Jak wspierac’ odpowiedzialne rodzicielstwo · dr Michał Polakowski, Fundacji ICRA –...

numer 27sierpień 2013

Jak wspierac’odpowiedzialnerodzicielstwo

KANCELARIA PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

BiuLeTYn FOrum DeBATY puBLiCZneJ

sOLiDArne pAńsTwO, BeZpieCZnA rODZinA

BIULETYNFORUM DEBATY PUBLICZNEJ

numer 27sierpień 2013

Jak wspierać

odpowiedzialne

rodzicielstwo

Rada programowa:

Olgierd Dziekoński, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP (redaktor naczelny)

Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Sekretarz redakcji:

Anna Jórasz

Adres redakcji:

Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa

(22) 695-29-00

fax: 695-22-38

Projekt graficzny okładki:

Studio MOT

Wydawca:



(22) 695-29-00

fax: 695-22-38

Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania skrótów.

Kopiowanie całości bądź części artykułów może odbywać się za zgodą redakcji.

Biuletyn zawiera teksty autoryzowane, na podstawie stenogramu z debaty.

Druk, oprawa:

Centrum Obsługi KPRP,



Warszawa 2011

Biuletyny w formie elektronicznej są dostępne na oficjalnej stronie internetowej

Prezydenta RP (prezydent.pl) w zakładce Forum Debaty Publicznej

Spis treści

Wstęp .................................................................................................................................................................................... 4

Rozdział I

WYSTĄPIENIA OTWIERAJĄCE DEBATĘ

Bronisław Komorowski, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej ................................................................................11

Anna Komorowska, Pierwsza Dama RP.....................................................................................................................14

Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP .........................................................................15

Rozdział II

WYSTĄPIENIA PRELEGENTÓW

Materialne warunki życia rodzin (wyniki badań GUS); Anna Szukiełojć-Bieńkuńska,

Departament Badań Społecznych i Warunków Życia w Głównym Urzędzie Statystycznym ............................19

O odpowiedzialności za inwestycje w odtwarzanie pokoleń; prof. dr hab. Irena Kotowska,

Instytut Statystyki i Demografii Kolegium Analiz Ekonomicznych w Szkole Głównej Handlowej ....................37

Rozdział III

WYSTĄPIENIA W PANELU DYSKUSYJNYM

Od dobrej diagnozy do dobrej polityki rodzinnej. Kilka uwag na temat polskiej statystyki rodzin;

dr Irena Topińska, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych CASE .................................................................43

Potrzebujemy żłobkowo-przedszkolnej rewolucji! Radykalna poprawa dostępności niedrogich

form opieki nad dziećmi i wczesnej edukacji jednym z kluczowych wyzwań polityki prorodzin-

nej; Małgorzata Lusar, Prezes Zarządu Stowarzyszenia „Głos Rodziców” ............................................................46

Znaczenie instytucjonalnych form wsparcia opieki nad dzieckiem jako instrumentu ułatwiające-

go godzenie pracy z życiem rodzinnym. Dobre praktyki; dr Cecylia Sadowska-Snarska, Uniwer-

sytet w Białymstoku, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku .......................................................................49

Rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym – pomoc i samopomoc w radzeniu sobie z codzienno-

ścią; Grażyna Wiącek, Prezes Zarządu Mazowieckiego Stowarzyszenie na rzecz Dzieci i Mło-

dzieży z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym „Krok dalej” ....................................................................................52

Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku zagrożo-

nemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie; dr Michał Wroniszew-

ski, Prezes Zarządu Fundacji „Synapsis” ....................................................................................................................54

Działania z zakresu polityki rodzinnej realizowane w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej;

Marek Bucior, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej ...................................................63

Polska polityka rodzinna – perspektywa aktywizacji; dr Michał Polakowski, Fundacja ICRA – Mię-

dzynarodowe Centrum Badań i Analiz .....................................................................................................................65

Organizacja opieki nad dziećmi w Poznaniu; Maria Remiezowicz, Dyrektor Wydziału Zdrowia

i Spraw Społecznych w Urzędzie Miasta Poznania ..................................................................................................68

Znaczenie świadczeń rodzinnych i „prorodzinnych” rozwiązań podatkowych dla budżetów

gospodarstw domowych; dr Michał Myck, Dyrektor Fundacji Centrum Analiz Ekono-

micznych – CenEA ................................................................................................................................................. 70

Uwarunkowania aktywności samotnych rodziców na rynku pracy oraz problem zależności od

świadczeń osłonowych; dr Mariola Racław, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Uniwersy-

tet Warszawski ..............................................................................................................................................................74

Kilka uwag o specyfice rodzin wielodzietnych; Joanna Krupska, Prezes Związku Dużych

Rodzin Trzy Plus ............................................................................................................................................................79

Rozdział IV

WYBRANE GŁOSY W DYSKUSJI

dr Michał Wroniszewski, Prezes Zarządu Fundacji „Synapsis” ...............................................................................85

Grażyna Wiącek, Prezes Zarządu Mazowieckiego Stowarzyszenie na rzecz Dzieci i Młodzieży

z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym „Krok dalej” ................................................................................................87

Ilona Rzemieniuk, Prezes Zarządu Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom z Ukrytymi Niepełno-

sprawnościami im. Hansa Aspergera ........................................................................................................................89

Alicja Tyc, Naczelnik Wydziału Spraw Społecznych i Zdrowia w Urzędzie Dzielnicy Żoliborz Mia-

sta Stołecznego Warszawy ..........................................................................................................................................90

Paweł Woliński, Prezes Zarządu Fundacji Mamy i Taty ............................................................................................91

dr Cecylia Sadowska-Snarska – Uniwersytet w Białymstoku, WSE w Białymstoku .............................................92

Iwona Borchulska, Przewodnicząca Zarządu Krajowego Ogólnopolskiego Związku Zawodowe-

go Pielęgniarek i Położnych ........................................................................................................................................93

Teresa Kapela, Wiceprezes Zarządu Związku Dużych Rodzin Trzy Plus ...............................................................94

Izabela Kotuniak, Kierownik Referatu Świadczeń Rodzinnych i Funduszu Alimentacyjnego

w Wydziale Spraw Społecznych i Zdrowia w Urzędzie Dzielnicy Praga Południe Miasta Stołecz-

nego Warszawy ............................................................................................................................................................95

dr Michał Myck, Dyrektor Fundacji Centrum Analiz Ekonomicznych – CenEA ...................................................96

dr Mariola Racław, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych na Wydziale Stosowanych Nauk

Społecznych i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego ...................................................................................97

dr Michał Polakowski, Fundacji ICRA – Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz ...........................................98

Joanna Krupska, Prezes Związku Dużych Rodzin Trzy Plus ....................................................................................99

Maria Remiezowicz, Dyrektor Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych w Urzędzie Miasta Poznania ...............100

Marek Bucior, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej .................................................101

Rozdział V

PODSUMOWANIE DEBATY

Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP .......................................................................105

Lista instytucji reprezentowanych przez uczestników debaty .............................................................................107

Zaprezentowane poniżej wypowiedzi pochodzą z drugiego spotkania

dotyczącego problemów polityki rodzinnej w Polsce, zorganizowa-

nego 14 lutego 2012 r. w Kancelarii Prezydenta RP w ramach Forum

Debaty Publicznej . Pierwsza debata z cyklu poświęconego proble-

mom wspierania odpowiedzialnego rodzicielstwa odbyła się w Kan-

celarii Prezydenta RP w dniu 16 listopada 2011 r.

wstęp

7

P olityka rodzinna jest jednym z prioryteto-

wych kierunków działań Prezydenta Bronisła-

wa Komorowskiego. Wynika stąd szczególna

waga inicjatyw podejmowanych przez Kancelarię

Prezydenta, mających na celu spowodowanie, aby

była to polityka efektywna i trwała.

Troska o większa skuteczność rozwiązań wspierają-

cych rodzinę wiąże się z koniecznością podjęcia bądź

zintensyfikowania starań o wyhamowanie negatyw-

nych trendów demograficznych, poprzez wzrost liczby

urodzeń. W praktyce ten kierunek działań odnosi się

do eliminowania barier powodujących, że młode ge-

neracje ograniczają realizację wcześniejszych planów

dotyczących liczby posiadanych dzieci, co powoduje,

że w większości rodzin rodzi się tylko jedno dziecko.

Trwałość priorytetów i rozwiązań polityki rodzin-

nej należy traktować jako czynniki wspierające decy-

zje prokreacyjne poprzez zwiększenie stabilności sy-

tuacji, w jakiej rodzice decydują się na potomstwo;

jako element wzmacniający poczucie bezpieczeń-

stwa w rodzinach. Stąd w dyskusjach nad kształtem

polskiej polityki rodzinnej przyjęto założenie, że musi

być ona stabilna, „odporna” na zmiany polityczne, ale

jednocześnie budowana w oparciu o możliwie szeroki

konsens grup o różnym światopoglądzie, z uwzględ-

nieniem zróżnicowania modelu i typu rodziny i posza-

nowaniem jej podmiotowości.

Prezentowana niżej debata, na która przyjęli zapro-

szenie przedstawiciele różnych środowisk politycz-

nych i społecznych, miała przynieść odpowiedź na py-

tanie kto – jakie podmioty, instytucje, organizacje – jest

odpowiedzialny za kształtowanie warunków dla od-

powiedzialnego rodzicielstwa i dobrego dzieciństwa

w Polsce? W jakim zakresie jest to zadanie państwa,

a w jakim innych podmiotów; w tym samych rodzin?

Kolejny problem dotyczy zakresu i form wspiera-

nia rodzin z uwzględnieniem zróżnicowania ich sytu-

acji. Jak wspierać samodzielność rodzin i ich autono-

mię w sytuacji, gdy są one samodzielne ekonomicznie

i – lepiej lub gorzej – radzą sobie z problemami. Jak

– w jakiej formie i zakresie – pomagać rodzinom, które

z uwagi na szczególne nasilenie problemów nie potra-

fią same zapewnić dzieciom odpowiednich warunków

życia i rozwoju?

Obszarem, który stanowi przedmiot prezentowa-

nej debaty jest też problem relacji między obowiąz-

kami rodzinnymi, zwłaszcza opiekuńczymi, a pracą

zawodową rodziców. Jaką rolę pełni, a jaką może peł-

nić w tym zakresie polityka rodzinna? Jaką wygląda

obszar usług w tym zakresie? Gdzie – w działaniach

kształtujących odpowiedni klimat dla rozwoju rodzi-

ny – dostrzegamy największe braki?

Na te i wiele innych pytań powiązanych ze wskaza-

nymi problemami odpowiadali uczestnicy prezento-

wanej poniżej debaty. Zapraszamy do zapoznania się

z ich wypowiedziami.

Program spotkania obejmował wystąpienia specja-

listów z dziedziny zdrowia publicznego oraz przedsta-

wicieli administracji rządowej. Po prezentacjach miała

miejsce otwarta dyskusja wszystkich uczestników deba-

ty, której zwieńczeniem są rekomendacje, przedstawio-

ne w podsumowaniu niniejszego opracowania.

Rozdział I

wYstĄpIENIA OtwIERAJĄCE DEBAtę

11

C hciałbym podziękować Państwu za chęć roz-

mowy o sprawie niesłychanie ważnej, aczkol-

wiek w gonitwie dnia codziennego trudno ją

zauważyć jako istotny problem. W sferze politycz-

nej bowiem mamy tendencję do myślenia o tym,

co się opłaca, a co się nie opłaca w perspektywie

najbliższych wyborów albo badań opinii publicznej.

Ale bywa tak, także w wymiarze ogólnospołecznym,

że uznajemy, iż pewna zastana sytuacja jest normą

i niekoniecznie należy się zastanawiać, jak się bę-

dzie kształtować w przyszłości. Dlatego dziękuję za

gotowość do rozmowy o sprawach w moim przeko-

naniu strategicznie ważnych dla Polski, dla Polaków,

za odwagę myślenia o nich. Do takich właśnie spraw

zaliczam to, jak będzie funkcjonowała polska ro-

dzina, jak jej funkcjonowanie będzie się przekłada-

ło na problemy związane z już przecież widocznym

– może nie gołym okiem, ale w statystykach – kry-

zysem demograficznym, a także na kwestie bardzo

praktyczne, acz trudne, jak to widać w toczącej się

debacie o systemie emerytalnym.

Dzisiejsza debata jest kolejną debatą z cyklu spo-

tkań, podczas których wspólnie, z udziałem bardzo

różnych środowisk, ludzi o różnych poglądach, róż-

nych wrażliwościach i trochę różnych oczekiwaniach,

zastanawiamy się zarówno nad sposobami skutecz-

nego wspierania rodzin w podejmowaniu odpowie-

dzialnych decyzji o posiadaniu dzieci, jak również

nad tym – a to jest bardzo ważne – jak to się ma do

wyzwań demograficznych, przed którymi stoimy.

W nie mniejszym stopniu zastanawiamy się także

nad wsparciem działań zmierzających do stworzenia

dzieciom w Polsce warunków dobrego dzieciństwa

oraz nad czymś, o czym nie można rozmawiać bez

wykraczania poza proste, łatwe sentymenty i pozy-

tywne emocje – trzeba mianowicie rozmawiać o od-

powiedzialności, która wiąże się z radością posia-

dania dzieci, ale i o odpowiedzialnym powoływaniu

dzieci na świat i odpowiedzialnym wychowywaniu,

kształtowaniu ich na dobrych obywateli.

Nasze spotkania, odbywają się w czasie równole-

głe toczących się gorących dyskusji nad reformą sys-

temu emerytalnego. A więc chyba warto, a nawet – bo

nie wypada zupełnie dystansować się od tego – trze-

ba zauważyć, że konieczność rozwiązywania dzisiaj

trudnego, budzącego emocje, zanim jeszcze powstał

projekt, problemu kształtowania nowych zasad eme-

rytalnych jest między innymi, w moim przekonaniu,

efektem zaniedbań w zakresie szeroko pojętej polityki

rodzinnej, jest skutkiem zjawisk wynikających ze złej

polityki w tym zakresie, i to złej polityki realizowanej

przez wiele lat. Bo politykę, którą często nazywano

polityką prorodzinną, w moim przekonaniu cechowa-

ły niestabilność, brak konsekwencji, podejmowanie

doraźnych tematów, co było bardzo często podykto-

wane chęcią zrobienia wrażenia, że dane tematy są

podejmowane, bo ktoś wykazuje się większą wrażli-

wością w takim czy innym obszarze. Według mnie była

to polityka raczej doraźna, wybiórcza i generalnie nie-

doceniana na tle ogólnej polityki państwa polskiego.

Zarówno na szczeblu krajowym, jak i niestety w prak-

tycznych działaniach samorządów lokalnych często

sprowadzała się ona do realizacji pewnych zasad po-

mocy socjalnej. Przez wiele lat w naszej polityce spo-

łecznej, w której używano bardzo pięknego terminu

„solidarność międzypokoleniowa”, brakowało myśle-

nia o równowadze międzypokoleniowej. Tę równowa-

gę musimy, w moim przekonaniu, odbudować, dbając

w większym stopniu o rodziny i wspierając rodziciel-

stwo, ale także dbając o godne życie starszego poko-

lenia. A więc nie chodzi tylko i wyłącznie o problem

dzietności. Chodzi o rozwiązanie szerszego pakietu

Bronisław KomorowsKi

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

12

Forum Debaty Publicznej

problemów, co dawałyby równowagę w relacjach

między pokoleniami. Wówczas solidarność między-

pokoleniowa nie byłaby pojęciem tak wyświechtanym

i często, w moim przekonaniu, nadużywanym, używa-

nym trochę na wyrost.

Powinniśmy – pamiętając o naszych zobowiąza-

niach wobec osób starszych, ale jednocześnie wobec

naszych dzieci i wnuków – kształtować polską polity-

kę emerytalną tak, aby zapewniając godziwe dochody

na starość, nie obciążać nadmiernie następnych po-

koleń. Bo to przecież stanowi istotę równowagi w wy-

miarze praktycznym. A żeby to osiągnąć, musimy za-

pewnić stały wzrost gospodarczy. I jesteśmy, w moim

przekonaniu, na dobrej drodze. To jest nowa, do-

datkowa okoliczność sprzyjająca temu, żeby podjąć

próbę budowania całościowej polityki rodzinnej. Je-

steśmy na etapie innym, niż byliśmy wcześniej – pol-

ska gospodarka się rozwija, perspektywy w przewi-

dywalnym terminie są pod tym względem dobre. To

jest nowa ważna okoliczność, pozwalająca na śmiel-

sze formułowanie poglądów, śmielsze formułowa-

nie celów i śmielsze formułowanie metody działania

na rzecz rozwiązywania najważniejszych problemów

Polski. Reforma emerytalna jest jednym z ważnych za-

mierzeń i moim zdaniem będzie wspierała wzrost go-

spodarczy oraz przywróci tę właśnie równowagę po-

koleń. Nie zrzucajmy tego trudnego problemu na

barki naszych dzieci i wnuków, nie udawajmy, że nie

jest to problem dnia dzisiejszego. Musimy pamię-

tać o tym, że dobrą politykę rodzinną da się zaplano-

wać tylko i wyłącznie przy optymistycznym założeniu

dotyczącym trwającego wzrostu gospodarczego, ale

też da się ją zrealizować tylko i wyłącznie w oparciu

o pozytywne efekty wzrostu gospodarczego. Tak więc

aby móc odpowiedzialnie mówić o polityce równowa-

gi międzypokoleniowej, trzeba zadbać dzisiaj o szan-

se na wzrost gospodarczy trwający dłużej niż parę lat.

I właśnie z tego punktu widzenia należy oceniać tak-

że propozycje działań w zakresie polityki rodzinnej

czy prorodzinnej – to, czy one sprzyjają wzrostowi go-

spodarczemu, czy też tworzą teraz albo będą tworzyć

w przyszłości ryzyko zahamowania tego wzrostu.

Kiedy mówimy o warunkach odpowiedzialnego

rodzicielstwa, mamy na myśli nie tylko sytuację eko-

nomiczną rodzin, choć z pewnością ma ona ogromne

znaczenie. Nie mniej ważne są pojmowane szeroko

warunki życia rodzin, klimat wokół rodziny, klimat, w ja-

kim one żyją, funkcjonują na co dzień, tworzony przez

same rodziny i przez otoczenie – czyli dostęp do żłob-

ka, przedszkola, szkoły, lekarzy, placówek pozwalają-

cych na organizację czasu wolnego dzieci i młodzieży,

ale też na wspólne przebywanie i funkcjonowanie ca-

łej rodziny, dostęp do wszystkich tych instytucji, które

umożliwiają opiekę, naukę, rozwijanie zainteresowań

i wypoczynek. Zadaniem polityki rodzinnej, którą trze-

ba stworzyć, jest budowanie takiego właśnie przyja-

znego rodzinie otoczenia, dobrego klimatu.

Polityka rodzinna w naszym kraju oceniana jest

często – i w moim przekonaniu niestety słusznie – jako

mało skuteczna, co widać po efektach w postaci na-

rastającego kryzysu demograficznego. Pomimo tego,

że były okresy, kiedy szermowano hasłami polityki

prorodzinnej, wywieszano je wysoko na sztandarach

politycznych, efekty są mierne, powiedziałbym nawet,

że dramatycznie mierne, jeśli mierzyć je nie tylko licz-

bą urodzeń, ale również zdolnością do wychowywania

dobrych obywateli, dobrych – posłużę się tu językiem

bardziej ekonomicznym – przyszłych płatników podat-

ków, a więc także fundatorów naszych emerytur.

W moim przekonaniu poważnym problemem jest

niska efektywność polityki rodzinnej w Polsce, przy

wcale nie najmniejszym wysiłku finansowym pań-

stwa. Musimy więc przyjrzeć się stosowanym dzisiaj

rozwiązaniom, nie tylko w Polsce, ale także w innych

krajach, ocenić je i wybrać takie, które uznamy za da-

jące największą szansę na poprawienie efektywności.

Ważne są tu doświadczenia innych krajów, ale żeby

sięganie do tych doświadczeń miało sens i mieściło

się w logice odpowiedzialnego funkcjonowania po-

litycznego, musimy stale pamiętać o tym, że Polska

jest krajem na dorobku, że nie jest krajem najzamoż-

niejszym w Europie, nie jest nawet w czołówce krajów

zamożnych, szczególnie w przełożeniu na poziom

zamożności obywateli. Oczywiście w innych krajach

ten, że tak powiem, zapas tłuszczu zgromadzonego

pod skórą przez wiele pokoleń, tego różnego bo-

gactwa, jest o wiele większy. My jednak jesteśmy

państwem, społeczeństwem na dorobku. I dlatego

13

Jak wspierać odpowiedzialne rodzicielstwo? Cz. II – luty 2012

dobra polityka rodzinna musi znaleźć jak najlepsze

rozwiązania w ramach ograniczonych środków – cały

czas trzeba mieć tego świadomość. Dobra polityka

rodzinna może wspierać rozwój gospodarczy, przy-

czyniać się do szybszej akumulacji wszelkiej zamoż-

ności, ale żeby ją dzisiaj w sposób odpowiedzialny

opisać, zaproponować, trzeba uwzględnić fakt, iż

mimo że działamy w warunkach rozwoju gospodar-

czego, to środki mamy ograniczone.

Powinniśmy zastanowić się także nad tym, w jakim

stopniu aktualna polityka rodzinna, jak również poli-

tyka, którą chcemy stworzyć w tym zakresie, daje ro-

dzinom poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. Chciał-

bym podkreślić to ostatnie słowo, bo według mnie

istotna jest tu właśnie stabilność rozwiązań. Przecież

nie da się planować życia własnego, życia własnej ro-

dziny, własnych dzieci, zakładając, że co 2 czy co 4 lata

będą się zmieniały reguły. Jeśli ktoś ma podjąć ryzyko

tej wielkiej przyjemności, jaką jest posiadanie większej

liczby dzieci, to musi mieć poczucie bezpieczeństwa,

co oznacza, że rozwiązania, w ramach których podej-

muje swoje życiowe decyzje – a często nawet ustawia

całe swoje życie, jego profil, pod kątem posiadania,

wychowywania dzieci –muszą zapewniać stabilność

w dłuższym czasie, praktycznie tak długo, jak trwa po-

kolenie albo przynajmniej wychowanie dzieci. Musimy

wspierać aktywność rodzin, stwarzać przesłanki do sa-

modzielności. Uważam, że nie jest sztuką wychowy-

wanie takich obywateli i kształtowanie takich rodzin,

które będą się zawsze opierać tylko i wyłącznie na

strukturze państwa, a nie na własnej zaradności. Trze-

ba kształtować przesłanki do samodzielności rodzin,

do rozwiązywania przez nie ich własnych problemów,

wspomagać mechanizmy w tym zakresie, a nie je za-

stępować. Musimy wspierać aktywność rodzin, w tym

również aktywność zawodową, oraz szukać takich roz-

wiązań – w moim przekonaniu także w systemie podat-

kowym – które sprzyjałyby tej samodzielności. I to wła-

śnie moim zdaniem jest istotne. Wspierajmy zdolność

rodzin do samodzielności. Warto szukać pewnych do-

datkowych elementów zachęcających w systemie po-

datkowym, oczywiście na miarę realnych możliwości

państwa polskiego, społeczeństwa polskiego, które

jest społeczeństwem – podkreślam to – na dorobku.

14

C ieszę się, że polityka rodzinna jest tematem

ważnym, bo zechcieliście Państwo tak licznie

poświecić swój czas na to spotkanie. Chce-

my dziś wspólnie rozmawiać o rodzinie, o jej pro-

blemach i o sposobach na ich rozwiązanie. Chce-

my, mimo dzielących nas różnic, mówić jednym

głosem o potrzebie podjęcia razem działań, ta-

kich, na jakie wszyscy możemy wyrazić zgodę, któ-

re pomogą wzmocnić rodziny. Jestem przekonana,

że to spotkanie będzie owocne i wyrazić nadzieję,

że ten głos zostanie usłyszany i że znajdzie on pew-

ną kontynuację w projektach dotyczących rozwią-

zania bardzo ważnego aspektu, jakim jest polityka

rodzinna w naszym kraju. I zgadzam się z moim mę-

żem, że tego, jak to jest istotne, nie ma potrzeby tu-

taj podkreślać.

anna KomorowsKa

Pierwsza Dama RP

15

D zisiejsza debata jest drugą z rzędu na ten sam

temat. Poprzednio dyskutowaliśmy o różnych

aspektach polityki rodzinnej, a zwłaszcza o kwe-

stiach dotyczących godzenia ról rodzicielskich z ro-

lami zawodowymi. Mówiliśmy o problemach związa-

nych z rozpadem rodziny i o tym, jak można ustrzec

rodziny przed często zbyt pochopnymi decyzjami

w tym zakresie. Mówiliśmy również o różnych potrze-

bach związanych ze stabilizacją i ustaleniem długofa-

lowego planu polityki społecznej w kontekście polity-

ki rodzinnej.

Pan Prezydent w swojej wypowiedzi w zasadzie

wymienił główne kwestie, o których chcielibyśmy

dyskutować. Postaram się tylko troszeczkę bardziej

je sprecyzować. Proszę, żebyśmy się na nich skon-

centrowali, ale jednocześnie nie wykluczamy innych

ważnych głosów, które mogłyby wzbogacić naszą

dyskusję.

Pierwsze generalne pytanie, które ciągle stawiamy,

dotyczy tego, jak kształtuje się podział odpowiedzial-

ności, jaka jest odpowiedzialność rodzin, jaka jest od-

powiedzialność państwa, jaka jest odpowiedzialność

rządu, samorządów i innych instytucji.

Drugim ważnym pytaniem jest pytanie o to, jak

wspierać samodzielność rodzin. Chodzi o zapewnie-

nie dobrych warunków do wychowania dzieci w ro-

dzinach, które są samodzielne ekonomicznie i które

radzą sobie z problemami.

Trzecie pytanie dotyczy tego, jaki wpływ na samo-

dzielność rodzin, na postawy rodzicielskie, na moż-

liwości podejmowania pracy miała dotychczasowa

polityka rodzinna, jak wygląda obszar usług w tym

zakresie – chodzi o ten klimat i otoczenie, o którym

mówił Pan Prezydent i o to, gdzie dostrzegamy naj-

większe braki.

Chcemy przedyskutować dzisiaj również problemy

rodzin, które borykają się ze szczególnymi trudnościa-

mi w wychowywaniu dzieci, czyli rodzin wielodziet-

nych, rodzin, które wychowują dzieci niepełnospraw-

ne, a także samotnych rodziców.

irena wóycicKa

Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

Rozdział II

wYstĄpIENIA pRElEgENtów

19

Sytuacja dochodowa i wydatki rodzin

Kilka ostatnich lat przyniosło poprawę sytuacji do-

chodowej rodzin w Polsce.

Do 2010 roku obserwowaliśmy dość wyraźny

wzrost dochodów realnych. W 2010 roku średni mie-

sięczny dochód przypadający na jedną osobę w go-

spodarstwach domowych wynosił około 1190 zł. Naj-

wyższym poziomem dochodów charakteryzowały się

rodziny utrzymujące się z pracy na własny rachunek

– było to niecałe 1500 zł. Najgorzej (pomijając osoby

utrzymujące się z pomocy społecznej) przedstawiała

się sytuacja w rodzinach rencistów – tutaj na osobę

przypadało 930 zł.

Poziom dochodów jest zróżnicowany również

pod względem terytorialnym. Województwo mazo-

wieckie jest tym województwem, w którym docho-

dy są najwyższe – tu przypadało w 2010 r. ok. 1600 zł

na osobę. Jeżeli jednak wyłączymy Warszawę, do-

chód ten okaże się mniej więcej równy dochodowi

średniemu i wyniesie w pozostałej części wojewódz-

twa, poza Warszawą, 1200 zł. W najgorszej sytuacji

dochodowej były rodziny w południowo-wschod-

niej części Polski, w województwie podkarpackim.

Dla przykładu warto porównać informacje doty-

czące poziomu dochodów w gospodarstwach do-

mowych z osobami niepełnosprawnymi.

Materialne warunki życia rodzin(wyniki badań GUS)

anna szukiełojć-Bieńkuńska

Departament Badań Społecznych i Warunków Życia

w Głównym Urzędzie Statystycznym

wyszczególnienie 2005 2006 2007 2008 2009 2010

gospodarstwa domowe ogółem

dochód rozporządzalny 101,4 108,5 108,6 108,0 103,3 104,3

wydatki gospodarstwa domowego

98,4 106,8 106,1 107,1 102,2 101,0

Tabela 1. Dynamika przeciętnych miesięcznych dochodów i wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w latach 2005–2010 (w ujęciu realnym)

Źródło: Badanie budżetów gospodarstw domowych, 2010 r., GUS

20


Wskaźnik przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwie domowym w stosunku do średniej krajowej

Wskaźnik przeciętnych miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwie domowym w stosunku do średniej krajowej

Województwa, w których przeciętne miesięczne dochody i wydatki były powyżej średniej krajowej

Województwa, w których przeciętne miesięczne dochody i wydatki były poniżej średniej krajowej

Województwa, w których przeciętne miesięczne dochody były poniżej, a wydatki były powyżej średniej krajowej

ZACHODNIO-POMORSKIE

97,3%99,5%

POMORSKIE100,8%104,2%

KUJAWSKO-POMORSKIE

93,2%97,1%

WARMIŃSKO-MAZURSKIE87,4%92,5%

PODLASKIE85,8%92,5%

MAZOWIECKIE131,1%134,3%

LUBELSKIE83,3%82,0%

ŁÓDZKIE104,5%98,8%

OPOLSKIE103,1%93,5%

ŚLĄSKIE101,5%98,0%

ŚWIĘTOKRZYSKIE83,8%86,0%

PODKARPACKIE82,7%76,1%

MAŁOPOLSKIE95,8%92,9%

WIELKOPOLSKIE90,9%94,4%

DLNOŚLĄSKIE102,8%103,9%

LUBUSKIE98,1%96,7%

Rysunek 1. Wskaźnik przeciętnego miesięcznego dochodu rozporzadzalnego oraz wydatków na 1 osobę w gospodarstwie domowym w stosunku do średniej krajowej (Polska = 100)


21


wyszczególnienie ogółem

gospodarstwa domowe

z osobami niepełnosprawnymi

bez osób niepełnosprawnych

W złotych na osobę

DOCHÓD ROZPORZĄDZALNY 1193 984 1254

w tym dochód do dyspozycji 1147 946 1206

w tym: w odsetkach dochodu rozporządzalnego

dochód z pracy najemnej 53,4 35,8 57,4

dochód z pracy na własny rachunek 9,2 4,3 10,3

dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie

4,2 4,3 4,2

dochód ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych

24,9 44,7 20,4

w tym:

emerytury krajowe 19,5 27,1 17,7

renty z tytułu niezdolności do pracy krajowe

2,6 13,5 0,1

renty rodzinne 2,3 3,4 2,1

dochód ze świadczeń pozostałych 3,4 6,7 2,6

w tym:

zasilki dla bezrobotnych krajowe 0,4 0,4 0,3

pozostałe dochody 4,6 3,8 4,8

w tym dary 4,0 3,2 4,2

Tabela 2. Przeciętny miesięczny dochód rozporzadzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych z osobami i bez osob niepelnosprawnych (2010 r.)


