4 6,6

22,2 14,0

9,7 17,9

5,1 9,6

1,3

12,9

3,1 5,1

6,2 9,3

6,6

6,8

35,7

1,3 20,4

3,3 8,2

3,3 5,4

4,1 3,1

1,0 5,3

2,4 2,3

1,3 2,3

1,9 8,3

14,7

2,4 4,8

12,5

0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14%

ŹRÓDŁO: GUS, badanie F-02

KRAJOWE ZAGRANICZNE UDZIAŁ FIRM INNOWACYJNYCH (DOlNA skAlA)


31

transportowych i metalowej polski przemysł wciąż jest przede wszystkim na etapie innowacyjności opartej o zakup maszyn i urządzeń, czyli innowacyjności co najwy-żej o zasięgu krajowym. z jednej strony jest to przyczyną jego znaczącej importo-chłonności, szczególnie segmentu krajowego. z drugiej strony oznacza to, że inno-wacje oparte są na wiedzy ujawnionej a branże dominujące w polskiej gospodarce (przemysł spożywczy, metalowy, eletromaszynowy i transpotowy) raczej nie zalicza-ją się do branż „szybkozegarowych”. Wykres pokazuje także, że najwyższe procen-towo wydatki na badania i rozwój dokonywane są w branżach najbardziej zinterna-cjonalizowanych – motoryzacyjnej, lotniczo-kolejowej, optoelektronicznej. Sugerowa-łoby to, że większość polskich branż przemysłowych znajduje się bądź w strefie dys-komfortu, bądź w strefie zagrożenia.

z kolei w ujęciu własnościowym, jak ilustruje to rys. 11, udział firm krajowych prowa-dzących działalność innowacyjną w całej populacji firm przemysłowych jest wyraź-nie mniejszy, niż odpowiedni udział firm zagranicznych. Firmy zagraniczne dominują we wszystkich branżach oprócz paliwowej (gdzie generalnie ich nie ma), metalowej, optoelektronicznej, tekstylnej, farmaceutycznej i poligraficznej. za najbardziej inno-wacyjne branże pod względem procentowego udziału aktywnych innowacyjnie pod-miotów należy uznać branże elektromechaniczną, chemiczną i metalową.


32

2

KONKURENCyJNOść OPARTA NA zDOLNOśCiACh / POTENCJAŁACh


33

1. potencjały technologiczne firm a rozwój gospodarczy

Późno uprzemysłowione kraje, o średnim dochodzie, takie jak Polska stoją przed podstawowym wyzwaniem przyspieszenia rozwoju technologicznego i – ujmując problem bardziej ogólnie - wzmocnienia bazy przemysłowej. Neoklasyczne teorie wzrostu gospodarczego i handlu zazwyczaj zaniedbywały ten problem. Jej mocno uproszczone modele zakładają, że technologia jest łatwo dostępna dla wszystkich krajów i wszystkich firm, które mogą ją pobrać z globalnej „półki technologicznej”. Kraje po prostu ustalają adekwatny dla siebie poziom intensywności użytkowania kapitału i pracy, w zależności od stosunku cen czynników produkcji, określanego przez relatywne wyposażenie w kapitał fizyczny i ludzki. Firmy w danej branży są na tej samej funkcji produkcji i dobierają swój poziom techniczny w zależności od rela-tywnej ceny czynników, przesuwając się bezkosztowo wzdłuż owej krzywej w zależ-ności od zmiany tych cen.

większość neoklasycznych podejść do rozwoju gospodarczego jest bar-dzo sceptyczna co do skuteczności interwencji publicznej w formie wsparcia, ochrony i wyzwalania rozwoju technologicznego. zazwyczaj ograniczają się one do re-komendowania „właściwego ustalenia cen”, „redukcji lub eliminacji ochrony” lub „wol-nego przepływu kapitału i technologii” – czyli w dużej mierze recept aplikowanych w pierwszej dekadzie polskiej transformacji gospodarczej po 1989, a znanych pod na-zwą „planu Balcerowicza”. Bardziej umiarkowani ekonomiści neoklasyczni zalecają funkcjonalne interwencje usprawniające raczej funkcjonowanie rynków, niż interwen-cje selektywne promujące określone branże i technologie (Rodrik 2006).

alternatywne, „azjatyckie” podejście do rozwoju gospodarczego (a więc i technologicznego), podkreśla istotny wpływ ułomności rynków (market failures) i trudności koordynacyjnych (coordination failures), przypisując centralną rolę lo-kalnym (indigenous) wysiłkom opanowania nowych technologii, ich adaptacji do lokalnych warunków, dyfuzji ich do innych branż gospodarki, wykorzystaniu ich do wzrostu wolumenu i dywersyfikacji produktowej eksportu a wreszcie doj-ścia do etapu eksportu samych technologii. Warunkiem rozwoju gospodarczego jest zatem budowanie zdolności / potencjałów (capabilities) tak na pozio-mie firm, jak i na poziomie narodowym, np. w formie narodowych systemów innowacji (Nelson 1993).

Punktem wyjścia „peryferyjnego” nurtu myślenia jest założenie, że firmy nie mogą operować wszystkie na tej samej funkcji produkcji. Wiedza technologiczna nie jest dzielona po równo pomiędzy firmami, ani nie jest łatwo imitowalna czy też


34

transferowalna. Transfer z konieczności wymaga uczenia się, ponieważ technolo-gie obok wymiaru dokumentacyjnego, są także ukryte (tacit) w organizacyjnych rutynach. zatem opanowanie nowej technologii wymaga od nabywającej jej firmy nabycia kwalifikacji i inwestycji, przy czym zakres tej nabytej biegłości technolo-gicznej pozostaje niepewny i z konieczności jest różny dla różnych firm. Po dru-gie, mają one więcej wiedzy o ich „własnych” technologiach, mniej o podobnych technologiach w innych firmach, a najczęściej naprawdę niewiele o innych tech-nologiach alternatywnych, nawet w tej samej branży. innymi słowy, operują one nie na funkcji produkcji, ale raczej w punkcie. ich postęp technologiczny, zbudo-wany na ich wysiłku, doświadczeniu i kwalifikacjach, jest w różnym stopniu „zlo-kalizowany” wokół tego punktu.

Ekonomiczna teoria ewolucyjna potrafi wyjaśnić istnienie stałych asymetrii po-między firmami, w zakresie ich technologii procesowych i jakości produktów. Oszczędności skali oraz różnice w amortyzacji dóbr kapitałowych wyjaśniają część tych asymetrii, ale zasadniczy wpływ na ich wielkość mają przede wszyst-kim różnice w zdolnościach innowacyjnych oraz różne poziomy akumulacji tech-

tecHnologiczne i organizacyJne zdolności firm

Bilansowanie, kon-trola jakości, pre-wencyjne utrzy-manie, asymila-cja technologii pro-cesowej

Rozciąganie wypo-sażenia, adaptacja procesowa i reduk-cja kosztów, licen-cjonowanie nowej technologii

Wewnętrzene in-nowacje proceso-we, podstawowe badania

inżynieriaprocesowa

Budowa, usługi po-mocnicze, instalo-wanie wyposaże-nia, zamawianie

Przetargi na wypo-sarzenie, rekruta-cja i szkolenie wy-kwalifikowanego personelu

Podstawowe pro-jektowanie proce-sów, projektowanie i dostawa wypo-sażenia

projektowe

Studia wykonalno-ści, lokalizacja, pla-nowanie inwestycji

Poszukiwanie źró-deł technologii, ne-gocjowanie kon-traktów, określanie korzystnych wa-runków

przedinwesty-cyjne

Proste i rutynowe (oparte o wysiłek wewnętrzny i do-świadczenie)

Adaptacyjne i du-plikacyjne (opar-te o poszukiwanie, eksperymentowa-nie i kooperację)

Innowacyjne i ry-zykowne (opar-te o celowy wysi-łek, B+R i zawan-sowane formy ko-operacji)

podStawowe

pośrednie

zaawanSowane

StopieŃSkompliko-

wania

inweStycJefunkcJa

TAB. 4


35

Asymilacja tech-nologii produkto-wej, małe adapta-cje do potrzeb ryn-kowych

Poprawa jakosci produktu, licencjo-nowanie i asymila-cja nowej importo-wanej technologii produktowej

Wewnętrzne inno-wacje produktow, podstawowe ba-dania

inżynieria produktowa

Przepływ pracy, studia nad ruchami w czasie, kontrola zapasów

Monitorowanie produktywności, usprawniona koor-dynacja, logistyka just-in-time

inżynieria przemysłowa

Lokalne systemy przetargowe, pozy-skiwanie wiedzy z in-stytucji

Transfer technologii w kraju, koordynacja projektowania i pro-dukcji, relacje z insty-tucjami techniczny-mi, zdolność do po-dejmowania działań zbiorowych

Ciągłe związki z insty-tucjami B+R i uniwer-sytetami, licencjono-wanie własnej techno-logii innym, sojusze in-nowacyjne, specjaliza-cja wewnątrz sieci i klastrów

krajowa

Zagranicze pozyski-wanie (sourcing), infor-macje od dostawców, sieciowanie branżowe, korzystanie z informa-cji publicznej

Wertykalny transfer technologii, koordy-nacja międzynaro-dowych źródeł wie-dzy, relacje z zagra-nicznymi instytucja-mi technicznymi

Kooperacyjne B+R, alianse strategiczne, zaawansowane stra-tegie innowacyjne, przejęcia zagranicz-ne, bezpośrednie in-westycje zagraniczne

zagraniczna

Badania rynkowe, systemy dystrybucji i serwisu, reklama

Wyspecjalizowa-ny dział marketingu, systematyczny mo-nitoring, analiza in-formacji zwrotnej, brandowanie i różni-cowanie

Zaawansowana kre-acja marek, koordy-nacja ze dystrybuto-rami i klientami, za-awansowane syste-my dystrybucji

krajowy

Analiza rynków eks-portowych, kanały eksportowe, zdolno-ści projektowe i opa-kowaniowe

Systematyczne bu-dowanie rynku i ana-liza rynków, sojusze i sieci, wprowadzanie marek, infrastruktura Original Equipment Manufacturer

Pogłębianie marek, własne kanały mar-ketingu i designu, zagraniczni part-nerzy, infrastruktu-ra Original Design / Brand Manufacturer

zagraniczny

produkcJa zawiązywanie relacJifunkcJa

technologia marketing

nologii i zróżnicowanie technik operacyjnych. Przy czym zmiana technologicz-na na poziomie firmy jest tu rozumiana jako ciągły proces absorpcji lub kreacji wiedzy technicznej, co pozwala zdefiniować „innowację” szeroko, jako wszystkie typy wysiłków udoskonalających.

Do teorii ekonomicznej pojęcie zdolności (capabilities) wprowadzili Nelson i Win-ter w klasycznej pracy „Ewolucyjna teoria zmiany gospodarczej” (Nelson & Winter 1982). ich teoria zmiany zakłada, że świat gospodarczy jest zbyt skomplikowany, by firmy mogły go perfekcyjnie zrozumieć, stąd ich próby poradzenia sobie z jego złożonością uwarunkowane są subiektywnymi modelami lub interpretacjami go-spodarczej rzeczywistości. Te różnorodne interpretacje są następnie podstawą dla różnorodnych strategii, które firmy obierają, aby ukierunkować swoje działania.

W ich ujęciu firmy posiadają w danym czasie określone zdolności i reguły decy-zyjne, które następnie są modyfikowane w wyniku podejmowania wysiłku rozwią-zywania problemów (uczenie się przez działanie) oraz zdarzeń losowych. z cza-sem skutkuje to swoistym doborem naturalnym, czyli wypychaniem z rynku firm


36

mniej dochodowych przez te firmy bardziej dochodowe. ich zdolności są osadzo-ne w strukturze organizacyjnej, która dostosowana jest do przyjętych przez fir-my strategii.

Zatem rozwój gospodarczy zakładać musi rozpowszechnienie się określo-nych sposobów intepretowania rzeczywistości, które pociągną za sobą od-powiednie strategie, determinujące budowę istotnych zdolności / poten-cjałów firm. Uczenie się na poziomie organizacji, które jest koniecznym warunkiem postępu technicznego i organizacyjnego, oznacza wykształcenie rutyn procesowych, które są podstawowym zasobnikiem specyficznej dla organizacji wiedzy operacyjnej. innymi słowy organizacje zapamiętują poprzez działanie (remembering-by-doing), kodując tę wiedzę w strategicznych rutynach i procesach.

2. budowa zdolności / potencjałów na poziomie firm

pod powierzchnią każdego produktu kryje się nie tylko zestaw fizycznych komponentów, ale głęboko osadzony w nim zestaw technicznych i orga-nizacyjnych zdolności, które umożliwiły jego kreację, produkcję oraz do-starczenie. W literaturze ekonomicznej na temat industrializacji zidentyfikowano kluczowe dla rozwoju i konkurencyjności przemysłu zdolności / potencjały zagrego-wane na dwóch poziomach – firmowym i narodowym (Lall 1992).

Tabela 4 stanowi zestawienie takich zdolności firm, ujętych w trzech wymiarach – inwestycyjnym, produkcyjnym i relacyjnym. Nie jest to zestawienie wyczerpujące i jest ono o tyle prowizoryczne, że rozpoznanie a priori, czy dana zdolność jest pro-sta, czy złożona jest trudne. Funkcje zestawione w tabeli nie muszą być realizowa-ne przez samą firmę – wyspecjalizowane usługi mogą być dostarczone przez zakon-traktowane firmy, konsultantów lub inne firmy przemysłowe – krajowe lub zagra-niczne. Jednak w każdej podstawowej kategorii mieści się szereg funkcji, które fir-ma musi zinternalizować, aby z powodzeniem dokonywać komercyjnych operacji.

ten rdzeń funkcji musi się z czasem coraz bardziej poszerzać, wraz z tym, jak firma - i gospodarka jako całość - wznoszą się na coraz wyższe pozio-my złożoności. zdolność do identyfikowania przez firmę zakresu jej wydajnej spe-cjalizacji w aktywnościach technologicznych, rozciągania i pogłębiania tej specja-lizacji poprzez zdobywane doświadczenie, oraz selektywnego zaczerpywania z po-tencjałów innych firm, dysponujących komplementarnymi zdolnościami określa fir-mę dojrzałą technologicznie. zanim „pełna dojrzałość” firm i gospodarki zostanie osiągnięta, sprawność w wykorzystywaniu tych zdolności w gospodarkach o mniej-


37

szym doświadczeniu produkcyjnym (tj. będących na początku krzywej uczenia się) może wyraźnie odbiegać od sprawności firm z krajów rozwiniętych.