22


Średni miesięczny dochód w takich gospodar-

stwach – to niecałe 1000 zł na osobę. Z kolei w go-

spodarstwach, gdzie nie było osób niepełnospraw-

nych, średni dochód przekraczał 1250 zł.

Porównajmy dochody różnego typu rodzin.

Wśród małżeństw bez dzieci na utrzymaniu mie-

sięcznie na osobę przypadało nieco ponad 1700 zł.

Im więcej dzieci w rodzinie, tym dochód był mniejszy.

W przypadku rodzin z trójką i większą liczbą dzieci wy-

nosił on nieco ponad 700 zł; w przypadku rodziców

wyszczególnienie

małżeństwo matka lub ojciec z dziećmi

na utrzymaniu

bez dzieci

z dziećmi na utrzymaniu

1 2 3 i więcej

w złotych na osobę

DOCHÓD ROZPORZĄDZALNY 1712 1405 1067 717 981

w tym dochód do dyspozycji 1608 1353 1042 705 951

w tym: w odsetkach dochodu rozporządzalnego

dochód z pracy najemnej 40,7 72,5 70,7 58,5 57,6

dochód z pracy na własny rachunek 7,8 14,0 16,3 12,7 8,9

dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie

2,0 2,3 3,8 12,3 0,4

dochód ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych

45,0 5,5 2,3 2,3 4,3

w tym:

emerytury krajowe 40,7 3,6 0,7 0,7 1,0

renty z tytułu niezdolności do pracy krajowe

3,5 1,4 1,0 1,0 0,9

renty rodzinne 0,3 0,1 0,1 0,1 2,3

dochód ze świadczeń pozostałych 1,3 1,7 9,6 9,6 9,8

w tym:

zasilki dla bezrobotnych krajowe 0,2 0,4 0,4 0,4 0,6

pozostałe dochody 2,8 3,6 4,1 4,4 18,7

w tym dary 2,5 3,0 3,0 3,3 17,9

Tabela 3. Przeciętny miesięczny dochód rozporzadzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych według typu biologicznego gospodarstwa domowego (2010 r.)


23


samotnie wychowujących dzieci – niecałe 1000 zł, czyli

mniej więcej tyle samo, ile w przypadku gospodarstw

domowych z dwójką dzieci.

Należy pamiętać również o zróżnicowaniu sytuacji

dochodowej. Przeciętny dochód 20% osób o najwyż-

szych dochodach (z V kwintyla) wyniósł mniej więcej

2,5 tys. zł, czyli sześciokrotnie więcej niż dochód w ro-

dzinach z najniższego kwintyla (tj. 20% osób o najniż-

szych dochodach). W sumie 20% osób o najwyższych

dochodach dysponowało ponad 40% dochodów

wszystkich gospodarstw domowych natomiast na

20% osób pozostających w najgorszej sytuacji przy-

padało w 2010 r. – 7% ogólnej sumy dochodów.

Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych

wpływa na poziom i strukturę wydatków.

Z badania budżetów gospodarstw domowych

wynika, że w 2010 r. przeciętny miesięczny poziom

wydatków na osobę wyniósł około 990 zł. W grupie

najbogatszych gospodarstw domowych, tj. tych 20%

osób o najwyższych dochodach, wydawano przecięt-

nie 1800 zł na osobę, a w gospodarstwach o najniż-

szym poziomie dochodów – czterokrotnie mniej. Jeśli

chodzi o wydatki osób najuboższych (z najniższego

kwintyla), to ich wartość o mniej więcej 1/5 przekra-

czała poziom uzyskiwanych przez te osoby docho-

dów, co oznacza, że żyły one albo z oszczędności,

albo się zapożyczały.

Jeśli chodzi o strukturę wydatków gospodarstw

domowych, to Polska należy do krajów o relatywnie

wysokim udziale wydatków żywnościowych. Na żyw-

ność wydajemy mniej więcej 1/4 swojego budżetu,

a 1/5 stanowią wydatki związane z utrzymaniem miesz-

kania, (nie wliczając w to kosztów wyposażenia miesz-

kania). A więc w sumie mniej więcej 45% wydatków

przeciętnego gospodarstwa domowego stanowią

wydatki sztywne. Jeśli chodzi o rodziny znajdujące się

w najgorszej sytuacji dochodowej, to na utrzymanie

mieszkania i na żywność wydają one ponad połowę,

tj. ok. 54% swego budżetu. W gospodarstwach eme-

rytów i rencistów sięga to bez mała 60%.

Spójrzmy również na wydatki gospodarstw z oso-

bami niepełnosprawnymi.

Wykres 1. Struktura wydatków gospodarstw domowych (% wydatków ogółem)

WSKAŹNIK PRZECIĘTNEGO MIESIĘCZNEGO DOCHODU ROZPORZĄDZALNEGO NA 1 OSOBĘ W GOSPODARSTWIE DOMOWYM W STOSUNKU DO ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

WSKAŹNIK PRZECIĘTNYCH MIESIĘCZNYCH WYDATKÓW NA 1 OSOBĘ W GOSPODARSTWIE DOMOWYM W STOSUNKU DO ŚEDNIEJ KRAJOWEJ

WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE DOCHODY I WYDATKI BYŁY POWYŻEJ ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE DOCHODY I WYDATKI BYŁY PONIŻEJ ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE DOCHODY BYŁY PONIŻEJ, A WYDATKI BYŁY POWYŻEJ ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

ZACHODNIO-POMORSKIE

97,3%99,5%


KUJAWSKO-POMORSKIE

93,2%97,1%


PODLASKIE85,8%92,5%


LUBELSKIE83,3%82,0%

ŁÓDZKIE104,5%98,8%

OPOLSKIE103,1%93,5%

ŚLĄSKIE101,5%98,0%






LUBUSKIE98,1%96,7%

wydatki pozostałe 5%

pozostałe towary i uslugi 5%

restauracje i hotele 2%

edukacja 1%

rekreacja i kultura 8%

łączność 4%

zdrowie 5%

transport 9%

wyposażenie mieszkania i prowadzeniegospodarstwa domowego 5%

użytkowanie mieszkania i nośniki energii 20%

odzież i obuwie 5%

napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3%

żywnośc i napoje bezalkoholowe 28%

WSKAŹNIK PRZECIĘTNEGO MIESIĘCZNEGO DOCHODU ROZPORZĄDZALNEGO NA 1 OSOBĘ W GOSPODARSTWIE DOMOWYM W STOSUNKU DO ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

WSKAŹNIK PRZECIĘTNYCH MIESIĘCZNYCH WYDATKÓW NA 1 OSOBĘ W GOSPODARSTWIE DOMOWYM W STOSUNKU DO ŚEDNIEJ KRAJOWEJ

WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE DOCHODY I WYDATKI BYŁY POWYŻEJ ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE DOCHODY I WYDATKI BYŁY PONIŻEJ ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE DOCHODY BYŁY PONIŻEJ, A WYDATKI BYŁY POWYŻEJ ŚREDNIEJ KRAJOWEJ

ZACHODNIO-POMORSKIE

97,3%99,5%


KUJAWSKO-POMORSKIE

93,2%97,1%


PODLASKIE85,8%92,5%


LUBELSKIE83,3%82,0%

ŁÓDZKIE104,5%98,8%

OPOLSKIE103,1%93,5%

ŚLĄSKIE101,5%98,0%






LUBUSKIE98,1%96,7%

wydatki pozostałe 5%

pozostałe towary i uslugi 5%

restauracje i hotele 2%

edukacja 1%

rekreacja i kultura 8%

łączność 4%

zdrowie 5%

transport 9%

wyposażenie mieszkania i prowadzeniegospodarstwa domowego 5%

użytkowanie mieszkania i nośniki energii 20%

odzież i obuwie 5%

napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 3%

żywnośc i napoje bezalkoholowe 28%


24


W rodzinach, w których są osoby niepełnospraw-

ne, na osobę wydawano nieco ponad 800 zł. Z tego

na mieszkanie i na żywność przeznaczano mniej wię-

cej połowę, a na wszelkie usługi zdrowotne i na leki

– co jest istotne w przypadku tej grupy rodzin – około

7% budżetu gospodarstwa domowego.

Najgorsza sytuacja, jeśli chodzi o poziom wydat-

ków, jest w rodzinach wielodzietnych, z trójką i większą

liczbą dzieci. W takich rodzinach na osobę wydawano

niewiele ponad 600 zł, a na przykład na edukację i na

kulturę – zaledwie 11% tej niewielkiej kwoty. Celowo

mówię o edukacji i kulturze łącznie, bo w kategorii

„kultura” mieszczą się również wydatki na podręczniki

szkolne.


gospodarstwa domowe

z osobami niepełnosprawnymi

bez osób niepełnosprawnych


wydatki 991 838 1036

w tym: w odsetkach wydatków

towary i usługi konsumpcyjne 95,4 95,5 95,4

żywność i napoje bezalkoholowe 24,8 28,3 24,0

odzież i obuwie 5,3 4,1 5,6

użytkowanie mieszkania i nośniki energii 20,2 22,0 19,7

wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego

5,2 4,9 5,2

zdrowie 4,8 6,6 4,4

rekreacja i kultura 8,1 6,2 8,5

edukacja 1,3 0,8 1,4

kieszonkowe 1,7 2,0 1,6

Tabela 4. Przeciętny miesięczny dochód rozporzadzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych z osobami i bez osob niepelnosprawnych (2010 r.)


25


Sytuacja polskich rodzin w ostatnich latach cha-

rakteryzowała się bardzo wyraźną poprawą, jeśli cho-

dzi o wyposażenie gospodarstw domowych w dobra

trwałego użytku.

wyszczególnienie

małżeństwo matka lub ojciec z dziećmi

na utrzymaniu

bez dzieci

z dziećmi na utrzymaniu

1 2 3 i więcej


wydatki 1411 1178 890 610 978

w tym: w odsetkach wydatków

towary i usługi konsumpcyjne 92,7 95,6 97,1 98,1 97,0

żywność i napoje bezalkoholowe 23,7 21,4 24,0 29,3 23,0

odzież i obuwie 4,4 6,6 6,6 6,4 6,5

użytkowanie mieszkania i nośniki energii

20,9 17,3 17,2 18,1 20,8

wyposażenie mieszkania i prowadze-nie gospodarstwa domowego

5,5 5,7 5,3 5,0 5,6

zdrowie 6,1 3,9 3,7 3,2 4,4

rekreacja i kultura 7,5 9,4 10,7 9,2 10,0

edukacja 0,4 1,9 2,4 1,8 2,1

kieszonkowe 0,2 0,9 1,0 1,0 0,8

Tabela 5. Przeciętne miesięczne wydatki na 1 osobę w gospodarstwach domowych wg typu biologicznego gospdarstwa domowego (2010 r.)


Wykres 2. Wyposażenie gospodarstw domowych w wybrane dobra trwałego użytkowania według miejsca zamieszkania


0

20

40

60

80

100

kom

pute

r z d

ostę

pem

do in

tern

etu

kom

pute

rz d

ost.

szer

okop

asm

.

tele

fon

kom

órko

wy

sam

ochó

dos

obow

y

urzą

dzen

ie

do o

dbio

ru

TV s

at lu

b ka

bl.

zmyw

arka

do n

aczy

ń

WIEŚ

MIASTO

26


Wzrosła m.in. liczba komputerów, urządzeń do

odbioru telewizji kablowej czy satelitarnej. Jeśli cho-

dzi o komputery z dostępem do Internetu, w miastach

w taki komputer wyposażonych było ponad 64% ro-

dzin, zaś na wsi – połowa gospodarstw domowych.

Jeśli chodzi o poziom wyposażenia w komputery

z dostępem do Internetu w ujęciu terytorialnym, w wo-

jewództwach na wschodzie Polski – takich jak podla-

skie, lubelskie – dostępność jest mniejsza: zaledwie

połowa gospodarstw domowych na tym obszarze ma

komputer z dostępem do Internetu. Powszechnym

dobrem stał się telefon komórkowy. Był on w prawie

każdym gospodarstwie domowym, w 90% w miastach

i w prawie 86% gospodarstw domowych na wsi.

49,4

58,0

52,0

59,3

61,1

58,8

66,6

61,8

57,5

56,3

61,758,6

61,6

57,5

66,661,2

59,6

59,6 Komputer z dostępem do internetu

43,3 Komputer z dostępem szerokopasmowym

59,6 Samochód osobowy

ZACHODNIO-POMORSKIE

57,437,9

POMORSKIE100,8104,2

KUJAWSKO-POMORSKIE

58,658,4

WARMIŃSKO-MAZURSKIE

87,492,5

PODLASKIE52,641,0

MAZOWIECKIE64,247,7

LUBELSKIE50,637,2

ŁÓDZKIE52,333,1

OPOLSKIE57,351,8

ŚLĄSKIE64,141,8

ŚWIĘTOKRZYSKIE52,227,1

PODKARPACKIE59,557,1

MAŁOPOLSKIE63,640,4

WIELKOPOLSKIE59,449,3

DLNOŚLĄSKIE59,344,2

LUBUSKIE60,537,9

59,643,3

Rysunek 2. Wskaźnik przeciętnego miesięcznego dochodu rozporzadzalnego oraz wydatków na 1 osobę w gospodarstwie domowym w stosunku do średniej krajowej (Polska = 100)


27


Ubóstwo

Główny Urząd Statystyczny od początku lat dziewięć-

dziesiątych dokonuje pomiaru zasięgu ubóstwa, sto-

sując różne kryteria.

Zwrócę uwagę przede wszystkim na zasięg ubó-

stwa skrajnego, w przypadku którego za granicę

ubóstwa przyjmuje się minimum egzystencji szaco-

wane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Chodzi

o taki poziom wydatków, który zapewnia zaspokoje-

nie jedynie elementarnych, wręcz biologicznych po-

trzeb. W 2010 r. wartość granicy ubóstwa skrajnego

wynosiła na przykład – dla gospodarstw jednooso-

bowych, niecałe 470 zł, a dla rodzin z dwójką dzieci

do lat czternastu – około 1260 zł.

Tabela 6. Granice ubóstwa dla wybranych typów gospodarstwa w IV kwartale 2009 i 2010 r.


granice ubóstwa

gospodarstwa 1-osobowe

gospodarstwo 4-osobowe (2 os. dorosłe + 2 dzieci do lat 14)

2009 2010 2009 2010

w zł

skrajnego (minimum egzystencji) 443 466 1196 1257

relatywnego 633 665 1709 1795

ustawowego 477 477 1404 1404

subietywna („lejdejska”) 1112 1187 1693 1770

ZASIĘG UBÓSTWA EKONOMICZNEGO W POLSCEw świetle badań budżetów gospodarstw domowych (dane GUS)• zasięg ubóstwa (stopa ubóstwa, wskaźnik zagrożenia

ubóstwem) odzwierciedla wielkość populacji, której wydatki są niższe od przyjętych granic ubóstwa.

PRZYJĘTE PRZEZ GUS GRANICE UBÓSTWA• relatywna (50% średnich wydatków),• absolutna:

˚ minimum egzystencji szacowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych (granica ubóstwa skrajnego)

˚ ustawowa (kwota uprawniająca do ubiegania się o przyznanie świadczenia z pomocy społecznej

granice ubóstwa 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

% osób w gospodarstwach domowych

skrajnego 8,1 9,5 11,1 10,9 11,8 12,3 7,8 6,6 5,6 5,7 5,7

relatywnego 17,1 17,0 18,4 20,4 20,3 18,1 17,7 17,3 17,6 17,3 17,3

ustawowego 13,6 15,0 18,5 18,1 19,2 18,1 15,1 14,6 10,6 8,3 7,3

Tabela 7. Zagrożenie ubóstwem w Polsce w latach 2000-2010 (według przyjętych w danym roku granic ubóstwa)

Źródło: Szacunki GUS na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych

28


Jeżeli chodzi o oceny zagrożenia ubóstwem w la-

tach 2000–2010, to od roku 2006 do 2008 obserwu-

jemy stopniowy spadek, a następnie stabilizację po-

ziomu zagrożenia ubóstwem skrajnym. W 2010 roku

ubóstwem tym było zagrożone 5,7% osób.

Chciałabym zwrócić również uwagę na zasięg

tak zwanego ubóstwa ustawowego, za granicę któ-

rego przyjmuje się wartość progu interwencji so-

cjalnej. Dane dotyczące obserwowanego w ostat-

nich latach spadku poziomu ubóstwa ustawowego

wzbudzają często kontrowersje. Jedną z przyczyn

stałego spadku wartości wskaźnika zagrożenia ubó-

stwem ustawowym (do 7% w 2010 r.) jest to, że od

października 2006 r. wartość progu interwencji so-

cjalnej nie zmieniła się. Gdybyśmy urealnili wartość

granicy ubóstwa ustawowego, biorąc pod uwagę

wzrost cen towarów i usług, jego zasięg w 2010 r.

wynosiłby ok. 11%, a nie 7%.

Zasięg ubóstwa jest bardzo zróżnicowany. Jeżeli

chodzi o ubóstwo to społeczna mapa tego rodza-

ju ubóstwa w ostatnich latach w zasadzie nie uległa

zmianie.

Tabela 8. Wskaźniki zagrożenia ubóstwem wg wybranych cech społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych w latach 2009–2010

Źródło: Szacunki GUS na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych

wyszczególnienie

% osób w gospodarstwach domowych o wydatkach poniżej

granicy ubóstwa skrajnego

(minimum egzystencji)

relatywnej granicy ubóstwa

ustawowej granicy ubóstwa

2009 2010 2009 2010 2009 2010

typ gospodarstwa domowego

1-osobowe 2,1 2,0 7,2 6,7 2,9 2,4

małżeństwa:

bez dzieci na utrzymaniu 1,5 1,6 6,0 6,1 1,0 1,0

z 1 dzieckiem 2,0 1,9 7,3 7,4 2,5 1,9

z 2 dzieci 4,2 3,7 14,7 14,7 6,5 5,4

z 3 dzieci 9,3 9,8 27,9 27,5 14,9 14,1

z 4 dzieci i więcej 21,3 24,0 49,2 43,7 35,8 34,3

matka lub ojciec z dziećmi na utrzymaniu

6,4 7,8 16,0 18,4 8,9 10,5

29


Największy zasięg ubóstwa dotyczy województw

świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego, lubel-

skiego i podlaskiego. W przypadku tych województw

zasięg ubóstwa skrajnego kształtuje się na poziomie

9–10%. A najniższe wskaźniki są na poziomie około

3–4% i to dotyczy między innymi województwa ma-

zowieckiego, łódzkiego, opolskiego.

123 relatywnego

Granice ubóstwa

123 ustawowego123 skrajnego

Rysunek 3. Wskaźniki zagrożenia ubóstwem w 2010 r. (w % osób)


30


Chciałabym przedstawić jeszcze kilka danych po-

chodzących ze zrealizowanego na początku 2011 r.

ankietowego badania spójności społecznej. Skoncen-

truję się na przedstawieniu subiektywnych opinii, do-

tyczących tego, jak rodziny, gospodarstwa domowe,

postrzegają swoją sytuację dochodową.

Okazało się, że w zasadzie bez większych trosk żyło

15% rodzin, a w tym, co pięćdziesiąta rodzina twier-

dziła, że pozwala sobie na pewien luksus. Z kolei 6%

gospodarstw domowych – to jest mniej więcej tyle, ile

wynosi oszacowany przez nas zasięg ubóstwa skrajne-

go – twierdzi, że nie starcza im nawet na najbardziej

podstawowe potrzeby; 30% gospodarstw domowych

musiała na co dzień bardzo oszczędnie gospodaro-

wać swoimi dochodami.

Nie starcza między innymi na to, żeby pojechać

na wakacje, nie wystarcza też na rozrywkę – na wyjście

do kina, teatru, restauracji. Niestety pieniędzy braku-

je także na zaspokojenie najbardziej elementarnych

potrzeb – w co pięćdziesiątej rodzinie zdarzyło się,

że rezygnowano nawet z podstawowego posiłku.

Co pięćdziesiątej rodziny nie stać było również na

parę butów odpowiednią do danej pory roku.

Dotkliwe trudności dotyczą również rodzin z dzieć-

mi. Na wakacje – krótkie, nawet jednotygodniowe –

nie mogła sobie pozwolić ponad 1/3 rodzin z dzieć-

mi do lat osiemnastu. Na opłatę dodatkowych zajęć

nie było pieniędzy w 16% rodzin z dziećmi. Podob-

na liczba rodzin nie mogła zapewnić dzieciom ko-

repetycji. W co setnym gospodarstwie domowym

gospodarstwo może pozwolić sobie na pewien luksus 1,9%

gospodarstwu starcza na wiele bez specjalnego oszczędzania 13,0%

gospodarstwu starcza na co dzień, ale musi oszczędzać na poważniejsze zakuy 49,1%

gospodarstwo musi na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować 30%

gospodarstwu nie starcza nawet na podstawowe potrzeby 6%

gospodarstwo może pozwolić sobie na pewien luksus 1,9%

gospodarstwu starcza na wiele bez specjalnego oszczędzania 13,0%

gospodarstwu starcza na co dzień, ale musi oszczędzać na poważniejsze zakuy 49,1%

gospodarstwo musi na co dzień bardzo oszczędnie gospodarować 30%

gospodarstwu nie starcza nawet na podstawowe potrzeby 6%

Wykres 3. Ocena możliwości gospodarowania pieniędzmi w gospodarstwach domowych (w % ogółu gospodarstw domowych)

Źródło: Badania spójności społecznej, 2011 r., GUS

0 10 20 30 40 50

41,7%

36,3%

20,1%

7,2%

2,4%

2,2%

Nie wszystkie osoby dorosłe mogą sobie pozwolić na przynajmniej jeden tydzień wakacji (wyjazd poza miejsce zamieszkania niezależnie od pory roku) raz w roku

Nie wszystkie osoby dorosłe mogą sobie pozwolić na jakąś rozrywkę przynajmniej raz w miesiącu (wyjście do kina, teatru, restauracji, na koncert itp.)

Osoby dorosłe zrezygnowały z niezbędnych płatnych wizyt u lekarzy specjalistów

Nie wszystkie osoby dorosłe mogą sobie pozwolić na jedzenie mięsa, drobiu, ryb lub wegetariańskich odpowiedników co drugi dzień

Nie wszystkie osoby dorosłe mają przynajmniej po jednej parze obuwia odpowiedniego do danej pory roku (wiosenno-jesienne, letnie, zimowe)

Zdarza/zdarzało się często, że osoby dorosłe muszą/musiały rezygnować z jednego z trzech głównych posiłków (śniadania, obiadu lub kolacji)

Wykres 4. Na co nie starcza pieniędzy w gospodarstwach domowych? Symptomy złych warunków życia (w % ogółu gospodarstw domowych)


31


zdarzało się, że nie starczało na jeden z trzech pod-

stawowych posiłków dla dzieci. Rezygnowano także

z zakupu okularów. Co setnej rodziny nie stać było

również na zakup obuwia dla dzieci.

Na początku 2011 r. biedy obawiała się mniej

więcej 1/4 rodzin. W tym, co dziesiąta rodzina twier-

dziła, że nie bardzo wie, jak sobie poradzić z tym

problemem.


miasta

wieśrazem

powyżej 500 tys. mieszk.

od 100 do 500

tys. mieszk.

od 20 do 100

tys. mieszk.

poniżej 20 tys. mieszk.

obawiają się biedy i nie wiedzą jak sobie z tym problemem poradzą

9,6 9,4 7,4 8,7 9,8 12,1 10,0

obawiają się biedy, ale sądzą,

że jakoś sobie poradzą16,1 15,1 12,2 15,3 16,0 17,1 18,1

nie boją się biedy, chociaż martwią się,

że ich sytuacja może się pogorszyć

32,5 31,4 32,8 28,4 32,1 33,2 34,5

nie uważają się za zagrożone biedą

31,0 33,3 38,6 36,3 30,4 27,01 26,5

nie wiedzą (odpowiedź „trudno powiedzieć”)

10,8 10,8 9,0 11,3 11,7 10,5 10,9

Tabela 9. Czy gospodarstwa domowe obawiają się biedy? (w % ogółu gospodarstw domowych)


0 10 20 30 40 50

33,3%

15,8%

15,1%

2,2%

0,9%

0,8%

Nie można wysłać wszystkich dzieci na rzynajmniej tygodniowy wypoczynek poza miejscem zamieszkania raz w roku (wzięto pod uwagę

również wyjazd małych dzieci z kimś z dorosłych

Gospodarstwo nie może zapłacić za dodatkowe zajęcia uzupełniające dla dzieci (dokształcanie z przedmiotów objętych zajęciami obowiązkowymi

– korepetycje, kursy przygotowawcze do egzaminów)

Gospodarstwo nie może zapłacić za dodatkowe zajęcia nadobowiązkowe (sportowe, muzyczne, plastyczne, inne)

Zrezygnowano z zakuu potrzebnych dla dzieci okularów, aparatu dentystycznego lub innego niezbędnego sprzętu medycznego

Nie wszystkie dzieci mają przynajmniej po jednej parze obuwia odpowiedniego dla danej pory roku (wiosenno-jesienne, letnie, zimowe)

Zdarza/zdarzało się, że dzieci nie mają/nie miały zapewnionych codziennie trzech posiłków (śniadanie, obiad lub kolacja)

Wykres 5. Na co nie starcza pieniędzy w gospodarstwach domowych? Symptomy złych warunków życia (w % ogółu gospodarstw domowych)


32


Gospodarstwa domowe, szczególnie te biedne, bę-

dące w gorszej sytuacji, potrzebują różnych rodzajów

pomocy. Potrzebę pomocy finansowej zadeklarowała

ponad 1/4 gospodarstw domowych, pomocy rzeczowej

oczekiwało 15%, a pomocy w formie usług – mniej wię-

cej 11%. Jeśli chodzi o otrzymywanie pomocy, to mniej

więcej połowa tych, którzy potrzebowali różnych rodza-

jów pomocy, taką pomoc otrzymała. Źródłem pomo-

cy były przede wszystkim ośrodki pomocy społecznej

i centra pomocy rodzinie, w mniejszym stopniu rodzina.

Wykres 6. Gospodarstwa domowe odczuwające konieczność korzystania z pomocy (w % ogółu gospodarstw domowych). Na podstawie pytania: Proszę powiedzieć, czy Pana/Pani gospodarstwo domowe odczuwało/odczuwa konieczność korzystania z pomocy (biorąc pod uwagę ostatnie 12 miesięcy)


0 5 10 15 20 25 30 35%

w formie usług (np. pielęgnacja osób niepełnosprawnych, bezpłatna opieka nad dzieckiem, specjalistyczne poradnictwo socjalne)

rzeczowej

finansowej

Gospodarstwo domowe odczuwało/odczuwa konieczność korzystania z pomocy:OGÓŁEM

MIASTA

WIEŚ

Wykres 7 Czy opieka nad członkami społeczeństwa to zadanie dla państwa, dla rodziny czy dla obydwu tych instytucji? (w % osób w wieku 16 lat o więcej)


Główne zadanie dla państwa

Bardziej zadanie dla państwa niż dla rodziny

Zarówno dla państwa, jak i dla rodziny

Bardziej zadanie dla rodziny niż dla państwa

Główne zadanie dla rodziny

0

10

20

30

40

50

60

70

6,6%8,7%

62,6%

14,8%

7,3%3,5% 5,0%

41,1%

25,1% 25,3%

2,3%4,9%

40,4%

29,4%

23,0%

33,0%

26,7%

35,8%

3,0% 1,5%

33


Podczas debaty rozmawiamy o tym, jaka jest od-

powiedzialność państwa, jeśli chodzi o rozwiązywa-

nie ważnych problemów społecznych. Zadawaliśmy

tego typu pytania również w ramach badania spójno-

ści społecznej. Proszę spojrzeć na wyniki.

Na przykład za wsparcie materialne dla osób ży-

jących w ubóstwie – walkę z biedą – w opinii społecz-

nej odpowiedzialne jest przede wszystkim państwo.

Około 33% osób (w wieku co najmniej 16 lat) uważa,

że to jest zadanie głównie dla państwa, a 27% – że

jest to zadanie bardziej dla państwa niż dla rodziny.

Podsumowując 60% społeczeństwa niejako przeno-

si główny ciężar odpowiedzialności za rozwiązanie

tego problemu na państwo.

Jesteśmy w „europejskiej rodzinie”. Jak zasięg

ubóstwa i problem biedy w Polsce przedstawia się

na tle Unii Europejskiej?

Poziom ubóstwa w przypadku Polski jest zbliżony

– tak wynika z europejskiego badania dochodów i wa-

runków życia ludności z 2010 r. – do średniej unijnej

oraz do poziomu w Niemczech czy w Wielkiej Brytanii

(ok.16–17%). U nas wynosił on dokładnie 17,6%. Zwra-

cam jednak uwagę na to, że jest to zasięg tak zwane-

go ubóstwa relatywnego, granica którego ustalana

jest dla każdego z krajów oddzielnie, w odniesieniu

do dochodów w danym kraju. Tak więc sytuacja rela-

tywnie ubogich w Polsce i w takich krajach jak Wielka

Brytania czy Niemcy, w których dochód, po uwzględ-

nieniu parytetu siły nabywczej niwelującego różnice

w kosztach utrzymania, jest mniej więcej dwu-, trzy-

krotnie wyższy – znacznie się różni.

Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na kilka wskaź-

ników pokazujących, jak transfery społeczne redukują

ubóstwo.

do 12 12-15 15-18 18-21 21 i więcej

Rysunek 4. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem po transferach społecznych

Źródło: Eurostat, dane wstępne na podstawie europejskiego badania dochodów i warunków życia (EU- SILC) 2010. Dane dla Cypru i Irlandii za rok 2009.

34


W przypadku krajów Unii Europejskiej średnia

dotycząca poziomu ubóstwa mierzona w oparciu

o dochody gospodarstw domowych uwzględnia-

jących otrzymywane transfery społeczne wynosiła

16,4%. Gdyby nie było transferów społecznych, ta

średnia wynosiłaby około 26%. W Polsce gdyby nie

dochody pochodzące z transferów społecznych,

wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym wyno-

siłby nie 17,6% ale ponad 24%. W przypadku dzieci

(do lat 18) ubóstwo relatywne wzrosłoby z 22,5% do

prawie 31%, w przypadku osób w wieku od osiem-

nastu lat do sześćdziesięciu czterech lat – z nieca-

łych 17% do 24%, a w przypadku osób najstarszych,

w wieku powyżej sześćdziesięciu pięciu lat – z 14,2%

do 17,5%.

Ubóstwo jest szczególnie dotkliwe wtedy, kiedy

jest trwałe. Zaprezentowałam tutaj wskaźniki doty-

czące zagrożenia ubóstwem trwałym. Odnoszą się

one do osób, które przynajmniej przez trzy z czterech

objętych badaniem lat żyły w ubóstwie.

Wartość w PPS

CYPR

LUKSEMBURG

AUSTRIA

HOLANDIA

SZWECJA

DANIA

NIEMCY

IRLANDIA

FRANCJA

BELGIA

WIELKA BRYTANIA

FINLANDIA

WŁOCHY

SŁOWENIA

HISZPANIA

MALTA

GRECJA

CZECHY

PORTUGALIA

SŁOWACJA

POLSKA

ESTONIA

WĘGRY

ŁOTWA

LITWA

BUŁGARIA

RUMUNIA

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000 1 osoba dorosła

2 osoby dorosłe, 2 dzieci

Wykres 8. Granica ubóstwa

Źródło: Eurostat, dane wstępne na podstawie europejskiego badania dochodów i warunków życia (EU-SILC) 2010. Dane dla Cypru i Irlandii za rok 2009.

Tabela 10. Wpływ transferów społecznych na redukcję wskaźnika zagrożenia ubóstwem* (EU-SILC).

* Wskaźnik bez uwzględnienia w dochodach transferów społecznych (innych niż emerytury i renty rodzinne) w %; w nawiasach – wskaźnik po transferach społecznych

Polska ogółem 24,2 (17,6)

osoby poniżej 18, roku życia 30,7 (22,5)

osoby w wieku 18-64 lata 24,1 (16,9)

osoby w wieku 65 lat i więcej 17,5 (14,2)

EU 27 25,7 (16,4)

35


W Polsce wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym

wyniósł ponad 10%. W 2010 r. 58% ubogich stano-

wiły osoby, które były ubogie co najmniej przez trzy

lata. Wśród dzieci do lat osiemnastu ubogich trwale

było 70%. W sumie około 16% dzieci do lat osiemna-

stu żyło w ubóstwie, co najmniej przez trzy lata.

Skala ubóstwa odzwierciedla w pewnym sensie

różnice w rozkładzie dochodów. Jednym z najpopu-

larniejszych wskaźników w tym zakresie jest wskaźnik

Giniego. Im wartość wskaźnika bliższa jedności (lub

100), tym zróżnicowanie dochodów w społeczeń-

stwie jest większe. Polska należy do krajów, w któ-

rych ten wskaźnik jest nieco wyższy od średniej unij-

nej. Średnia unijna to 30,4. W przypadku Polski ten

wskaźnik wynosił w ostatnich dwóch latach (na pod-

stawie badania EU-SILC 2009 i 2010) odpowiednio

31,4 i 31,1.

Patrząc na dane z lat 2005–2010 możemy mówić

o tym, że nierówności dochodowe w ostatnich latach

utrzymują się na podobnym poziomie, choć w po-

równaniu z sytuacją z roku 2005 czy roku 2006 nieco

się zmniejszyły.

Tabela 11. Trwałość ubóstwa relatywnego w Polsce (na podstawie danych panelowych EU-SILC 2006–2009). Wskaźnik zagrożenia ubóstwem trwałym (osoby ubogie przez 3 z 4 lat)

EU27ogółem

poniżej 18 latpowyżej 65 lat

8,7%10,3%11,5%

Polskaogółem

poniżej 18 latpowyżej 65 lat

10,2%15,8%5,5%

Źródło: Europejskie badania dochodów i warunków życia (EU-SILC)

Wykres 9. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem w Polsce po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych dla najbardziej zagrożonych grup społecznych


50%

40,1

1 dorosły z dziećmi na utrzymaniu

31,6 31,0 30,2 34,8

34,2

44,8

37,736,2

34,4

37,8

32,8

40%

30%

2005

45,6 46,4

43,3

38,8

42,1

45,3

2 dorosłych z 3 lub więcej dzieci osoby bezrobotne

2006 2007 2008 2009 2010

36


Kończąc swoją wypowiedź chcę nadmienić,

iż wstępne dane pochodzące z badań budżetu go-

spodarstw domowych dotyczące trzech kwartałów

2011 wskazują, że niestety w odniesieniu do roku

2011 nie należy spodziewać się poprawy sytuacji

materialnej rodzin – mówię tu o dochodach czy

wydatkach. Po trzech kwartałach zaobserwowali-

śmy nawet niewielki spadek ich realnej wartości.

Z uwagi na rosnącą inflację i nie najlepszą sytuację

na rynku pracy nie należy się również spodziewać,

że z biedą będziemy radzić sobie lepiej niż w latach

poprzednich.

Wykres 9. Współczynnik Giniego w Polsce w latach 2005–2010


CYPR

LUKSEMBURG

UE 27

AUSTRIA

HOLANDIA

SZWECJA

DANIA

NIEMCY

IRLANDIA

FRANCJA

BELGIA

WIELKA BRYTANIA

FINLANDIA

WŁOCHY

SŁOWENIA

HISZPANIA

MALTA

GRECJA

CZECHY

PORTUGALIA

SŁOWACJA

POLSKA

ESTONIA

WĘGRY

ŁOTWA

LITWA

BUŁGARIA

RUMUNIA

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

31,4 31,1

2009 2010

Wykres 9. Współczynnik Giniego w Polsce w latach 2005–2010


20%

25%

30%

35%

40%

35,6

2005 2006 2007 2008 2009 2010

33,332,2 32,0 31,4 31,1

37

S woją prezentację zatytułowałam: O odpowie-

dzialności za inwestycje w odtwarzanie poko-

leń. Chciałabym bowiem powiedzieć kilka słów

na temat sposobu myślenia o polityce rodzinnej, któ-

ry moim zdaniem, przynajmniej w ostatniej dekadzie

uległ zasadniczej zmianie. Do tego celu wykorzystam

materiały, które dotyczą właśnie tego, co określam

mianem reorientacji polityki rodzinnej, a mam na my-

śli politykę rodzinną w kontekście wspierania rodzi-

cielstwa. Ważnym elementem polityki rodzinnej jest

działanie na rzecz solidarności, zrównoważenia rela-

cji między poszczególnymi pokoleniami, ale ja tego

wątku nie będę poruszać.

Chciałabym nawiązać do naszej poprzedniej de-

baty, podczas której przedstawiane były różne mo-

dele polityki rodzinnej opierające się na różnych

filozofiach podejścia do kwestii podziału odpowie-

dzialności między różnych uczestników życia spo-

łecznego. Jednak ja nie będę mówić o samych mo-

delach. Chcę mówić o zmianach wprowadzanych

w tych modelach, to znaczy chcę powiedzieć, jak ja

rozumiem ogólne nurty zmian czyli reform polityki

rodzinnej. Moim zdaniem, zasadniczą cechą tych re-

form jest to, że czynią one politykę społeczną waż-

nym elementem strategii rozwojowej danego kraju

czy całej Unii Europejskiej, o czym świadczą doku-

menty Unii Europejskiej.

Należy podkreślić, że ta reorientacja myślenia

o polityce rodzinnej dokonuje się przede wszyst-

kim w warunkach głębokiej zmiany demograficznej,

o której mówiliśmy na poprzedniej debacie. Przy

czym ta zmiana – chciałabym to mocno podkreślić –

jest trwała. Oznacza to, że nie ma powrotu do takie-

go procesu odtwarzania pokoleń, w którym występo-

wała duża liczba urodzeń, a jednocześnie populacja

wolniej się starzała ze względu na stosunkowo krót-

kie trwanie życia. Postęp w zakresie wydłużania życia

ludzkiego, jak również warunki podejmowania de-

cyzje o posiadaniu dziecka i powody podejmowa-

nia takich decyzji przyczyniają się do tego, że proces

odtwarzania pokoleń uległ trwałym przeobrażeniom.

Jednocześnie ważne jest to, że dyskusja o polityce

rodzinnej toczy się nie tylko w odniesieniu do sa-

mej zmiany demograficznej, ale także dotyczy tego,

co dzieje się na współczesnym rynku pracy, wyzwań

przed którymi stoją uczestnicy rynku pracy, zarówno

pracobiorcy, jak i pracodawcy. Istotne jest także to, że

w dyskusji nie pomija się tego, na co ostatnio zwra-

camy szczególną uwagę, a mianowicie kwestii rosną-

cych nierówności społecznych.

Sięgnęłam do ostatnich publikacji Organizacji

Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) doty-

czących rodzin i polityki rodzinnej. Warto zwrócić

uwagę, iż symptomatyczne jest to, że międzynaro-

dowa organizacja powołana do zajmowania się roz-

wojem ekonomicznym w coraz większym stopniu

zajmuje się zagadnieniami społecznymi, a w ciągu

ostatnich pięciu lat uczyniła w zasadzie politykę na

rzecz rodzin jednym z ważniejszych nurtów dyskusji.

W 2009 r. OECD opublikowała raport zatytułowa-

O odpowiedzialności za inwestycjew odtwarzanie pokoleń

prof. dr hab. irena Kotowska

Instytut Statystyki i Demografii

Kolegium Analiz Ekonomicznych

w Szkole Głównej Handlowej

38


ny „Doing better for children”, w którym podkreśla

się znaczenie kwestii dobrostanu dzieci w myśleniu

o polityce rodzinnej. Kolejny raport z 2011 r. „Doing

better for families” – do tego raportu będę się tutaj

odwoływać – dotyczy działań na rzecz lepszej sytu-

acji rodzin. Jest jeszcze jeden raport opublikowany

w styczniu 2012 r. „The Future of Families to 2030”.

W tym dokumencie mówi się o tym, jak będzie

wyglądać rodzina w 2030 roku. Zostały w nim ujęte

zasadnicze nurty rozwoju ekonomicznego, demogra-

ficznego, a także kwestia nierówności społecznych.

Sięgnęłam do definicji polityki rodzinnej (OECD,

2011, s. 11). Polityka rodzinna obejmuje takie cele jak:

• stwarzanie warunków sprzyjających posiadaniu

tylu dzieci, ile rodzice pragną, w czasie przez nich

wybranym,

• godzenie pracy zawodowej i rodziny,

• wzrost zatrudnienia kobiet,

• promowanie równości płci,

• przeciwdziałanie ubóstwu dzieci i rodzin,

• promowanie rozwoju dziecka, równych szans dla

dzieci i generalnie dobrostanu w okresie dzieciń-

stwa. („Doing better for families”, OECD, s. 11).

Te cele dotyczą decyzji o odtwarzaniu pokoleń,

czyli decyzji o prokreacji, swobody dokonywania

wyboru przez rodziców i wspierania ich w podejmo-

waniu takich decyzji. Obejmują także łączenie życia

rodzinnego z pracą zawodową. W tym dokumencie

mówi się o działaniach mających na celu wzrost za-

trudnienia kobiet czy promowanie równości. Podej-

mowane jest więc zarówno zagadnienie równości

płci, jak i kwestia równych szans dzieci i ich dobro-

stanu. Te cele dotyczą różnych wymiarów życia – eko-

nomicznego, społecznego i kulturowego. Chcę pod-

kreślić te elementy definicji polityki rodzinnej według

OECD, które są szczególnie mocno akcentowane

w dokumentach europejskich. Mówi zatem się o ko-

nieczności działań mających na celu odnowę demo-

graficzną, czyli wzrost liczby urodzeń w warunkach ni-

skiej dzietności. Ujmuje się także zatrudnienie kobiet

jako bardzo ważny element polityki niezbędnej dla

sprostania wyzwaniu, jakie łączy się z niekorzystną

zmianą proporcji między osobami w starszych wie-

ku a osobami w wieku produkcyjnym. Podkreśla się

nie tylko kwestie równowagi między pracą zawodo-

wą a rodziną, ale także bardzo mocno akcentuje się

elementy równościowe.

REORIENTACJA POLITYKI RODZINNEJ W KONTEKŚCIE WSPIERANIA RODZICIELSTWA A ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA INWESTYCJE W ODTWARZANIE POKOLEŃ

Odnowa demograficzna akcentowana równie silnie, jak:• zatrudnienie kobiet,• rosnące znaczenie łączenia pracy zawodowej z rodziną,• włączenie równości płci,• prawa dzieci, znaczenie ich dobrostanu (równość szans,

edukacja, przeciwdziałanie ubóstwu dzieci i rodzin),• prawo do otrzymywania iświadczenia opieki

Dzieci traktowane są jako dobro publiczne – co wraz ze znaczeniem, jakie przywiązuje się do równości szans i praw dziecka, prowadzi do zbiorowej odpowiedzialności za ich dobrostan i życiowe szanse, niezależnie od sytuacji rodziców na rynku pracy czy poziomu ich kapitału ludzkie-go i społecznego (C. Saraceno, 2008).

Współudział różnych podmiotów w ponoszeniu kosztów dzieci i zajmowaniu się ich rozwojem.

Chciałabym bardzo wyraźnie podkreślić, że

w tych dokumentach ujmuje się dzieci jako bardzo

ważny podmiot polityki rodzinnej. Są one traktowa-

ne symetrycznie względem osób dorosłych, którym

należy stworzyć nie tylko możliwość czerpania rado-

ści z wychowywania dzieci, ale także sprostania od-

powiedzialności, jakie niesie rodzicielstwo. Sięgnę-

łam też do podsumowania reform polityki rodzinnej

jednej z najznamienitszych badaczek prof. Chiary

Saraceno (2008). Według niej – moim zdaniem jest

to bardzo ważna sprawa – reformy dotyczące róż-

nych modeli polityki rodzinnej zmierzają właściwie

do tego, by dziecko traktować jako dobro publicz-

ne. To jest bardzo ważny element zmiany sposobu

myślenia. Konsekwencją przywiązywania dużej wagi

do kwestii równości szans, jeśli chodzi o rozwój dzie-

ci pochodzących z różnych rodzin, ale także prawa

dzieci do tej równości, jest ustalenie czy wniosek, że

za dobrostan rodzin i dzieci, za życiowe szanse dzieci

ponosimy odpowiedzialność my wszyscy tzn. odpo-

wiedzialność ponoszą wszyscy uczestnicy życia spo-

39


łecznego. Warto zwrócić uwagę na to, że taka poli-

tyka zmierza do uniezależnienia szans rozwojowych

dzieci od sytuacji, w jakiej znajdują się ich rodzice,

tzn. mówiąc krótko, ma niwelować różnice wynika-

jące z różnego zakresu dostępu rodziców do usług

i dóbr oferowanych na rynku.

Kolejny ważny element wiąże się z myśleniem, że

skoro dziecko jest dobrem społecznym, nakłady po-

noszone w związku z tworzeniem tego dobra i jego

rozwojem są nakładami, które musimy uznać za in-

westycje społeczne.

W polityce społecznej, właściwie od początku tej

dekady, dominuje nurt inwestycji społecznych, zgod-

nie z którym podtrzymywanie czy wspieranie rodzi-

cielstwa wiąże się z działaniami w różnych obszarach.

Jeżeli zauważymy, iż działania mające na celu wspiera-

nie rodzin są tak silnie związane z rynkiem pracy, kon-

sekwencją takiego podejścia jest inna rola firm i pra-

codawców – oni także stają się realizatorami polityki

społecznej, w tym tych jej rozwiązań, które są związa-

ne z szeroko pojmowaną polityką rodziną. Oczywiście

wiąże się to z nowymi zadaniami dla przedsiębiorstw.

Zagadnienie równości, w tym równości płci, wiąże się

z kolei z bardzo silnym akcentowaniem sfery prze-

mian kulturowych, która łączy się z uczestnictwem

różnych podmiotów w tych działaniach. Publikacja

OECD „Doing better for children” dowodzi ponadto,

że ważne jest nie tylko to, jakie środki przeznaczane

są na wspieranie rodzin, ale także to, jak się rozkłada-

ją w przebiegu życia rodzin. Szacunki dokonane przez

zespół OECD pokazują rozłożenie nakładów na rodzi-

nę w przebiegu jej życia.

Wykres 1. Wydatki publiczne na dzieci wg grup wieku dzieci, jako % mediany dochodów gospodarstwa domowego

Źródło: Doing better for children, OECD, 2009, s. 79 i 81

80

70

60

50

40

30

20

10

0

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Education Other benefits in kindAge of child

Childcare Cash benefits and tax breaks

FRANCE

POLAND

40


Odwołuję się do wyników dla Polski i Francji. Ilu-

strują one, jaka część średniego dochodu rodziny we

Francji i w Polsce odpowiada wydatkom państwa na

dzieci będące w określonym wieku. Konsekwencją

myślenia o polityce wspierania rodzin realizowanej

zgodnie z paradygmatem inwestycji społecznych

jest to, że jeżeli te wydatki traktujemy jako inwestycję

w kapitał ludzki, to szalenie ważne jest skierowanie

strumienia inwestycji na wczesne lata rozwoju tego

kapitału. Ma to bardzo pozytywny wpływ na tworze-

nie równych szans rozwoju, a przede wszystkim prze-

kłada się na lepsze wyposażenie dzieci w umiejęt-

ności i zdolności, które sprzyjają ich funkcjonowaniu

w rozwiniętym współczesnym społeczeństwie.

Myślę, że z przedstawionych rozważań płyną dwa

zasadnicze wnioski. Po pierwsze, nie możemy trakto-

wać polityki rodzinnej jako polityki oddzielonej od

polityki wspierania czy rozwoju różnych sektorów.

Musimy ją traktować jako integralny element poli-

tyki rozwoju państwa. Po drugie, należy zastanawiać

się nie tylko nad ilością środków przeznaczanych

na wspieranie rodzin, ale także nad ich formą (rola

różnych rozwiązań związanych głównie z rozwojem

usług społecznych) oraz ich rozłożeniem w kolejnych

fazach przebiegu życia zarówno rodziny, jak i kolej-

nych generacji.

Bibliografia

1. Chiara Saraceno, 2008, Family policies in Europe:

a comparative perspective, „Polityka Społeczna“,

1-17.

2. OECD (2009), Doing Better for Children

3. OECD (2011), Doing Better for Families

4. OECD (2012), The Future of Families to 2030

Rozdział III

wYstĄpIENIA w pANElUDYsKUsYJNYM

43

T ruizmem jest twierdzenie, że opracowanie

programu wspierania rodzicielstwa, czy też

szerzej – polityki rodzinnej – wymaga dobre-

go rozpoznania występujących w tym obszarze wy-

zwań i że potrzeba do tego odpowiednich informa-

cji statystycznych. Powinny one opisywać rozmaite

wymiary życia rodzin i umożliwiać ocenę skutecz-

ności aktualnie stosowanych narzędzi wsparcia. Czy

tak rzeczywiście jest? Czy dostępne informacje sta-

tystyczne są rzetelne? Czy nie wykazują jakichś po-

ważnych luk, które trzeba by uzupełnić lub nieścisło-

ści, które trzeba by wyjaśnić? Chciałabym podzielić

się trzema uwagami na ten temat, odnosząc się

przede wszystkim do danych ze źródeł oficjalnych.

Pierwsza dotyczy rozproszenia informacji, druga ich

kompletności, trzecia natomiast pewnej niespójno-

ści publikowanych wskaźników.

1.

Informacji statystycznych przydatnych do analizo-

wania polityki rodzinnej jest bardzo dużo. Są one

jednak rozproszone, czasem fragmentaryczne, nie

zawsze w pełni aktualne. Większość znajduje się

w domenie statystyki publicznej, która „podlega”

Głównemu Urzędowi Statystycznemu (demografia,

sytuacja materialna rodzin, zdrowie, usługi społecz-

ne, rynek pracy, wydatki publiczne) i jest na ogół

udostępniana w publikacjach i opracowaniach te-

matycznych, pokrywających wyodrębnione zagad-

nienia. Są one najczęściej systematyczne i zwykle

łatwo je znaleźć na stronie internetowej GUS. Jest

więc Rocznik Demograficzny i prognozy ludnościo-

we, opracowania dotyczące sytuacji materialnej

rodzin (Budżety gospodarstw domowych, Warunki

życia ludności) czy niektórych świadczeniach spo-

łecznych (Beneficjenci pomocy społecznej i świad-

czeń rodzinnych). Materiały dotyczące przedszkoli

zawierają publikacje Oświata i wychowanie, a infor-

macje o żłobkach są w opracowaniach zatytułowa-

nych Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia.

Oficjalne dane z poszczególnych dziedzin znajdują

się też w bazach danych Eurostatu i wyspecjalizo-

wanych organizacji międzynarodowych (UNICEF,

OECD) i są dostępne na ich stronach internetowych

w postaci tabel i opracowań.

Informacje wyjściowe pochodzą z ministerstw

i urzędów odpowiedzialnych za obszary, które zwią-

zane są z sytuacją dzieci i rodziny, a ich lista jest

dość długa. Otwiera ją oczywiście Ministerstwo Pra-

cy i Polityki Społecznej (świadczenia rodzinne, doży-

wianie, przemoc w rodzinie, rynek pracy i związane

z tym świadczenia, a ostatnio także opieka nad naj-

młodszymi dziećmi), Ministerstwo Edukacji Naro-

dowej (opieka nad dziećmi w wieku przedszkolnym

i szkolnym), Ministerstwo Zdrowia (prokreacja, opie-

ka lekarska i oczywiście stan zdrowia), Ministerstwo

Od dobrej diagnozy do dobrej polityki rodzinnej. Kilka uwag na temat polskiej statystyki rodzin

dr irena TopińsKa

Centrum Analiz

Społeczno-Ekonomicznych CASE

44


Finansów (ulgi w systemie podatkowym). Listę in-

stytucji rządowych można by oczywiście rozszerzyć,

dodając także liczne ośrodki naukowo-badawcze,

tak publiczne jak i prywatne.

Uderza tutaj brak całościowego ujęcia „sfery ro-

dzinnej”, co nie pozwalałoby na zbudowanie solidnej

podstawy informacyjnej do opracowywania i moni-

torowania narzędzi polityki rodzinnej czy wspiera-

nia rodzicielstwa. W przeszłości statystyka publiczna

poświęcała tej sprawie więcej uwagi, czego rezulta-

tem były odpowiednie opracowania (Rodzina w Pol-

sce w okresie transformacji społeczno-gospodarczej,

wyd. 1994) lub tematyczne materiały statystyczne

(Dzieci w Polsce, wyd. 2003 we współpracy z Rzeczni-

kiem Praw Dziecka). Ale już zamierzenie wydawnicze

zapowiadane na rok 2008 (Polska rodzina w latach

2002-2007) nie doczekało się realizacji, choć inne

przedsięwzięcia tematyczne były i są wdrażane (np.

opracowania dotyczące kobiet z 2007 roku i wcze-

śniejsze, publikacja Kapitał ludzki planowana na

2012, stałe monitorowanie ubóstwa i wykluczenia,

ostatnio także badanie spójności społecznej). Nale-

żałoby więc postulować, by powrócić do idei okreso-

wego przedstawiania w ramach statystyki publicznej

kompleksowych opracowań dotyczących rodziny.

W ostatniej dekadzie całościowe ujęcie spraw ro-

dziny i rodzicielstwa pojawiało się głównie w postaci

obszernych materiałów z konferencji inicjowanych

przez różne ośrodki (Polskie Towarzystwo Demogra-

ficzne, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rządowa Rada

Ludnościowa, Polskie Forum Strategii Lizbońskiej

i in.), czy też podsumowujących specjalne projekty

wspierane często ze środków (np. Godzenie ról ro-

dzinnych i zawodowych kobiet i mężczyzn). Nie brak

też wielu publikacji książkowych. Na tym tle statysty-

ka publiczna wyraźnie pozostaje w tyle.

2.

Dostępne informacje statystyczne nie zawsze są wy-

starczające do pełnej analizy sytuacji rodzin i narzę-

dzi polityki rodzinnej. Więcej uwag odnieść można

do kompletności danych z zakresu polityki niż do sta-

tystyk opisujących warunki życia rodzin. Można się tu

posłużyć przykładami.

Lektura materiałów obrazujących korzystanie ze

świadczeń rodzinnych – i to zarówno tych przygotowy-

wanych przez MPiPS (coroczna Informacja o realizacji

świadczeń rodzinnych) jak i od 2008 roku przez GUS

(Beneficjenci pomocy społecznej i świadczeń rodzin-

nych) – pozostawia niedosyt. Oba materiały, co zrozu-

miałe, koncentrują się na opisie rodzin otrzymujących

przewidziane ustawowo świadczenia, pomijając tych,

do których świadczenia nie docierają. Trudno więc

ocenić stopień skuteczności i efektywności stosowa-

nych rozwiązań. Pewne informacje na ten temat moż-

na znaleźć we wspomnianym opracowaniu GUS (choć

stosunkowo niewiele w porównaniu z informacjami na

temat pomocy społecznej), ale wiele pytań pozosta-

je bez odpowiedzi. Czy świadczenia docierają w jed-

nakowym stopniu do dzieci miejskich i wiejskich? Czy

korzystanie ze świadczeń skorelowane jest z wiekiem

dziecka? Czy świadczenia się kumulują? Jakie zmienia

się skuteczność i efektywność świadczeń w czasie?

Z kolei dane z zakresu polityki fiskalnej (ulgi po-

datkowe) czy społecznej (pomoc mieszkaniowa, do-

żywianie) rzadko kiedy są ujmowane i opracowywane

pod kątem ich przydatności do analiz polityki rodzin-

nej. Są one zresztą stosunkowo trudno dostępne.

Dobrze natomiast przedstawia się statystyka sytu-

acji materialnej choć i tu niektórych informacji wyraź-

nie brakuje. W publikacjach dotyczących warunków

życia i ubóstwa (Budżety gospodarstw domowych,

Dochody i warunki życia ludności) nie wyodrębnia się

pewnych typów rodzin, które z perspektywy polityki

rodzinnej wydają się ważne. Chodzi tu o młode mał-

żeństwa, rodziny z małymi dziećmi (w wieku poniżej

lat trzech czy przedszkolnym, szkolnym), wielopoko-

leniowe itp. Te klasyfikacje byłyby dobrym uzupełnie-

niem dotychczas stosowanych (rodziny biologiczne

wg. liczby dzieci, samotni rodzice z dziećmi, małżeń-

stwa bez dzieci, gospodarstwa domowe z/bez osób

niepełnosprawnych). „Nie mieszczą” się też w publika-

cjach o charakterze ogólnym informacje o wydatkach

związanych z utrzymaniem i wychowaniem dzieci ani

też o poszczególnych rodzajach świadczeń rodzin-

nych. Tego typu informacje – dostępne w źródłowych

bazach danych – z pewnością znalazłyby się w opraco-

waniach tematycznych poświeconych rodzinie.

45


3.

Niespójność publikowanych wskaźników nie jest na

szczęście częstym mankamentem. Ale na jedną roz-

bieżność chciałabym zwrócić uwagę. Dotyczy ona

stopy ubóstwa relatywnego wśród samotnych rodzi-

ców, szacowanego na podstawie badań budżetów

gospodarstw domowych (Tabl.1) i na podstawie eu-

ropejskich badań EU-SILC (Tabl.2).

Mimo pewnych różnic metodologicznych, oba

badania dają zbliżone wyniki dla ludności ogółem

(w ostatnich latach odsetek ubogich ponad 17%).

Oba również wskazują bardzo duże zagrożenie ubó-

stwem rodzin wielodzietnych: sfera ubóstwa wśród

rodziców z co najmniej trojgiem dzieci na utrzyma-

niu ok. dwukrotnie większa (Tabl. 2), a z co najmniej

czwórką dzieci ok. trzy razy większa (Tabl. 1) niż prze-

ciętna. Natomiast wskaźniki dla samotnych rodziców

są zdecydowanie rozbieżne. Trudno na ich podsta-

wie ocenić, czy samotni rodzice są szczególnie na-

rażeni na ubóstwo (Tabl. 2) czy też ich zagrożenie

ubóstwem jest tylko trochę większe niż przeciętna

(Tabl. 1). Jaka jest więc sytuacja rodzin niepełnych?

Którym wskaźnikiem się kierować konstruując odpo-

wiednie narzędzia polityki społecznej?

2005 2006 2007 2008 2009 2010

gospodarstwa domowe ogółem 20,5 9,1 7,3 6,9 7,1 7,6

osoba samotna z dziećmi 40,1 1,6 1,0 0,2 4,8 4,2

rodzice z co najmniej 3 dzieci 44,8 7,7 6,2 4,4 7,8 2,8

Tabela 2. Zagrożenie ubóstwem – odsetek ubogich (%)

Uwagi: Ubóstwo na podstawie badań EU-SILC. Granica ubóstwa – 60% dochodów ekwiwalentnych. Lata oznaczają rok badania i opisują sytuację dochodową z roku poprzedzającego badanie.

Źródło: Strona internetowa Eurostat: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/statistics/search_database

2005 2006 2007 2008 2009 2010

gospodarstwa domowe ogółem 18,1 17,7 17,3 17,6 17,3 17,1

samotny rodzic z dziećmi 20,5 23,0 19,1 21,6 16,0 18,4

rodzice z co najmniej 4 dzieci 54,5 49,9 48,9 45,0 49,2 43,7

Tabela 1. Ubóstwo relatywne – odsetek ubogich (%)

Uwagi: Ubóstwo na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych. Granica ubóstwa – 50% wydatków ekwiwalentnych.

Źródło: Publikacje GUS: Warunki życia ludności; Sytuacja gospodarstw domowych; Badania budżetów gospodarstw domowych

46

1.