• zdolności inwestycyjne to kwalifikacje i procesy potrzebne zidenty-fikowania, przygotowania, odbioru technologii, projektowania, budowa-nia, wyposażania i zatrudnienia personelu dla nowej nowej lub powięk-szonej instalacji przemysłowej. Te zdolności określają koszty kapitałowe projektu, właściwy dobór jego skali, miks produktowy, wybór technolo-gii i wyposarzenie, oraz poziom zrozumienia zastosowanych przez fir-mę technologii, determinujący później wydajność wykorzystania goto-wej instalacji.

• zdolności produkcyjne rozciągają się od umiejętności podstawowych takich jak kontrola jakości, obsługa, utrzymanie maszyn, przez bardziej zaawansowane, takie jak adaptacja, udoskonalenie i „rozciąganie” wy-posażenia, aż po najbardziej zaawansowane – badania, projektowanie i innowacje. zdolności te obejmują zarówno technologie produktowe, jak i procesowe, a także monitoring i funkcje kontrolne będące częścią inżynierii przemysłowej. Determinują one nie tylko wydajność wykorzy-stania technologii i ich udoskonalania, ale także skuteczność wewnętrz-nych inwestycji w absorbcję zewnętrznych technologii.

• zdolności relacyjne, mające szczególnie istotne znaczenie na wyższych etapach rozwoju. Obejmują umiejętności i procesy potrzebne do transmisji informacji, kwalifikacji i technologii do we-wnątrz - i na zewnątrz - organizacji od dostawców, podwykonawców, konsultantów, firm usługowych oraz instytucji technologicznych. Tego rodzaju powiązania mają wpływ nie tylko na wydajność produkcyjną przedsiębiorstwa (umożliwiając mu pełniejszą specjalizację) ale także na dyfuzję technologiczną w gospodarce oraz pogłębienie struktury branżowej.

Na rozwój powyższych potencjałów można spojrzeć z dwóch stron – popytowej i podażowej. od strony popytowej, wysiłki budowania zdolności na poziomie firm odpowiadają na ich wewnętrzną potrzebę rozwoju nowych kwalifikacji i wiedzy po-trzebnej dla samego wprowadzenia nowej technologii do procesu produkcyjnego. Ta potrzeba jest niezależna od reżimu instytucjonalnego i handlowego, w jakim funkcjonuje gospodarka i stanowi podstawowy czynnik dynamizujący inwestycje w budowanie zdolności / potencjałów.


38

Po drugie, obok wewnętrznych potrzeb organizacji, są także naciski z zewnątrz, które silnie wpływają na zasadność i powodzenie wysiłków budowania nowych potencjałów. Chodzi tu m. in. o poziom stabilności i dynamiki otoczenia makro-ekonomicznego, intensywność konkurencji czy też reżim handlowy, które wpły-wają na oczekiwany zwrot z inwestycji w zdolności / potencjały.

Konkurencja – krajowa i handlowa – jest przy tym mieczem obosiecznym. z po-wodu koniecznych kosztów uczenia się, zbyt wysoki poziom konkurencji (np. obecność dużych podmiotów zagranicznych na niedojrzałym rynku krajowym) lub zawodność rynków może prowadzić do rezygnacji z większych inwestycji w budowanie potencjałów przez podmioty z branż nowych w danej gospodarce, lub też firmy wchodzące na wyższy poziom zaawansowania.

z kolei orientacja handlowa gospodarki (będąca często funkcją jej wielkości) również wpływa na wybór i tempo rozwoju nowych potencjałów firm. Przed-siębiorstwa z gospodarek bardziej zorientowanych do wewnątrz (tj. zazwy-czaj większych) inwestują raczej w zdolności substytucyjne – wytwarzanie z lo-kalnych materiałów, „rozciąganie” dostępnego wyposażenia i skalowanie fa-bryk. Natomiast firmy z gospodarek zorientowanych eksportowo (tj. zazwy-czaj mniejszych) uczą się przede wszystkim redukować koszty, podnosić jakość i wprowadzać nowe produkty na rynki światowe, często redukując swoją zależ-ność od (drogich) technologii z importu.

Po trzecie, samo tempo zamiany technologicznej w gospodarkach rozwiniętych stanowi niesłabnący czynnik nacisku na firmy z tych gospodarek rozbudowują-cych bazę przemysłową. Samo istnienie i relatywna dostępność bardziej wydaj-nych technologii stanowi zachętę do inwestycji w zdolności / potencjały firm.

od strony podażowej, zdolność firm do budowania nowych potencja-łów zależy od wielkości firmy (przy bardziej skomplikowanych technolo-giach lub wymagających wielkoskalowej produkcji, przy dużych ilościach wy-kwalifikowanej siły roboczej lub intensywnym wysiłku technologicznym i szcze-gólnie przy niedorozwiniętych rynkach finansowych), dostępu do kwalifika-cji na rynku pracy, a także od kwalifikacji organizacyjnych i menedżer-skich umożliwiających skalowanie czy też zmianę struktur w celu absorbcji no-wych metod pracy i technologii, dostępu do zewnętrznego wsparcia tech-nologicznego (ze źródeł zagranicznych, lokalnych firm, konsultantów, tech-nologicznej infrastruktury publicznej, tj. badawczych laboratoriów przemysło-wych, jednostek testujących, instytucji standaryzujących itp.) i wreszcie do-


39

stępu do adekwatnej „ucieleśnionej” technologii (w formie dóbr kapita-łowych z najlepszych źródeł).

3. budowa zdolności / potencjałów narodowych

Narodowe zdolności / potencjały nie są zwyczajnym agregatem wszystkich roz-winiętych w izolacji zdolności z poziomu firm. z jednej strony, z powodu tzw. efektów zewnętrznych (externalities) oraz współzależności, pomiędzy indywi-dualnymi zdolnościami firm zachodzą liczne synergie.

Dla przykładu, dodatkowe efekty pojawiają się w sytuacji sektorowej i geo-graficznej aglomeracji potencjałów, które pozwalają na osiągnięcie nie tylko oszczędności skali, czy zakresu. z drugiej strony, na poziomie krajowym istot-ne stają się także interakcje sektora przemysłowego (firm i ich organizacji) z publicznym zapleczem badawczo-technologicznym, które potencjalnie zdej-muje z niego szereg ryzyk, umożliwiając podejmowanie bardziej ryzykownych aktywności w innych segmentach lub po prostu wspierając technologiczne po-głębienie branż poprzez dołączenie zdolności komplementarnych.

W środowisku instytucjonalnie jednorodnym, firmy – pomimo różnych idiosyn-krazji – mają tendencję do jednolitych zachowań w obliczu polityk publicznych i bodźców rynkowych. Wynika z tego, że zasadne jest analizowanie prze-wag konkurencyjnych poszczególnych gospodarek narodowych w ka-tegoriach różnic w ich zdolnościach / potencjałach. z jednej strony, kraje na różnych poziomach rozwoju będą różnić się w swojej zdol-ności do produktywnego wykorzystania istniejących i tworzenia no-watorskich rozwiązań technologicznych. z drugiej strony, kraje o róż-nych konfiguracjach instytucjonalnych (varieties of capitalism), nawet posiadając podobny poziom rozwoju potencjałów firm, posiadać będą strukturalnie różne przewagi komparatywne i konkurencyjne.

w dłuższym okresie rozwój gospodarczy rodzi się ze współoddziaływa-nia na siebie zachęt i potencjałów. Potencjały określają maksimum tego, co jest możliwe do osiągnięcia przy danym poziomie zaawansowania gospodar-ki. z kolei zachęty ukierunkowują użytkowanie tych potencjałów, a także sty-mulują wzrost i tempo ich odnawiania lub zanikania. zarówno zachęty jak i potencjały zanurzone są w ramach instytucjonalnych, które są regu-łami gry, określającymi długofalową trajektorię rozwoju gospodarki po-przez kształtowanie owych zachęt i zasobów, a także postaw i oczekiwań.


40

a. zdolności / potencjały

Na poziomie kraju zdolności / potencjały mogą być pogrupowane w trzy sze-rokie kategorie: fizyczne inwestycje, kapitał ludzki i wysiłek technologiczny. W rzeczywistości są one tak głęboko ze sobą splecione, że wyizolowanie ich samodzielnego wpływu na narodową gospodarkę jest bardzo trudne. Jedno-cześnie zdarza się, że w wyniku nieskoordynowanych lub selektywnych poli-tyk publicznych, sektorowych programów inwestycyjnych lub pomocy zagra-nicznej nie zawsze rozwijają się one współmiernie. Przykładem niewspółmiernego rozwoju kapitału fizycznego i ludzkiego jest przywoływana w jednym z wykładów Johna Suttona tanzańska fabryka orzeszków zbudowana przy wsparciu Banku światowego, która nie funkcjo-nuje, ponieważ mimo obecności sprawnych maszyn, brakuje wykwalifikowa-nej siły roboczej do ich obsługi. innym przypadkiem jest rozwój formalnych kwalifikacji, któremu nie towarzyszy wzmożenie wysiłku technologicznego, co wyhamowuje wzrost wydajności, ponieważ niskie zdolności technologicz-ne uniemożliwiają osiągnięcie pełnej produktywności ludzi. Problem ten jest i będzie jednym z najważniejszych hamulców tempa wzrostu gospodarcze-go w naszym kraju.

• W pewnym sensie inwestycje w kapitał fizyczny są potencjałem podstawowym, tj. warunkiem koniecznym dla zaistnienia aktywno-ści wytwórczej. Wszelako bardziej istotną kwestią jest raczej wydaj-ność, z jaką ów kapitał trwały jest wykorzystywany.

• kapitał ludzki powinien być rozumiany zdecydowanie w swojej szer-szej definicji, obejmującej nie tylko formalny certyfikat wykształcenia, ale także – dużo trudniejsze do skwantyfikowania – kwalifikacje zdoby-te w ramach szkolenia w miejscu w pracy czy doświadczenie w aktyw-ności technologicznej, a także odziedziczone z wcześniejszych etapów rozwoju kwalifikacje i postawy, które mogą ułatwiać rozwój przemysło-wy. Co do zasady, im bardziej zaawansowane technologie są użytko-wane, tym wyższe i bardziej wyspecjalizowane muszą być kwalifikacje po stronie siły roboczej i menedżerów. Co więcej, luka kompetencyj-na pomiędzy robotnikami a kadrą inżynierską nie może być zbyt duża, ponieważ zasadniczo utrudniać będzie to transfer kwalifikacji. Gdy pu-bliczne lub prywatne instytucje szkoleniowe nie wypełniają zapotrze-bowania na wykwalifikowaną siłę roboczą, firmy zmuszone są inwesto-


41

wać w swoja własne zaplecze szkoleniowe, ale zrobią to jedynie wów-czas, gdy stopień mobilności siły roboczej będzie odpowiednio niski (czy to z powodu niskiej zdolności do przenoszenia się w inne miejsce, czy też w wyniku zabezpieczeń w prawie pracy). Niska mobilność pełni rolę zachęty do inwestycji, ale jednocześnie zasadniczo utrudnia dyfu-zję wiedzy na inne podmioty lub sektory.

W gospodarkach o instytucjonalnych modelach liberalnych (np. USA), gdzie mobilność siły roboczej jest bardzo wysoka zachodzi szybka dyfuzja wiedzy. Jednocześnie jednak istnieje poważny pro-blem zaniku pewnych kwalifikacji w związku ze zjawiskiem polowania na te kwalifikacje, w które nikt nie inwestuje (skills poaching), bo uzyskanie zwrotu z tej inwestycji jest utrudnione właśnie przez wy-soką mobilność. z drugiej strony, w gospodarkach koordynowanych (np. Niemcy) organizacje branżowe prowadzą skoordynowane wy-datki na szkolenie pracowników, ale równolegle stosują harmonizację poziomu płac, aby ograniczyć mobilność, preferując raczej wzajemne użyczanie sobie siły roboczej przez kooperantów na średnie okresy.

W polskim kontekście, ten niezwykle istotny problem jest bardzo sła-bo rozpoznany. Na podstawie zwykłych obserwacji wydaje się, że w Polsce skutki braku adekwatnego publicznego zaplecza edukacji zawodowej są łagodzone przez inwestycje w kwalifikacje na pozio-mie firm - szczególnie dużych firm zagranicznych. Jednocześnie dy-fuzja wiedzy jest mocno ograniczona z powodu niewielkiej mobilno-ści między sektorami krajowym i zagranicznym. Mobilność hamowa-na jest także przez lepsze wynagrodzenia i organizację pracy w sek-torze zagranicznym, a także przez wciąż relatywnie dużą podaż siły roboczej, która strukturalnie prowadzi do alokacji zasobów w kanały wytwórczości bardziej praco-, niż kapitałochłonnej. Przy czym, jeśli firmy generalnie opierają się na niskich zdolnościach / poten-cjałach, a co za tym idzie oferują niskie płace realne, to ruch pracowników poszukujących lepszych miejsc pracy w innych sektorach własnościowych będzie wywoływał raczej niewiel-ki efekt spill over.

• Trzeci rodzaj potencjałów na poziomie krajowym to zdolność do naro-dowego wysiłku technologicznego – to ona determinuje pełną pro-duktywność wcześniej wymienionych dwóch kategorii. Obejmuje ona


42

szerokie spektrum zdolności produkcyjnych, projektowych i badawczych wewnątrz firm, wspartych technologiczną infrastrukturą dostarczającą informacji, standardów, podstawowej wiedzy naukowej oraz różnorod-nych instalacji zbyt dużych i kosztownych, by mogły być utrzymywane przez pojedyncze prywatne firmy. ścisły pomiar wysiłku technologiczne-go jest praktycznie niemożliwy, ale dysponujemy licznymi przybliżenia-mi np. w formie liczby personelu technicznego lub zaksięgowanych wy-datków na innowacje (B+R, licencje, patenty, szkolenia itp.).

istnieje tu wszelako szereg istotnych zastrzeżeń. Ważne jest, aby

nie pomylić samego wielkowymiarowego wysiłku technologicznego z jego często niedoskonałymi teoretyczno-statystycznymi reprezenta-cjami. Nie tylko ze względu na fakt, że wiele inwestycji w innowacyjność kończy jako koszty utopione albo są po prostu dokonywane niewydajnie, ze względu na złe zarządzanie nimi. Także dlatego, że - jak wspomnia-no wcześniej - wiele innowacji produktowych jest osadzonych silnie w in-nowacjach procesowych lub (bezkosztowe) innowacje procesowe istot-nie wpływają na wartość dojrzałych już produktów.

Obok krajowego wysiłku technologicznego, dla budowy naro-dowych zdolności / potencjałów istotna jest także natura i ska-la zależności danego kraju od zagranicznych technologii. Praktycz-nie nie istnieje kraj samowystarczalny technologicznie, a zależ-ność od importu technologii rośnie jeszcze bardziej w ostatnich de-kadach, kiedy nastąpiło ogromne rozciągnięcie łańcuchów warto-ści, nie tylko poza firmy (outsourcing), ale też poza kraje (offshoring). W tym kontekście dla rozwoju potencjału technologicznego go-spodarki istotny staje się wybór sposobu importu technolo-gii. Dla przykładu, duża zależność od bezpośrednich inwestycji za-granicznych może stać się substytutem dla krajowego wysiłku tech-nologicznego na poziomie zaawansowanym. Substytutem antyrozwo-jowym, bo hamującym rozwój własnych zdolności / potencjałów – in-westycje zagraniczne są w przeważającej liczbie przypadków wydajnym środkiem transferu raczej rezultatów innowacji, niż samego procesu innowacyjnego. To było powodem, dla którego w krajach takich jak Japonia, czy Korea dokonano ograniczenia inwe-stycji zagranicznych, przynajmniej na pewnych etapach procesu roz-wojowego.


43

W dzisiejszych czasach granice branż są płynne, trudne do zdefiniowania i z pewnością nie przypominają wyodrębnionych jednostek statystycznych. zdolności / potencjały nie są statyczne, lecz ewoluują i wyłaniają się, zmienia-jąc konfiguracje przenikające poszczególne branże, tworzące narodową sieć za-sobów. Szczególnie istotne są te zdolności, które mają większy potencjał dyfu-zyjny, np. technologie celu ogólnego (general-purpose technologies).

Niezależnie od potencjału dyfuzyjnego, należy pamiętać, że większa specjali-zacja zasobów możliwa jest tylko po uzyskaniu (a.) silnej komplemen-tarności zdolności oraz (b.) pozytywnych efektów zewnętrznych, pły-nących z interakcji tzw. oszczędności aglomeracji, skali i zakresu, któ-re są zazwyczaj pochodną wysokiego wolumenu produkcji. innymi sło-wy, chodzi o zdolności powstające w środowisku, gdzie gęstość relacji, wolu-men produkcji i skala organizacji umożliwiają wykreowanie wyspecjalizowanych usług i kwalifikacji, które następnie mają endogeniczny wpływ na dalszy wzrost relacji, wolumenu i skali.

Fundamentem każdej branży jest zbiór technicznych i operacyjnych po-tencjałów, wspólnych dla firm a nawet kilku branż, które Gary Pisa-no i Willy Shih nazwali wspólnymi zasobami przemysłowymi (indu-strial commons). Charakteryzują się one tym, że zwiększając transak-cyjne maksimum, tj. zwrot prywatny (private return), równocześnie po-siadają pozytywne efekty zewnętrzne, tworzące optimum, czyli zwrot z transakcji powiększony o dodatkowe korzyści społeczne (social returns). Głównymi kanałami rozprzestrzeniania się korzyści społecznych są: mo-bilność pracowników, relacje poddostawcze a także wspólne akty-wa komplementarne (shared complementary assets), takie jak wyspe-cjalizowani dostawcy, zasoby siły roboczej, których wartość rośnie wraz z liczbą użytkowników.

istotną cecha wspólnych zasobów przemysłowych jest to, że są one utrzymywane przez same przedsiębiorstwa i trwają one dopóty, do-póki istnieje odpowiednio wysokie zagęszczenie odpowiednio du-żych firm zdolnych do uzyskania odpowiednio dużego wolumenu pro-dukcji. Wytworzony know-how, kwalifikacje i zdolności są absorbowane po-średnio także przez innych. zbiorowy popyt pozwala dostawcom zredukować koszty przeciętne. Rolą rządu jest stałe monitorowanie poziomu i żywotności industrial commons oraz podejmowanie pośrednich wysiłków na rzecz pod-trzymania ich istnienia.


44

wolumen produkcJi przemySłoweJ w milionacH eurow latacH 2005 - 2012.12

2 000 000

1 800 000

1 600 000

1 400 000

1 200 000

1 000 000

800 000

600 000

400 000

200 000

0NIEMCY WŁOChy FRANCJA W. BRyTANiA hiSzPANiA POLSKA RUMUNiA

2005 2008 2012

Rys. 12 pokazuje, jak duże wolumeny dóbr przemysłowych produkują duże go-spodarki UE. Jest to niedoskonałe przybliżenie rozmiarów wspólnych zasobów przemysłowych, jakimi kraje te dysponują.

Polska – umownie rzecz traktując - dysponowałaby 9-krotnie mniejszym potencja-łem, niż Niemcy, 4-krotnie mniejszym, niż Włochy i ok. 2-krotnie mniejszym, niż hiszpania. Jednocześnie widać wyraźnie, że poza Niemcami i Włochami, w kra-jach starej UE produkcja w 2012 r. była mniejsza, niż 7 lat wcześniej. W tym cza-sie w Polsce zasób industrial commons urósł dwukrotnie, choć tempo tego wzro-stu dość wyraźnie wyhamowało.

ŹRÓDŁO: Eurostat

[MLN. EURO]


45

b. bodźce

Wyżej wymienione potencjały nie będą wydajnie wykorzystywane dla potrzeb rozwo-ju przemysłowego, jeśli struktura bodźców inwestycyjnych i produkcyjnych będzie nie-adekwatna. zachęty wyrastają z interakcji sił rynkowych oraz instytucji i poli-tyk publicznych i wpływają na tempo akumulacji lub utraty (różnych typów) kapitału i (wachlarza) kwalifikacji oraz na stopień wykorzystania istniejącego wyposarzenia (en-downments) w procesie produkcyjnym.

Budowę i rozwój narodowych zdolności / potencjałów kształtują trzy szerokie zbiory bodźców.

• bodźce makroekonomiczne, obejmujące np. sygnały płynące ze wzrostu PKB (stopa i stabilność), zmian cen, stóp procentowych, stóp walutowych, dostępności kredytu, otwartości wymiany handlowej itp.

• bodźce płynące z konkurencji, będące najbardziej podstawowymi zachę-tami wpływającymi na budowę potencjałów. Na krajową konkurencję wpły-wa rozmiar sektora przemysłowego, jego poziom rozwoju i dywersyfikacji pro-duktowej, czy też polityki rządowe regulujące wchodzenie, wychodzenie, eks-pansję, własność firm itp. historycznie, z różnorodnych powodów większość krajów nadganiających narzucała ograniczenia na wewnętrzną konkurencję. Robiły to, aby zapobiec nadmiernemu wchodzeniu (prowadzącemu do frag-mentaryzacji) na chronione rynki, aby wpierać zatrudnienie, czy też rozwój małych firm, obniżać ceny lub zmusić do lokalizowania inwestycji na terenach zacofanych, albo zapobiec nadmiernej koncentracji władzy nad rynkiem.

konkurencja międzynarodowa – czy to w formie importu, inwestycji bez-pośrednich, czy też rywalizacji eksportowej – jest jeszcze silniejszym bodź-cem dla budowy potencjałów firm, bez względu na wielkość krajowego ryn-ku. Również tutaj historycznie rządy krajów skutecznie nadganiających na-rzucały cały szereg ograniczeń – z jednej strony irracjonalnych, szkodli-wych, opóźniających rozwój, najczęściej wynikających z gry wpływowych grup interesów, z drugiej strony całkowicie zasadnych, bo ograniczających dewastujące efekty niekontrolowanego otwarcia (Rodrik, 2011), czy też ła-godzących dysfunkcje koordynacyjne rynków.

W polskim wypadku istnieje wiele powodów, by uważać, że otwarcie na konkurencję dla polskich firm, rozumiane jako łatwość penetracji krajowe-go rynku przez zagraniczne podmioty, jest wyjątkowo wysokie – był to te-


46

mat regularnie powracający w czasie wywiadów badawczych przeprowa-dzonych z menedżerami wiodących dużych polskich firm przemysłowych. z drugiej strony, jak dobrze ilustrują to dane na temat ujawnionych prze-wag komparatywnych w polskim eksporcie, międzynarodowa konkurencyj-ność polskiego przemysłu jest oparta w zdecydowanej mierze na bezpo-średnich inwestycjach zagranicznych.

pytanie, czy ta zależność między tym negatywem i pozytywem sta-nowi jakiś rodzaj pułapki rozwojowej, należy do najważniejszych pytań stojących przed polską polityką przemysłową.

Teoria ekonomiczna ostatnich dekad wypracowała ugruntowane i zniuansowa-ne stanowisko w kwestii zasadności interwencji w funkcjonowanie rynków, które nie zawsze pozostaje w zgodzie z dominującym globalnie od końca lat 80-tych do Wielkiej Recesji 2008 trendem deregulacyjnym i liberalizacyjnym, będącym często de facto formą obrony pozycji krajów już rozwiniętych (Wade, 2003).

• Pewne argumenty za protekcjonizmem są bezzasadne – gdy źródło za-wodności rynkowej leży poza firmą (np. brak kwalifikacji, infrastruktu-ry lub instytucji) interwencja na rzecz firmy nie doprowadzi do spadku kosztów jej funkcjonowania w przyszłości.

• Jednak w zakresie, w jakim ułomności rodzą się z braku inwestycji w budo-

wanie zdolności ze względu na negatywne efekty zewnętrzne, awersję wo-bec ryzyka, czy brak informacji (brak rynków informacyjnych, umożliwie-nie zwrotu kosztów samoodkrywania (self-discovery) lub trudności w na-uce uczenia się) czasowa interwencja jest zasadna, bowiem może odegrać pozytywną rolę przywróceniu wydajnej alokacji zasobów.

Jednak interwencja z zasady musi być selektywna – najlepiej wspierająca określone aktywności, niż branże lub firmy – dobrze sparametryzowana (tj. umożliwiająca pomiar skuteczności) i ograniczona klauzulami wygaszającymi. Politycy powinni także sprzęgnąć mechanizmy ewaluacyjne z mechanizmami korekcyjnymi, pozostawiając decyzje o kontynuowaniu lub wygaszeniu ochro-ny w swoim ręku, a nie w gestii chronionych podmiotów.

• bodźce płynące z rynków czynników produkcji – tj. rynku kapitałowe-go, rynku pracy i rynku technologicznego. Teoria ekonomiczna sugeruje, że dobrze funkcjonujące, elastyczne rynki czynników produkcji i poprawne re-


47

latywne ich ceny są konieczne do osiągnięcia wydajnej produkcji i alokacji za-sobów. Jednak rynki te narażone są także na okresowe lub strukturalne dys-funkcje i rząd musi zawsze być gotowym do interwencji ułatwiającej firmom internalizację korzyści rynkowych lub interweniować bezpośrednio tam, gdzie korzyści społeczne przewyższają korzyści prywatne.

c. instytucje

Rozwój zdolności / potencjałów oraz gra bodźców mogą odpowiednio się rozwijać do-piero w momencie ustanowienia odpowiednich reguł tej gry, czyli dzięki określonym instytucjom rynkowym i pozarynkowym. Długofalowy rozwój gospodarek można z nie-wielką jedynie dozą nadużycia utożsamić z rozwojem instytucjonalnym. z pewnością można powiedzieć, że gospodarki niedorozwinięte to gospodarki albo z instytucjami zdefektowanymi, albo kluczowych instytucji pozbawione. z szerokiego wachlarza in-stytucji, za bezpośrednio wpływające na firmy przemysłowe i ich zdolności / potencja-ły należy uznać:

• Ramy prawne regulujące aktywność przemysłową oraz prawa własności - zarówno te dotyczące aktywów uchwytnych, jak i niematerialnych

• instytucje przemysłowe, które promują powiązania między firmami w zakre-sie produkcji, technologii, czy szkolenia pracowników, a także dostarczające wsparcia mniejszym przedsiębiorstwom oraz ułatwiające restrukturyzację

• instytucje edukacyjno-szkoleniowe takie jak uczelnie techniczne i zawodo-we, technika i szkoły zawodowe, centra kształcenia ustawicznego

• instytucje wsparcia technologicznego

W ostatniej dekadzie wyłoniło się nowe socjo-ekonomiczno-polityczne podejście do instytucji, które wyraźnie wykracza poza dość proste schematy obowiązujące w naukach ekonomicznych, widzące instytucje jako „reguły gry” (D. North, D. Ace-moglu). nowe podejście instytucjonalne - znane jako odmiany kapitali-zmów (Varieties of Capitalism) - wychodzi od dominującej w ostatnich dekadach w naukach o zarządzaniu zasobowej teorii firmy, ujmującej ją jako wiązkę cennych, rzadkich, trudno imitowalnych i trudno zastępowalnych dynamicznych zdolności / potencjałów (hall & Soskice, 2001). Firma uznawana jest tutaj za centralnego ak-tora gospodarki, dzięki któremu dokonuje ona dostosowań w obliczu zmian techno-logicznych i międzynarodowej konkurencji.


48

Firmę rozumie się tu relacyjnie, jako podmiot, który dąży do rozwinięcia kluczowych dynamicznych potencjałów – badania, rozwój, produkcja, marketing, serwisowanie. Dla ich zbudowania konieczne są wysokiej jakości relacje wewnętrzne (tj. relacje z pracownikami) i zewnętrzne (tj. dostawcy, klienci, kooperanci, akcjonariusze, związ-ki zawodowe, organizacje branżowe, rząd). Te relacje mogą tworzyć różne konfigura-cje, które decydują o instytucjonalnym charakterze danej odmiany kapitalizmu.