Dostęp do placówek opiekuńczych i wczesnej eduka-

cji oraz ich koszty w ogromnym stopniu wpływają na

sytuację materialno-bytową rodzin z małymi dziećmi

Przede wszystkim warunkują one możliwość po-

wrotu lub wkroczenia na rynek pracy po urodzeniu

dziecka. W Polsce współczynnik aktywności zawodo-

wej kobiet jest dramatycznie niski (ok. 48 proc. wg

danych GUS za III kwartał 2011), a w grupie matek

z małymi dziećmi jedną z ważniejszych przyczyn tego

stanu rzeczy jest brak możliwości zapewnienia dzie-

ciom opieki. Mówiąc precyzyjniej – brak możliwości

zapewnienia tej opieki na takim poziomie kosztów,

przy którym praca ma sens. Już opłaty za placówki pu-

bliczne stanowią poważną pozycję w budżecie domo-

wym przeciętnej rodziny. Przykładowo: w Warszawie

przy dwójce dzieci (w żłobku i przedszkolu) rodzice

ponoszą obecnie koszty rzędu 1 tys. złotych (ok. 40%

przeciętnego wynagrodzenia netto i ok. 20% całego

rodzinnego budżetu, gdy oboje rodzice zarabiają

średnią krajową). Jeżeli natomiast dzieci nie dostaną

się do publicznych placówek, około ¾ przeciętne-

go wynagrodzenia zostanie przeznaczone na opiekę

i edukację dzieci (ok. 1800 zł), a przy wynagrodzeniu

niższym o kilkaset złotych praca jednego z rodziców

w wymiarze finansowym zupełnie traci sens.

Jak wynika z raportu z badania „Mama w Pracy”

przeprowadzonego przez Fundację Świętego Miko-

łaja, trzy na cztery kobiety planują powrót do pracy

po urodzeniu dziecka, ale tylko 23% z nich faktycznie

podejmuje zatrudnienie po zakończeniu urlopu ma-

cierzyńskiego. Rzeczywistość weryfikuje ich plany,

ponieważ nie mają one z kim zostawić swoich dzieci.

Coraz rzadziej w opiece rodziców mogą wesprzeć

dziadkowie, placówki publiczne nie zapewniają wy-

starczającej liczby miejsc, a prywatne placówki i nia-

nie są poza zasięgiem finansowym młodych rodzin.

Tymczasem porównując wysokość minimum so-

cjalnego (754,64 zł na osobę w 4-osobowym gospo-

darstwie domowym, 784,67 zł dla 3-osobowej rodzi-

ny) do przeciętnego wynagrodzenia netto (2440,54 zł

w III kw. 2011) można zauważyć, że przy jednym pra-

Potrzebujemy żłobkowo-przedszkolnej rewolucji! Radykalna poprawa dostępności niedrogich form opieki nad dziećmi i wczesnej edukacji jednym z kluczowych wyzwań polityki prorodzinnej

małgorzaTa Lusar

Prezes Zarządu

Stowarzyszenia „Głos Rodziców”

47


cującym rodzicu zarobki takie pozwalają na utrzyma-

nie niepracującego małżonka i jednego dziecka na

poziomie minimum socjalnego. Utrzymanie dwojga

dzieci na takim poziomie wymaga już pracy dwojga

rodziców. Brak dostępu do przystępnych finansowo

form opieki nad dziećmi stwarza więc zagrożenie

ubóstwem. Oczywiście zniechęca również do podej-

mowania decyzji prokreacyjnych, co odbija się nega-

tywnie na sytuacji demograficznej.

Warto dodać, że także w sytuacji, gdy oboje rodzi-

ce pracują, wysokie koszty opieki negatywnie odbi-

jają się na sytuacji materialnej i uniemożliwiają życie

na godnym poziomie. Zwłaszcza jeżeli uwzględnimy

wysokie koszty związane z zamieszkaniem (wynajem

mieszkania lub kredyt hipoteczny). Część kobiet po-

dejmuje po urlopie macierzyńskim zatrudnienie na-

wet w sytuacji, gdy jest to nieracjonalne z czysto eko-

nomicznego punktu widzenia – pracują dla samego

„utrzymania pracy” z obawy przed trwałym wypad-

nięciem ze sfery zatrudnienia.

2.

Ilość miejsc w żłobkach, przedszkolach oraz w ramach

innych form opieki i wczesnej edukacji jest zdecydo-

wanie za mała, a dodatkowo wzrastają opłaty za ko-

rzystanie z już istniejących placówek

Opieką żłobków w 2010 roku wg GUS w całym

kraju objęto prawie 57 tys. dzieci, co stanowi ok.

2,7 proc. dzieci w wieku do lat 3. Nadal nie odrobi-

liśmy pod tym względem ogromnego regresu ob-

serwowanego w latach 90-tych (przykładowo jesz-

cze w 1990 roku „użłobkowienie” wynosiło 4,2 proc.,

było więc wyraźnie wyższe niż dziś). Nawet w stolicy,

gdzie ilość miejsc w żłobkach i tak jest spora w po-

równaniu z realiami innych miast, w ciągu zaledwie

trzech pierwszych tygodni tegorocznej rekrutacji

wpłynęło o 2 tys. wniosków więcej niż wynosi liczba

wolnych miejsc. Ustawa o opiece nad dziećmi do lat

3 z 2011 roku nie poprawiła sytuacji w zakresie do-

stępności miejsc w żłobkach ani nie doprowadziła

do oczekiwanego rozwoju nowych form opieki nad

dziećmi.

Procentowo sytuacja w zakresie wychowania

przedszkolnego przedstawia się lepiej (ok. 65% dzieci

w wieku 3–5 lat jest nim objęta), ale nadal w co trze-

ciej gminie nie ma żadnego przedszkola. Sporym

problemem pozostaje dostęp do placówek na tere-

nach wiejskich. Z kolei w większych miastach braki

miejsc w przedszkolach publicznych są kompensowa-

ne przez placówki prywatne, których część rodziców

nie wybiera dobrowolnie, lecz po prostu są oni na nie

skazani po niepowodzeniu w rekrutacji do placówek

publicznych.

Ponadto na przestrzeni ostatniego roku obser-

wujemy znaczny wzrost poziomu opłat za placówki

publiczne w wielu miejscowościach w całym kraju.

Jak wskazał Rzecznik Praw Dziecka pan Marek Mi-

chalak, w żłobkach średni wzrost opłat wyniósł 26%,

a w niektórych miastach był on znacznie bardziej

radykalny – np. w Warszawie wyniósł 164%, w Pie-

karach Śląskich 350%, w Legnicy – 350%. Sytuacja,

w której opłaty w placówkach publicznych osiąga-

ją poziom 500 złotych, stawia pod znakiem zapyta-

nia publiczny charakter tych form opieki i edukacji,

bo dla wielu rodzin jest to pułap zbyt wysoki do

osiągnięcia.

3.

Co trzeba zmienić? Propozycje ważniejszych kierun-

ków działań:

1) Wsparcie samorządów w realizowaniu funkcji

z zakresu organizacji opieki nad dziećmi do lat 3.

oraz wychowania przedszkolnego – dotacja ce-

lowa z budżetu państwa.

2) Zlikwidowanie luki między okresem odpłatnego

urlopu macierzyńskiego a wiekiem szkolnym, kie-

dy to dziecko zyskuje dostęp do bezpłatnej edu-

kacji, poprzez:

a) radykalne zwiększenie ilości miejsc w żłob-

kach i innych formach opieki oraz w przed-

szkolach (inwestycje w placówki publiczne

i dofinansowanie prywatnych form);

b) wprowadzenie „bonu opiekuńczego” dla ro-

dziców dzieci w wieku do 3 lat – określona

kwota przysługiwałaby rodzicom dziecka od

zakończenia płatnego urlopu macierzyńskie-

go (lub wychowawczego); mogłaby być ona

wykorzystywana w różny sposób (do wyboru):

48


jako świadczenie rodzinne dla rodzica decy-

dującego się na wychowanie dziecka w domu,

jako dofinansowanie miejsca w żłobku (zarów-

no publicznym jak i prywatnym), klubiku lub

u dziennego opiekuna, albo dofinansowanie

zatrudnienia niani.

3) Określenie w ustawie żłobkowej spójnych zasad

ustalania opłat za żłobki przez samorządy, w tym

zasad zwrotu opłat za nieobecności. Obecnie

wobec braku regulacji w tym zakresie część sa-

morządów podejmuje uchwały naruszające cy-

wilnoprawną zasadę ekwiwalentności świadczeń,

która powinna wyrażać się m.in. w zróżnicowaniu

wysokości opłaty w zależności od zakresu korzy-

stania przez dziecko z placówki. Doprecyzowa-

nie przepisów pomogłoby samorządom konstru-

ować zgodne z prawem uchwały i uniknąć lawiny

postępowań sądowych, jaka miała już miejsce

odnośnie przedszkoli. Istotne jest także nałożenie

na samorządy obowiązku powiązania wysokości

ustalanych opłat z rzeczywistym kosztem świad-

czenia usług opiekuńczych i wyodrębnienie tego

kosztu – brak takowego wyodrębnienia umożliwia

obecnie przerzucanie na rodziców części kosztów

utrzymania placówek, które to w świetle prawa

należy do zadań własnych gminy.

4) Wprowadzenie powszechnych zniżek w opłatach

za placówki dla uboższych rodzin opartych na

realnych kryteriach dochodowych (uwzględniają-

cych przeciętne koszty życia).

5) Wprowadzenie zasady dofinansowania miejsc

w prywatnych żłobkach i klubach kwotą stano-

wiącą co najmniej 75% dotacji przeznaczanych na

żłobki publiczne w przeliczeniu na jedno dziecko

(analogicznie do przedszkoli).

6) Zdefiniowanie na nowo funkcji dziennego opie-

kuna – tak by zapewnić odpowiednie standardy

opieki nad dziećmi, a jednocześnie zwiększyć

atrakcyjność tego zajęcia dla samych opiekunów

(przede wszystkim zmniejszenie liczby dzieci ma-

jących pozostawać pod opieką, doprecyzowanie

warunków lokalowych itp., zapewnienie odpo-

wiedniego wynagrodzenia, prawa do urlopu, fi-

nansowanie szkoleń).

7) Zmiana Rozporządzenia w sprawie wynagradza-

nia pracowników samorządowych, co doprowa-

dzi do podwyższenia płac personelu opiekuńcze-

go w żłobkach – obecnie zgodnie z wskazanym

rozporządzeniem opiekunka w żłobku posiada

kategorię zaszeregowania VI, taką samą jak np.:

drwal, praczka, szwaczka czy robotnik szklarniowy.

8) Zwiększenie zachęt dla pracodawców do tworze-

nia przyzakładowych żłobków (preferencje po-

datkowe, dofinansowanie tworzenia placówek).

9) Stworzenie formalnej możliwości uczestniczenia

rodziców w życiu żłobka poprzez ustawowe zale-

galizowanie działalności Rady Rodziców, tak jak

ma to miejsce w przypadku przedszkoli i szkół.

10) Zerwanie ze sztucznym podziałem na opiekę

i edukację małych dzieci (tak by oba obszary

pozostawały w zakresie działania jednego resor-

tu, np. edukacji), co pomogłoby stworzyć jeden

spójny system opieki i edukacji dla dzieci w wieku

do 6 lat.

49

Wyniki badań

Z punktu widzenia ułatwiania godzenia życia zawo-

dowego z rodzinnym nieocenioną rolę odgrywa in-

stytucjonalna opieka nad małymi dziećmi, zwłasz-

cza w formie żłobków i przedszkoli. Z badań wśród

pracujących rodziców małych dzieci (do lat 7.) wyni-

ka, że blisko 83% respondentów (w tym 83,6% ko-

biet i 79,1% mężczyzn) ma poważne trudności z wy-

pełnianiem określonych obowiązków w sferze życia

rodzinnego i osobistego. W opinii młodych rodzi-

ców, największym problemem w łączeniu pracy za-

wodowej z życiem rodzinnym jest opieka nad ma-

łym dzieckiem (57,6% wskazań). Należy podkreślić,

iż problem ten dotyczy w większym stopniu kobiet

niż mężczyzn (61,5% wskazań vs. 46,1%). Kolejny

obszar, w którym praca zawodowa powoduje naj-

większe trudności, również dotyczy rodziny oraz

obowiązków domowych. W szczególności związany

jest z brakiem czasu na wspólne spędzanie go z ro-

dziną (na co wskazało ponad 33% respondentów)

oraz możliwości wykonywania różnych prac w domu

(21,5%, w tym 18,2% mężczyzn i 23% kobiet). Porów-

nując wyniki badań z uwzględnieniem płci zauważy-

my, że kobiety w stosunku do mężczyzn odczuwają

znacznie większe trudności związane z wypełnia-

niem funkcji rodzicielskiej i prowadzeniem gospo-

darstwa domowego. Wyniki badań potwierdzają

podwójne obciążenie kobiet, z jednej strony pracą

zawodową, z drugiej pracą wykonywaną w domu,

odnoszącą się do opieki nad dziećmi czy też prowa-

dzenia gospodarstwa domowego. W efekcie mają

znacznie większe trudności w łączeniu pracy zawo-

dowej z życiem rodzinnym.

W obecnej chwili ze względu na wysokie bezro-

bocie pracownicy starają się dostosować do wyma-

gań pracodawcy. Co oznacza niejednokrotnie nie

tylko pracę w ruchomych godzinach czy pracę zmia-

nową, lecz również pełną dyspozycyjność, w skraj-

nych przypadkach 7 dni w tygodniu. Rosnące wy-

magania rynku pracy decydują również o rosnących

potrzebach osób posiadających dzieci, które nie

mając możliwości korzystania z innych form opieki

nad swoim dzieckiem, wybierają publiczny system

opieki nad dziećmi. Zagwarantowanie dobrej opie-

ki nad dzieckiem w czasie pracy wymaga wydłużenia

godzin pracy placówek i zapewnienia ich działania

Znaczenie instytucjonalnych form wsparcia opieki nad dzieckiem jako instrumentu ułatwiającego godzenie pracy z życiem rodzinnym. Dobre praktyki

dr cecyLia sadowsKa-snarsKa

Uniwersytet w Białymstoku,

Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku

50


również w pozostałe dni tygodnia, np. soboty. Zwięk-

szone oczekiwania pracujących rodziców niejedno-

krotnie związane są również z kontynuacją nauki na

studiach zaocznych lub wieczorowych. Tym samym

tryb studiowania określa jednoznacznie potrzeby ro-

dziców wobec istniejącego systemu publicznej opie-

ki nad dzieckiem.

Młodzi rodzice zdecydowanie preferują zinstytu-

cjonalizowaną opiekę nad dziećmi. Potwierdzają to

wyniki zrealizowanych badań, zwłaszcza w odniesie-

niu do dzieci w wieku przedszkolnym. Jednocześnie

wyraźnie odczuwana jest potrzeba rozszerzenia istnie-

jącego systemu opieki nad dzieckiem oraz lepszego

dopasowania organizacyjnego placówek do potrzeb

pracujących rodziców. Oczekiwania w tym zakresie

zostały wyraźnie sformułowane, chodzi głównie o wy-

dłużenie godzin otwarcia placówek, możliwość korzy-

stania z ich usług także w dni wolne od pracy, jak np.

w weekendy. Ze względu na niski poziom dochodów

ludności istotną barierą okazuje się także wysokość

opłat za korzystanie z przedszkola czy żłobka.

Dobre praktyki

Chciałabym odwołać się do dwóch dobrych praktyk

zrealizowanych w skali lokalnej – na terenie Białego-

stoku, odnoszących się wsparcia instytucjonalnego

młodych rodziców w opiece nad małymi dziećmi,

a polegającego na zwiększeniu dostępności do tych

placówek, poprzez ich uelastycznienie – dostosowa-

nie do potrzeb pracujących rodziców.

Projekt IW EQUAL „Elastyczny Pracownik –Part-

nerska Rodzina” (2004–2008) – w ramach projektu

podjęto próbę uelastycznienia oferty publicznych

przedszkoli i żłobków, czyli dostosowania do potrzeb

pracujących rodziców. Nowe elementy oferty placó-

wek uczestniczących w projekcie, zidentyfikowane

w trakcie badań rodziców, podlegały na: wydłużeniu

godzin otwarcia placówek z godz. 16:30 czy 17:00 na

godzinę 20:00, 20:30 lub 21:00 w przypadku żłob-

ków; możliwości pozostawienia dziecka w ruchomych

godzinach w ciągu dnia pracy; otwarciu placówki

w soboty, przy czym ten element oferty odmiennie

realizowany był w przypadku żłobków i przedszkoli.

Żłobki pozostawały do dyspozycji rodziców w każdą

sobotę w godzinach pomiędzy 6:00 a 18:00, nato-

miast przedszkola zorganizowane w sieci prowadzi-

ły dyżury w oparciu o ustalony wspólnie grafik, przy

czym rodzice z każdej placówki objętej projektem

mogli skorzystać z sobotniej opieki we wskazanym

w grafiku miejscu, w godzinach od 8:00 do 15:00.

Oceny rodziców w odniesieniu do podejmowa-

nych działań w ramach projektu były bardzo pozytyw-

ne. Naprzeciw oczekiwaniom rodziców wyszły także

władze miasta Białystok. Decyzją Prezydenta Miasta

Białegostoku Tadeusza Truskolaskiego od roku szkol-

nego 2007/2008 wśród 54 białostockich przedszkoli:

35 pracuje do godziny 18:00, zaś 7 do godziny 19:00.

W przypadku przedszkoli 5- oddziałowych i więk-

szych wydłużenie godziny pracy do godziny 18:00

było możliwe przy wykorzystaniu, przyporządkowa-

nych zgodnie z odpowiednimi przepisami, środków

finansowych oraz organizacyjnych. Wydłużenie pra-

cy placówek przedszkolnych dłużej niż do godziny

18:00 związane jest z dodatkowymi nakładami, jed-

nakże ich wysokość zależy od wielkości placówki. Na-

leży podkreślić, że wydłużenie godzin pracy placó-

wek nie musi się wiązać z dodatkowymi obciążeniami

dla rodziców, poza fakultatywną opłatą za dodatkowy

posiłek. Jak wskazują prowadzone analizy akcepto-

walna granica opłaty za dodatkową godzinę pobytu

dziecka w placówce wynosiła 4 zł.

Działania podejmowane w oparciu o istniejącą

sieć publicznych placówek opieki nad dzieckiem po-

zwalają na pełne wykorzystanie istniejącego poten-

cjału organizacyjnego oraz przy stosunkowo niewiel-

kich nakładach, w porównaniu z otwarciem nowych

placówek publicznych czy prywatnych, zaistnieje

możliwość pełniejszego dostosowania do potrzeb

pracujących rodziców.

Projekt „Elastyczne Przedszkole przy WSE w Bia-

łymstoku” współfinansowanego z Europejskiego Fun-

duszu Społecznego w ramach Programu Operacyjne-

go Kapitał Ludzki, Poddziałanie 1.3.2. Projekty na rzecz

promocji równych szans kobiet i mężczyzn oraz go-

dzenia życia zawodowego i rodzinnego. Celem pro-

jektu było utworzenie wzorcowego przyzakładowe-

go przedszkola i w ten sposób przetestowanie tego

rozwiązania jako ważnego instrumentu ułatwiającego

51


godzenie życia zawodowego z rodzinnym. Projekt był

kierowany do opiekunów małych dzieci, będących

studentami lub pracownikami uczelni funkcjonują-

cych na terenie miasta Białystok. Należy podkreślić, iż

studenci i pracownicy uczelni są szczególnie narażeni

na trudności w godzeniu pracy zawodowej z życiem

rodzinnym, a zwłaszcza opieką nad dziećmi, gdyż pra-

ca zawodowa czy nauka wykonywane są w różnych

godzinach, w różne dni tygodnia, a nawet w soboty

i niedziele, ze względu na studia niestacjonarne.

Na potrzeby realizacji projektu został zaadopto-

wany jeden z budynków dydaktycznych WSE. Pla-

cówka działa elastycznie, tzn. jej oferta została do-

stosowana do potrzeb rodziców, a nie odwrotnie.

I tak jest ono czynne 7 dni w tygodniu, w godzinach

7:30–18:30. Rodzice decydują w jakie dni i w jakich

godzinach ich dzieci będą przebywały w przedszko-

lu. Mogą przyprowadzać je o dowolnej porze i po-

zostawić na tak długo jak jest to potrzebne – 4, 5, 7,

nie dłużej jednak niż 10 godzin. Od poniedziałku do

piątku maluchy uczestniczą w zajęciach o charakter

edukacyjno-wychowawczym, a w weekendy – zaba-

wowym. Uzyskane w ramach projektu środki finan-

sowe wystarczyły na zaadoptowanie i nowoczesne

wyposażenie budynku przedszkolnego, zatrudnie-

nie wykwalifikowanej kadry, opłacenie zajęć dodat-

kowych oraz sfinansowanie pobytu wszystkich dzie-

ci w pierwszym roku funkcjonowania przedszkola.

W ten sposób powstało jedyne w północno-wschod-

niej Polsce wzorcowe elastyczne przedszkole.

1 marca 2010 r. przedszkole „Orzełek” otworzyło

swoje drzwi. Trzy przestronne, słoneczne sale urzą-

dzone w przyjazne dla dzieci sprzęt i kolorowe me-

ble, pomoce dydaktyczne, mnóstwo zabawek i kąciki

tematyczne. Przy każdej z nich komfortowe pomiesz-

czenia sanitarne. Na zewnątrz bezpieczny plac zabaw.

Obok tradycyjnych zajęć, zgodnych z podstawą pro-

gramową wychowania przedszkolnego, dzieci mają

dodatkowe, m.in. rytmikę z umuzykalnieniem, gim-

nastykę korekcyjną, język angielski, koła origami i te-

atralne, zespół wokalno-muzyczny. Są też pod stałą

opieką psychologa i logopedy. Z myślą o rodzicach

utworzono specjalną akademię, proponującą spotka-

nia z psychologiem, trening umiejętności, współpra-

cę z wychowawcami i dyrekcją. Z oferty przedszkola

– całkowicie za darmo – skorzystało 68 dzieci w wieku

2,5 do 6 lat w zajęciach tygodniowych oraz 70 dzieci

w wieku 2,5–11 lat w weekendy.

Mimo że z ostatnim dniem maja 2011 r. projekt do-

biegł końca, „Orzełek” działa dalej. Przedszkole funk-

cjonuje w tej samej elastycznej formule, zmieniły się

jedynie zasady finansowania. Przedszkole zostało zare-

jestrowane w Urzędzie Miasta Białystok i w ten sposób

otrzymało dofinansowanie na jego dalsze funkcjono-

wanie. Za pobyt dziecka niewielką opłatę wnoszą rów-

nież rodzice. Zadowolenie dzieci i ich rodziców, jak

również zainteresowanie działalnością elastycznego

przedszkola różnych instytucji są dowodem, że wpisu-

je się ono w potrzeby współczesnych rodziców. Dzięki

elastycznemu przedszkolu mogą zaspokajać własne

ambicje zawodowe i jednocześnie zapewnić swoim

dzieciom doskonałe warunki bytu i rozwoju.

Jednak warto podkreślić, że tworzenie placówek

opieki nad dziećmi napotyka na liczne bariery admi-

nistracyjne i finansowe. Przepisy odnośnie wymagań

sanitarnych, przeciwpożarowych, prawo budowlane

są zbyt rygorystyczne. Ważne jest też wsparcie finan-

sowe w tworzeniu przedszkoli i żłobków.

52

S towarzyszenie „Krok dalej” jest stowarzysze-

niem rodziców i od 14 lat pomaga rodzinom

z Mińska Mazowieckiego i okolic odnaleźć się

w nowej, trudnej dla nich rzeczywistości, i pogo-

dzić się z faktem, jakim jest urodzenie się w rodzinie

dziecka z mózgowym porażeniem dziecięcym. Jest

szok, jest ból, jest niezrozumienie sytuacji przez dal-

szą rodzinę, często zdarza się, że ojciec odchodzi –

matka zostaje sama. I musi sobie poradzić.

Nasza organizacja liczy ok 40 członków, głów-

nie są to matki dzieci w wieku od 2 do 25 lat, mają-

ce na utrzymaniu 1–3 dzieci, w tym właśnie dziecko

z mózgowym porażeniem dziecięcym. Mniej niż po-

łowa tych rodzin to rodziny pełne, gdzie matka zaj-

muje się dziećmi, a ojciec pracuje zarabiając na byt.

Byt bardzo skromny. Rodziny nie zamierzają oddać

dziecka do całodobowej placówki opieki społecznej,

przerzucając odpowiedzialność za jego losy i kosz-

ty utrzymania na państwo. Oczekują jednak, że pań-

stwo pomoże im, aby życie stało się bardziej znośne,

a może nawet normalne.

Samotne matki, członkinie stowarzyszenia, nie

pracują zawodowo, chociaż są wykształcone, mają za-

wód. Zrezygnowały z pracy, poświęciły się całkowicie

choremu dziecku. Utrzymują się ze świadczenia pielę-

gnacyjnego, zasiłku rodzinnego i ewentualnie dodat-

kowych zasiłków z nim związanych, zasiłku pielęgna-

cyjnego oraz mizernej wysokości alimentów. I takich

matek jest większość w naszym stowarzyszeniu.

Matki dzieci kilkuletnich chciałyby wrócić do pra-

cy. Umęczone szukaniem skutecznego lekarstwa,

właściwej metody, doskonałej terapii, którego wyni-

ki nie są takie jakich oczekiwały, w poczuciu krzywdy

i żalu, że są „złymi matkami”, bo nie potrafią praco-

wać z dzieckiem, źle stymulują, źle rehabilitują, chcia-

łyby mieć wreszcie normalne życie. Normalne, czyli

takie jak ich koleżanki, mające zdrowe dzieci. Dziec-

ko w przedszkolu, potem w szkole, mama w pracy.

Terapiami, rehabilitacjami, stymulacjami niech zajmą

się specjaliści. Czy jest taka możliwość? Niestety nie!

Brak jest odpowiednich placówek, edukacyj-

no-medyczno-opiekuńczych, położonych w pobliżu

domu, (dobrze byłoby aby to było w powiecie) gdzie

dziecko miałoby zapewnią opiekę, a także długofa-

lowe, specjalistyczne, wieloprofilowe usprawnianie,

w zależności od jego wieku i potrzeb, począwszy od

wczesnego wspomagania rozwoju, poprzez edukację

aż do przygotowania zawodowego i wchodzenia na

rynek pracy. Rodzice w tym jednym miejscu uzyskaliby

wsparcie dla swojej rodziny i „plan na życie” dla swo-

jego dziecka, co dałoby szansę rodzinom na w miarę

„normalne życie”. Wiedzieliby ci ich realnie czeka. Nie

martwili się „a co potem jak skończy 3 latka?, a co bę-

dzie jak skończy 7–8 lat, a co jak będzie już dorosły?”.

grażyna wiąceK

Prezes Zarządu Mazowieckiego

Stowarzyszenie na rzecz Dzieci i Młodzieży

z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym „Krok dalej”

Rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym – pomoc i samopomoc w radzeniu sobie z codziennością

53


W takiej placówce rodzina z dzieckiem niepełno-

sprawnym objęta by była wsparciem od początku.

Zespół terapeutyczny spotykałby się z dzieckiem już

zdiagnozowanym do 18–20 m-ca życia i jego rodziną

w środowisku domowym. W kolejnym etapie życia

dziecka w wieku 1,5 roku – 3 lata już w specjalistycz-

nej placówce w tzw. grupie „Matka z dzieckiem”. Ko-

lejny etapy to rehabilitacja/edukacja w grupie przed-

szkolnej do 8–10 roku życia i powyżej tego wieku

w grupie szkolnej.

Tutaj, w znanym, przyjaznym otoczeniu dziecko bę-

dące uczniem spędzałoby czas co najmniej 8 godzin

dziennie, ucząc się i rehabilitując, aby matka spokoj-

nie mogłaby pójść do pracy.

Godnym uwagi jest model pomocy rodzinie

i dziecku niepełnosprawnemu proponowany i wdra-

żany przez zespół specjalistów Stowarzyszenia Pomo-

cy Dzieciom Niepełnosprawnym „Krok za krokiem”

w Zamościu, z panią doktor Marią Król na czele. Mo-

del wart wdrożenia w całym kraju.

Nie załatwiają sprawy proponowane rodzicom kil-

kutygodniowe turnusy rehabilitacyjne w renomowa-

nych ośrodkach medycznych 2–3 razy w roku, finan-

sowane ze środków NFZ. Placówki te mogłyby jednak

pełnić rolę nadzorczą, doradczą, szkoleniową w sto-

sunku do tych położonych najbliżej domu małego

człowieka z mózgowym porażeniem dziecięcym.

Po takim turnusie dziecko wraca do domu, do swo-

jego przedszkola na 3–4 godziny, potem na rehabili-

tację w systemie ambulatoryjnym opłacaną też przez

NFZ, w jednej przychodni, potem w kolejnej na zaję-

cia z logopedą, opłaconych ze środków pozyskanych

przez mamę od fundacji, potem na rehabilitację do

stowarzyszenia, finansowaną z budżetu samorządów,

funduszy celowych, i innych środków uzbieranych

przez stowarzyszenie.

Podobnie jest z dziećmi szkolnymi. Po 5–6 zaję-

ciach lekcyjnych, podczas których dziecko nie korzy-

sta z żadnej aktywności ruchowej, siedzi na wózku,

wyprawa do przychodni na rehabilitację, potem do

stowarzyszenia, potem do ośrodka do logopedy.

Całe życie dziecięce i młodzieżowe to wędrówka,

od ośrodka do ośrodka. Czy to jest normalne? Czy ta-

kie ma być życie? A po zakończeniu edukacji, i wejściu

w świat dorosłych, można wreszcie odpocząć; w czte-

rech ścianach własnego domu. Żadnego turnusu, żad-

nej świetlicy. Bez żadnych perspektyw.

Marzy nam się, aby opieka żłobkowa, przedszkol-

na, edukacja, a także świetlice były także dostępne dla

naszych dzieci. A dzieci miały w nich właściwe warunki

do rozwoju. I żeby nasze rodziny nie odbiegały pozio-

mem jakości życia od innych rodzi z sąsiedztwa. I żeby

nasze dorosłe już dzieci też czuły się, że są członkiem

tego społeczeństwa.

54

Wprowadzenie

Niepełnosprawność staje się udziałem coraz więk-

szej rzeszy ludzi, zwłaszcza w związku z postępem

medycyny ratującej życie w przypadkach ciężkich

uszkodzeń organizmu, wad wrodzonych i wcześnie

nabytych, dzieci przedwcześnie urodzonych i o ni-

skiej wadze urodzeniowej, a także w związku z wydłu-

żaniem się życia.

Niepełnosprawność nie jest wyłącznie zjawiskiem

medycznym, czy problemem medyczno-opiekuń-

czym. Obejmuje wszystkie sfery rozwoju człowie-

ka ujmowanego holistycznie oraz wszystkie aspek-

ty funkcjonowania człowieka angażując przy tym

potencjał rodziny i pokaźne zasoby społeczne. Ma

wpływ przede wszystkim na rozwój, zwłaszcza, gdy

doświadcza dzieci i młodzież, na wykorzystanie po-

tencjału i funkcjonowanie oraz jakość życia człowie-

ka, również na jego wydolność ekonomiczną, a także

na funkcjonowanie i zdrowie jego rodziny.

Niepełnosprawność wiąże się z koniecznością uru-

chomienia i udostępnienia niezbędnych służb, w celu

zapewnienia osobom niepełnosprawnym warunków

rozwoju i możliwie pełnego uczestnictwa w życiu spo-

łecznym, a – w szczególnych sytuacjach – niezbędnej

opieki.

Natomiast rodzinom dzieci niepełnosprawnych

musi być świadczone wsparcie i pomoc w wypełnia-

niu przez nie trudnych i obciążających zadań opie-

kuńczych, rehabilitacyjnych i wychowawczych.

Istnieją następujące obszary potrzeb osób z nie-

pełnosprawnością występujące podczas całego ich

życia:

• opieka zdrowotna wraz z rehabilitacją leczniczą,

w tym wczesna, wielospecjalistyczna interwencja,

• edukacja, w tym zawodowa, a także wczesne psy-

chopedagogiczne wspomaganie rozwoju,

• system zatrudniania, szkolenie,

• system usług rekompensujących ograniczenia funk-

dr michał wroniszewsKi

Prezes Zarządu Fundacji „Synapsis”

Informacja dotycząca realizacji pilotażu

programu rządowego opracowana przez

Zespół Roboczy ds. Ewaluacji i Monitoringu

Pilotażu Programu WWKSC w latach 2005–2007

Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie

55


cjonalne i umożliwiających maksymalną niezależ-

ność życiową w otwartym środowisku,

• rehabilitacja społeczna,

• dostęp do informacji i kultury,

• zabezpieczenie społeczne,

• mieszkalnictwo chronione,

• opieka, zwłaszcza dla tych, którzy nie są w stanie

funkcjonować bez pomocy drugiej osoby oraz dla

ludzi niepełnosprawnych w podeszłym wieku.

Wystąpienie niepełnosprawności generuje kon-

sekwencje ekonomiczne niezależnie od tego, czy są

to koszty opieki i utrzymania przez całe życie (gdy nie

podejmuje się rehabilitacji i wspierania w samodziel-

ności osób niepełnosprawnych), czy też są to właśnie

koszty wysiłków usprawniających, aktywizujących

i wspierających niezależność. Jak wykazują badania

– w perspektywie całego życia – te drugie mogą być

znacznie niższe i społecznie o wiele bardziej efek-

tywne. Nie bez powodów strategiczne programy

Unii Europejskiej zajmują się przede wszystkim roz-

wojem zasobów ludzkich oraz walką z wykluczeniem

społecznym, czystą opiekę pozostawiając dla sytuacji

ekstremalnych.

Tak więc niepełnosprawność jest poważnym pro-

blemem społecznym zarówno w wymiarze jednost-

kowym, rodzinnym jak i ogólnospołecznym. Ponadto

jest ona ściśle związana z wieloma innymi problema-

mi społecznymi, takimi jak ubóstwo, bezrobocie, al-

koholizm i stanowi wyzwanie cywilizacyjne o szero-

kim zasięgu.

Nie może być zatem obojętne, nie tylko dla in-

dywidualnego człowieka i jego rodziny, ale i dla

całego społeczeństwa, a także – państwa, czy czło-

wiek przez całe życie jest zależny od innych osób

i musi korzystać zarówno z pomocy indywidualnej

jak i z systemu placówek opiekuńczych oraz z za-

bezpieczenia socjalnego, czy też ma szanse rozwi-

nąć cały swój pozytywny potencjał zdolności i umie-

jętności, aby być w miarę możliwości niezależnym

i samodzielnym, również ekonomicznie, członkiem

społeczeństwa.

Zarówno opracowania naukowe jak i doświad-

czenie praktyczne wykazują, jak ważne jest wczesne

rozpoznanie u dziecka problemu zagrożenia niepra-

widłowym rozwojem i rozpoczęcie kompleksowych

oddziaływań rehabilitacyjnych. Obowiązuje tu zasa-

da „im wcześniej tym lepiej”.

Za jak najwcześniejszym zdiagnozowaniem zagro-

żeń i zaburzeń oraz podjęciem rehabilitacji, terapii

i wspomagania rozwoju dzieci przemawiają następu-

jące przesłanki:

• wyjątkowo duża plastyczność centralnego układu

nerwowego we wczesnym okresie rozwoju oraz

związana z tym możliwość korekcji zaburzonych

funkcji i kompensacji deficytów,

• możliwość zahamowania rozwoju wielu zaburzeń

o postępującym przebiegu, a czasami nawet cał-

kowitego zatrzymania niekorzystnych zmian,

• większa podatność małych dzieci na postępo-

wanie rewalidacyjne i w efekcie szybsze postępy

usprawniania,

• łatwiejsze generalizowanie przez dzieci wypraco-

wanych umiejętności i nawyków,

• narastanie wielu zaburzeń wraz z wiekiem i utrud-

nienie terapii oraz edukacji dzieci starszych,

• rodzice małych dzieci mają więcej nadziei, sił, za-

pału i wiary, dlatego są bardziej zaangażowani we

współpracę ze specjalistami i chętniej włączają się

w proces terapii swojego dziecka.

Nakłady na kompleksową wczesną interwencję

medyczno-terapeutyczną i wczesne psychopeda-

gogiczne wspomaganie rozwoju przyczyniają się

do ograniczenia w przyszłości wydatków na opiekę

zdrowotną oraz opiekę i świadczenia socjalne dla

niesprawnych, niezaradnych, bez odpowiedniego

wykształcenia i słabo przystosowanych społecznie

dorosłych osób niepełnosprawnych.

Identyfikacja problemu

2.1. Niektóre dane epidemiologiczne

Na podstawie reprezentatywnego i aktualnego pi-

śmiennictwa światowego oraz w oparciu o doświad-

czenia badawcze Kliniki Patologii i Intensywnej Tera-

pii Noworodka oraz Zakładu Epidemiologii Instytutu

Matki i Dziecka w Warszawie można szacować, że czę-

stość występowania poważniejszych zaburzeń rozwo-

56


jowych u nowonarodzonych dzieci występuje w nie

więcej niż 4–5% przypadków. Myśląc o zagrożeniach,

mogących mieć wpływ na rozwój niepełnosprawno-

ści, można brać pod uwagę następujące elementy:

a) częstotliwość występowania skrajnego wcze-

śniactwa (poród między 22 a 32 tygodniem

trwania ciąży). W Polsce rodzi się około 1,2%–

1,5% takich dzieci (w 1995 r. było 1,5%, a w 2001 r.

1,2%). Około 22–24% z nich wykazuje istotne

deficyty rozwojowe (14% – upośledzenie inte-

lektualne, 7,5–12% – mózgowe porażenie dzie-

cięce, 8% – zaburzenia widzenia, 3–4% – uszko-

dzenia narządu słuchu, w obu grupach w pewnej

części dodatkowo – niepełnosprawność inte-

lektualną),

b) częstotliwość występowania wad wrodzonych

(tzw. dużych), którą określa się w piśmiennictwie

na około 2%,

c) częstotliwość występowania innych zaburzeń,

np. chorób jednogenowych (w tym chorób meta-

bolicznych), dziecięcego porażenia mózgowego,

nowotworów u dzieci.

Należy również wziąć pod uwagę grupę dzie-

ci, u których niepełnosprawność powstaje w pierw-

szych latach życia z powodu urazów oraz na skutek

ciężkich powikłań chorobowych, zwłaszcza ze strony

ośrodkowego układu nerwowego (m.in. po zapale-

niu mózgu).

2.2. Wybrane dane statystyczne

Według badania kwestionariuszowego dotyczą-

cego Stanu Zdrowia Ludności, przeprowadzonego

przez GUS w 1996 r. na reprezentatywnej próbie Po-

laków, obejmującej blisko 73 tys. osób, w tym 15 tys.

dzieci w wieku 0–14 lat, odsetek niepełnosprawnych

dzieci w wieku 0–14 lat określono na 3,4%. Stwier-

dzono, że odnotowana częstość niepełnosprawno-

ści jest wyższa w rodzinach znajdujących się w gor-

szej sytuacji materialnej.

Dane dotyczące populacji dzieci w wieku od 0

do 14 lat, uzyskane podczas Narodowego Spisu Po-

wszechnego Ludności i Mieszkań 20 maja 2002 r.,

przekazane przez Prezesa GUS pismem SP-11-0206-

276/04 pokazuje poniższa tabela.

Z tych danych wynika, że na 6 941 652 dzieci

w wieku od 0 do 14 lat u 184 206 dzieci występuje

niepełnosprawność, w tym 99 843 dzieci w wieku od

0 do 9 lat

Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że WHO (1985)

określa rozpowszechnienie tylko upośledzenia umy-

słowego głębszych stopni na 3 do 4 przypadków na

1000 urodzonych dzieci, a lekkie upośledzenie na 2

do 3 na 100. Jednocześnie WHO stwierdza, że istnie-

ją dowody, iż w krajach o szczególnie wysokim stan-

dardzie życia i wysokiej jakości służb zajmujących się

zdrowiem, kształceniem i opieką społeczną liczba ta

może być znacznie niższa.

wiekdzieci ogółem dzieci z niepełnosprawnością

razem miasta wieś razem miasta wieś

0–4 lata 1 888 744 1 036 071 852 673 35 389 20 393 14 996

5–9 lat 2 282 722 1 237 756 1 044 966 64 454 36 969 27 485

10–14 lat 2 770 186 1 560 404 1 209 782 84 363 50 386 33 977

razem 6 941 652 3 834 231 3 107 421 184 206 107 748 76 458

Tabela 1. Liczba dzieci w wieku 0-14 lat ogółem i dzieci z niepełnosprawnością wg NSP 2002

Źródło: NSP 2002

57


Na podstawie danych GUS z 2001 r. populacja

w przedziale wiekowym 0–7 liczy blisko 3 400 000

dzieci. Przyjmując, iż dzieci niepełnosprawne stanowią

3,4% populacji liczba ich wyniesie ok. 115 000, w tym

ok. 52 000 dzieci zamieszkałych na wsi.

Dla zobrazowania rozpowszechnienia niepełno-

sprawności wśród dzieci można również wykorzy-

stać dane Ministerstwa Edukacji Narodowej o po-

pulacji uczniów (ogółem w wieku szkolnym jest ok.

5 500 000 dzieci i młodzieży) objętych obowiązkiem

szkolnym w kształceniu specjalnym.

2.3. Czynniki charakteryzujące

dotychczasową sytuację

2.3.1. Spóźniona diagnoza

W przypadku uszkodzenia organizmu dziecka pod-

stawowym warunkiem uzyskania pozytywnych efek-

tów działań diagnostyczno-terapeutyczno-rehabilita-

cyjnych jest jak najwcześniejsze ich podjęcie, nawet

natychmiast po urodzeniu.

Obecnie w obszarze diagnozowania zagrożenia

niepełnosprawnością zwraca uwagę niepokojące

rodzaj niepełnosprawności

w szkołach podstawowych w gimnazjach

ogólnodo-stępnych

specjalnychogólnodo-stępnych

specjalnych

niewidomi 94 111 35 77

słabo widzący 4 996 404 3184 382

niesłyszący 298 1 212 88 885

słabo słyszący 2 729 373 1 287 565

z upośledzeniem lekkim 18 679 23 026 11336 27 126

z upośledzeniem umiarkowanym

3 119 6 521 643 3 576

z upośledzeniem głębokim 903 1 244 71 184

z autyzmem 205 31 10 53

niepełnosprawni ruchowo

4 237 571 1 855 527

z niepełnosprawnością sprzężoną

4 176 1 857 1 183 1 182

inni 8021 4 523 8615 5339

łącznie 47 457 39 873 28 307 39 896

Razem: 155 533

Tabela 2. Liczba uczniów objętych nauczaniem specjalnym w szkołach podstawowych i gimnazjach wg rodzaju niepełnosprawności w roku szkolnym 2002/2003

Źródło: „Oświata i Wychowanie w roku szkolnym 2002/2003 r.”, GUS, Warszawa, 2004

58


zjawisko, które zgłaszają rodzice dzieci z zaburzenia-

mi rozwoju. Bardzo często skarżą się oni, że:

1. diagnoza stanu dziecka jest stawiana zbyt późno,

tzn. nawet, gdy dziecko ma 2–5 lat mimo, że objawy

zaburzeń bywają widoczne wcześniej i są sygnali-

zowane przez samych zaniepokojonych rodziców,

2. lekarze, którzy badają dzieci w pierwszym okresie

życia, niedostatecznie reagują na niepokojące

objawy i nie kierują dziecka, np.: na dodatkowe

badania, do specjalisty,

3. dostęp do opieki specjalistycznej jest utrudnio-

ny (lekarze zgrupowani w dużych centrach, klini-

kach, jest ich niewielu, niewystarczające kontrakty

z NFZ) a informacja dla rodziców – dalece nieza-

dowalająca.

Na tym tle łatwo sobie wyobrazić niepokój, wy-

siłki i koszty ponoszone przez rodziców szukających

pomocy dla swojego dziecka.

A przecież u znacznej liczby dzieci wykazujących

tylko niewielkie zaburzenia i opóźnienia rozwojowe

lub nieharmonijny rozwój, wczesna pomoc może

doprowadzić do całkowitego wyrównania zaburzeń.

Dzieci, których rozwój jest poważniej zaburzony,

dzięki wczesnej pomocy mają szansę na uruchomie-

nie całego swego pozytywnego potencjału. Działa-

nia te, nawet jeśli nie doprowadzą do zdecydowanej

poprawy stanu dziecka, to zapobiegają pogarszaniu

się jego stanu i utrwalaniu negatywnych skutków wy-

stępującej u niego niepełnosprawności.

2.3.2. Podziały resortowe

(bariery formalne)

Istniejące w Polsce podziały resortowe i organiza-

cyjne sprawiają, że wczesna pomoc prowadzona

jest cząstkowo, oddzielnie lub nie prowadzona jest

wcale, choć wiadomo, że najlepsze efekty uzyskać

można właśnie działaniami realizowanymi komplek-

sowo i w sposób ciągły przez zespół współpracują-

cych ze sobą specjalistów.

Postulowane rozwiązanie

Wczesna, wielospecjalistyczna, ciągła, komplekso-

wa i skoordynowana, o charakterze międzyresorto-

wym, pomoc dziecku z zaburzeniami rozwojowymi

i jego rodzinie.

Każdy rodzaj niepełnosprawności dziecka ma

wpływ na wykorzystanie przez niego potencja-

łu rozwojowego, na funkcjonowanie i zdrowie ro-

dziny, a w konsekwencji na jakość życia człowie-

resort zdrowia resort oświaty resort polityki społecznej

wczesna interwencja medyczno-rehabilitacyjno-

terapeutyczna (diagnoza, program, ewaluacja)

wczesne psychopedagogiczne wspomaganie rozwoju,

postępowanie rewalidacyjno- edukacyjno-wychowawcze

wsparcie dla rodziny, jeżeli nie osiąga

określonego progu dochodowego i stara się

o pomoc finansową

opieka zdrowotna nad dzieckiem i rodziną

kształcenie i wychowanie dziecka

i pomoc psychologiczno- pedagogiczna dziecku i rodzinie

orzekanie o niepełnosprawności

dla celów ewentualnych świadczeń

warunek: skierowanie lekarza

pierwszego kontaktu

warunek: orzeczenie poradni

psychologiczno-pedagogicznej

warunek: orzeczenie

o niepełnosprawności

Tabela 3. Wczesna pomoc dla dzieci niepełnosprawnych w działaniach resortowych

59


ka, jego wydolność ekonomiczną i przystosowanie

społeczne.

Długoterminowa strategia opieki nad osobami

niepełnosprawnymi wiąże się z koniecznością współ-

pracy różnych placówek odpowiedzialnych za reali-

zację zadań medycznych, edukacyjnych, kulturalnych

oraz za politykę społeczną. Przepisy Konstytucji Rze-

czypospolitej Polskiej1, ustaw regulujących funkcjono-

wanie m.in. systemu oświaty2, systemu zdrowia3 i syste-

mu polityki społecznej4, rozporządzeń wykonawczych

do tych ustaw oraz dokumenty prawa międzynarodo-

wego5 wskazują, że już obecnie istnieje możliwość za-

pewnienia każdemu dziecku wczesnej pomocy w roz-

woju psycho-fizycznym, od momentu stwierdzenia

zaburzenia lub niepełnosprawności do rozpoczęcia

nauki w szkole. Zgodnie z obowiązującym prawem,

zapewnienie warunków gwarantujących tym dzieciom

odpowiednią pomoc terapeutyczną umożliwiającą

rozpoczęcie nauki razem z rówieśnikami, integrację

społeczną oraz osiągnięcie niezależności w życiu spo-

łecznym jest obowiązkiem tej jednostki samorządu te-

rytorialnego, na terenie której dziecko mieszka.

Realizacja pilotażu programu rządowego WWKSC

Rada Ministrów, kierując się obowiązującymi prze-

pisami prawa, zatwierdziła66) do realizacji program

1 Konstytucja RP uchwalona 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483)

2 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z poźn. zm.)

3 Ustawa z dnia 28 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdro-wotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135)

4 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spo-łecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123 poz. 776 z późn. zm.) i ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593)

5 Konwencja o Prawach Dziecka przyjęta przez ONZ w 1989 r., została ratyfikowana przez Polskę w lipcu 1991 r.; Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych ONZ 1993 r., Deklaracja z Salamanki „Dostęp i Jakość” Salamanka, 1994 r., Deklaracja Madrycka przyjęta przez Europejski Kongres na rzecz osób niepełnosprawnych w marcu 2002 r.

6 „Protokół ustaleń Nr 39/2004 posiedzenia Rady Ministrów z dniu 14 września 2004 r.”, (w pkt 19 zapisano „Rada Ministrów, na wnio-sek Ministra Edukacji Narodowej i Sportu Mirosława Sawickiego, przyjęła Program Rządowy – Pilotaż 2005–2007 „Wczesna, (…)”),

rządowy „Wczesna, wielospecjalistyczna, komplek-

sowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku za-

grożonemu niepełnosprawnością lub niepełno-

sprawnemu oraz jego rodzinie” jako pilotaż na lata

2005–2007.

Zgodnie z art. 12 ust. 1 i ust. 2 ustawy o Radzie Mi-

nistrów7 Prezes Rady Ministrów wydał zarządzenie Nr

3 w sprawie powołania Międzyresortowego Zespołu

do Spraw Koordynacji Zadań Wynikających z Pilota-

żu Programu Rządowego WWKSC8, w którym okre-

ślił zakres działań Zespołu i wyznaczył resort zdrowia,

edukacji, pracy i polityki społecznej oraz fundusze

NFZ i PFRON do realizacji zadań programowych.

Realizacja pilotażu programu rządowego WWKSC

odbywała się w okresie od 1 stycznia 2005 r. do

31 grudnia 2007 r. Placówki realizujące pilotaż zostały

wyłonione w ogólnopolskim konkursie otwartym dla

placówek spełniających wymagania programowe.

Zadania wynikające z koordynacji działań pro-

gramowych były finansowane z budżetu ministra

właściwego do spraw oświaty, natomiast zadania re-

alizowane bezpośrednio z dzieckiem i rodziną były

finansowane przez NFZ, PFRON oraz z części oświa-

towej subwencji ogólnej.

Ideą programu było zapewnienie dziecku i jego

rodzinie kompleksowej pomocy udzielanej przez

jeden wielodyscyplinarny zespół, w jednej placów-

ki, w zakresie: diagnozy, terapii dzieci i wspierania

rodzin.

Uzasadnieniem dla podjęcia działań pilotażowych

była m.in.:

a) poprawa stanu zdrowia, rozwoju i funkcjonowania

społecznego małych dzieci objętych programem,

przygotowanie ich do dalszej edukacji i kontak-

tów społecznych w integracji z rówieśnikami.

7 Ustawa z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. z 2003. Nr 24, poz. 199 z późn. zm.)

8 Zarządzenie Nr 3 Prezesa Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 2005 r. w sprawie powołania Międzyresortowego Zespołu do Spraw Ko-ordynacji Zadań Wynikających z Pilotażu Programu Rządowego „Wczesna, wielospecjalistyczna, kompleksowa, skoordynowana i ciągła pomoc dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie” (M.P. Nr 3 z dnia 14 stycz-nia 2005 r.)

60


b) zapewnienie każdemu dziecku, niezależnie odmiej-

sca zamieszkania i statusu społecznego rodziny,

najwyższego poziomu świadczeń wczesnej inter-

wencji oraz wczesnego wspomagania rozwoju od

momentu wykrycia niepełnosprawności.

Efekty realizacji pilotażu programu WWKSC

Rekomendację do podjęcia wczesnej interwencji

i wczesnego wspomagania rozwoju uzyskały 63 pla-

cówki (54 są to placówki niepubliczne, a tylko 9 jest

placówkami publicznymi). Stanowi to około 40,5%

startujących w konkursie placówek.

Podstawą wydania rekomendacji było spełnienie

określonego w założeniach Programu WWKSC stan-

dardu usług.

Pomimo bardzo licznych przeciwności i barier

organizacyjnych, formalnych i finansowych 55 pla-

cówek z 14 województw podjęło trud realizacji pilo-

tażu, tzn. przetestowanie i potwierdzenie słuszności

opracowanego standardu w zakresie zarówno me-

rytorycznym jak i organizacyjno-finansowym.

Przeprowadzone przez członków Zespołu robocze-

go ds. ewaluacji i monitoringu programu oraz sekreta-

rza Międzyresortowego Zespołu wizyty w placówkach

oraz ewaluacja kompleksowej pracy z dziećmi potwier-

dzają, że w latach 2005–2007 realizacja zadań była pro-

wadzona skutecznie.

Odnotowano następujące efekty realizacji pro-

gramu WWKSC:

• zwiększenie dostępności do wielospecjalistycznej

pomocy dla dzieci, szczególnie tych najmłodszych

w wieku 0–12 miesięcy, w zakresie: opieki lekar-

skiej, rehabilitacji ruchowej, terapii psychopeda-

gogicznej i logopedycznej oraz pomocy rodzinie,

• rozszerzenie oferty terapeutycznej dostosowanej

do indywidualnych potrzeb dziecka i rodziny,

• większe zaangażowanie rodzin w proces rehabi-

litacji dzieci poprzez: udział w grupach wsparcia,

uzyskanie informacji na temat potrzeb i możliwości

rozwojowych własnego dziecka oraz programową

pracę w domu rodzinnym (pomnożenie efektów

terapeutycznych),

• podniesienie jakości pracy specjalistów (kwalifi-

kacje personelu, przestrzeganie standardu, w tym

wprowadzenie zespołowego modelu pracy jako

standardu),

• poprawę rozwoju wszystkich dzieci objętych wielo-

specjalistyczną, kompleksową opieką, (Wykres 1.)

• poprawę warunków lokalowych i wyposażenia

w specjalistyczny sprzęt placówek,

Wykres 1. Postępy w rozwoju sfery ruchowej dzieci objętych programem opieki wielospecjalistycznej pomiędzy kolejnymi badaniami kontrolnymi oraz obraz wzrostu po kilku (do kilkunastu) miesiącach kompleksowej rehabilitacji średniego Ilorazu Rozwoju wyrażonego stosunkiem (wiek rozwoju : wiek życia) x 100, w poszczególnych grupach dzieci (kwalifikujących się do grupy oddziaływań opisanych w tzw. bonach terapeutycznych A, B, C – zob. Wykres 2)

0,5

bon: A

0,0

-0,5

-1,0

-1,5

-2,0badanie 1 badanie 2

bon: B

bon: C

SFER

A RUC

HOW

A

61


• poprawę współpracy placówek realizujących pro-

gram ze środowiskiem (lekarze POZ i specjaliści,

nauczyciele, pracownicy jednostek samorządu te-

rytorialnego),

• podniesienie świadomości społecznej na temat

potrzeb związanych z profilaktyką zaburzeń rozwo-

jowych i kompleksowej, wielospecjalistycznej po-

mocy dzieciom,

• stworzenie, przetestowanie i udoskonalenie stan-

dardu pracy diagnostyczno-terapeutycznej z ma-

łym dzieckiem i jego rodziną.

Przeprowadzona ewaluacja pilotażu wykazała po-

trzebę modyfikacji założeń organizacyjnych progra-

mu i standardów pracy realizujących go placówek.

Doświadczenia placówek wskazują, że najwięcej

problemów stwarzało uzyskanie środków finanso-

wych jednocześnie z trzech źródeł.

Dopiero rok 2007 zaczął rokować możliwość peł-

nej realizacji programu w tych placówkach, które

posiadają uprawnienia do uzyskiwania środków fi-

nansowych z trzech źródeł finansowania, co ilustrują

dane zamieszczone w poniższej tabeli (Tab. 4).

Wnioski z powyższego zestawienia są następujące:

1. w kolejnych latach realizacji projektu systematycz-

nie wzrastała liczba jednostek, które pozyskiwały

trzy założone źródła finansowania programu,

2. największy wzrost w okresie realizacji pilotażu wy-

stąpił w liczbie placówek, które podpisały umowy

o dofinansowanie programu z PFRON (o te środki

mogą występować wszystkie placówki rekomen-

dowane, niezależnie od tego czy są placówkami

resortu zdrowia czy resortu edukacji),

3. liczba jednostek finansowanych ze środków MEN

poprzez JST wzrasta co roku, jednak niezadowa-

lający jest fakt, że zawarte z JST umowy dotyczyły

tylko części dzieci objętych programem WWKSC

– wynikało to z problemów związanych z pozy-

skaniem opinii poradni psychologiczno-peda-

gogicznych o potrzebie wspomagania rozwoju

dla dzieci oraz z braku współpracy samorządów

lokalnych z ośrodkami realizującymi program

(samorządy często nie przekazywały otrzymanej

z MEN subwencji na wczesne wspomaganie roz-

woju do placówek realizujących WWKSC),

4. dane z 48 placówek pokazują, że mimo to 1/3

dzieci objętych działaniami wczesnej interwencji

finansowanymi ze środków NFZ jest jednocześnie

objęta wczesnym wspomaganiem rozwoju finan-

sowanym ze środków MEN.

Wykres 2. Postępy w rozwoju sfery ruchowej dzieci objętych programem opieki wielospecjalistycznej pomiędzy kolejnymi badaniami kontrolnymi

55

65

75

85

95

105

badanie 1 badanie 2 badanie 3

norma

IL R

OZW

OJU

bon: A

bon: B

bon: C

62


Powyższe dane świadczą o istniejącej możliwo-

ści pełnej i międzyresortowej realizacji programu

WWKSC we wszystkich regionach i finansowania

go równocześnie przez resort zdrowia (NFZ), oświa-

tę (jednostka samorządu terytorialnego) i PFRON.

Wdrożenie programu WWKSC pozwoliło na objęcie

w latach 2005–2007 kompleksową opieką (według

założeń standardu) ponad 9100 dzieci. W 2007 roku,

w którym większość placówek korzystała z trzech

źródeł finansowania prowadzonych działań, łączny

koszt pilotażu wyniósł około 30 000 000 zł.

Doświadczenia pilotażu wskazują na potrzebę

spojrzenia na tę problematykę z perspektywy połą-

czenia różnych dziedzin wiedzy oraz przyjęcie zasad-

ności tworzenia systemu, przełamującego bariery

resortowe i umożliwiającego zastosowanie działań

programowych finansowanych równocześnie przez

służbę zdrowia, pomoc społeczną i oświatę, w ra-

mach obowiązującego w Polsce prawa.

Z podsumowania koordynacji i oceny realizacji za-

dań wynika wniosek, że należy kontynuować działania

mające na celu budowanie systemu międzyresorto-

wego i skoordynowanego, wczesnej pomocy małym

dzieciom z zaburzeniami rozwoju.

Wysiłek finansowo-organizacyjny skierowany na

prawidłowy rozwój małego dziecka będzie procen-

tował przez całe jego życie, nie tylko dlatego, że

zwiększy szanse na jego prawidłowe funkcjonowanie

społeczne i zdobycie odpowiedniego do możliwości

wykształcenia, ale także dlatego, że da mu szansę na

niezależne życie dorosłe.

Założenia wyżej wymienionego systemu realizo-

wanego przez placówki w ramach pilotażu programu

WWKSC są całkowicie zgodne zarówno z zalecenia-

mi ekspertów jak i zapisami w polskich i międzyna-

rodowych aktach prawnych dotyczących organizacji

systemowej opieki nad dziećmi zagrożonymi niepeł-

nosprawnością i ich rodzinami.

Źródło: „Ochrona zdrowia”, GUS, Warszawa

zawarte umowy o finansowanie

1 źródło finansowania 2 źródła finansowania 3 źródła finansowania

rok realizacji

wyłącz-nie z NFZ

wyłącz-nie z JST

NFZ + JST

NFZ + PFRON

JST + PFRON

NFZ + JST +

PFRON

w 2005 roku (18 placówek bez

finansowania = 37,5 %)60,4% 0% 2,1% 0% 0% 0%

w 2006 roku(8 placówek bez

finansowania = 16,6 %)48,0% 0% 18,8% 6,2% 0% 10,4%

w 2007 roku (0 placówek

bez finansowania)29,2% 2,1% 14,6% 20,8% 0% 33,3%

Tabela 4. Źródła finansowania działań w ramach WWKSC w placówkach w latach 2005–2007

63

1.

1 stycznia 2012 r. weszła w życie ustawa z dnia

9 czerwca 2012 r. o wspieraniu rodziny i syste-

mie pieczy zastępczej. Celem ustawy jest przede

wszystkim wsparcie rodziny w wypełnianiu przez nią

funkcji wychowawczych i opiekuńczych wobec wła-

snych dzieci, aby zapewnić dziecku właściwy rozwój

w rodzinie. Służyć temu ma praca asystenta rodziny,

którego zadaniem będzie bezpośrednie wspoma-

ganie rodziny przeżywającej trudności, pomoc w ich

pokonywaniu.