Pięć sfer ma kluczowy wpływ na budowę przez firmę relacji, determinujących jej zdolność do przezwyciężenia problemów koordynacyjnych w procesie budowy dynamicznych poten-cjałów, będących fundamentem jej przewag konkurencyjnych.

• Relacje branżowe – koordynacja negocjacji płacowych i warunków pracy• Szkolenie zawodowe i edukacja, tj. zabezpieczenie dostępności odpowied-

nich kwalifikacji i koordynacja ich formowania• zarządzanie korporacyjne, tj. dostęp do finansowania, relacje inwestorskie• Relacje między firmami, tj. transfer technologiczny, relacje z dostawcami,

kooperantami i klientami• Relacje z pracownikami, tj. budowa kluczowych kompetencji pracowników,

kształtowanie ich postaw oraz wzorce przywództwa

relacje, które firmy tworzą rozwiązując te strategiczne dylematy, określają wachlarz kompetencji, których nabywają oraz charakter reżimu produkcyj-nego danej gospodarki. Pierwotnie (hall & Soskice, 2001) wyróżnili dwa dojrzałe paradygmaty kapitalizmu – liberalny (USA) i koordynowany (Niemcy), kilka lat póź-niej zaproponowano dla gospodarek Polski, Czech i Słowacji komplementarny model postkomunistycznego kapitalizmu zależnego. Podstawowe cechy tych instytucjonal-nych odmian kapitalizmu przedstawia Tabela 2.

istnieją trzy podstawowe instytucjonalne struktury koordynujące, które określają cha-rakter kapitalizmu i determinują typy przewag komparatywnych i konkurencyjnych, któ-re będą budulcem strategii firm. Są to rynki, hierarchie i sieci. Każda z nich uzupełnia w różny sposób deficyty pozostałych. zazwyczaj podkreśla się, że gospodarki kapitali-styczne różnią się od siebie zakresem dopuszczanej alokacji rynkowej, lub patrząc od drugiej strony, skalą regulacji. Jednak podstawowym wyróżnikiem odmian kapitali-zmów jest gęstość relacji o charakterze sieciowym, które służą ustalaniu, w ja-kim natężeniu i w jakich sferach życia gospodarczego preferowana jest rywali-zacja, a w jakim stopniu koordynacja pomiędzy firmami. w szczególności cho-dzi o rolę instytucji dostarczających (a.) zdolności do wymiany informacji, (b.) monitorowania zachowań innych oraz (c.) sankcjonowania braku kooperacji.


49

trzy inStytucJonalne modele kapitalizmu – liberalny, koordynowany, zależny

Instytucja

trzy inStytucJonalne odmiany kapitalizmu (VarietieS of capitaliSm)

liberalna goSpodarka rynkowa

koordynowana goSpodarka rynkowa

zależna goSpodarka rynkowa

Wyróżniający mechanizm

koordynacyjnyKONKURENCyJNy RyNEK i FORMALNE KONTRAKTy

MięDzyORGANizACyJNE SiECi I ZRZESZENIA

zALEżNOść OD WEWNąTRzFiRMOWyCh hiERARChii W ‚TNE’2; zNiKOMA OBECNOść SiECi KRAJOWyCh

PodstaWoWy środek

finansoWania InwestycjI

KRAJOWE i MięDzyNARODOWE RyNKi KAPiTAŁOWE

KRAJOWE FiNANSOWANiE BANKOWE i WEWNęTRzNiE zAKUMULOWANE FUNDUSzE

(BEz)POśREDNiE iNWESTyCJE zAGRANiCzNE i BANKi KONTROLOWANE z zAGRANiCy; KRAJOWE iNWESTyCJE GŁóWNiE z FUNDUSzy WŁASNyCh

nadzór korporacyjny

KONTROLA zEWNęTRzNA / ROzPROSzONy AKCJONARiAT

KONTROLA WEWNęTRzNA / AKCJONARiAT SKONCENTROWANy

KONTROLA PRzEz CENTRALE ‚TNE’; DUżE FiRMy KRAJOWE POD KONTROLą PAńSTWA

relacje branżoWe

PLURALiSTyCzNE, OPARTE O RyNEK, MAŁA iLOść UKŁADóW zBiOROWyCh

KORPORACJONiSTyCzNE, KONSENSUALNE, UKŁADy SEKTOROWE LUB NARODOWE

zASPOKOJENiE WyKWALiFiKOWANyCh PRACOWNiKóW, UKŁADy NA POziOME PRzEDSięBiORSTW; W SEKTORzE KRAJOWyM ROzPOWSzEChNiONA REPRESJA PŁACOWA

edukacja i kształcenie

technIczneKWALiFiKACJE OGóLNE, WySOKiE WyDATKi B+R

KWALiFiKACJE BRANżOWE LUB FiRMOWE, KSzTAŁCENiE zAWODOWE

OGRANiCzONE WyDATKi NA PODWyżSzENiE KWALiFiKACJi; NADPODAż GENERAL SKiLLS, NiEDOBóR SPECiFiC SKiLLS

transfer InnowacjI

OPARTy O RyNEK i FORMALNE KONTRAKTy

iSTOTNA ROLA PRzEDSięWzięć WSPóLNyCh i BRANżOWyCh STOWARzySzEń

WEWNąTRzFiRMOWy TRANSFER W OBRęBiE ‚TNE’; zAKUP URząDzEń i LiCENCJi PRzEz FiRMy KRAJOWE

PrzeWagi komparatywne

RADyKALNE iNNOWACJE W TEChNOLOGii i SEKTORzE USŁUG

iNKREMENTALNE iNNOWACJE W DziEDziNiE DóBR KAPiTAŁOWyCh

PLATFORMy MONTAżOWE DLA SEMiSTANDARDOWyCh DóBR PRzEMySŁOWyCh; DOMiNACJA PRODUKCJi O NiSKiCh BARiERACh WEJśCiA, OPARTEJ O NiSKiE PŁACE

2. TNE (od trans-national enterprise) tj. korporacja ponadnarodowa

TAB. 5


50

istotnym wnioskiem dla rozważań o konkurencyjności, jaki płynie z powyższej analizy jest taki, że logika instytucjonalna danego kapitalizmu, określają-ca jego instytucjonalne komplementarności, w znacznym stopniu determinu-je dostępne strategie firm. Firmy zlokalizowane w obrębie danej narodowej odmiany kapitalizmu funkcjonują w określonym otoczeniu instytucji koordynują-cych, których charakter leży w dużej mierze poza ich kontrolą. instytucje te ofe-rują specyficzne spektrum możliwości (opportunities) i można spodziewać się, że w dłuższym okresie czasu większość z nich grawitować będzie w kierunku stra-tegii maksymalizujących szanse dostępne w danym układzie instytucjonalnym. Stąd firmy w gospodarkach liberalnych dominują na rynkach produktów opar-tych o szybkie tempo i przełomowy rodzaj innowacji oraz szybką dyfuzję wiedzy, natomiast firmy z gospodarek bardziej koordynowanych preferują strategie opar-te o innowacje inkrementalne i dobra o większym nasyceniu wiedzą niejawną (tacit knowledge).

zamienić tekst dwóch akapitów wg analogicznego podziału na: "Różnorodne typy gospodarek rynkowych tworzą różne wzorce komplementarności instytucjonalnych w obrębie kapitalizmu jako takiego. Polegają one na tym, że obecność jednej insty-tucji prowadzi do większego zwrotu lub większej wydajności funkcjonowania instytu-cji wobec niej komplementarnej. Kraje posiadające określony dominujący typ koordy-nacji, tj. specyficzny miks rynku, hierarchii i sieci, w jednej sferze, zazwyczaj rozwijają komplementarne praktyki w innej. Prowadzi to do konkluzji, że struktury instytucjonal-ne poszczególnych gospodarek dostarczają lokalnym firmom przewag w angażowa-niu się w określone typy aktywności i wytwarzanie określonego typu dóbr. Firmy po-siadają bodźce do podejmowania takich a nie innych aktywności ponieważ są w tym wspierane przez układ instytucjonalny, określający narodowy charakter kapitalizmu. z tabeli 5. wynika, że polski przemysł posiada instytucjonalne przewagi w tych eta-pach produkcji dóbr, które nie wymagają wysokiej koordynacji sieciowej pomiędzy firmami, wysokich wydatków na badania i rozwój, wysokiego poziomu wsparcia fi-nansowego oraz wysokich inwestycji w kompetencje pracowników. Oczywista konklu-zja z tego płynąca jest taka, że problem pułapki produktowej w polskim prze-myśle może mieć niezwykle istotny wymiar instytucjonalny.

4. Strategia konkurowania w oparciu o potencjały na poziomie firm

Niezależnie od dominującej logiki instytucjonalnej, ostatnie dekady przyniosły, z ra-cji rosnącej presji globalizacyjnej, pewne rozluźnienie związku między strategiami i instytucjami. Nie oznacza to zmierzchu narodowych modeli kapitalizmu, ani tym bardziej nagromadzonych w ich obrębie zasobów, ukrytych w wielkich korporacjach


51

i sieciach mniejszych firm. Oznacza to jedynie potrzebę stałej ich rekonfiguracji, aby sprostać wyzwaniom otoczenia o dużo wyższym poziomie niepewności.

Do końca lat 70-tych, w epoce wielkich korporacji, kiedy gospodarka była relatywnie statyczna, również strategie firm mogły być statyczne. W świecie trwałych produk-tów, stabilnych potrzeb klientów, dobrze zdefiniowanych narodowych i regionalnych rynków oraz jasno zidentyfikowanych konkurentów, konkurencja była „wojną pozycyj-ną”, w której firmy zajmowały przestrzeń konkurencyjną, podobną do pól szachowni-cy, budując i broniąc udziałów rynkowych w ściśle zdefiniowanych segmentach pro-duktowych i rynkowych. Kluczem do przewagi konkurencyjnej było to, gdzie firma zdecydowała się konkurować. Jaki był sposób tej konkurencji miało wówczas drugo-rzędne znaczenie, było głównie kwestią wykonawczą.

Od lat 80-tych, kiedy to rynki zaczęły się fragmentaryzować i rozciągać, „posiada-nie” jakiegoś konkretnego segmentu rynkowego stało się jednocześnie i trudniejsze i mniej wartościowe. wraz przyspieszeniem cyklu życia produktu, dominacja w istniejących segmentach staje się mniej istotna, niż bycie zdolnym do two-rzenia nowych produktów i szybka eksploatacja otwieranych w ten sposób nowych rynków. Ten proces wzmacniała coraz silniejsza globalizacja gospodarcza, przełamująca bariery pomiędzy narodowymi i regionalnymi rynkami, co skutkowało zwiększoną liczbą konkurentów i redukcją wartości udziałów w rynku krajowym.

W tym dynamicznym otoczeniu biznesowym, strategia konkurencji musiała stać się od-powiednio bardziej dynamiczna. Konkurencja jest dziś „wojną manewrową”, w której sukces zależy od antycypacji trendów rynkowych lub ich kreowania oraz od szybkiej i elastycznej reakcji na zmieniające się potrzeby klientów. zdolność do konkurowania objawia się dziś szybkim wchodzeniem i wychodzeniem z segmentów produk-towych, rynków a czasami nawet cały biznesów – co wymaga wysokiego po-ziomu innowacyjności produktowej, procesowej oraz biznesmodelowej. W ta-kim otoczeniu istotą strategii jest nie struktura produktów i rynków firmy, ale dynamika jej zachowań. z kolei celem jest identyfikacja i rozwinięcie trudnych do imitacji zdolno-ści / potencjałów organizacyjnych, które odróżnią w oczach konsumentów firmę od jej konkurentów (Stalk et al. 1992).

W sensie ścisłym potencjały te nie są tożsame z tzw. kluczowymi kompetencjami or-ganizacji (hamel & Prahalad, 1990) - są to raczej pojęcia komplementarne. Kluczowe kompetencje są bowiem przede wszystkim definiowane jako doświadczenie techno-logiczne i produkcyjne w określonych ogniwach łańcucha wartości, podczas gdy zdol-ności / potencjały przenikają i obejmują cały łańcuch wartości.


52

konkurencja oparta na potencjałach / zdolnościach opiera się na następu-jących zasadach:

1. budulcem strategii konkurencyjnej nie są produkty, czy rynki, ale procesy biznesowe. zdolność / potencjał firmy jest zbiorem strate-gicznie ujętych procesów biznesowych, kluczowych dla dostarcza-nia wartości klientowi. Dzisiaj to właśnie zdolności procesowe a nie ryn-ki, czy produkty powinny być podstawowym obiektem dalekosiężnych in-westycji.

2. Sukces w konkurowaniu zależy od transformacji kluczowych dla da-nego przedsiębiorstwa procesów w zbiór strategicznych zdolności, które w sposób spójny dostarczają wartości klientowi. kluczem jest tu połączenie pojedynczych procesów z realnymi potrzebami klien-ta. proces jest strategiczną zdolnością / potencjałem wtedy i tylko wtedy, kiedy zaczyna i kończy się na kliencie. W dzisiejszych czasach wszystkie organizacje aspirują do bycia „tak bliską klientowi, jak to tylko moż-liwe”, ale konkurowanie oparte o zdolności opiera się na zasadniczej różnicy jakościowej. Takie firmy pojmują organizację jako gigantyczną pętlę sy-gnału zwrotnego (feedback loop), która zaczyna się na identyfikacji potrzeb klienta, a kończy się na ich zaspokojeniu.

Wraz z uświadomieniem sobie przez menedżerów znaczenia konkurencji opartej o czas (time-based competition) wzrósł nacisk na tempo rozwoju nowych produktów. Jednak w organizacji opartej o zdolności rozwój nowych produktów jest kategorią zbyt wąską, ponieważ jest to tylko część tego, co jest konieczne do zaspokojenie potrzeb klienta. organizacje konkurują-ce potencjałami myślą w kategoriach realizacji nowych produktów, czyli zdolności obejmującej nie tylko sposoby rozwoju produktów, ale także ich marketing oraz serwisowanie. im dłuższa i bardziej zło-żona wiązka procesów biznesowych, tym trudniej przetransformować ją w zdolność strategiczną, ale jednocześnie tym większa jest jej wartość, gdy jest już zbudowana.