Drugim ważnym celem ustawy jest taka organi-

zacja pieczy zastępczej, aby zapewniała jak najlep-

szą okresową opiekę nad dziećmi pozbawionymi

pieczy rodziców. Położony został nacisk na rozwój

rodzinnych form tej pieczy (rodziny zastępcze, ro-

dzinne domy dziecka) oraz małych, o charakterze

domowym, placówek opiekuńczo-wychowawczych,

gdyż te formy znacznie zwiększają szanse właściwe-

go rozwoju dziecka. Jednocześnie przyjęto założe-

nie, że docelowo (od 2020 r.) dzieci poniżej 10 roku

życia nie będą mogły przebywać w placówkach

opiekuńczo-wychowawczych (tylko w rodzinnej pie-

czy zastępczej).

Trzecim ważnym celem ustawy jest uporządko-

wanie systemu adopcji dzieci w Polsce. Od 1 stycz-

nia 2012 r. prowadzenie ośrodków adopcyjnych jest

zadaniem administracji rządowej zleconym mar-

szałkom województw. Zakłada się, że postępowanie

w sprawach adopcji stanie się bardziej przejrzyste,

dzieci z uregulowaną sytuacją prawną prędzej będą

trafiały do rodzin adopcyjnych, procedury będą

sprawniejsze.

Wdrażanie ustawy rozpoczęło się 1 stycznia 2012 r.,

a jej ostateczny efekt osiągnięty zostanie w 2020 r.

Powodzenie jej realizacji zależy w dużej mierze od

działań samorządów wszystkich szczebli. W większo-

ści zadania wynikające z ustawy są zadaniami wła-

snymi samorządów, niemniej przewiduje się środki

z budżetu państwa na wsparcie realizacji tych zadań.

W 2012 r. będzie to kwota 42,8 mln zł, w 2013 –

61,8 mln zł, w 2014 – 83,8 mln zł.

Na prowadzenie ośrodków adopcyjnych zapla-

nowana została w budżecie państwa na 2012 r. kwo-

ta 25 mln zł.

2.

4 kwietnia 2011 r. weszła w życie ustawa z dnia 4 lu-

tego 2011 r. o opiece nad dziećmi do lat 3. Ustawa

wprowadziła cztery formy opieki nad małymi dzieć-

mi: żłobek, który przestał być zakładem opieki zdro-

wotnej, klub dziecięcy, opiekuna dziennego i nianię.

Rozwój instytucji opieki nad małymi dziećmi jest

bardzo potrzebny nie tylko ze względu na pożąda-

ne zwiększenie aktywności zawodowej rodziców

(przede wszystkim matek), ale także na wyrównywa-

mareK Bucior

Podsekretarz Stanu

w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej

Działania z zakresu polityki rodzinnej realizowane w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej

64


nie szans rozwojowych dzieci. Z danych za 2009 r. wy-

nika, że w żłobkach publicznych było 31 tys. miejsc.

Realizowany, wraz z wejściem w życie ustawy o opie-

ce nad dziećmi do lat 3, resortowy program rozwo-

ju instytucji opieki nad dzieckiem do lat 3 „Maluch”,

w wyniku działań podjętych przez gminy w 2011 r.

spowodował przyrost miejsc w żłobkach o ok.

4,5 tys., tj. o 14,5%. W 2012 r. program będzie kon-

tynuowany – projekt budżetu przewiduje na ten cel

40 mln zł; zakłada się jego kontynuację również w la-

tach następnych.

Od października 2011 r. istnieje możliwość legal-

nego zatrudniania niani, na podstawie tzw. umowy

uaktywniającej. Zatrudnienie niani na podstawie ta-

kiej umowy oznacza, że z budżetu państwa za nia-

nię opłacane są składki na ubezpieczenia społeczne

i zdrowotne. Na początku stycznia 2012 r. zarejestro-

wanych było 6,1 tys. umów uaktywniających.

3.

W listopadzie 2012 r. przewidziana jest ustawo-

wa weryfikacja wysokości progów dochodowych

uprawniających do świadczeń rodzinnych oraz wy-

sokości świadczeń.

Od początku funkcjonowania ustawy z dnia 29 li-

stopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (weszła

w życie 1 maja 2004 r.) kryteria dochodowe nie uległy

zmianie i wynoszą 504 zł na osobę w rodzinie (583 zł

jeżeli w rodzinie jest dziecko niepełnosprawne).

W budżecie państwa na 2012 r. zaplanowane zo-

stały środki na weryfikację. Obligatoryjne jest, prze-

widziane ustawą, zagwarantowanie wysokości za-

siłków rodzinnych na poziomie nie niższym niż 40%

wartości koszyka żywnościowego.

4.

Zgodnie z expose Premiera planuje się wprowadzenie

zmian w zakresie wypłaty zapomogi z tytułu urodzenia

dziecka (tzw. becikowe, przyznawane bez względu na

dochód). Świadczenie będzie adresowane do rodzin,

których roczny dochód nie przekracza 85 tys. zł.

5.

Planuje się również zmiany w odniesieniu do świad-

czenia pielęgnacyjnego zmierzające do wyodrębnie-

nia dwóch świadczeń: świadczenia pielęgnacyjnego

oraz specjalnego zasiłku opiekuńczego.

Świadczenie pielęgnacyjne adresowane będzie

do rodziców rezygnujących z zatrudnienia w związku

z koniecznością sprawowania opieki nad niepełno-

sprawnym dzieckiem. Osoby te nadal będą upraw-

nione do świadczenia pielęgnacyjnego bez względu

na wysokość uzyskiwanych dochodów. Proponuje

się podwyższenie wysokości świadczenia pielęgna-

cyjnego dla rodziców dzieci niepełnosprawnych do

kwoty 620 zł.

Specjalny zasiłek opiekuńczy obejmie pozosta-

łe osoby otrzymujące obecnie świadczenie pielę-

gnacyjne, tj. inne niż rodzice osoby zobowiązane

do alimentacji na rzecz osoby niepełnosprawnej.

W tym przypadku proponuje się wprowadzenie kry-

terium dochodowego w wysokości 583 zł na osobę

w rodzinie (takie kryterium obowiązuje obecnie przy

ubieganiu się o świadczenia rodzinne przez rodziny

wychowujące dziecko niepełnosprawne) oraz pozo-

stawienie wysokości specjalnego zasiłku opiekuń-

czego na poziomie obecnego świadczenia pielęgna-

cyjnego, tj. 520 zł.

Wyodrębnienie z grupy świadczeniobiorców

świadczenia pielęgnacyjnego grupy rodziców opie-

kujących się dziećmi niepełnosprawnymi, pozwoli

kierować do tych osób (rodziców) pomoc na odmien-

nych zasadach (m.in. bez kryterium dochodowego).

Jest to zasadne, mając w szczególności na uwadze

nieposiadanie przez zdecydowaną większość pod-

opiecznych (niepełnosprawne dzieci) własnych do-

chodów, z których można byłoby, choćby częściowo,

sfinansować opiekę.

65

Wstęp: Aktywizacja i bezpieczeństwo

dochodów gospodarstwa domowego

Do głównych instrumentów polityki rodzinnej, któ-

re w sposób bezpośredni mają wpływ na sytuację

dochodową, zaliczyć można urlopy: macierzyński

i wychowawczy oraz towarzyszące im świadczenia

pieniężne, ulgi podatkowe, tzw. „becikowe”, oraz

zasiłek rodzinny. Instrumentami, które w sposób po-

średni wpływają na sytuację dochodową są usługi

opiekuńcze.

W tradycyjnym ujęciu, z efektem dezaktywizacji

mamy do czynienia wtedy, gdy wartość np. świad-

czenia pieniężnego jest większa od korzyści uzyski-

wanych z pracy i skłania osobę (gospodarstwo do-

mowe) do wyboru opcji pierwszej. Z drugiej strony,

efekt aktywizacji występuje, gdy substytut dochodu

z pracy (świadczenie) ma dla osoby niższą wartość

niż sam dochód.

Takie ujęcie wpływu instrumentów polityki spo-

łecznej na postawy jednostek zakłada, że dezak-

tywizacja jest rezultatem oddziaływania pewnego

instrumentu. Tymczasem w literaturze na temat efek-

tywności polityk publicznych coraz częściej zwraca

się uwagę, że na wybory jednostek zasadniczy wpływ

ma kombinacja wielu instrumentów lub ich braku.

W przypadku polskiej polityki rodzinnej brakującym

instrumentem są dostępne usługi opiekuńcze dla

małych dzieci, zwłaszcza żłobki i przedszkola.

Jednocześnie, wyniki badań międzynarodowych

wskazują, że system świadczeń finansowych dla go-

spodarstw z dziećmi w Polsce należy do najmniej

hojnych w Europie (z wyłączeniem zasiłku macierzyń-

skiego). Warto także podkreślić, że zasiłki macierzyń-

ski i wychowawczy nie mają uniwersalnego charak-

teru, a więc z korzystania z nich wyłączona jest np.

prawie połowa kobiet.

Podsumowując, połączenie relatywnie niskich

świadczeń i braku możliwości wejścia lub powro-

tu na rynek pracy powoduje, że mamy obecnie do

czynienia z dezaktywizującym działaniem polityki ro-

dzinnej, która jednocześnie w ograniczonym stopniu

zapewnia bezpieczeństwo dochodowe. Tezę tę ilu-

strują dane na temat zagrożenia ubóstwem: w 2010

grupami najbardziej zagrożonymi ubóstwem po

osobach bezrobotnych były gospodarstwa domowe

z dwojgiem opiekunów i więcej niż trojgiem dzieci

oraz osoby samotnie wychowujące dzieci9.

Zróżnicowanie instrumentów polityki rodzinnej:

pogłębianie nierówności

System polityki społecznej w Polsce różnicuje wspar-

cie dla gospodarstw domowych z dziećmi w zależno-

ści od aktywności zawodowej matek i systemu ubez-

pieczenia społecznego, w którym się znajdują. Innym

istotnym elementem, zwłaszcza w przypadku usług

opiekuńczych nad dziećmi, jest poziom dochodów

gospodarstwa domowego – jest to kluczowe, ponie-

waż znaczna część usług opiekuńczych jest nabywa-

na na rynku.

9 Ubóstwo w Polsce 2010, GUS 2011

dr michał poLaKowsKi

Fundacja ICRA

– Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz

Polska polityka rodzinna – perspektywa aktywizacji

66


Ujmując problem schematycznie, mamy do czy-

nienia z czterema ścieżkami:

1. osób nieubezpieczonych,

2. osób podlegających ubezpieczeniu w systemie

rolniczym,

3. ubezpieczonych o niskich dochodach w systemie

pracowniczym,

4. ubezpieczonych o wysokich dochodach w syste-

mie pracowniczym.

W przypadku ścieżki nr 1, gospodarstwa domo-

we mają dostęp do niewielu instrumentów polityki

rodzinnej. Gospodarstwa domowe, w którym rodzi

się dziecko mają prawo do „becikowego” oraz ogra-

niczonego wsparcia w postaci świadczeń rodzinnych.

W sytuacji, w której żaden z opiekunów nie pracuje,

nie mają oni możliwości skorzystania z ulg podatko-

wych. Warto podkreślić, że z formalnego punktu wi-

dzenia do tej grupy należą również osoby pracujące

na podstawie umowy o dzieło i umowy zlecenia, na-

tomiast mogą one skorzystać z ulg podatkowych.

W przypadku ścieżki nr 2, dostęp do instrumen-

tów polityki rodzinnej jest także ograniczony. W przy-

padku urodzenia dziecka, gospodarstwo domowe

jest uprawnione do „becikowego” oraz zasiłku macie-

rzyńskiego w kwocie 2913 złotych. W zależności od sy-

tuacji dochodowej, gospodarstwo domowe może być

uprawnione do ograniczonych świadczeń rodzinnych.

Ponieważ rolnicy nie płacą podatku od osób fizycz-

nych, nie są uprawnieni do ulg podatkowych.

Jeśli chodzi o ścieżkę nr 3, osoba ubezpieczona jest

uprawniona do urlopu i zasiłku macierzyńskiego, od-

powiadającego 100% poprzednich dochodów, urlopu

i zasiłku wychowawczego (po spełnieniu testu docho-

du), „becikowego” oraz świadczeń rodzinnych. W tym

przypadku można skorzystać z ulg podatkowych.

Ścieżkę 4 od 3 odróżnia niemożność skorzysta-

nia z zasiłku wychowawczego oraz świadczeń rodzin-

nych. Tylko takie gospodarstwa domowe mogą ko-

rzystać w pełni z ulg podatkowych i nabywać usługi

opiekuńcze na rynku.

Zróżnicowanie dostępu do opieki pozarodzin-

nej w zależności od dochodów ilustrują dane OECD:

średnio tylko 7,9% dzieci w Polsce korzysta z jakiejkol-

wiek formy opieki, przy czym jest to 3% dzieci z go-

spodarstw domowych o niskich dochodach, a 15%

dla tych o dochodach wysokich.

Możliwość pełnego wykorzystania ulgi podat-

kowej związana jest z osiąganiem odpowiednio

wysokiego dochodu, co w przypadku zwłaszcza go-

spodarstw domowych, w których jest więcej niż tro-

je dzieci, nie jest częste. Według szacunków CenEA,

tylko 30% gospodarstw domowych z trojgiem bądź

większą liczbą dzieci spełnia ten wymóg.10

Propozycja: uniwersalne świadczenia

i powszechny dostęp do opieki

nad małymi dziećmi

Doświadczenia wielu krajów i analizy sytuacji docho-

dowej polskich rodzin wskazują, że optymalną kom-

binacją instrumentów polityki rodzinnej jest połącze-

nie hojnych, uniwersalnych świadczeń pieniężnych

w pierwszym roku życia dziecka z dostępnością do

usług opiekuńczych.

W polskich warunkach oznaczałoby to dostęp

do świadczeń dla wszystkich gospodarstw domo-

wych na podobnych zasadach, tak aby zagwaran-

tować im bezpieczeństwo dochodowe. Postulat ten

dotyczy zwłaszcza zasiłku macierzyńskiego i części

wychowawczego. Niezbędnym warunkiem dla bar-

dziej skutecznej aktywizacji zawodowej kobiet jest

większe zaangażowanie mężczyzn w prowadzenie

gospodarstwa domowego i opiekę nad dziećmi,

zwłaszcza w postaci okresów urlopu wychowawcze-

go zarezerwowanego dla ojców.

Zmianom w systemie świadczeń (w tym skróceniu

okresu urlopu wychowawczego) powinien towarzy-

szyć rozwój publicznych usług opiekuńczych o wyso-

kiej jakości. Publiczne usługi opiekuńcze, (podobnie

jak świadczenia) finansowane z przychodów podat-

kowych, nie powinny być skierowane wyłącznie do

osób o niskich dochodach. Przeciwnie, powinny być

dostępne dla osób o średnich i wysokich dochodach

przy zastosowaniu opłat o niewielkiej progresji. Taka

10 Michał Myck, Rządowe plany na nową kadencję – analizy zapo-

wiedzi premiera Donalda Tuska z exposé z 18.11.2011 r. Komen-tarze CenEA, 21/11/2011

67


organizacja opieki pozwoliłaby zapobiec tworzeniu

dwóch odrębnych systemów i tworzy mechanizm

sprzężenia zwrotnego: polega on na wzroście po-

parcia dla polityki publicznej wśród osób o większym

potencjale podatkowym.

Instytucjonalna opieka nad dziećmi przynosi dłu-

gookresowe pozytywne efekty, które mają wpływ

nie tylko na sytuację dochodową członków gospo-

darstwa domowego. Po pierwsze, dostęp do tanich

żłobków i przedszkoli służy wyrównywaniu szans ży-

ciowych dzieci pochodzących zagrożonych wyklucze-

niem poprzez podnoszenie ich kompetencji poznaw-

czych i społecznych. Po drugie, również dzieci z rodzin

o wyższych dochodach i kapitale kulturowym radzą

sobie lepiej na dalszych etapach edukacji niż ich ró-

wieśnicy. Po trzecie, zmniejsza się skala dezaktywacji

zawodowej babć, które rezygnują z pracy aby opieko-

wać się wnukami.

Efekty opieki nad dziećmi można rozpatrywać

również z poziomu mikro i makro. Na poziomie mikro

mamy do czynienia ze wzrostem poziomu dochodów

gospodarstwa domowego (i potencjalnym reduko-

waniem skali ubóstwa). Na poziomie makro występu-

je wzrost przychodów podatkowych i jednocześnie

ograniczenie wydatków na łagodzenie skutków pro-

blemów społecznych.

Należy podkreślić, że taka propozycja opiera się

na założeniu, że rynek pracy oferuje miejsca pracy wy-

sokiej jakości i dąży się do ograniczenia dyskrymina-

cji rodziców, również ze względu na płeć. To oznacza

konieczność połączenia polityki wspierania rodziciel-

stwa z polityką rynku pracy.

68

S amorządy terytorialne, szczególnie gminy, w

obliczu zmniejszania się populacji coraz wy-

raźniej uświadamiają sobie potrzebę podję-

cia działań ukierunkowanych na wspieranie rodziny.

Kierunki działań i plany możemy znaleźć w strate-

giach rozwoju, w przypadku Poznania jest to stra-

tegia do roku 2030. Program Strategiczny: Poznań

Wrażliwy Społecznie zawiera następujące cele:

Funkcjonowanie Poznania jako miasta wrażliwego

na problemy społeczne mieszkańców, stymulowa-

nie rozwoju rynku usług socjalnych, skuteczna pro-

mocja Miasta jako sprzyjającego rozwiązywaniu

problemów rodzin, przeciwdziałanie wykluczeniu

społecznemu, wzmocnienie samodzielności osób

starszych.

Planowane działania/projekty w Programie:

• Rodzina – opieka nad dziećmi;

• Rodzina – wychowanie;

• Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu rodzin

wychowujących dzieci;

• Osoby niepracujące – reintegracja społeczno-za-

wodowa;

• Wsparcie i aktywizacja społeczna seniorów.

Działania samorządu wypełniają obszar pomię-

dzy ambitnie definiowanymi celami w dokumentach

strategicznych, a możliwościami, szczególnie finan-

sowymi, ale również organizacyjnymi, strukturalny-

mi, czy wynikającymi z lokalnych uwarunkowań po-

litycznych. Najogólniej mówiąc, są one realizowane

dwojako: po pierwsze jako działania systemowe, kie-

rowane do całej populacji, a więc nie stygmatyzują-

ce, nie wymagające od rodzin zabiegania o pomoc.

Przykładem mogą tu być dodatki w wysokości 100

zł do zasiłku rodzinnego na trzecie i kolejne dziecko,

wypłacane dzieciom z rodzin uprawnionych do zasił-

ku rodzinnego w Poznaniu, czy różnorodne ulgi, pre-

ferencje zawarte w kartach rodzin, bądź realizowane

bez takiego dokumentu w postaci bezpłatnych lub

obniżonych kosztów przejazdu komunikacją miejską,

wstępu do placówek kultury czy sportu.

Miasto prowadzi i oferuje 1212 miejsc w żłob-

kach, dopłacając do każdego z nich ponad 700 zł

miesięcznie. 7 lutego 2012 r. został przyjęty „Poznań-

ski program opieki nad dziećmi do lat 3 na lata 2012–

2016”, w ramach którego wprawdzie podniesiono

opłaty za pobyt dziecka, ale wprowadzono znaczące

ulgi w odpłatności dla rodzin o niskich dochodach,

stworzono też możliwości zlecania prowadzenia tych

placówek podmiotom niepublicznym, co pozwoli na

zwiększeni dostępności.

Bogata jest oferta kierowana do zidentyfikowa-

nych w gminie grup rodzin borykających się z róż-

norodnymi problemami. Działania podejmowane

najczęściej przez ośrodki pomocy społecznej czy or-

ganizacje pozarządowe zmierzają do zapobiegania

zagrożeniom, lub – najczęściej mają na celu ochro-

nę, zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, czy też

działania korygujące, terapeutyczne. Można mówić

o dość dobrej diagnozie problemów, którą mają pra-

cownicy socjalni i organizacje pozarządowe, jednak

nie zawsze oferta pomocy nadąża za zidentyfikowa-

maria remiezowicz

Dyrektor Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych

w Urzędzie Miasta Poznania

Organizacja opieki nad dziećmi w Poznaniu

69


nymi potrzebami. Szczególnie widoczny jest deficyt

pracowników socjalnych i asystentów rodziny, a więc

– przynajmniej dotychczas – wejście w życie ustawy

o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nie

przyczyniło się do poprawienia oferty wsparcia dla

rodzin w środowisku zamieszkania.

Aktywność samorządu poznańskiego wyraża się

głównie w realizacji wielu różnorodnych projektów,

realizowanych przez MOPR i Urząd Miasta, takich jak

między innymi:

• „Taki mały a VIP” – w ramach DAPHNE III – projekt

finansowany ze środków UE, którego celem jest

stworzenie gminnego systemu profilaktyki prze-

mocy w rodzinie, realizowany z partnerami z Lon-

dynu, Wilna, Umea (Szwecja) oraz partnerami lo-

kalnymi;

• „Dziecko pod parasolem prawa” – projekt finan-

sowany ze środków gminnego funduszu przeci-

walkoholowego, głównym jego założeniem jest

powołanie i wdrożenie systemu dwuosobowych

„przyjaznych patroli” w składzie pracownik MOPR

i pracownik Sekcji Prewencji Policji, pracujących

w godzinach popołudniowo-wieczornych (17.00–

1.00), a więc w czasie nasilenia domowych inter-

wencji policji. Patrole pojawiają się także tam,

gdzie zagrożone jest dobro dziecka, np.:

• dziecko pozostawione bez opieki w domu lub

poza nim (pozostawione, zagubione),

• dziecko jako świadek/uczestnik sytuacji prze-

mocy, w tym przemocy domowej,

• dziecko jako uczestnik wypadku komunikacyj-

nego, w wyniku którego pozostało pozbawio-

ne opieki,

• dziecko jako uczestnik sytuacji zagrażającej mu

w inny sposób (np. libacji alkoholowej, kłótni

rodziców itp.).

• Znaczącą grupą działań są projekty realizowane

przez organizacje pozarządowe, finansowane lub

współfinansowane przez Miasto – np.: 5 placó-

wek wsparcia dziennego z 219 miejscami, ośrodki

wsparcia dla rodzin i dzieci działające na rzecz 250

rodzin, projekt „Rozwój i edukacja małego dziec-

ka” obejmujący 150 rodzin, streetworking i Anima-

cja Społeczna obejmująca 450 osób.

Współpraca z organizacjami pozarządowymi oraz

samorządami pomocniczymi jest kluczowa w pro-

cesie rozwoju lokalnego systemu wsparcia rodziny.

Idzie tu o współpracę nie tylko polegającą na zleca-

niu zadań czy wspólnej ich realizacji, ale o udział spo-

łeczności w określaniu potrzeb, definiowaniu priory-

tetów, kreowaniu lokalnej polityki społecznej.

W Poznaniu powstały Komisje dialogu obywatel-

skiego, w ramach których toczy się debata w zespo-

łach roboczych dotyczących określonych problemów

społecznych, która wywiera coraz większy wpływ na

decyzje samorządów.

Miasto posiada własne zasoby w postaci placó-

wek, instytucji czy środków na wspieranie material-

ne rodzin. Ich wykorzystanie i przeznaczenie wynika

z przepisów prawa, ale nie bez znaczenia jest tu de-

bata społeczna mająca na celu dążenie do jak naj-

lepszego adresowania i wykorzystania posiadanych

zasobów.

70

S ystem świadczeń rodzinnych oraz wsparcie

rodzin w ramach systemu podatku docho-

dowego to obecnie najważniejsze elemen-

ty finansowego wsparcie rodzin w Polsce. Według

szacunków opartych o model mikrosymulacyjny

SIMPL w 2011 roku w ramach tych dwóch systemów

polskie rodziny otrzymały wsparcie w wysokości

16,5 mld zł (odpowiednio 7,8 mld w ramach świad-

czeń rodzinnych i 8,7 mld zł w ramach prorodzinnych

rozwiązań podatkowych). Należy zauważyć przy tym,

że model finansowego wsparcia rodzin z dziećmi

został znacząco zmieniony wraz w wprowadzeniem

ulgi podatkowej na dzieci w 2007 roku, która pod-

niosła łączną wartość wsparcia rodzin oraz zdecydo-

wane zwiększyła rolę systemu podatkowego (patrz:

Morawski i Myck, 2010, 2011; Myck i in. 2011).

System świadczeń rodzinnych składa się głów-

nie z zasiłku rodzinnego wraz z dodatkami, które są

świadczeniami uwarunkowanymi wysokością docho-

du rodziny (miesięcznie 504 zł netto na osobę). Do-

datkowo w ramach świadczeń rodzinnych wypłaca-

ne są świadczenia powszechne (nie uzależnione od

dochodu) takie jak zapomoga z tytułu urodzenia się

dziecka („becikowe”) oraz (od 2010 roku) świadcze-

nie pielęgnacyjne.

W ramach podatku dochodowego rodzinom

z dziećmi od 2007 roku przysługuje ulga podatkowa,

której maksymalna wysokość obecnie wynosi 92,70 zł

miesięcznie (1112 zł rocznie) na każde dziecko co sta-

nowi równowartość dwóch ulg powszechnych w sys-

temie PIT. Jednocześnie rodzicom samotnie wycho-

wującym dzieci przysługuje możliwość wspólnego

rozliczenia podatku dochodowego.

Dochody rodzin z dziećmi

i wsparcie państwa

Na Wykresie 1 przedstawiono wartość wsparcia ro-

dzin z dziećmi w podziale na dziesięć grup dochodo-

wych (grupy decylowe) – od gospodarstw najuboż-

szych do najzamożniejszych. Wartości na wykresie

przedstawiają odsetek dochodu do dyspozycji go-

spodarstw z dziećmi, jaki stanowi wsparcie w ramach

systemu świadczeń rodzinnych oraz prorodzinnych

rozwiązań podatkowych. Jak łatwo zauważyć wśród

gospodarstw najuboższych dużo bardziej istotną rolę

odgrywają świadczenia rodzinne (przeciętnie około

19,5% całkowitego dochodu do dyspozycji), a znacze-

nie systemu podatkowego jest proporcjonalnie naj-

wyższe w przypadku rodzin z 3-ej i 4-ej grupy decylo-

wej (przeciętnie 4,3% całkowitego dochodu).

dr michał mycK

Dyrektor Fundacji

Centrum Analiz Ekonomicznych – CenEA

Znaczenie świadczeń rodzinnych i „prorodzinnych” rozwiązań podatkowych dla budżetów gospodarstw domowych*

* Komentarz opiera się o analizy mikrosymulacyjne prowadzone w Fundacji Centrum Analiz Ekonomicznych CenEA. Dane wy-korzystane w analizach pochodzą z Badania Budżetów Gospo-darstw Domowych 2009 i zostały udostępnione przez Główny Urząd Statystyczny. Wyliczenia zawarte w komentarzu oparte są o model mikrosymulacyjny SIMPL i pochodzą głównie z wcze-śniejszych publikacji CenEA (patrz bibliografia). Wnioski zawarte w komentarzu są opiniami autora.

71


Zmiany w polityce państwa w stosunku do rodzin

z dziećmi w ostatnich latach wyraźnie pokazuje Wy-

kres 2, na którym pokazano wysokość wsparcia przy-

padające na jedno dziecko w gospodarstwach domo-

wych w latach 2005, 2007 i 2011 w podziale na grupy

decylowe. Uwagę zwraca między innymi fakt, iż po

wprowadzeniu ulgi podatkowej na dzieci, całkowite

finansowe wsparcie rodzin tylko nieznacznie uzależ-

nione jest od dochodu rodziny. Przeciętnie rodziny

w najniższej grupie decylowej otrzymują 140,10 zł

miesięcznie na każde dziecko, a rodziny z najwyższej

grupy decylowej 115,80 PLN.

Wykres 1. Wparcie rodzin z dziećmi w systemie świadczeń rodzinnych i systemie PIT w odniesieniu do dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych z dziećmi

Uwagi: Wartości w oparciu o wyliczenia dla systemu z 2011 r.

Źródło: Obliczenia własne z wykorzystaniem modelu SIMPL na podstawie danych BBGD-2009 (zindek-sowanych do 2011 r.).

0 %

5 %

10 %

15 %

20 %

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10Decyle dochodowe

Świadczenia rodzinne Wsparcie w ramach PITW

ARTO

ŚĆ W

SPAR

CIA JA

KO %

DOCH

ODU

Wykres 2. Wsparcie rodzin w polskim systemie podatkowo-świadczeniowym

Źródło: Myck i in. (2011). Obliczenia z wykorzystaniem modelu SIMPL na podstawie danych BBGD-2009 (zindeksowanych do 2011 r.). Uwagi: Średnie wartości miesięczne na dziecko w danym decylu dochodowym. Wartości w oparciu o zindeksowane systemy 2005 r., 2007 r. oraz system 2011 r.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Świadczenia rodzinne Korzyści w systemie PIT Becikowe

Decyl 1 Decyl 2 Decyl 3 Decyl 4 Decyl 5 Decyl 6 Decyl 7 Decyl 8 Decyl 9 Decyl 10

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

2005

2007

2011

War

tość

wsp

arcia

rodz

in w

PLN

72


Wsparcie rodzin w ramach świadczeń rodzinnych

W przypadku świadczeń rodzinnych na uwagę zwraca

fakt systematycznie malejącej liczby dzieci otrzymu-

jących te świadczenia. W roku 2005 zasiłek rodzinny

otrzymywało 5,2 mln dzieci, a w latach kolejnych od-

powiednio 4,6 mln, 4,3 mln, 3,8 mln, 3,3 mln i w 2010

roku 3,0 mln (źródło MPiPS). Jednocześnie zmiany sys-

temu w latach 2006 i 2009 znacząco podniosły wartość

wypłacanych świadczeń. W 2005 roku średnia realna

wartość zasiłku rodzinnego (w cenach 2011) wynosiła

55,10 zł i wzrosła do 92,60 (czyli o 68%) w 2009 roku.

W związku z brakiem corocznej waloryzacji świad-

czeń średnia wartość zasiłku rodzinnego w 2011 roku

wynosiła 86,40 zł.

Należy zwrócić uwagę na trzy przyczyny spadku

liczby wypłacanych świadczeń. Po pierwsze od 2005

roku znacząco wzrosły dochody brutto rodzin w związ-

ku z realnym wzrostem płac i poprawą sytuacji na ryn-

ku pracy. Po drugie w wyniku obniżenia składek ZUS

i reform systemu podatkowego (m.in. wprowadzenia

ulgi na dzieci oraz obniżenia stawek podatkowych)

wzrosły dochody netto. Po trzecie w końcu, w latach

2005–2011 o 16% spadła realna wartość progu do-

chodowego, poniżej którego rodziny upoważnione

są do otrzymywania świadczeń rodzinnych. Według

naszych szacunków w latach 2005–2011 w wyniku

zamrożenia tego progu dochodowego uprawnienie

do otrzymywania świadczeń rodzinnych straciło 820

tysięcy dzieci. W związku ze wzrostem dochodów

netto wynikającym z reform ZUS i PIT w latach 2005–

2011 prawo do otrzymywania świadczeń rodzinnych

utraciło około 420 tysięcy dzieci.

Wsparcie rodzin z dziećmi w systemie podatkowym

Z tej racji, że ulga podatkowa na dzieci jest tzw. ulgą

nierefundowaną (non-refundable tax credit), przysłu-

guje ona tylko rodzinom o dochodach wystarczająco

wysokich, by naliczany od nich był podatek docho-

dowy. W obecnym systemie oznacza to, że rodziny

zaczynają korzystać z ulgi podatkowej przy miesięcz-

nych dochodach brutto w wysokości około 1300 zł.

Rodziny posiadające jedno dziecko w pełni wy-

korzystują ulgę przy dochodach brutto w wysokości

2350 zł, a przy dwójce i trójce dzieci odpowiednio

przy dochodach brutto w wysokości 3400 zł i 4450 zł

miesięcznie (patrz Wykres 3). Oznacza to między in-

nymi, że z zapowiedzianego przez Premiera Donal-

da Tuska podniesienia wartości maksymalnej ulgi na

trzecie i kolejne dzieci skorzystają tylko rodziny o do-

chodach przekraczających 4450 zł brutto miesięcznie,

czyli mniej więcej 30% wszystkich rodzin 3+ (koszt tej

propozycji to około 170 mln złotych rocznie).

Wykres 3. Wartość wsparcia finansowego rodzin z dziećmi w formie ulgi podatkowej na dzieci

Źródło: Morawski i Myck (2011). Obliczenia z wykorzystaniem modelu SIMPL

0

50

100

150

200

250

300

0 600 1200 1800 2400 3000 3600 4200 4800 5400 6000

Decyle dochodowe

Całko

wita

mies

ięczn

a war

tość

ulgi

na dz

ieci (P

LN)

Jedno dziecko Dwójka dzieci Trójka dzieci

73


Wsparcie rodzin z dziećmi w latach 2005 i 2011

– przykład małżeństwa z dwójką dzieci

Na Wykresie 4 przedstawiono zakres zmian w po-

ziomie wysokości wsparcia rodzin z dziećmi na przy-

kładzie małżeństwa z dwójką dzieci w zależności od

wysokości miesięcznego dochodu brutto w wyni-

ku reform podatkowo-świadczeniowych w latach

2005–2011.

Wysokość wsparcia uzależniona jest od wartości

dochodu z pracy, który decyduje zarówno o wysoko-

ści ulgi podatkowej, jak i możliwości uzyskania świad-

czeń rodzinnych. Najwyższa wartość wsparcia (na

każde dziecko) w systemie z 2011 r. wynosi 144,20 zł

miesięcznie i przysługuje tej rodzinie przy płacy brut-

to małżonków równej 2550 zł. Na uwagę zwracają na-

stępujące aspekty systemu:

• rodziny o dochodach powyżej 3600 otrzymują

wsparcie o podobnej wysokości co rodziny niepo-

siadające dochodu z pracy (około 90 zł miesięcz-

nie na każde dziecko);

• zasięg świadczeń rodzinnych jest obecnie istotnie

węższy i przysługuje do wartości płacy brutto 2550

zł miesięcznie; w zindeksowanym systemie z 2005

roku świadczenia rodzinne przysługiwały do za-

robków w wysokości 3500 zł brutto miesięcznie;

• obecna realna wartość świadczeń rodzinnych jest

wyższa (wzrosła z 60,40 zł do 87,80 zł na dziecko).

• w przypadku rodzin o dochodach brutto pomię-

dzy 1300 zł i 2550 zł korzystają one z pomocy w ra-

mach obydwu systemów wsparcia.

Bibliografia

1. Morawski L., Myck M. (2010), ‘Klin’-ing up: Effects

of Polish Tax Reforms on Those In and on those

Out, Labour Economics, 17(3), str. 556-566.

2. Morawski L., Myck M. (2011), Distributional Effects

of the Child Tax Credit in Poland and Its Potential

Reforms, Ekonomista, 6, str. 815–830.

3. Myck M., Morawski L., Domitrz A., Semeniuk A.

(2011), Raport Przedwyborczy CenEA. 2006–2011:

kto zyskał, a kto stracił?, CenEA Microsimulation

Report MR01/11, CenEA, Szczecin.

0

20

60

40

80

100

120

140

160

0 500 15001000 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000

Płaca miesięczna brutto (PLN)

War

tośc

i w PL

N na d

zieck

o/mi

esiąc

2005 (zindeksowany do 2011) 2011

Wykres 4. Wsparcie finansowe dla małżeństwa z dwójką dzieci w systemach z 2005 r. i 2011 r.

Źródło: Myck i in. (2011). Obliczenia z wykorzystaniem modelu SIMPL.

Uwagi: Wartości w oparciu o zindeksowany system 2005 r. oraz system 2011 r.

74

Współczesne zmiany w polityce społecznej,

zatrudnienie a wsparcie warunkowe i solidarność

(w kontekście samotnego rodzicielstwa)

Jeden z francuskich badaczy B. Ribes (2010) stwier-

dził, że żyjemy w świecie, w którym mamy do czynienie

z podporządkowaniem rodziny aktywności zawodo-

wej dorosłych. Warunkuje to rodzinne strategie (naj-

lepiej uwidaczniają je wskaźniki demograficzne), na-

daje kierunek i sens rozwojowi rodziny. Taka sytuacja

generuje napięcia w planowaniu życia w perspekty-

wie każdej jednostki, zwłaszcza w społeczeństwie do-

świadczającym braku pracy. Kiedy rodzina opiera się

na aktywności zarobkowej, nadejście ery tzw. „społe-

czeństwa postzarobkowego” (żyjącego z konieczności

ze wsparcia publicznego) wstrząsa rodziną, jej warun-

kami materialno-bytowymi i codziennymi działania-

mi zorganizowanymi wokół aktywności zawodowej.

Szczególne napięcia doświadczać będą ci rodzice,

którzy sami wychowują dzieci, a utrata przez nich za-

trudnienia oznacza utratę zasadniczego dochodu dla

całej rodziny.

Ideologię pracy, aktywności zawodowej wspiera

rodzący się nowy paradygmat polityki społecznej – ak-

tywna polityka społeczna (APS). Koncepcja ta rozwija

się w Europie od lat dziewięćdziesiątych XX wieku i po-

lega m. in. na przekształceniu państwa opiekuńczego

w państwo zdecentralizowane i pomocnicze, stymulu-

jące rozwój przedsiębiorczości społecznej i aktywno-

ści obywatelskiej z utrzymaniem zasady solidaryzmu

społecznego w obliczu konieczności redefiniowania

kwestii socjalnych. Według M. Rymszy (Rymsza 2008,

s. 47) „postuluje [owa koncepcja – przyp. wł.] reorien-

tację polityki społecznej w kilku różnych, powiązanych

ze sobą wymiarach: aksjologicznym – od bezpieczeń-

stwa socjalnego do partycypacji, merytorycznym – od

transferów socjalnych do redystrybucji pracy oraz

w zakresie adresowania wsparcia – od reorientacji na

pracownika/obywatela do orientacji na pracodawcę

tworzącego miejsca pracy”. Jak podkreśla autor, ak-

tywna polityka społeczna wymaga wdrożenia cało-

ściowych rozwiązań łączących różne obszary polityki

społecznej (od polityki zatrudnienia po system zabez-

pieczenia) i służby społeczne z nimi związane. W kon-

cepcji tej postuluje się aktywną rolę państwa w organi-

zowaniu sfery społecznej i budowaniu ładu opartego

na międzyludzkiej solidarności.

Z zarysowanych (skrótowo) perspektyw: podpo-

rządkowania rodziny sferze pracy, przeobrażeń polity-

ki społecznej w kierunku działań aktywizujących (ale

i solidarnościowych), wynika, że nie można idei pracy

redukować do przymusu pracy i wymogu egzekwo-

wania bezwarunkowej (bez uwzględniania okolicz-

ności obiektywnych) aktywności na rynku pracy, ale

należy postrzegać ją przez pryzmat obowiązku redys-

dr marioLa racław

Instytut Stosowanych Nauk Społecznych,

Uniwersytet Warszawski

Uwarunkowania aktywności samotnych rodziców na rynku pracy oraz problem zależności od świadczeń osłonowych

75


trybucji pracy jako wyrazu społecznego solidaryzmu,

którego zadaniem jest szukanie równowagi pomię-

dzy osłonową a aktywizacyjną funkcją zabezpieczenia

społecznego rodzin. Zaryzykuję stwierdzenie, że więk-

szość samotnych rodziców chciałaby posiadać pracę

i wystarczające zarobki na utrzymanie swojego go-

spodarstwa; że większość korzystająca z publicznych

zasobów odgrywa role „intengranta” (określenie Kar-

wacki 2008), poddającego się wymogom porządko-

wym doskonalenia do rynku pracy, ale wszystkie rodzi-

ny niepełne – z racji swojej struktury – i tak pozostaną

beneficjentami systemu zabezpieczenia społecznego

o wiele częściej niż rodziny pełne.

Zróżnicowanie wewnętrzne

kategorii samotne rodzicielstwo

W 2002 r. (NSP) rodziny niepełne stanowiły 18,5%

rodzin z dziećmi na utrzymaniu do lat 24. Większość

to samotne matki. Liczba samotnych ojców z dzieć-

mi wynosiła ponad 106 tys. wobec ponad 1 mln sa-

motnych matek. W rodzinach niepełnych wychowuje

się ponad 15% dzieci, z tym w mieście ten odsetek

jest wyższy (18% dzieci w mieście wychowują samot-

ni rodzice). Dzieci te najczęściej są w wieku szkolnym

i starsze (około 60%).

Istotną kwestią jest „dezagregacja” obrazu sa-

motnego rodzicielstwa, nie tylko uwzględniając płeć

głowy gospodarstwa domowego, ale również we-

wnętrzne zróżnicowanie kategorii „samotne matki”

oraz „samotni ojcowie”. W badaniach własnych (M.

Racław-Markowska i in. w: Rymsza 2001), opierając

się na danych statystycznych i wynikach badań jako-

ściowych, wyróżniłam np. cztery typy samotnego ma-

cierzyństwa: samotne matki „z wyboru”, „nie całkiem”

samotne macierzyństwo, samotne matki „z przypad-

ku”, „nieposzukiwane” samotne macierzyństwo. Takie

rozbicie uśrednionego przez statystyki portretu sa-

motnego macierzyństwa jest istotne z punktu widze-

nia odpowiedniości i skuteczności działań z zakresu

polityki społecznej. Wyróżnione kategorie samot-

nych matek różnicuje nie tylko sytuacja dochodo-

wa (wielkość i struktura dochodów) oraz inne cechy

demograficzno-społeczne, ale również motywacje

i postawy związane z otrzymywaniem pomocy pu-

blicznej, a zwłaszcza wsparcia powiązanego z testem

dochodów. Oznacza to też, że instrumenty aktywi-

zujące na rynku pracy powinny być różne w zależ-

ności od podgrupy: np. istotna będzie dostępność

przestrzenna i materialna rozwiązań z zakresu opie-

ki nad dzieckiem dla ustabilizowanych zawodowo

i wykształconych samotnych matek, szkolenia i kursy

przekwalifikujące dla tych, które nigdy nie pracowa-

ły lub których kwalifikacje są niskie, wsparcie warun-

kowe dla tych, które uchylają się od pracy. Sadzę, że

w stosunku do części samotnych rodziców problem

uzależnienia od świadczeń społecznych nie istnieje

i prawdopodobnie nie zaistnieje.

Dochody z pracy, dochody spoza pracy

Z zestawienia, przygotowanego dla Rządowej Rady

Ludnościowej (RRL 2011), wynika, że dla rodzin nie-

pełnych głównym źródłem dochodu – podobnie jak

w wypadku innych typów rodzin – są dochody z pra-

cy najemnej. Ich znaczenie w ostatnim dziesięcioleciu

wzrosło (za sprawą poprawy koniunktury gospodar-

czej, ale i obniżania wartości realnej świadczeń z syste-

mu pozubezpieczniowego). Udział dochodów z pracy

w budżecie rodzin samotnych ojców/matek wynosił

ok. 48% i w 2010 r. wzrósł o 27 pkt. proc. w stosunku

do 2001 r. (RRL 2011). Struktura dochodów tej katego-

rii rodzin jest specyficzna: notuje się relatywnie duży

udział świadczeń z systemu ubezpieczeniowego (ren-

ty rodzinne), systemu wsparcia dla rodzin (alimenty,

zasiłki rodzinne z dodatkiem z tytuły samotnego wy-

chowywania dzieci, zasiłki z pomocy społecznej). Rów-

nież znaczący w porównaniu z innymi typami rodzin

jest udział darów (wraz ze świadczeniami alimentacyj-

nymi stanowiły one około 17% dochodów).

Samotne rodzicielstwo – jako określona sytuacja

życiowa, potencjalnie mogąca narazić rodzinę na

dysfunkcjonalność, jest dostrzegana w systemie za-

bezpieczenia społecznego. Pomimo to system zasił-

kowy nie chroni tych rodzin przed ubóstwem. Według

danych GUS z 2010 r. udział wydatków w dochodzie

rozporządzalnym w tym typie rodzin wynosi 99,8%

(większy niż wielodzietnych rodzin pełnych) – zatem

wszystko czym dysponują samotni rodzicie z dzieć-

mi jest przeznaczane na konsumpcję (zaspokojenie

76


potrzeb żywieniowych, bytowych, edukacyjnych itd.)

(GUSa 2011). Dlatego też 70% samotnych rodziców

deklaruje, że nie jest w stanie pokryć nagłego wydat-

ku w wysokości 800 zł (kwota odpowiadająca w 2009

r. wartości granicy ubóstwa relatywnego; tylko rodzi-

ny pełne z czwórką i więcej dzieci wykazały większy

odsetek – 76%) (GUSb 2011). Gwarantem stabilno-

ści finansowej jest zatrudnienie głowy gospodarstwa

domowego, jednak otrzymanie i utrzymanie pracy

związane jest związane m.in. z kwestią zabezpiecze-

nia potrzeb opiekuńczo-wychowawczych w rodzinie

w sytuacji, kiedy ciężar obowiązków domowych spa-

da tylko na jednego dorosłego.

Rodziny niepełne jako świadczeniobiorcy syste-

mów wsparcia dla niezamożnych i ubogich rodzin

Według badań GUS w 2010 r. (GUSb 2011) dla osób

samotnie wychowujące dzieci odnotowano po raz

pierwszy wyższą wartość wskaźnika ubóstwa (po

uwzględnieniu wpływu transferów społecznych) niż

dla rodzin wielodzietnych – odpowiednio. 34,2%

i 32,8%. Nie dziwi zatem inny wynik – 30% rodzin

niepełnych z dziećmi na utrzymaniu jest zagrożo-

nych deprywacją materialną (nie może zaspokoić 4

z 9 potrzeb uznanych w warunkach europejskich za

podstawowe).

Według statystyk pomocy społecznej (Hryniewic-

ka 2011) rodziny niepełne stanowią 31% ogółu rodzin

korzystających ze świadczeń. Większość stanowią ko-

biety z dziećmi (29%, w tym z dwójką i więcej 16%).

Dla porównania małżeństwa z dziećmi stanowią około

53% beneficjentów, zaś związki nieformalne z dzieć-

mi – około 5%. Porównując udział rodzin niepełnych

w strukturze rodzin ogółem (około 20%), widać, że

są one „nadreprezentowane” w pomocy społecznej.

Analiza dochodu rodzin niepełnych – beneficjentów

tego systemu wskazuje, że 1/5 z nich posiada dochód

w granicach 477 – 1000 zł, przy czym najuboższe są

samotne matki z czworgiem i więcej dzieci (ich sytu-

acja finansowa jest o gorsza niż samotnych ojców

z czworgiem i więcej dzieci). Jednocześnie to samot-

ni ojcowie częściej niż samotne matki wykazują brak

dochodu (najczęściej są to samotni ojcowie z jednym

dzieckiem – ok. 10% z nich nie ma dochodu).

Analiza przyczyn udzielania wsparcia z pomocy

społecznej wskazuje, że w 50% rodzin samotnych

matek z dziećmi głównym powodem jest ubóstwo,

zaś w około w 60% – brak pracy. Zarówno w wypad-

ku pierwszej, jak i drugiej przyczyny udział samot-

nych ojców jest niższy (dla biedy ok. 49%). Rzadziej

niż samotne matki wskazują oni na brak pracy jako

przyczynę korzystania ze świadczeń i co interesu-

jące – wraz ze wzrostem liczby dzieci maleje udział

ojców podających tę przyczynę (57% do 42%). Dru-

gą przyczyną jest niepełnosprawność i długotrwała

choroba w rodzinie (z ok. 30% do 20%; najczęściej

korzystają ojcowie i matki z jednym dzieckiem).

Pozostałe powody nie przekraczają 10% wskazań.

Analiza przyczyn zwrócenia się po pomoc wskazuje,

że nie odbiegają one znacząco od struktury powo-

dów odnotowanych dla małżeństwa z dziećmi (w tej

kategorii ubóstwo i brak pracy – podobne udzia-

ły). Ważną informacją jest, że jednodzietne rodziny

niepełne odczuwają znaczące trudności w sytuacji

pojawienia się niepełnosprawności lub przewlekłej

choroby. Istotne, że statystki resortowe nie wykazu-

ją wieloproblemowości – sprzężenia deficytów, któ-

re dotyczą jednego typu rodzin; nie można zatem

identyfikować wiązek problemów.

Wartość otrzymywanych rocznie świadczeń z po-

mocy społecznej jest uzależniona od liczebności ro-

dziny. W 2010 r. w wypadku rodzin niepełnych 1/3

z nich otrzymała rocznie świadczenia poniżej 500

zł (podobnie jak małżeństwa bez dzieci i z jednym

dzieckiem).

Inną kwestią są świadczenia rodzinne. W 2010 r.

udział rodzin niepełnych w ogólnej liczbie rodzin

pobierających te świadczenia wynosił 23% (niepeł-

ne rodziny wielodzietne to 15% ogółu rodzin wielo-

dzietnych, a niepełne rodziny z niepełnosprawnym

dzieckiem to 10% tego typu rodzin) (MPiPS 2011).

52% uprawnionych rodzin niepełnych wykazywało

najniższy dochód (połowa kryterium dochodowego

dla świadczeń rodzinnych). W strukturze dodatków

udział dodatków z tytułu samotnego macierzyństwa

wynosił około 4% (w wysokości 170 zł; większość przy-

znano z powodu śmierci drugiego rodzica), co ozna-

cza, że rodziny te uzyskują inne tytuły do wsparcia.

77


Nadmienić należy, że udział zasiłków rodzinnych

w strukturze dochodowej rodzin niepełnych jest nie-

co wyższy niż w innych typach rodzin, ale niewielki –

w granicach 1,7% (RRL 2011).

Uzależnienie od świadczeń społecznych

(w systemach pozaubezpieczeniowych)

Analiza statystyczna, prowadzona w 2000 r. na potrze-

by projektu dotyczącego samotnego macierzyństwa

(por. Rymsza 2001), wskazała, że obecność dodatko-

wych pozapłacowych źródeł dochodu (nie chodzi tu

o świadczenia ubezpieczeniowe i o charakterze za-

opatrzeniowym, nabyte ze stosunku pracy) obniża

skłonność do podjęcia pracy, przy czym wzrost ich

wysokości działa antymotywacyjnie (Ciecieląg, Ra-

cław-Markowska 2001). W wypadku samotnego ma-

cierzyństwa (a zapewne można rozszerzyć to twier-

dzenie na samotnych ojców) znaczenie miały jeszcze

takie czynniki, jak: obecność innych osób w gospo-

darstwie domowym (zwłaszcza niezarobkujących)

oraz wiek dziecka/dzieci (nie ich liczba). Innymi sło-

wy, w sytuacji, w której samotny rodzic może liczyć na

opiekę nad dzieckiem ze strony innych osób, wzra-

sta prawdopodobieństwo podjęcia pracy, zwłaszcza,

gdy maleje możliwość pozyskania dochodu z innych

źródeł. Istotnym czynnikiem determinującym praw-

dopodobieństwo wejścia na rynek pracy samotnego

rodzica jest jego wyższy poziom wykształcenia.

Krzyżują się tu dwa istotne czynniki: czynnik „kom-

pensaty struktury” (fakt oparcia w innych członkach

gospodarstwa domowego) w wykonywaniu zadań

opiekuńczych oraz konieczność poszukiwania do-

chodów na rynku pracy. Jednak poszukiwanie zarob-

kowych źródeł utrzymania osłabione zostaje przez

zjawiska, których analiza statystyczna nie uchwyci.

Chodzi o to, że demotywacyjna rola świadczeń „po-

mocowych” (z systemu pomocy społecznej, świad-

czeń rodzinnych, zasiłku dla bezrobotnych) wzmac-

niana bywa przez pozorowanie aktywności, leżące

zarówno po stronie urzędnika/pracownika socjal-

nego (funkcjonariusza systemu), jak i beneficjen-

ta świadczeń. Pozorowanie aktywności oznacza, że

„funkcjonariusz systemu” wykonuje szereg czynno-

ści, które tylko sprawiają wrażenie, że prowadzą do

rozwiązania problemu, ale go nie rozwiązują (Traw-

kowska 2008). Przykładem takiego działania jest za-

wieranie kontraktów socjalnych przez pracowników

socjalnych. W 2010 r. 81% badanych pracowników

socjalnych (próba ogólnopolska) deklarowało posłu-

giwanie się nimi w swojej pracy, ale tylko 20% stwier-

dziło, że powinien to być instrument powszechnie

stosowany wobec klientów pomocy społecznej.

Większość uznała go za właściwy tylko dla pewnej

grypy beneficjentów (głównie bezrobotnych z okre-

ślonym potencjałem na rynku pracy) (Kaźmierczak

2011). Zaznaczyć należy, że odmowa świadczenia

z powodu nie wywiązania się kontraktu przez klienta

stanowi niezwykle rzadki powód odmów w pomocy

społecznej (Hryniewicka 2011). Dane te nie stano-

wią o skuteczności kontraktu. Zawarcie kontraktu nie

przesądza o aktywizowaniu jednostek i aktywnej in-

terwencji pracownika socjalnego, ale może być do-

brym pozorem działania. Pozorowanie aktywności po

stronie klienta to współpraca z pracownikiem socjal-

nym zawarta ze względu na samą czynność nie zaś

cel tej czynności – pozorne leczenie odwykowe, aby

otrzymać zasiłek czy pozorne szukanie pracy, aby

utrzymać świadczenie.

Demotywacyjną rolę świadczeń społecznych na-

leży rozpatrywać zatem kontekstowo:

• w kontekście podmiotu wsparcia, czyli w odniesie-

niu do typu rodziny niepełnej – dla rodziny, gdzie sa-

motność jest nieposzukiwana i sprzężona z innymi

problemami, np. z chorobą, może to być niezbędna

kompensacja utraconych/niskich dochodów;

• w kontekście środków działania, czyli w odnie-

sieniu do działań niematerialnych a powiązanych

z systemem świadczeń, obudowujących system

zasiłkowy; działań animujących, aktywizujących

(usług pracy socjalnej, doradczych w zakresie po-

radnictwa zawodowego i psychologicznego, szko-

leniowych itd.) – na ile są one rzeczywiście aktywi-

zujące a na ile ich aktywizacja jest pozorowana, na

ile rzeczywiście budują potencjał powrotu na ry-

nek pracy a na ile stanowią tylko wypełnienie za-

dań instytucji oferującej usługę.

Ten ostatni punkt urzeczywistnia najlepiej idee

aktywnej polityki społecznej, gdzie służby zatrudnie-

78


nia i służby społeczne powinny współpracować ze

sobą w osiąganiu korzystnych rezultatów dla każdej

jednostki. Warto zaznaczyć, że w ogólnopolskim ba-

daniu pracowników socjalnych działania o charak-

terze aktywizującym – jako idea i jako praktyka dnia

codziennego (dla osób, którym wypłaca się zasiłek

okresowy celowy) – uzyskały wysokie wskazania po-

zytywne (odpowiednio uznało/stosowało 55% i 88%

– często i bardzo często). Dodatkowo pracownicy so-

cjalni w 60% wskazywali na konieczność takiej pracy

socjalnej, aby bezrobotny jak najszybciej powrócił na

rynek pracy. Z punktu widzenia tematyki niniejszego

opracowania – aktywizacji zawodowej rodzin niepeł-

nych, i zważywszy na strukturę powodów korzystania

z pomocy społecznej przez ten typ rodzin, można

uznać to za symptomy pozytywnych uwarunkowań

zmian w systemie wsparcia samotnego rodzicielstwa,

przynajmniej w warstwie deklaratywnej.

Bibliografia

1. Cicieląg J., M. Raclaw-Markowska, Uwarunkowa-

nia aktywności zawodowej samotnych matek, [w:]

M. Rymsza (red.) Samotne macierzyństwo i polityka

społeczna, ISP, Warszawa 2001.

2. Europejskie badanie dochodów i warunków życia

(EU-SILC) w 2010 r., GUS, http://www.stat.gov.pl/

cps/rde/xbcr/gus/PUBL_wz_badanie_dochodo-

w_i_warunkow_zycia_EU-SILC_2010r.pdf (data

publikacji 22.12.2011, dostęp: 10.02.2012)

3. Hryniewicka A., Pomoc społeczna w liczbach: 2010,

IRSS, http://irss.pl/wp-content/uploads/2011/12/

PSliczby-2010.pdf (data publikacji 2011, data do-

stępu 09.02.2012)

4. Karwacki A., Aktywizacja „Rzeczpospolitej ob-

cych” – o współczesnych podziałach, włączeniu

i wyłączeniu, [w:] A. Karwacki, H. Kaszyński (red.),

Polityka aktywizacji w Polsce, Wydawnictwo Na-

ukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń

2008.

5. Karwacki, M. Rymsza: Meandry upowszechniania

koncepcji aktywnej polityki społecznej w Polsce

[w:] M. Grewiński, M. Rymsza (red.), Polityka akty-

wizacji w Polsce. Usługi reintegracji w sektorze go-

spodarki społecznej¸ Wydawnictwo Wyższej Szkoły

Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej

w Warszawie, Warszawa 2011.

6. Kaźmierczak T, Pracownicy socjalni wobec nowych

ról zawodowych, [w:] M. Rymsza (red.), Czy podej-

ście aktywizujące ma szanse? Pracownicy socjalni

i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie syste-

mu pomocy społecznej, ISP, Warszawa 2011.

7. Racław-Markowska M., M. Środoń, M. Rymsza, Por-

trety samotnego macierzyństwa, [w:] M. Rymsza

(red.) Samotne macierzyństwo i polityka społeczna,

ISP, Warszawa 2001.

8. Ribes B., Aspekty ciągle podświadome, [w:]

M. Chauviere, M. Sassier, B. Bouquet, R. Allard,

B. Ribes (red.), Uwarunkowania polityki rodzinnej

we Francji w ujęciu historycznym, prawnym i po-

litycznym Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedago-

gicznej TWP w Warszawie, Warszawa 2010.

9. Rymsza M., Aktywna polityka społeczna w Polsce.

Szanse i ograniczenia, [w:] A. Karwacki, H. Kaszyń-

ski (red.), Polityka aktywizacji w Polsce, Wydawnic-

two Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,

Toruń 2008.

10. Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w świe-

tle wyników badań budżetów gospodarstw domo-

wych,GUS, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/

gus/PUBL_wz_sytuacja_gosp_dom_2010.pdf

(data publikacji 25.05.2011; dostęp: 10.02.2012).

11. Trawkowska D., „Swoi” czy „obcy”? Praca socjalna

i pracownicy socjalni wobec problemów reintegra-

cji rodzin, [w:] A. Karwacki, H. Kaszyński (red.), Poli-

tyka aktywizacji w Polsce, Wydawnictwo Naukowe

Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008.

12. Założenia polityki ludnościowej w Polsce, RRL, War-

szawa 2011 (maszynopis w posiadaniu autorki)

79

Z wiązek Dużych Rodzin jest organizacją po-

zarządową zrzeszającą rodziny z trojgiem

i więcej dziećmi. Z doświadczenia własnego

(średnia dzietność Zarządu przekracza sześcio-

ro dzieci) i licznych członków (zapisanych jest ok.

1000 rodzin) ogromnym problemem dużych rodzin

w Polsce jest „powiązanie końca z końcem” zwłasz-

cza w znaczeniu dwóch końców miesiąca – utrzy-

manie dużej rodziny w Polsce graniczy z cudem.

Spotykamy wiele rodzin, którym jest naprawdę

bardzo ciężko. Żeby nie pozostać na poziomie do-

świadczenia i rozżalenia odwołam się do paru do-

kumentów.

Sytuacja gospodarstw domowych 2010 wg GUS

Zazwyczaj ubóstwo zwiększa się wraz ze wzrostem

liczby członków gospodarstwa domowego. W przy-

padku Polski szczególnie gwałtowne ubożenie na-

stępuje, gdy gospodarstwo powiększy się do pięciu

osób, a dla sześciu osób i więcej sytuacja pogarsza

się jeszcze bardziej.

Najtrudniejsza sytuacja cechuje rodziny wielo-

dzietne. Już w przypadku małżeństw z trójką dzieci

na utrzymaniu prawdopodobieństwo pauperyzacji

jest większe niż w społeczeństwie ogółem. W tych ro-

dzinach w 2004 roku skala ubóstwa była około dwu-

krotnie większa niż w przypadku małżeństw z dwój-

ką dzieci i wynosiła dla minimum egzystencji 21,4%,

a dla granicy relatywnej 35,6%. Sytuacja drastycznie

pogarsza się w przypadku pojawienia się czwartego

lub kolejnego dziecka – zagrożenie ubóstwem egzy-

stencjalnym w 2004 roku dotykało 40,1% osób z tych

rodzin, ubóstwo relatywne wyniosło 55,9%.

Przy występującym nierównym dostępie do róż-

nego rodzaju usług, rodziny te są pokrzywdzone bar-

dziej niż inne. W sytuacji, gdy badania przesiewowe

dla dzieci nie są obligatoryjne oraz rosną kolejki do

bezpłatnych wizyt u lekarzy specjalistów i stomato-

logów – uboższe gospodarstwa domowe bywają

zmuszone do rezygnacji z leczenia. Często nie są też

w stanie wygospodarować środków na dodatkowe

zajęcia edukacyjne, które mogłyby zrekompensować

gorszą jakość szkoły, rozwinąć zdolności dziecka czy

wesprzeć w przypadku trudności w nauce.