3. przedsiębiorstwa budują takie potencjały poprzez strategicz-ne inwestycje w infrastrukturę wspierającą, która łączy ze sobą i przekracza tradycyjne funkcje organizacji a nawet samą organizację jako taką, obejmując sieci kooperacyjne, czy też budowę wspólnych zasobów. Prowadzi to do innej, niż tradycyjna


53

logiki wertykalnej integracji. W czasach, gdy nacisk na redukcję kosz-tów popycha organizacje do outsource’owania coraz to nowych ak-tywności, konkurencja oparta o zdolności / potencjały wymaga takiej wertykalnej integracji, która pozwoli na zachowanie kontroli nad klu-czowymi procesami, a nie oddanie jej w ręce dostawców, czy dystry-butorów. z drugiej strony, w ich środowisku, gdzie przedsiębiorstwa rzadko kontrolują wszystkie ogniwa łańcucha potencjałów, kluczowe-go znaczenia nabiera umiejętność trwałego przywiązania zewnętrz-nych zdolności do swojego systemu biznesowego. To jest właśnie isto-tą budowy trwałych sieci kooperacyjnych i dystryktów industrialnych (clusters) a mitygowanie związanego z tym ryzyka jest podstawowym celem wsparcia publicznego.

zdolność firm do konkurowania w oparciu o potencjały opiera się na umiejętnym po-łączeniu dynamicznego skalowania z elastycznością działań. Taką konkurencyjność ocenia się w pięciu wymiarach:

• Szybkości – zdolności do szybkiej reakcji na zmiany w oczekiwaniach klien-ta oraz do szybkiego wcielania nowych idei i technologii w produkty

• Spójności – zdolności do wytworzenia produktu, który zaspokaja potrzeby klienta w sposób niezawodny

• ostrość – zdolność do jasnego rozpoznania środowiska konkurencyjnego i w ten sposób antycypowania i odpowiedzi na ewoluujące potrzeby i ocze-kiwania klientów.

• zwinność – zdolność do jednoczesnej adaptacji do wielu różnych środowi-skowych biznesowych oraz do stałej i szybkiej modyfikacji produktu do po-trzeb klienta.

• innowacyjność – zdolność do generowania nowych idei i łączenia istnieją-cych elementów w celu tworzenia nowych źródeł wartości.

zbudowanie organizacyjnej sprawności i strategicznych potencjałów w tych pięciu wymiarach, będącej podstawą dla jej konkurencyjności, jest podstawowym zadaniem stojącym przed firmami. Bez tego podstawowego wysiłku gospodarka jako całość nie ma szans być konkurencyjna. Mimo, to należy zdawać sobie sprawę, że w większo-ści tych wymiarów indywidualne osiągnięcia organizacji będą niewystarczające, jeśli


54

nie zostaną uzupełnione przez wyższe (bardziej złożone) struktury gospodarcze, ta-kie jak alianse i konsorcja rozwojowe, sieci kooperujących dostawców, wirtualne kor-poracje, stowarzyszenia branżowe, czy publiczne instytucje wsparcia technologicz-nego – które dostarczają komplementarnych dóbr i potencjałów. Oznacza to, że poli-tyki i instytucje publiczne mogą mieć co prawda raczej pośredni, ale bardzo znaczący wpływ na poziom konkurencyjności przemysłowej.


55

3

KONKURENCyJNOść POLSKiEGO PRzEMySŁU W GLOBALNyCh ŁAńCUChACh WARTOśCi


56

1. globalne łańcuchy wartości (global Value chains, gVc) jako nowy paradygmat konkurencyjności

Łańcuchy wartości stały się w ostatnich 30 latach podstawowym narzędziem anali-tycznym handlu i organizacji przemysłowej, opisując pełen zakres aktywności – od pomysłu do końcowego użytkownika - wykonywanych przez firmy oraz ich dostaw-ców i kooperantów w celu dostarczenia produktu lub usługi. Aktywności w dzisiej-szych realiach procesowych, mogą być zamknięte w jednej firmie, ale równie często są one podzielone między różne firmy uczestniczące w łańcuchach wartości o global-nym rozpięciu geograficznym.

W tym wysoce elastycznym i dynamicznym kontekście, lokalizacja geograficzna sta-je się istotną zmienną dla realizacji przez firmę celu maksymalizacji zysku. W ostat-nich dekadach doprowadziło to zasadniczego przemodelowania organizacji branżo-wej w przemyśle (por. Staniłko 2014, ss. 17-24) oraz nowych strategii produkcyjnych, które syntetycznie ilustruje rys. 13.

Strategie produkcyJne we wpółczeSnym przemyśle13

oddziałyi SpółkikraJowe

kraJowidoStawcy

Spółkizagraniczne

zagranicznidoStawcy

WEWNąTRzFiRMOWA iNWESTyCJA zAGRANiCzNA

FIRM

A

POzA

FiR

Mą

WEW

NąTR

z Fi

RMy

LOKALizACJA

KRAJ RODziNNy KRAJ GOSzCząCy

KRAJ

OWE

zAOP

ATRz

ENiE

NA z

EWNą

TRz

zAOPATRzENiEGLOBALNE

WERTyKALNA iNTEGRACJA

zA GRANiCą

inweStycJa zagraniczna(OFFSHORING)

doStawy na zew

nątrz(OUTSOURCING)

MięDzyNARODOWE

zAOPATRzENiE

z zEWNąTRz

MięDzyNARODOWE

zAOPATRzENiE

NA zEWNąTRz

ŹRÓDŁO: OECD


57

globalna integracja handlu oznaczała równoczesną geograficzną i or-ganizacyjną dezintegrację produkcji. Głównym czynnikiem prowadzącym do dezintegracji procesów, często pierwotnie zintegrowanych w ramach hierar-chicznej korporacji, są olbrzymie różnice pomiędzy krajami w zakresie kosztów dóbr pośrednich, czynników determinujących konkurencyjność, społecznych i środowiskowych uwarunkowań, ale także geograficzna i kulturowa bliskość wo-bec użytkownika końcowego. Produkcja dokonuje się w różnych skalach geo-graficznych (lokalna, narodowa, regionalna i globalna), co jest determinowane przez relatywne różnice pomiędzy krajami w zakresie bliskości finalnego popy-tu, relatywnych kosztów logistyki i czasu oraz kosztów i korzyści instytucjonal-nych. Skutkowało to migracją wartości nie tylko pomiędzy branżami, ale także w obrębie samych łańcuchów wartości.

Te zachodzące w ostatnich trzech dekadach zmiany – które w uproszczeniu ilu-struje tzw. uśmiechnięta krzywa - miały fundamentalne znaczenie dla współcze-snych uwarunkowań rozwoju bazy przemysłowej na świecie.

war

tość

dod

ana

aktywności wytwórcze

AKTyWNOśCiPRzEDPRODUKCyJNE

(NiEUChWyTNE)

AKTyWNOśCiPRODUKCyJNE(UChWyTNE)

AKTyWNOśCiPRODUKCyJNE

(NiEUChWyTNE)

uśmiecHnięta krzywa14

1970

2000

B+R

DESiGN

LOGiSTyKAzAKUPOWA

PRODUKCJA

LOGiSTyKASPRzEDAżOWA

MARKETiNG

SERWISPRzED- LUB

POSPRzEDAżOWy

ŹRÓDŁO: Bruegel


58

Globalne łańcuchy wartości są nowym wzorcem wymiany międzynarodowej, który choć trudno jest go zdefiniować precyzyjnie, może być przybliżony przez przywo-łanie następujących faktów. Po pierwsze, z dekady na dekadę rośnie wolumen han-dlu wewnątrz firm. UNCTAD szacuje, że obecnie ok 80% handlu międzynarodowe-go ma związek z korporacjami transnarodowymi (TNE). Jednocześnie handel werty-kalny (pomiędzy spółkami pozostającymi w podrzędności jak i na rynku) wyjaśnia większość wzrostu światowego handlu. Przy czym ponad 50% przemysłowego im-portu oraz 70% importowanych w przemyśle usług to dobra i usługi pośrednie – do-bra podstawowe (primary), części i komponenty, półprodukty. Po drugie, wzorce wy-miany komplikują się i obejmują wiele krajów. Nowe dane z bazy OECD-WTO pokazu-ją, że średnio 30% importowanych dóbr pośrednich staje się częścią (pół)produktów dalej eksportowanych. Po trzecie rośnie rola usług w przemyśle, które obecnie stano-wą średnio ok. 1/3 wartości dóbr eksportowanych w większości sektorów przemysłu.Wszystko to sugeruje, że rosnące znaczenie GVC powiązane jest ze wzrostem zna-czenia wymiany „wyspecyfikowanymi” dobrami pośrednimi w relacji do „zestandary-zowanych” produktów lub towarów oraz że znacząca część tej wymiany zachodzi we-wnątrz konglomeratów TNE.

zmiana paradygmatu konkurencyjności

Wyłonienie się globalnych łańcuchów wartości (GVC) jako nowego paradygmatu ana-litycznego sugeruje zasadność rewizji publicznych strategii, mających na celu poprawę konkurencyjności danej gospodarki.

W szczególności potrzebne są cztery zasadnicze przesunięcia (Cattaneo et al. 2013): 1. zmiana w strategicznej ramie analitycznej z perspektywy krajów

na perspektywę firm i gVc. Strategie konkurencyjności powinny być skrojone do potrzeb organizacji handlowych i przemysłowych. Jak zostało to uzasadnione na początku opracowania, kraje nie są już istotnym punk-tem odniesienia. To implikuje z kolei, że:

a. import nie jest już wyrazem braku międzynarodowej konkuren-cyjności, ale raczej środkiem, za pomocą którego firmy uzysku-ją wydajność nakładów, uwalniając zasoby, które mogą być uży-te do wzmocnienia kluczowych zdolności i potencjałów.

b. idąc śladem procesów biznesowych, polityki publiczne muszą trakto-wać handel i bezpośrednie inwestycje zagraniczne (zarówno przy-chodzące, jak i wychodzące) w ramach jednolitej ramy ocennej.


59

2. zmiana gospodarczej ramy odniesienia z branż na zadania i funkcje biznesowe. Celem nie jest już rozwój krajowych branż, obejmujących wszyst-kie ogniwa łańcucha lub segmenty produkcji, ale raczej:

a. zidentyfikowanie najkorzystniejszej dla kraju pozycji w gVc i najbardziej konkurencyjne wykonywanie właściwych dla tego ogniwa zadań i funkcji biznesowych

b. uznanie, że wydajny sektor przemysłowy wymaga wydajnych i konkurencyjnych usług, oraz wykwalifikowanej siły roboczej a także ciągłej innowacji produktowej, procesowej i biznesmo-delowej. Wiele usług jest niezbędnych do tego, by przemysł był zdolny do wytworzenia większej wartości dodanej

3. zmiana w definiowaniu kluczowych aktywów gospodarczych, z wy-posażenia w zasoby (endowments) oraz wolumenów (stocks) na rzecz przepływów (flows). Konkurencja międzynarodowa w coraz więk-szym stopniu ma charakter wertykalny, a firmy nierzadko są dla siebie nawzajem zamiennie konkurentami i dostarczycielami kluczowych „in-putów” oraz kompetencji. GVC stały się głównymi kanałami transferów kapitału, wiedzy, technologii, standardów i wysokowartościowych usług, które nie zawsze są dostępne w kraju. dlatego kraj nie może być zdol-ny do konkurencyjności jeśli nie jest zdolny do wydajnego importu z rynków globalnych.

4. zmiana identyfikacji istotnych barier z publicznych na prywatne. Wraz z konsekwentnym usuwaniem publicznych barier wymiany między-narodowej, zaczęły pojawiać się nowe bariery ulokowane już nie na granicach, ale za nimi, a nawet w zupełnym oderwaniu od nich (np. prywatne regulacje i standardy narzucane przez wiodące firmy o potężnej władzy rynkowej). Eliminacja tego nowego typu barier wymaga nie tylko kooperacji międzynarodowej, ale przede wszystkim tego, co dla wielu rzą-dów – w tym polskiego – jest szczególnie trudne, tzn. kooperacji z sektorem prywatnym.

Struktury zarządzania globalnymi łańcuchami wartości

Rysunek 15 ilustruje różnorodność struktur zarządzających GVC, które różnią się od siebie stopniem integracji łańcucha wartości oraz stopniem asymetrii władzy rynko-


60

wej (hierarchii). Typologia ta jest bardziej teoretyczna, niż empiryczna, ponieważ po-wiązania w łańcuchach branżowych są bardzo różnorodne i podlegają dynamicznym zmianom. Oparta jest na trzech kryteriach – a. złożoności informacji i transferu wiedzy wymaganych do podtrzymania konkretnej transakcji, b. zakresu, w jakim ta informacja może zostać skodyfikowana a więc transmitowana bez dokony-wania inwestycji powiązanych z transakcją, c. zdolności / potencjałów aktualnych i potencjalnych dostawców.

pieć typów Struktur zarządzaJącycH globalnymi łaŃcucHami wartości15

kOŃCOWEZAsTOsO-

WANIE

MATERIAŁY

ŁAŃC

UCH

WAR

TOŚC

I

NIskI WYsOkIsTOPIEŃ OTWARTOŚCI kOORDYNACJI

sTOPIEŃ AsYMETRII WŁADZY

KLIENCI

DOsTAWCY

DOsTAWCY

FIRMAWIODĄCA

DOsTAWCYkOMPONENTÓWI MATERIAŁÓW

DOsTAWCAsYsTEMOWY

FIRMAWIODĄCA

FIRMAWIODĄCA

DOsTAWCYkOMPONENTÓWI MATERIAŁÓW

DOsTAWCYNA UWIĘZI

ZINTEGROWA-NA FIRMA

DOsTAWCARElACYJNY

rynkowa moduLarna reLacyjna na uWiĘzi hIerarchIczna

Wyróżnia się pięć typów struktur zarządzających globalnymi łańcuchami wartości (Gerefi et al., 2005):

• rynkowa. zarządzanie rynkowe obejmuje zazwyczaj relatywnie proste transakcje. informacja o specyfikacji produktu jest łatwo transmitowalna a dostawcy mogą wytworzyć produkt z minimalnym wkładem klientów. Takie wymiany zdystansowane nie wymagają żadnej lub jedynie niewiel-

ŹRÓDŁO: Gereffi, Humphrey, Sturgeon 2005


61

kiej formalnej kooperacji, w związku z czym koszty zamiany partnera (swiching costs) są niskie dla obu stron. Najważniejszym mechanizmem alokacji jest cena. Przykładem branży zarządzanej rynkowo jest obecnie produkcja rowerów.

• modularna. zarządzanie modularne występuje wtedy, kiedy złożone transakcje są relatywnie łatwe do skodyfikowania. W modularnych łań-cuchach wartości dostawcy zazwyczaj wytwarzają produkt wg specyfika-cji klienta i biorą pełną odpowiedzialność za technologię procesu. Uży-wają do tego uniwersalnych (generic) maszyn, które umożliwiają obsłu-żenie szerokiej bazy klientów. To pozwala na utrzymanie niskich kosz-tów zamiany partnera i ogranicza inwestycje pod konkretne transakcje (transaction-specific), mimo że interakcje pomiędzy dostawcą i kupują-cym mogą być bardzo skomplikowane. Typową branżą modularną jest obecnie elektronika użytkowa.

• relacyjna. zarządzanie relacyjne występuję wtedy, gdy kup-cy i sprzedający opierają się na złożonej informacji, która nie daje się łatwo transmitować, ani nauczyć. Pomiędzy strona-mi konieczna jest zatem częsta, powtarzalna interakcja i dziele-nie się wiedzą. Tego typu powiązania wymagają zaufania i wy-twarzają wzajemne zaufanie, które regulowane jest przez groź-bę sankcji (np. w ramach organizacji branżowej), reputację, spo-łeczną i przestrzenną bliskość, więzy rodzinne lub etniczne itp.

Pomimo wzajemnej zależności, firma wiodąca nadal określa zapotrze-bowanie i dzięki temu posiada jakiś zakres kontroli nad dostawcami. W łańcuchach relacyjnych producenci dostarczają najczęściej zróżni-cowanej gamy produktów, opartych o jakość, pochodzenie geogra-ficzne i inne unikalne charakterystyki. Powiązania relacyjne wymaga-ją czasu by się zawiązać, więc koszty i trudność zamiany partnera są zazwyczaj wysokie. Branżami, gdzie organizacja relacyjna występu-je często, są produkcja samochodów oraz precyzyjny przemysł elek-tro-maszynowy.

• na uwięzi (captive). W takich łańcuchach, mali dostawcy są zależ-ni od jednego lub kilku klientów, którzy często posiadają potężną wła-dzę. Tego rodzaju sieci cechują się wysokim stopniem monitoringu i kon-troli ze strony firmy wiodącej. Asymetria władzy zmusza dostawców do


62

wiązania się z kupującymi na ich indywidualnych warunkach, ale jedno-cześnie tworzące się silne więzi (thick ties) prowadzą do wysokich kosz-tów zamiany dla obu stron. W takich łańcuchach kluczowe kompeten-cje firmy wiodącej leżą poza obszarem produkcji (np. design, marke-ting), stąd wsparcie w udoskonaleniu zdolności produkcyjnych dostaw-ców - wykonujących często zadania o bardzo wąskim zakresie - nie sta-nowi zagrożenia dla kupującego, a wzmacnia wydajność jego łańcucha dostaw. Bardzo istotnym elementem trwałości takiej struktury zarządza-nia jest przywództwo etyczne, które zapewnia dostawcom uczciwe trak-towanie i godny udział w cenie rynkowej. Branżą zorganizowaną relacyj-nie jest obecnie branża odzieżowa.

• Hierarchia. zarządzanie hierarchiczne występuje w łańcuchach hie-rarchicznie zintegrowanych i objętych kontrolą menedżerską. innymi słowy, chodzi o łańcuchy wewnątrz złożonych firm wiodących (koncer-nów, grup kapitałowych), które rozwijają nowe produkty i wytwarzają je wewnątrz siebie (in-house). z takim łańcuchem mamy do czynienia wtedy, gdy specyfikacja produktu nie może być skodyfikowana, pro-dukty są złożone, lub gdy brakuje wysoce kompetentnych dostawców. Mimo, że ten rodzaj struktury dominował wyraźnie w przeszłości, by-najmniej nie przestał on mieć istotnego znaczenia także w dzisiejszej gospodarce globalnej.

Należy zaznaczyć, że formy zarządzania danym łańcuchem mogą zmieniać się wraz z ewolucją branży a poszczególne wzorce zarządzania mogą różnić się po-między etapami, czy ogniwami łańcucha.

Każda z tych struktur cechuje się swoją własną dynamiką sił konkurencyj-nych opisywanych przez tzw. schemat pięciu sił Portera. W każdej z nich wartość ulokowana jest w danym momencie w innym miejscu, ogniwie lub aktywności, a jej trwałe przechwycenie jest bardzo utrudnione, ponieważ w wyniku zmian w technologii i zarządzaniu stale się ona przemieszcza. Po-trafią dokonać tego najczęściej wielkie firmy, zdolne do kontrolowanej in-tegracji całości łańcucha, czyli tzw. focal firms. uniwersalna strategia konkurencyjności w gVc oparta jest na budowie dynamicznych po-tencjałów firm, dających im zdolność do stałej pogoni za migrują-cą wartością oraz na stałym odnawianiu przewag konkurencyjnych, które mają coraz bardziej przejściowy charakter. (Slywotzky 1996; McGrath 2013)


63

2. polski przemysł w globalnych łańcuchach wartości

indeks partycypacji

Najciekawszym chyba z wypracowanych dotąd sposobów prezentacji udziału kra-jów w łańcuchach wartości dodanej jest tzw. indeks partycypacji. Obrazuje on pro-centowy udział wartości zagranicznej w eksporcie krajowym (backward) i wartości krajowej w eksporcie zagranicznym (forward) w 2009 r. Globalnie, tj. dla usług i pro-dukcji, wynosi on dla Polski – podobnie jak dla Niemiec – ok 50%. Po odjęciu usług wynosi on już jedynie ok 32%.

Należy zachować ostrożność w interpretacji tego wyniku. z jednej strony, po-równanie wartości indeksu partycypacji dla poszczególnych krajów OECD po-kazuje, że ma on dużą wartość dla gospodarek stosunkowo małych, takich jak Słowacja, Czechy, Węgry, czy nawet – relatywnie mała w skali azjatyc-kiej - Korea Południowa. Gospodarki relatywnie większe notują odpowiednio niższe wartości indeksu. Polski wolumen partycypacji w przemysłowych GVA jest zbliżony do niemieckiego i meksykańskiego, a są to gospodarki wyraź-nie większe. Jednocześnie interpretacja ta nie jest doskonała, na co wskazu-je obecność Chin w górnej części rankingu, czy obecność irlandii w dolnych jego rejonach.

z drugiej strony, gospodarki bardziej zaawansowane wykazują generalnie większy udział wartości krajowej w cudzym eksporcie (forward), co ilustrują odpowiednio wysokie wartości dla Japonii, USA i Korei Południowej, czy też niskie wartości dla Meksyku, Chin, Węgier, Słowacji i Polski.

Jednocześnie i tu ostrożność w jednoznacznej interpretacji nakazują niskie wyni-ki dla holandii, Francji i hiszpanii, czy też wysokie wartości dla Tajlandii, Rumunii, czy Czech. W tym wypadku alternatywną interpretacją jest uznanie, że wartość for-ward wskazuje również na nachylenie produkcji w danym kraju w stronę dóbr po-średnich. Sugerowałyby to (nieobecne na wykresie) bardzo duże udziały krajowej wartości w cudzym eksporcie dla Rosji i Australii, czyli gospodarek zdecydowanie opartych na surowcach.

Jednocześnie widać, że indeks partycypacji niewiele mówi o wartości eksportu, po-nieważ jego poziom dla Polski sytuuje nas z jednej strony blisko wysokowartościo-wej gospodarki Niemiec, a z drugiej strony obok podobnej strukturalnie do Polski gospodarki meksykańskiej.


64

Spośród branż polskiego przemysłu najwyższe (tj. 5-7%) wartości indeksu partycy-pacji notują produkcja sprzętu transportowego, szeroko rozumiana chemia oraz pro-dukcja metali i wyrobów metalowych. Najmniejszy udział (tj. ok 2%) notują drewno i produkty drewnopochodne, produkty spożywcze, oraz szeroko rozumiana odzież. Największe procentowe udziały wartości krajowej w cudzym eksporcie występują w branży chemicznej, metalowej i drewnianej.

z kolei najbliżej klienta finalnego są branża spożywcza, odzieżowo-obuwnicza i sa-mochodowa.

przemySłowy indekS partycypacJi, 2009 r, [%].(udział zagraniczneJ Va w ekSporcie kraJowymoraz udział kraJoweJ Va w zagranicznym ekSporcie

16

KOREA POŁUDNiOWA

SŁOWACJA

CzEChy

WęGRy

TAJLANDiA

ChiNy

AUSTRiA

hOLANDiA

BELGiA

SZWECJA

NIEMCY

polSka

MEKSyK

JAPONiA

RUMUNiA

iRLANDiA

FRANCJA

WŁOChy

hiSzPANiA

USA

0 % 1 0 % 2 % 0 3 0 % 40% 50% 60%

15,036,6

9,641,7

12,235,5

8,934,5

11,731,5

7,931,3

10,426,1

6,429,5

9,026,7

8,9

9,2

4,228,9

11,220,3

26,8

24,2

10,924,1

18,013,9

9,421,8

7,821,6

9,718,2

7,115,7

12,39,4

FORWARD

ŹRÓDŁO: OECD-WTO

BACKWARD


65

indekS partycypacJi polSkiego przemySłu, %, 2009 r.(udział zagraniczneJ Va w polSkim ekSporcieoraz udział polSkieJ Va w zagranicznym ekSporcie)

17

8

7

6

5

4

3

2

1

0

SPRzęTTRANSPORTOWy

ChEMiKALiAORAZ

NiEżELAzNEPRODUKTyMiNERALNE

PRODUKCJAMETALi

i PRODUKTóWMETALOWyCh

SPRzęTELEKTRyCzNyi OPTyCzNy

MASZYNYi POzOSTAŁy

SPRzęT

DREWNO,PAPiER,

PRODUKTyPAPiEROWE,POLiGRAFiA

żyWNOśći NAPOJE

POzOSTAŁA PRODUKCJA, RECyKLiNG

TEKSTyLiA,OBUWiE,

PRODUKTySKóRzANE

FORWARD

BACKWARD

ewolucja struktury i wolumenu eksportu

polski eksport ad. 2012 ma silnie regionalny charakter. Blisko połowę stano-wi segment dóbr glokalnych (np. samochody), a blisko ćwierć przetwarzanie regional-ne, w którego skład wchodzą głównie żywność i napoje. Jest to prawdopodobnie sku-tek dominującego po 1989 r. typu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Kolejną pod względem wielkości grupę produktów stanowią towary energo- i zasobochłonne, bę-dące wcześniej specjalnością gospodarki socjalistycznej. Coraz mniejszy udział mają dobra pracochłonne. zdecydowanie najmniejszy udział notują dobra wysokiej techniki, dystrybuowane globalnie.

polSki ekSport w 2012 r. wg intenSywności wykorzyStania b+r, pracy, kapitału, energii i logiStyki [mln. pln]18

GLOBALNE iNNOWACJE DLA RyNKóW LOKALNyCh

PRzETWARzANiE REGiONALNE

TOWARy iNTENSyWNE ENERGETyCzNiE i zASOBOWO

PRACOChŁONNE DOBRA WyMiENiALNE

GLOBALNE TEChNOLOGiE / iNNOWACJE

0 40.000 80.000 120.000 160.000 200.000

ŹRÓDŁO: OECD-WTO

ŹRÓDŁO: GUS

[%]


66

Kolejne dwa wykresy obrazują transformację struktury i wzrost struktury i wolu-menu polskiego eksportu w latach 1995-2013. W tym czasie zasadniczo zmieni-ły się specjalizacje eksportowe i wyraźnie wzrosła dywersyfikacja produktowa.

Strukturalnie na znaczeniu wyraźnie straciły tekstylia, produkty metalowe oraz produkty mineralne, natomiast zasadniczo zyskały produkty elektryczne i elek-troniczne, sprzęt transportowy oraz plastiki i produkty plastikowe. Widać też, że nowe specjalizacje ustaliły się stosunkowo szybko, bo już 7-8 lat od rozpoczę-cia transformacji, natomiast od 2005 r. struktura polskiego eksportu pozostaje bez większych zmian.

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%Sprzęt elektryczny (w tym telewizory)

Sprzęt transportowy

Metale i produkty metalowe

Plastiki i produkty plastikowe

Chemikalia

Pozostałe artykuły przemysłowe

Żywność, napoje i tytoń

Produkty mineralne

Zwierzęta żywe i produkty zwierzęce

Tekstylia i artykuły tekstylne

Produkty ważywne

Papier

Drewno i artykuły drewniane

Pozostałe

Ewolucja struktury produktowej polskiego eksportu, 1995-2013

1995 2000 2005 2013

ewolucJa Struktury produktoweJ polSkiego ekSportuw latacH 1995-201319

POzOSTAŁE

tecHnologia

żyWNOść, NAPOJE i TyTOń

SPRzęT ELEKTRyCzNy

DREWNOi ARTyKUŁy DREWNiANE

PAPiER

PRODUKTyWARZYWNE

TEKSTyLiA i ARTyKUŁy TEKSTyLNE

zWiERzęTA i PRODUKTy zWiERzęCE

PRODUKTy MiNERALNE

POzOSTAŁE ARTyKUŁy PRzEMySŁOWE

ChEMiKALiA

PLASTiKii PRODUKTyPLASTiKOWE

METALEi PRODUKTy MATALOWE

SPRzęT TRANSPORTOWy

1995 2000 2005 2013

ŹRÓDŁO: GUS


67

Najbardziej imponującym osiągnięciem ostatnich 25 lat jest aż ośmiokrotny wzrost wolume-nu eksportowego. Szczególny jego przyrost nastąpił po wejściu do UE, co uzmysławia gospo-darczą wagę tej decyzji. Sugeruje to też zasadniczy wzrost konkurencyjności polskiej produk-cji przemysłowej, w oparciu o wydajność operacyjną i atrakcyjność produktową.

250

200

150

100

50

0

wolumen i Struktura polSkiego ekSportu, mld. uSd, 1995 - 201320

[MLD

USD

] POzOSTAŁE

DREWNO i ARTyKUŁy DREWNiANE

PAPiER

PRODUKTy WARzyWNE


zWiERzęTA żyWE i PRODUKTy zWiERzęCE

PRODUKTy MiNERALNE

żyWNOść, NAPOJE i TyTOń


ChEMiKALiA

PLASTiKi i PRODUKTy PLASTiKOWE

METALE i PRODUKTy METALOWE

SPRzęT TRANSPORTOWy

SPRzęT ELEKTRyCzNy (W TyM TELEWizORy)

2013 2005 2000 1995

Wzrost polskiego eksportu jest kanwą wielu politycznych deklaracji sukcesu. Jednak dotychczas bez odpowiedzi pozostawało pytanie, kto stoi za tym sukcesem - jakie przedsiębiorstwa budują fundamenty aktualnej konkurencyjności polskie-go przemysłu? w szczególności chodziło o wyjaśnienie, czy są to firmy, któ-re pojawiły się w polsce w ramach bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz, jakiej są one wielkości – ponieważ duże firmy posiadają cały szereg istot-nych przewag, ale jednocześnie w krajowej części przemysłu jest ich relatywnie nie-wiele – 90 krajowych firm przemysłowych powyżej 400 mln zł przychodów wobec 130 takichż firm zagranicznych) (por. Staniłko 2014.

ŹRÓDŁO: GUS


68

kto buduje konkurencyjność polskiego eksportu?

W świetle najnowszych danych po raz pierwszy zebranych na potrzeby niniejszego ra-portu widzimy, że głównym filarem konkurencyjności polskiego eksportu są bar-dzo duże i duże firmy zagraniczne. Jednocześnie bardzo negatywnie zaskaku-je nikły eksportowy wkład wielkich przedsiębiorstw krajowych, natomiast po-zytywnym zaskoczeniem jest znaczący udział krajowych firm małych i śred-nich. Kategoria firm mieszanych jest w istocie podzbiorem firm zagranicznych, ponie-waż jest ona wyróżniona przez udział kapitału zagranicznego w przedziale 50-99%. W jej skład wchodzą przeważnie spółki sprywatyzowane lub zakupione w procesie przejęć.

ekSport firm kraJowycH, mieSzanycH i zagranicznycH wg przedziałów wielkości w 2013 r.21

100%

90%

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

00 - 249 250 - 999 1000+ TOTAL

62MLD

28MLD

99MLD

76MLD

25MLD

44MLD

130MLD

44MLD

37MLD

269MLD

98MLD

180MLD

KRAJOWE MIESZANE zAGRANiCzNE

Wykres 22 pokazuje strukturę produktową i własnościową polskiego eksportu. Wykres pokazuje, że trzema wyraźnymi specjalizacjami polskiego eksportu są pro-dukty elektroniczne i elektromaszynowe, sprzęt transportowy oraz metale i pro-dukty metalowe. To, co uderza jeszcze bardziej to zdecydowana dominacja firm za-granicznych praktycznie we wszystkich segmentach z wyjątkiem spożywczego i mi-neralnego. Ta dominacja jest największa szczególnie w trzech specjalizacjach. Dwie z nich – pojazdy transportowe oraz branża metalowa – są także głównym skupiskiem firm o mieszanych.

ŹRÓDŁO: GUS


69

główne kategorie dóbr ekSportowanycH z polSki w 2013 r. wg Sektora właSności i wielkości przedSiębiorStw [pln]22

0 20MLD 40MLD 60MLD 80MLD 100MLD 120MLD 140MLD

MASzyNy, WyPOSAżENiE ELEKTRyCzNEi ELEKTRONiKA UżyTKOWA

POJAzDy, SAMOLOTy, STATKi

MATALE i PRODUKTy METALOWE

PRODUKTy zWiERzęCE i WARzyWNE

PLASTiKi ORAz PRODUKTyPLASTiKOWE i GUMOWE


PRODUKTy ChEMiCzNE

PRODUKTy MiNERALNE

żyWNOść, NAPOJE, ALKOhOLE i TyTOń

CELULOzA, MAKULATURA,PAPiER i ART. PAPiEROWE


DREWNO, PRODUKTy DREWNiANE,SŁOMiANE i WiKLiNOWE

PRODUKTy z KAMiENiA, MARMURU,CERAMiKi i SzKŁA

RESzTA

Kolejny wykres ilustruje z kolei polski eksport w kategoriach ujawnionej przewa-gi komparatywnej (czyli produkty których udział w całości eksportu z Polski jest większy, niż średnia globalna) która w teorii handlu międzynarodowego jest uzna-wana za dobre przybliżenie pojęcia konkurencyjności. (por. Siggel 2006). Ponow-nie widać wyraźnie, że specjalizacjami - już w skali globalnej - naszego przemysłu są maszyny, urządzenia elektryczne, elektronika użytkowa, pojazdy, metale i produkty metalowe, produkty rolne, plastki i gumy. widać też, że filarem krajowych przewag konkurencyjnych są firmy śred-nie i małe, które szczególnie ważką rolę pełnią w segmencie spożywczym, me-talowym, środków transportu (najczęściej jako producenci części) oraz elektroma-szynowym i elektronicznym.

ŹRÓDŁO: GUS

zAGRANiCzNE 1000+

zAGRANiCzNE 250 - 1000

zAGRANiCzNE 0 - 250

MiESzANE 1000+

MIESZANE 250 - 1000

MIESZANE 0 - 250

KRAJOWE 1000+

KRAJOWE 250 - 1000

KRAJOWE 0 - 250

[PLN]


70

Niezwykle ciekawe i ważne informacje niesie ze sobą Rys. 24. ilustruje on poziom zaawansowania zdolności / potencjałów firm eksportują-cych z polski dobra o ujawnionej przewadze komparatywnej.

poziom zaawansowania przybliżony jest tzw. wskaźnikiem pro-dy, czyli globalną średnią pkb per capita krajów, które eksportują dany produkt z ujawnioną przewagą komparatywną (rca). założe-nie stojące za tym wskaźnikiem jest takie, że kraje alokują wydajnie swoje

główne kategorie dóbr ekSportowanycH z polSki z uJawnioną przewagą komparatywną w 2012 r. wg Sektora właSności i wielkości przedSiębiorStw [pln]

23

0 20MLD 40MLD 60MLD 80MLD 100MLD

MASzyNy, WyPOSAżENiE ELEKTRyCzNEi ELEKTRONiKA UżyTKOWA

POJAzDy, SAMOLOTy, STATKi

MATALE i PRODUKTy METALOWE

PRODUKTy zWiERzęCE i WARzyWNE

PLASTiKi ORAz PRODUKTyPLASTiKOWE i GUMOWE


PRODUKTy ChEMiCzNE

PRODUKTy MiNERALNE

żyWNOść, NAPOJE, ALKOhOLE i TyTOń

CELULOzA, MAKULATURA,PAPiER i ART. PAPiEROWE


DREWNO, PRODUKTy DREWNiANE,SŁOMiANE i WiKLiNOWE

PRODUKTy z KAMiENiA, MARMURU,CERAMiKi i SzKŁA

RESzTA

ŹRÓDŁO: GUS

zAGRANiCzNE 1000+

zAGRANiCzNE 250 - 1000

zAGRANiCzNE 0 - 250

MiESzANE 1000+

MIESZANE 250 - 1000

MIESZANE 0 - 250

KRAJOWE 1000+

KRAJOWE 250 - 1000

KRAJOWE 0 - 250

[PLN]


71

zaawanSowane capabilitieS, wolumen w pln i proc. udział w ekSporcie wg Sektora właSnościowego i przedziału wielkości firm wg liczby pracowników, dla produktów z rca 2012.

24

25 000

24 000

23 000

22 000

21 000

20 000

19 000

18 000

ZAAWANSOWANIECAPABiLiTiES

MIERZONEśREDNiM

POziOMEM PKBPER CAPiTA

EKSPORTERóWW USD

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

127 mldKRAJOWE

TOTAL

>1000

250<

>250

250<

>1000

>250

>1000

250<

>250

70 mldMIESZANE

TOTAL

223 mldzAGRANiCzNE

TOTAL

PROC. UDziAŁ W WOLUMENiE POLSKiEGO EKSPORTU

[USD]

potencjały produkcyjne i wraz z kolejnymi etapami rozwoju eksportują pro-dukty z wyższych szczebli drabiny jakości.

Rys. 24 ilustruje wyraźnie, że potencjały produkcyjne ulokowane w tym segmencie polskiej bazy przemysłowej, który został zbudo-wany przez kapitał zagraniczny pozwalają produkować dobra cha-rakterystyczne dla gospodarek aż do 4 tys. uSd per capita bogat-szych, niż dobra eksportowane z firm krajowych.

oznacza to swoistą lukę w capabilities i istniejący teoretycznie po-tencjał dyfuzji (poprzez kanał migracji siły roboczej lub koopera-cji). w praktyce jednak kluczowa jest forma relacji między sekto-rem krajowym i zagranicznym a także skala modularności produk-cji firm zagranicznych.

ŹRÓDŁO: GUS


72

W jakiejś mierze te różnice w zaawansowaniu i złożoności capabilities między fir-mami krajowymi a firmami zagranicznymi przybliżyć może wykres ilustrujący po-ziom kapitałowego wyposażenia (lub archaizując, uzbrojenia) pracownika. Poniższy wykres oparty jest o dane pochodzące z badania F-02, czyli reprezentatywną próbę kilkunastu tysięcy przedsiębiorstw składających sprawozdana finansowe (czyli nie obejmuje firm mikro). Widać na nim wyraźnie, że czy to z powodu większej skali,

przetwórStwo przemySłowe


NAPOJE

WyROBy TyTONiOWE

TEKSTyLiA

ODziEż




POLiGRAFiA i REPRODUKCJA zAPiSANyCh NOśNiKóW






PRODUKCJA METALi

WyROBy z METALi






MEBLE


NAPRAWA, KONSERWACJA i iNSTALOWANiE MASzyN

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Skala i kapitałocHłonność produkcJi w polSce.kapitałowe wypoSażenie pracownika 2012, [tyS. pln]25

167 256

133 293

218 468

87 649

113 70

42 49

95 88

108 305

175 459

123

324

463 741

182 436

131

480

3106 803

139 234

228 450

107 192

142 182

157 168

135 201

122 228

122 179

74 108

162 125

67 114

ŹRÓDŁO: GUS

ZAGRANICZNEKRAJOWE


73

czy to z powodu wyższego nasycenia technologią firmy zagraniczne są relatyw-nie wyraźnie bardziej kapitałochłonne (w sensie wolumenu kapitału wła-snego na pracownika), natomiast firmy polskie są relatywnie bardziej pra-cochłonne. Przy czym zważywszy na większą średnią ilość pracowników, nie może dziwić, że przeciętna firma zagraniczna jest trzy razy większa od firmy krajowej, gdzie wielkość przybliżona jest przez wolumen kosztów operacyjnych – 45 mln zł dla firmy krajowej wobec 154 mln zł dla firmy zagranicznej.


74

4

WNiOSKi


75

Podsumowując powyższe rozważania, można w oparciu o nie sformułować następu-jące wnioski i dyrektywy działania.

1. Rząd ma niewielki bezpośredni wpływ na konkurencyjność gospodar-ki (tzn. firm i ich sieci), główny ciężar budowy przewag konkurencyj-nych spoczywa na firmach. Natomiast rząd może mieć do odegrania bar-dzo znaczącą rolę w popychaniu firm do podejmowania działań, które są w długofalowym interesie całej gospodarki (budują optimum) i dających tzw. zwrot społeczny, a których firmy nie chcą podjąć ze względu na sku-pienie się na maksymalizacji krótkoterminowego zysku (budowaniu maxi-mum), czyli w pogoni za zwrotem prywatnym. Rząd kształtuje także insty-tucjonalne uwarunkowania potencjału absorpcyjnego, który pozwala bu-dować zdolność / potencjały firm, np. wspiera naukowe badania podsta-wowe i rozwojowe, rozwija aglomeracje, buduje infrastrukturę komunika-cyjno-energetyczną, czy też agencje promocji inwestycji i eksportu.

2. W krajach nadganiających, lokalne systemy produkcyjne są mniej rozwi-nięte, a firmy mają tendencję do działań indywidualnych, opierając się na mniej zaawansowanych aktywnościach, taniej sile roboczej lub lo-kalnych zasobach oraz pozostając w silnej zależności od importu kom-ponentów, technologii i maszyn. W krajach bardziej zaawansowanych, aglomeracja z reguły pogłębia się, obejmując dostawców specjalistycz-nych dóbr pośrednich, komponentów, dóbr kapitałowych lub usług. Przej-ście od stanu pierwszego do drugiego jest istotą wyzwania rozwojowego stojącego przed polskim przemysłem, a jego brak jest oznaczać będzie wpadnięcie w pułapkę średniego dochodu.

3. Większa specjalizacja zasobów możliwa jest tylko po uzyskaniu (a.) silnej komplementarności zdolności oraz (b.) pozytywnych efektów zewnętrz-nych, płynących z interakcji tzw. oszczędności aglomeracji, skali i zakresu, które są zazwyczaj pochodną wysokiego wolumenu produkcji. innymi sło-wy, chodzi o budowę wspólnych zasobów przemysłowych (industrial com-mons), powstających w środowisku, gdzie gęstość relacji, wolumen produk-cji i skala organizacji umożliwiają wykreowanie wyspecjalizowanych usług i kwalifikacji, które następnie mają endogeniczny wpływ na dalszy wzrost relacji, wolumenu i skali. istotną cechą takich zasobów wspólnych jest to, że są one utrzymywane przez same przedsiębiorstwa a pojawiają się po przekroczeniu pewnego progu aglomeracji dużych firm, zdolnych do uzy-skania dużego wolumenu produkcji.


76

4. W Polsce przewagi kosztowe firm są zbudowane nie na oszczędnościach ska-li, ale raczej na represji płacowej, odwlekanym wzroście kosztów energii, czy też niskich wydatkach na B+R. z drugiej strony przewagi jakościowe są trud-ne do osiągnięcia, czy to ze względu na ogólnie niską zdolność do krajo-wego wysiłku technologicznego, którego konsekwencją jest niska zdolność do innowacyjności produktowej, czy to ze względu na obfitość taniej siły dostęp-ność taniej siły roboczej, która pozwala rozwijać się w branżach o niższym na-syceniu wiedzą. zasadnym jest zatem pytanie, czy polskie firmy nie wchodzą w swoistą dobrowolną pułapkę produktową (która jest odpowiednikiem pułapki średniego dochodu).

5. Dla rozwoju zdolności do krajowego wysiłku technologicznego, determinu-jącej poziom wydajności wykorzystania potencjału inwestycyjnego i ludz-kiego, istotny staje się wybór sposobu importu technologii. Duża zależ-ność od bezpośrednich inwestycji zagranicznych może stać się substytutem dla krajowego wysiłku technologicznego na poziomie zaawansowanym. Substytutem antyrozwojowym, bo hamującym rozwój własnych zdolno-ści / potencjałów. inwestycje zagraniczne są bowiem w przeważającej licz-bie przypadków wydajnym środkiem transferu raczej rezultatów innowacji, niż samego procesu innowacyjnego.

6. Potencjały produkcyjne ulokowane w tym segmencie polskiej bazy przemysłowej, który został zbudowany przez kapitał zagraniczny pozwalają produkować dobra typowe dla gospodarek aż do 4 tys. USD per capita bogatszych, niż dobra ekspor-towane z firm krajowych. Oznacza to swoistą lukę w capabilities i istniejący teo-retycznie potencjał dyfuzji (poprzez kanał migracji siły roboczej lub kooperacji). W praktyce jednak kluczowa jest forma relacji między sektorem krajowym i zagra-nicznym a także skala modularności produkcji firm zagranicznych. Polityka wspar-cia inwestycji bezpośrednich musi zatem wspierać inwestycje o coraz niższym po-ziomie modularności oraz wyższym udziale powiązań z krajowymi podmiotami.

7. Jeśli firmy mają niskie zdolności, a co za tym idzie też niskie płace realne, to ruch pracowników, poszukujących lepszych miejsc pracy pomiędzy nimi będzie wy-woływał raczej niewielki efekt rozpryskowy (spillover). Polityka publiczna powin-na zatem wspierać i wymuszać (a.) capability building na poziomie firm (czyli in-westycje w kapitał ludzki i technologie), (b.) capability sharing w relacjach mię-dzy nimi (czyli inwestycje w kapitał społeczny), oraz (c.) capability transfering o coraz wyższym potencjale, np. w formie inwestycji bezpośrednich i transgranicz-nych kooperacji.


77

8. Logika instytucjonalna danego kapitalizmu, określająca jego instytucjonalne komplementarności, w znacznym stopniu determinuje dostępne strategie firm. Firmy zlokalizowane w obrębie danej narodowej odmiany kapitalizmu funkcjo-nują w określonym otoczeniu instytucji koordynujących, których charakter leży w dużej mierze poza ich kontrolą. Polski przemysł posiada instytucjonalne prze-wagi w (tych etapach) produkcji dóbr, które nie wymagają wysokiej koordyna-cji sieciowej pomiędzy firmami, wysokich wydatków na badania i rozwój (głów-nym kanałem transferu wiedzy są import i inwestycje zagraniczne), wysokiego poziomu wsparcia finansowego, wysokich inwestycji w kompetencje pracowni-ków. zdolność do uniknięcia pułapki produktowej w polskim przemyśle zależeć będzie od zmiany konfiguracji instytucjonalnych komplementarności polskiego kapitalizmu, które utrudniają mu pogoń za wyższą wartością.

9. Polska polityka przemysłowa powinna definiować problemy mniej w katego-riach krajów, a bardziej firm i łańcuchów wartości, mniej w kategoriach branż, a bardziej w kategoriach aktywnościach firm w łańcuchu wartości oraz mniej w kategoriach zasobów i wolumenów, a bardziej przepływów. import nie jest już wyrazem braku międzynarodowej konkurencyjności, ale raczej środkiem, za pomocą którego firmy uzyskują wydajność nakładów, uwalniając zasoby, które mogą być użyte do wzmocnienia kluczowych zdolności i potencjałów. Globalne łańcuchy wartości stały się głównymi kanałami transferów kapitału, wiedzy, technologii, standardów i wysokowartościowych usług, które nie za-wsze są dostępne w kraju. Dlatego kraj nie może być zdolny do konkurencyjno-ści, jeśli nie jest zdolny do wydajnego importu z rynków globalnych. istotą kon-kurencyjności w globalnych łańcuchach wartości jest zidentyfikowanie najko-rzystniejszej dla kraju pozycji i najbardziej konkurencyjne wykonywanie określo-nych dla tego ogniwa zadań i funkcji biznesowych.

10. Do znaczącego wzrostu polskiej konkurencyjności przemysłowej potrzebne jest

a. wyłonienie się dużych krajowych firm, zdolnych do dużego wysiłku technologicznego, oraz (nie tylko obecności w ale i) koordynacji glo-balnych łańcuchów wartości (tzw. focal firms),

b. oplecenie ich gęstymi sieciami mniejszych firm, posiadających rozwi-nięte zdolności relacyjne, które pomagają zawiązywać wzajemnie ko-rzystne więzi kooperacyjne, stymulując wejście na wyższe poziomy specjalizacji i budowę industrial commons.


78


79

bibliografia

Aitken, B, & G. hanson, A. harrison (1997), Spillovers, Foreign investment, and Export Behavior, “Journal of international Economics”, Vol. 43, ss. 103-132 Alfaro, L. & A. Charlton (2007), intra-industry Foreign Direct investment, NBER Working Paper 13447 Backer, K. D. & S. Miroudot (2013), Mapping Global Value Chains, “OECD Trade Policy Papers”, No. 159, OECD Publishing Balassa, B. (1965) Trade Liberalization and “Revealed” Comparative Advantage, “The Manchester School”, Volume 33, issue 2 pp. 99–123 Baumol, W., R. Litan & C. Schramm (2007), Good Capitalism, Bad Capitalism and the Economics of Growth and Prosperity, New haven: yale University Press Bloom, N. & Ch. Genakos, R. Sadun, J. Van Reenen (2012), Management Practices Across Firms and Countries, NBER Working Paper 17850 Cattaneo, O. & G. Gereffi, S. Miroudot, D. Taglioni (2013), Joining, Upgrading and Being Competiti-ve in Global Value Chains, World Bank Policy Research Working Paper 6406 Cohen, S & J. zysman (1987), Manufacturing Matters: The Myth of the Post-industrial Economy, New York: Basic Books CompNet Task Force (2014), Micro-Based Evidence of EU Competitiveness. The CompNet Databa-se, “EBC Working Paper Series”, No. 1634, February Delgado, M. & Ch. Ketels, M. Porter, S. Stern (2012), The Determinants of National Competitive-ness, NBER Working Paper 18249 Dembinski, P. (2009) Very Large Enterprises, Focal Firms and Global Value Chains (w) Global Go-vernance in a Plural World, Simona Beretta & Roberto zoboli (eds.), Vita 6 Pensiero, Milano 2012, pp 329-354 Dosi, G. & D. Teece, J. Chytry (1998), Technology, Organization, and Competitiveness: Perspectives on industrial and Corporate Change, Oxford: Oxford University Press Gereffi, G. & J. humphrey, T. Sturgeon (2005), The Governance of Global Value Chains, “Review of international Political Economy”, Vol. 12, No. 1, ss. 78-104 Guerrieri, P. & V. Meliciani (2005), Technology and international Competitiveness: The interdepen-dence between Manufacturing and Producer Services, “Structural Change and Economic Dyna-


80

mics”, Vol. 16, ss. 489-502 hall, P. & D. Soskice (2001), Varieties of Capitalism: institutional Foundations of Comparative Ad-vantage, Oxford: Oxford University Press hausman, R. & B. Klinger (2006), Structural Transformation and Patterns of Comparative Advanta-ge in the Product Space, CiD Working Paper, No. 128 huemer, S. & B. Scheubel, F. Walch (2013), Measuring institutional Competitiveness in Europe, “EBC Working Paper Series”, No. 1559, June Kogut, B. (1993), Country Competitiveness: Technology and the Organizing of Work, Oxford: Oxford University Press Koopman, R. & W. Powers, z. Whang, S. Wei (2010), Give Credit Where Credit is Due: Tracing Value Added in Global Production Chains, NBER Working Paper 16426 Krugman, P. (1994) Competitiveness: A Dangerous Obsession, “Foreign Affairs”, March-April Lall, S. (1992), Technological Capabilities and industrialization, “World Development”, Vol. 20, No. 2, ss. 165-186 Markusen, J. & A. Venables (1999), Foreign Direct investment as Catalyst for industrial Develop-ment, “European Economic Review”, Vol. 43, ss. 335-356 McGrath, R. G. (2013), The End of Comparative Advantage: how to Keep your Strategy Moving as Fast as your Business, Boston, MA: harvard Business Review Press Nelson, R. & S. Winter (1982), An Evolutionary Theory of Economic Change, Cambridge, MA: Belk-nap Press Nelson, R. (1993), National Systems of innovation, Oxford: Oxford University Press

Nolke, A. & A. Vliegnthart (2009), Enlarging the Varieties of Capitalism. Emergence of Dependent Market Economies in East Central Europe, “World Politics”, Vol. 61 No. 4

Park, S. (2012), Competing with China: Lessons from South Korea’s Manufacturers, BCG Perspec-tives Pavitt, K. (1984), Sectoral Patterns of Technical Change: Towards a Taxonomy and a Theory, “Rese-arch Policy”, Vol. 13 Peteraf, M. (1993), The Cornerstones of Competitive Advantage: A Resource-Based View, “Strate-gic Management Journal”, Vol. 14, ss. 179-191


81

Pisano G. & W. Shih (2012), Producing Prosperity: Why America Needs a Manufacturing Renaissan-ce, Boston, MA: harvard Business Review Press Porter, M. (1991), The Competitive Advantage of Nations, New york: Free Press Prasad, E. & R. Rajan, A. Subramanian (2007), Foreign Capital and Economic Growth, “Brookings Papers on Economic Activity”, Vol. 1 Rodrik, D. (2007), One Economics, Many Recipies: Globlization, institutions and Economic Growth, Princeton: Princeton University Press Rodrik, D. (2011), The Globalization Paradox: Democracy and the Future of the World Economy, New york: W. W. Norton & Company Siggel, Eckhard (2006) international Competitiveness and Comparative Advantage. A Survey and Proposal for Measurement, mimeo Sirkin, h. & M. zinser, J. Rose (2014), The Shifting Economics of Global Manufacturing: how Cost Competitiveness is Changing Worldwinde, The Boston Consulting Group Slywotzky, A. (1996), Value Migration: how to Think Several Moves Ahead of the Competition, Bo-ston, MA: harvard Business School Press Stalk, G. & Ph. Evans, L. Schulmann (1992), Competing on Capabilities. The New Rules of Corpora-te Strategy, “harvard Business Review”, March-April Staniłko, J (2014), W poszukiwaniu dynamiki i skali. Strategie wzrostu i transformacji polskich przedsiębiorstw przemysłowych, Warszawa: WiSE institute Teece, D. & G. Pisano, A. Shuen (1997), Dynamic Capabilities and Strategic Management, “Stra-tegic Management Journal, Vol. 18, No. 7, ss. 509-533

Teece, D. (1996), Firm Organization, industrial Structure and Technological innovation, “Journal of Economic Behavior & Organization, Vol. 31, ss. 193-224

Vernon, R. (1966), international investment and international Trade in the Product Cycle, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 80, No. 2, 1966, pp. 190-207

Wade, R. h. (2003), What Strategies Are Viable for Developing Countries Today? The World Tra-de Organization and the Shrinking of 'Development Space', “Review of international Political Economy”, Vol. 10, No. 4, 2003

warszawski instytut Studiówekonomicznych

Konkurencyjność bazy przemysłowej jest jednym z najistotniejszych problemów, z ja-kim przyjdzie się zmierzyć Polsce w najbliższych dekadach. Jeśli Polska ma uniknąć pu-łapki średniego dochodu, polskie firmy przemysłowe - szczególnie duże - będą musiały zdecydowanie zwiększyć swoją konkurencyjność na rynkach eksportowych. Wskazuje to na potrzebę zbudowania całej gamy nowych dynamicznych zdolności (capabilities), odpowiadających za innowacyjność, transfer technologii, nasycenie produktów wyso-kowartościowymi usługami oraz wielowymiarową kooperację z otoczeniem.

Raport dokonuje usystematyzowania wiedzy o współczesnym polskim przemyśle z per-spektywy 25 lat transformacji gospodarczej. Analizujemy konkurencyjność polskiego eksportu w świetle unikalnych, niedostępnych dotąd danych. Definiujemy pozycję kon-kurencyjną polskiego przemysłu w globalnych łańcuchach wartości. Przedstawiamy także autorski indeks globalnej konkurencyjności przemysłowej.

2014

ISBN 978-83-64813-08-5

www.wise-institute.org.plAl. Jerozolimskie 99/18

02-001 Warszawatel.: 22 395 50 11fax.: 22 350 63 12

program induStrializacJa 3.0

Celem programu Polska industrializacja 3.0 jest wypracowywanie i upowszechnianie pogłębionej wiedzy o polskim przemyśle z początku XXi wieku. Chcemy nakreślić aktualny obraz polskiego sektora przemysłowego oraz monitorować jego przekształcenia na tle zachodzących na świecie wielkich przemian strukturalnych, organizacyjnych i technologicznych.

Projekt zrealizowany przy współfinansowaniu ze środków Unii Europejskiej przyznanych w ramach Konkursu Dotacji „Fundusze europejskie na poziomie NSS”

Jak zbudować potencjał przemyślnej rywalizacji?

Business

Transcript of Jak zbudować potencjał przemyślnej rywalizacji?