W Polsce struktura wydatków na świadczenia so-

cjalne odbiega od tej, która występuje przeciętnie

w UE-25. Mimo, iż ludność Polski jest relatywnie mło-

da, wśród wydatków socjalnych obserwujemy domi-

nację wydatków na emerytury oraz renty .

W najlepszej sytuacji dochodowej znajdowały się

małżeństwa bez dzieci, których przeciętny miesięczny

dochód rozporządzalny na osobę był o 43,5% powy-

żej średniej krajowej i wyniósł ok. 1712 zł, podczas gdy

osoby z przynajmniej jednym dzieckiem na utrzymaniu

dysponowały dochodem o 16,8% niższym od średniej

krajowej (992 zł na osobę). W najgorszej sytuacji ma-

terialnej były małżeństwa posiadające troje i więcej

dzieci na utrzymaniu, gdzie dochód na osobę był o ok.

40% niższy niż średnia dla Polski ogółem (717 zł). Ro-

dziny samotnych matek lub ojców z dziećmi na utrzy-

maniu dysponowały przeciętnym miesięcznym docho-

dem o 17,8% niższym od przeciętnej dla gospodarstw

Joanna KrupsKa

Prezes Związku Dużych Rodzin Trzy Plus

Kilka uwag o specyfice rodzin wielodzietnych

80


ogółem (około 981 zł). Poziom wydatków w zależności

od typu biologicznego gospodarstwa domowego był

również zróżnicowany. Małżeństwa bez dzieci prze-

ciętnie miesięcznie wydawały ok. 1411 zł na osobę,

co stanowiło o 42,4% więcej niż wydatki przeciętnego

gospodarstwa domowego. Wydatki wyższe niż prze-

ciętne odnotowano również wśród małżeństw z jed-

nym dzieckiem (o 18,8%). Gospodarstwa małżeństw

z trojgiem i więcej dzieci na utrzymaniu miały wydatki

na jedną osobę o 38,5% niższe niż przeciętna krajowa.

Z badań Rzecznika Praw Dziecka /Ogólnopolskie

badania sytuacji materialnej dzieci i młodzieży w Pol-

sce przeprowadzono na 5 tys. 496 rodzin z dziećmi

do 18. roku życia/

Średni dochód na osobę w gospodarstwie do-

mowym wynosi 804 zł. W najlepszej sytuacji są ro-

dziny z jednym dzieckiem, które mogły rozporządzać

kwotą 941 zł na osobę. W trudniejszej sytuacji zna-

lazły się rodziny mające większą liczbę dzieci: przy

dwojgu dzieci gospodarstwo domowe miało do dys-

pozycji średnio 705 zł na osobę, przy trojgu – 503 zł,

a przy czworgu – jedynie 341 zł.

Co ósma (12,7%) rodzina z dziećmi znalazła się

w sferze ubóstwa ustawowego – jej dochód w przeli-

czaniu na osobę stanowi podstawę do ubiegania się

o świadczenia z pomocy społecznej.

W zdecydowanie najtrudniejszej sytuacji material-

nej znajdują się rodziny z czworgiem dzieci i więcej.

Niemal dwie trzecie z nich (62,53%) lokuje się w sfe-

rze ubóstwa. Dla porównania odsetek rodzin z jed-

nym dzieckiem, których przychody nie przekraczały

kryterium dochodowego to 7,52%, z dwojgiem dzieci

– 13,63%, a z trojgiem – 23,24%.

Większość respondentów (67,21%) nie ma żad-

nych oszczędności.

Przeciętny łączny miesięczny dochód netto rodzin

z dziećmi wynosi 2876 zł. W najlepszej sytuacji pod

względem finansowym są rodziny z jednym dzieckiem

– ich średni dochód to 2975 zł. Gospodarstwa z dwoj-

giem dzieci osiągają miesięcznie dochód w wysokości

2865 zł, zaś z trojgiem dzieci – 2552 zł. W najtrudniej-

szej sytuacji materialnej są rodziny z czworgiem i wię-

cej dzieci – ich średnie miesięczne zasoby finansowe

są najniższe – 2 tys. 191 zł.

Polska potrzebuje dużych rodzin!

– Czego potrzebują duże rodziny?

Związek Dużych Rodzin „Trzy Plus” stwierdza, że za-

warte w art. 71 Konstytucji Rzeczypospolitej konsty-

tucyjne zobowiązanie państwa do uwzględniania

dobra rodziny i udzielania szczególnej pomocy ro-

dzinom wielodzietnym, realizowane jest w sposób

dalece niedoskonały. Nie zachęca to młodych Pola-

ków do tego, aby mieć więcej dzieci. Zatem, w celu

ochrony słusznych interesów rodzin, szczególnie

tych, które już wychowują większą liczbę dzieci, ale

także w dobrze pojętym interesie Polski, niezbędne

jest podjęcie przez państwo zdecydowanych kroków

w zakresie polityki rodzinnej. W związku z tym Zwią-

zek – reprezentując rodziny wielodzietne – oczekuje:

1) jak najpilniejszego wprowadzenia mechanizmów

przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu

dużych rodzin (a zwłaszcza dzieci), w tym w szcze-

gólności:

• wprowadzenia Ogólnopolskiej Karty Dużej

Rodziny (zniżkowe opłaty za korzystanie z pań-

stwowych i samorządowych środków komuni-

kacji, placówek kultury, sportu i rekreacji);

• wsparcia lokalnych (np. miejskich, gminnych)

kart dużych rodzin;

2) wprowadzenia zmian w systemie podatkowym

prowadzących do bardziej sprawiedliwego obcią-

żenia podatkowego dużych rodzin, w tym w szcze-

gólności:

• utrzymania i rozwinięcia odliczeń podatkowych

dla rodzin z dziećmi w podatku dochodowym

od osób fizycznych (np. poprzez zwiększenie

ulgi na dzieci lub jej uzupełnienie o system

kwoty wolnej od podatku na każdego członka

rodziny, wspólne rozliczanie się z dziećmi lub

tzw. ujemny podatek dla rodzin o niskich do-

chodach) – tak, aby w budżetach domowych

pozostawała nieopodatkowana kwota równa

co najmniej minimum socjalnemu na każdego

członka rodziny;

• mechanizmu rekompensującego rodzinom

wielodzietnym ponadprzeciętne obciążenie

podatkami pośrednimi i opłatami w związku

z ich większymi potrzebami konsumpcyjny-

81


mi np. poprzez ryczałtowy zwrot VAT, akcyzy

i ceł od określonego koszyka towarów i usług

na członka rodziny

3) wprowadzenia zmian w systemie emerytalnym

usuwających upośledzenie rodziców wychowują-

cych dzieci, w tym w szczególności:

• uznania pracy rodziców rezygnujących z aktyw-

ności zawodowej na rzecz opieki nad dziećmi

za równowartościową pracy etatowej;

• objęcie ubezpieczeniem emerytalnym (opłaca-

nie składki) rodzica sprawującego opiekę nad

dziećmi w domu, niezależnie od tego, czy był

wcześniej zatrudniony;

• uzależnienie wysokości świadczenia emerytal-

nego rodzica opiekującego się dziećmi i nie-

pracującego zawodowo od liczby dzieci

4) wprowadzenia innych instrumentów ochrony ro-

dzicielstwa, w tym w szczególności:

• wydłużenia urlopu macierzyńskiego i płatnego

urlopu wychowawczego, urealnienie świadczeń

należnych w tych okresach oraz uniezależnienie

tych świadczeń od wcześniejszego zatrudnie-

nia (np. uczennice, studentki);

• wprowadzenia bonu wychowawczego dla ro-

dzin wychowujących dzieci (przyznanie rodzi-

com prawa do wyboru „żłobek/przedszkole

czy pozostanie z dzieckiem w domu” według

zasady „pieniądze idą za dzieckiem” – bon taki

byłby rozwiązaniem sprawiedliwym, umożliwia-

jącym rodzicom wolny wybór formy opieki nad

dzieckiem);

4) urealnienia systemu pomocy socjalnej państwa

dla rodzin niezamożnych, w tym w szczególności:

• podniesienia progów dochodowych (progów

niedostatku) uprawniających do otrzymania

świadczeń z zakresu pomocy socjalnej;

• realnego wsparcia finansowego dla zaspoko-

jenia potrzeb mieszkaniowych rodzin wycho-

wujących dzieci (tanie kredyty gwarantowane

przez państwo);

5) nałożenia na projektodawców aktów normatyw-

nych obowiązku opracowania oceny skutków

tych regulacji poprzez przedstawianie wyników

analizy ich wpływu na sytuację rodzin.

Rozdział IV

wYBRANEgłOsYw DYsKUsJI

Poniższy rozdział zawiera fragmenty wybranych głosów w dyskusji.

Przebieg dyskusji można prześledzić na filmie z debaty, dostępnym

na stronie www.prezydent.pl.

85

J ednym z czynników drastycznie wpływa-

jących na sytuację jest ogromna trudność

w tworzeniu różnego typu inicjatyw. Dla przy-

kładu Fundacja „Synapsis” założyła przedszkole, co

zajęło trzy kwartały – była to wojna z najrozmaitszy-

mi urzędami, które co chwilę wydawały nowe żąda-

nia. Dotyczy to bardzo wielu aspektów w różnych

obszarach. Na przykład jeśli chodzi o PFRON czy

NFZ, co roku obowiązują inne warunki, inne termi-

ny, inne sposoby przydzielania finansów w tej dzie-

dzinie, w której pracujemy – nie ma żadnej, nawet

minimalnej stabilizacji, nie da się przewidzieć tego,

co będzie w następnym roku.

Chciałbym powiedzieć o kwestiach związanych

z aspektem, który został już poruszony. Mianowicie

grupa rodzin z osobami niepełnosprawnymi, z dzieć-

mi niepełnosprawnymi należy do najsłabiej funkcjo-

nujących, jeżeli chodzi o stronę materialną i opiekuń-

czą. W naszych warunkach w tych rodzinach z reguły

rodzice – często również rodzeństwo – muszą godzić

trzy role, nie tylko rolę zawodową i rodzicielską, ale

również terapeutyczno-opiekuńczą. Jest to drama-

tyczne wyzwanie, które często, w ogromnym stopniu

wpływa na efekty w postaci dzietności. U nas posia-

danie jednego dziecka niepełnosprawnego może

spowodować takie dramatyczne kłopoty, że nie ma

mowy o tym, żeby rodzina zdecydowała się na na-

stępne dziecko. Obecność dziecka niepełnospraw-

nego w rodzinie generuje również wielki lęk – do-

świadczam tego w pracy jako lekarz – w najbliższym

otoczeniu. Na przykład rodzeństwo rodziców posia-

dających dzieci niepełnosprawne odczuwa ogrom-

ny lęk przed tym, że może urodzić się takie dziecko,

tym bardziej że oczywiście istnieją predyspozycje ge-

netyczne i wtedy ryzyko jest zwiększone. Sam znam

takie rodziny, w których mówi się: urodziła nam się

dwójka zdrowych dzieci, wystarczy, trzeci raz nie bę-

dziemy ryzykować. Obecny stan ogromnej niewy-

dolności i braków w systemowej opiece nad dziećmi

niepełnosprawnymi ma bardzo wyraźny wpływ rów-

nież na sytuację demograficzną.

Od lat pojawiają się nowe strategie i nowoczesne

sposoby postrzegania i organizacji pomocy w sytu-

acji niepełnosprawności u dzieci, zwłaszcza tej poja-

wiającej się od urodzenia czy u bardzo małych dzie-

ci. Są u nas tego przykłady. W latach 2005–2007 był

pilotowany program „Wczesnej, wielospecjalistycz-

nej, kompleksowej, skoordynowanej i ciągłej pomo-

cy dziecku zagrożonemu niepełnosprawnością lub

niepełnosprawnemu oraz jego rodzinie” (WWKSC).

Ten system został dopracowany – zespoły, w których

pracach uczestniczyłem, opracowały wnioski, ale od

2007 r. sprawa właściwie uległa zawieszeniu. Ten sys-

tem miał wprowadzać nowoczesne, kompleksowe,

rozwiązanie oparte na tak zwanym case manage-

ment, tj. specjaliści tworzą zespół, który całościowo

zajmuje się prognozowaniem, planowaniem potrzeb

niepełnosprawnego dziecka i zestawów świadczeń

na danym etapie dla niego niezbędnych, jak również

jest wtedy w pilotażu przewidziana i realizowana od-

powiednia liczba godzin. Nie ma takiego rozwiązania

w obecnym systemie wczesnego wspomagania roz-

woju, który jest dostateczny dla dzieci o niewielkich

deficytach – dwie godziny w tygodniu pozwalają na

korekcję wady postawy, jednak w wypadkach poważ-

nych niepełnosprawności o skuteczności mowy być

nie może. Całe nasze środowisko czeka na to, kiedy

wreszcie znowu nad programem WWKSC zostanie

wszczęta jakaś dyskusja.

Istnieje wiele różnych niepełnosprawności, które

powodują bardzo różne typy wsparcia i działań. Na

Zachodzie jest taki trend, żeby dla każdej z tych spe-

dr michał wroniszewsKi

Prezes Zarządu Fundacji „Synapsis”

86


cyficznych niepełnosprawności czy chorób opraco-

wywać ramowe standardy postępowania, procedur

medycznych, edukacyjnych itd. U nas były przepro-

wadzane takie próby, na przykład minister zdrowia

powołał w 2005 r. zespół do spraw opracowania ta-

kich standardów i rozwiązań dotyczących poprawy

dostępności świadczeń dla dzieci z całościowymi

zaburzeniami rozwoju. Po bodaj dwóch latach pra-

cy tego zespołu został opracowany projekt rozpo-

rządzenia ministra zdrowia w sprawie standardów

postępowania, jednak od tego czasu nie został pod-

pisany. Być może jest to kwestia finansowa, chociaż

akurat on nie generuje bardzo wielkich wydatków.

Oświata w odniesieniu do różnych niepełnospraw-

ności w różnym stopniu przyjęła rozwiązanie doty-

czące bardzo wyraźnie zwiększonej subwencji oświa-

towej, co wiązało się ze sporymi kosztami – państwo

to „dźwignęło” i w tym zakresie jest dużo lepiej. Jed-

nak jeżeli chodzi o zdrowie, tutaj naprawdę jest duży

problem. Tego typu standardy powinny być opraco-

wane w zasadzie w odniesieniu do wszystkich – tak

jak jest w koszyku świadczeń – rodzajów niepełno-

sprawności, na przykład dla ADHD. Jest to absolut-

nie niezbędne i na Zachodzie wprowadzenie stan-

dardów podniosło skuteczność ograniczania stopnia

niepełnosprawności, czyli przyszłych kosztów.

Obecne tradycyjne podejście polega na tym, że

rodzina sama każdorazowo ubiega się o świadczenie,

czeka w kolejkach – cała odpowiedzialność spoczywa

na niej i uzależniona jest od jej siły przebicia. Taki stan

rzeczy powoduje szczególnie upośledzenie rozwoju

dzieci, które są jednocześnie w jakiś inny sposób de-

faworyzowane w rodzinach, zwłaszcza w rodzinach

wielodzietnych, w rodzinach ubogich. Na wykresie,

który przedstawiła pani profesor Kotowska, widać, że

w przypadku różnego typu świadczeń na rzecz dzieci

jest „dołek” w kluczowym dla dzieci okresie, tj. gdy są

w wieku od zera do sześciu lat. Jest to okres, który bar-

dzo często decyduje o niepełnosprawności czy o jej

stopniu –w bardzo rozsądny sposób trzeba jakoś ten

„dołek” zasypywać. Konieczna jest też zmiana od lat

głoszonej filozofii, według której należy stawiać spra-

wę tak: dopóki rodzina daje sobie radę, dopóty musi

sobie dawać radę sama, a dopiero jak upadnie, bę-

dzie pora na to, żeby podjąć działania. Jest to filozofia

kompletnie sprzeczna ze współczesnymi trendami.

Na zakończenie chciałbym tylko zasygnalizować

coś, co może wyniknie z późniejszej dyskusji, a co jest

też dramatycznie ważne – otóż wiele dzieci niepełno-

sprawnych zostaje dziećmi zależnymi od opiekunów

do końca życia. W tym wypadku jako o dzieciach mo-

żemy również mówić o osobach trzydziestoletnich,

czterdziestoletnich – znam osoby osiemdziesięciolet-

nie opiekujące się sześćdziesięcioletnimi niepełno-

sprawnymi, którzy są całkowicie zdani na siły i finan-

se swoich opiekunów w wyniku braku jakiegokolwiek

systemowego rozwiązania. Rząd Premiera Buzka po-

przez nowelizację ustawy o pomocy społecznej jesz-

cze pogorszył sytuację. Istnieją puste domy zbudo-

wane przez organizacje, ale brakuje systemowego

finansowania i nie można tam prowadzić działań. Nie

ma również opieki czasowej odciążającej rodzinę,

a to mogłoby być rozwiązanie dające równocześnie

trening społeczny dla dzieci i młodzieży. Chodzi o to,

żeby na czas urlopu, choroby rodziców opieka była

zapewniona – jednak tego również brakuje.

87

N awiążę do kwestii szczęśliwego dzieciństwa.

Muszę powiedzieć, także na podstawie wła-

snego doświadczenia, bo też jestem mamą

dorosłego już syna niepełnosprawnego, że dzieciń-

stwo dzieci niepełnosprawnych, szczególnie w ma-

łych ośrodkach, w gminach, na wsiach, nie jest szczę-

śliwe. To nie jest takie dzieciństwo, o jakim marzą

rodzice dla swoich dzieci. Jest pełne bólu, rozterek,

chaosu, nerwów i beznadziei. Wygląda to tak: rodzi

się dziecko niepełnosprawne, rodzic się o tym do-

wiaduje, jest w szoku, w bólu, nie wie, jak sobie z tym

poradzić. Zaczyna się wędrówka po Polsce w poszu-

kiwaniu pomocy dla dziecka, przez całe dzieciństwo,

przez całą młodość dziecka. Od lekarza do lekarza,

od ośrodka do ośrodka. Od czasu do czasu – w ostat-

nim czasie to jest jakieś trzy razy w roku – wizyta w re-

nomowanym ośrodku medycznym. Tu są stawia-

ne dalsze diagnozy i ustawiane jest dalsze leczenie

dziecka. Na papierze. Bo bezpłatnego, systematycz-

nego dostępu do specjalistów, fizjoterapeutów, logo-

pedów, psychologów i terapeutów nie ma. Na płat-

ne usługi w tym zakresie, w długim okresie czasu,

rodziców nie stać. Dziecko wraca do swojej rodziny,

do swojej miejscowości i właściwie nic się nie dzieje.

Matka jak może tak pomaga, opiekuje się, „rehabili-

tuje” wg wskazówek specjalistów z renomowanego

ośrodka ale nie jest specjalistą, obawia się, że może

źle postępuje, stresuje się, a ta atmosfera udziela się

dziecku. Rodzic oczekuje, ma wielką nadzieję, że to

dziecko wyzdrowieje, że minie rok, drugi i dziecko bę-

dzie zdrowe. Tak się niestety nie dzieje i rodzic musi

się pogodzić z tym, że dziecko będzie mniej sprawne.

To jest ogromnie trudne, a rodzic zostaje z tym pro-

blemem sam. Ani z poradni psychologiczno-pedago-

gicznej, ani od lekarzy nie uzyskaliśmy takiego wspar-

cia, żebyśmy mogli pogodzić się z tą nową sytuacją

i żebyśmy mogli działać dla dobra naszego chorego

dziecka, ale także dla dobra całej rodziny. Często cho-

re dziecko nie jest jedynym dzieckiem w rodzinie. Ja

też chciałabym, żeby moje życie toczyło się normalnie

– wcześniej pracowałam, starsze dzieci były w przed-

szkolu, potem w szkole. Jednak musiałam zrezygno-

wać z pracy, bo chciałam ratować moje dziecko. Przy-

znaję, że zaniedbałam starszych synów. Skupiłam się

na chorym dziecku. Sądziłam, że ono wyzdrowieje

i wszystko będzie normalnie. Niestety tak się nie sta-

ło. Nic już nie było normalne.

Dziś może trochę się zmieniło na lepsze – są już

ośrodki, które dają rodzinie pewne wsparcie. Są sto-

warzyszenia, takie jak nasze, które pomagają dzieciom

i ich rodzicom. Ale to za mało. Chcielibyśmy zmiany

systemowej. Żeby jak najbliżej miejsca zamieszkania,

np. w powiecie, był ośrodek, gdzie rodzina uzyska

wsparcie. Cała rodzina. Zaraz po narodzinach słabsze-

go dziecka. Gdzie dziecko będzie miało systematyczną

opiekę terapeutyczną, następnie zajęcia przedszkol-

ne, będzie w grupie rówieśniczej. Jak zdrowe dzieci.

Równocześnie chcielibyśmy, żeby dziecko miało do-

datkowe, potrzebne mu wsparcie. Na etapie szkolnym

podobnie. Dzieckiem i rodziną powinni opiekować się

ci sami specjaliści. Nie powinno się wędrować po Pol-

sce i szukać cudownej metody doprowadzenia dziec-

ka do zdrowia. Powinno się móc pracować i prowadzić

normalne życie rodzinne. Szczęśliwe życie.

Na etapie szkolnym dodatkową pomoc terapeu-

ty, logopedy, rehabilitanta dla dziecka teoretycznie

umożliwiają „wagi” edukacyjne. Teoretycznie, bo te

środki nie trafiają do dziecka, nie idą za dzieckiem

grażyna wiąceK

Prezes Zarządu Mazowieckiego

Stowarzyszenie na rzecz Dzieci i Młodzieży

z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym „Krok dalej”

88


i nie są wykorzystywane na jego dodatkowe, potrzeb-

ne zajęcia.

Są otwierane oddziały integracyjne, przedszkola

specjalistyczne, ale dzieci nie otrzymują tam takiego

wsparcia, jakiego potrzebują. Rodziców odczucia są

takie, że państwo, rząd, nie pomagają, że nie zale-

ży im na dzieciach niepełnosprawnych. A z drugiej

strony wiemy, że ogromne pieniądze „idą” na dzieci

niepełnosprawne. Te środki pochodzą z Ministerstwa

Edukacji Narodowej, są wyliczone wg „wag”. Są pie-

niądze z NFZ i też w odczuciu rodziców nie są wy-

dawane jak być powinny. Kolejne źródło to PFRON.

Finansuje zajęcia terapeutyczne organizowane np.

przez stowarzyszenia. Znów inni specjaliści zajmują

się dzieckiem.

Dziecko z mózgowym porażeniem dziecięcym,

które jest w klasie integracyjnej ma tygodniowo jed-

ną godzinę dodatkowych zajęć wspierających. Nie

ma rehabilitacji, której tak bardzo potrzebuje. Ko-

lejne dziecko, w wieku przedszkolnym. Uczęszcza

do przedszkola tylko na trzy godziny. Potem mama

zabiera go do poradni, gdzie NFZ zapłaci za zabieg

rehabilitacyjny, następnie udaje się z tym dzieckiem

na przykład do naszego stowarzyszenia, gdzie dziec-

ko korzysta z zajęć finansowanych z pieniędzy gminy,

powiatu, z budżetu państwa, z PFRON. W międzycza-

sie jedzie na turnus i tak wędruje, wędruje, wędruje

dzień za dniem. Potem, jak już dziecko kończy osiem-

naście lat, przestaje wędrować, zostaje w domu i nikt

się nim nie zajmuje. Nikogo nie obchodzi. Skończyła

się oferta państwa dla tak ciężko niepełnosprawnego

obywatela.

Chciałabym przypomnieć, że jest gotowy model,

propozycja wsparcia rodziny z dzieckiem niepełno-

sprawnym od jego urodzenia aż po wiek wejścia na

rynek pracy i dalej aż do starości. Ten model przygo-

towany został przez specjalistów ze stowarzyszenia

„Krok za krokiem” z Zamościa z panią doktor Marią

Król na czele – działa na Lubelszczyźnie, i godzien

jest tego, żeby go wdrożyć w całym kraju. Z tym że to

pewnie będzie kosztowało. Ale czy więcej niż teraz?

Czy zapewnienie szczęśliwego dzieciństwa dzieciom

niepełnosprawnym i normalnego życia ich rodzinom

nie jest warte dokonania zmian?

89

O d trzech lat prowadzimy badania na temat

przekazywania i wydatkowania przez samorzą-

dy zwiększonej subwencji oświatowej na dzie-

ci z niepełnosprawnością, do placówki, w której się te

dzieci uczą. W bardzo wielu przypadkach przekazywa-

nie jest czysto teoretyczne, gdyż tylko część subwencji

trafia za uczniem do jego szkoły. Bardzo się cieszymy,

że temat został nagłośniony. W naszych raportach i ba-

daniach, dostępnych na stronie projektu www.wszyst-

kojasne.waw.pl dowiedliśmy, że zarówno w mieście

Warszawa, jak i w małym powiecie czy wiejskiej gmi-

nie zwiększona subwencja oświatowa, która trafia do

samorządów, zazwyczaj nie jest przekazywana i wyda-

wana zgodnie z celem. Środki zamiast trafić do szkoły

danego dziecka i być wydane na zwiększone z tytułu

niepełnosprawności potrzeby, były wydatkowane na

ogólne cele edukacyjne. W związku z tym wiele placó-

wek oświatowych nie ma – mimo prawnego obowiąz-

ku – możliwości realizowania zaleceń zapisanych przez

poradnię psychologiczno-pedagogiczną.

Oczywiście prowadzi to do procederu odsyła-

nia dzieci do najbliższej wyspecjalizowanej placówki

oświatowej „zbierającej” niepełnosprawnych z dane-

go terenu (zazwyczaj daleko od rejonu), a w małych

gminach średnio 30–50 km od domu. Samorządy

otrzymują pieniądze, które stanowią dochód własny

gminy, ale nie powinny być dowolnie wydatkowane.

Nasze działania nakierowane są na to, żeby pieniądze

trafiły do szkoły za konkretnym niepełnosprawnym

dzieckiem i żeby szkoła mogła realizować zalecenia

z poradni. Pragniemy, aby dzieciństwo z termosem,

kanapką i godzinami spędzonymi na dojeżdżaniu

do szkoły czy przedszkola, które zgodziło się przy-

jąć dziecko nie stało się losem większości niepełno-

sprawnych dzieci.

Chcemy aby dzieci spędzały czas na nauce i zaba-

wie z rówieśnikami, a proceder przyjmowania ich na

2–3 godziny dziennie nie był praktykowany w przy-

padku dzieci dotkniętych izolacja społeczną. Obec-

ny system zmusza jednego z rodziców do rezygnacji

z pracy zarobkowej, co w konsekwencji prowadzi do

wtórnego ubóstwa i tak już pokrzywdzonej rodziny,

która zamiast otrzymać wsparcie na terenie swojej

gminy, zmuszona jest płacić za te same usługi na ryn-

ku, gdyż subwencja zatrzymywana jest w gminie.

Ustawa o oświacie jest jedną z lepszych w Euro-

pie, rozporządzenia do niej bardzo dobre, ale z wy-

konawstwem jest bardzo źle. Nie ma systemu monito-

rującego wydatkowania subwencji i realizacji zaleceń

przez szkoły, samorząd nie musi się tłumaczyć, na

co wydaje pieniądze przeznaczone na wsparcie

niepełnosprawnych. My rodzice, zmuszeni do walki

z systemem, jesteśmy postrzegani jako roszczeniowi

i konfliktowi. Jako organizacja pozarządowa jeste-

śmy w stanie doprowadzić do przeprowadzenia ba-

dań, powstania raportu i ukazania nieprawidłowości

…i tutaj nasze możliwości się już kończą.

Odnoszę się do zapisów, które istnieją. Zmieńmy

je! Mamy jeszcze jeden postulat dotyczy ujednoli-

cenia orzecznictwa. Istnienie orzeczenia o potrze-

bie kształcenia specjalnego, orzeczenia o niepełno-

sprawności dziecka i cała masa innych dokumentów,

wymaganych przez różne resorty. Powoduje to bar-

dzo dużo komplikacji podczas zdobywania wsparcia

ze środków, które są zapisane w gestii różnych mi-

nisterstw, a są prawnie zagwarantowane przez pań-

stwo. Mnogość dokumentacji, brak systemu między-

resortowego oraz brak systemu wsparcia i informacji

dla rodziców powoduje, że piękne słowa nic nie zna-

czą, ponieważ nie zamieniają się w czyn.

iLona rzemieniuK

Prezes Zarządu Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom

z Ukrytymi Niepełnosprawnościami im. Hansa Aspergera

90

N ależałoby w tej debacie podjąć problem,

który dotyczyłby funkcjonowania młodych

rodzin wychowujących dzieci. Mam na myśli

rodziny, których nie można zaliczyć do rodzin dys-

funkcyjnych, posiadających prawo do korzystania

ze świadczeń pomocy społecznej, między innymi

z tytułu ubóstwa, niepełnosprawności, niezarad-

ności życiowej itp.

Myślę, że bardzo ważne jest zapisanie w tej stra-

tegii problematyki dotyczącej młodych ludzi, którzy

zakładają rodzinę i chcą wychować dzieci. Uważam,

że odpowiedzialne rodzicielstwo, to również umie-

jętność rozwiązywania trudnych problemów, które

incydentalnie mogą pojawiać się w procesie wycho-

wania dzieci. Istnieje konieczność zabezpieczenia na

wysokim poziomie usług, pozwalających młodym

rodzinom w sposób najszybszy wyjść z problemu

z najmniejszymi skutkami ubocznymi dla wszystkich

członków rodziny.

Współczesny świat niesie ze sobą konieczność

rozwiązywania problemów wywołanych szokiem cy-

wilizacyjnym, a nie tylko związanych między innymi

z uzależnieniami i przemocą. Dlatego też, bardzo bym

chciałabym zwrócić uwagę na konieczność stworzenia

sieci usług, wspierających młodych rodziców w prawi-

dłowym wypełnianiu swoich ról rodzicielskich.

aLicJa Tyc

Naczelnik Wydziału Spraw Społecznych i Zdrowia

w Urzędzie Dzielnicy Żoliborz Miasta Stołecznego Warszawy

91

P ierwsza sprawa to problem mieszkaniowy, który

jest bezpośrednio związany z dzietnością. Trze-

ba wiedzieć, że według danych OECD Polska

jest krajem biedy mieszkaniowej – jesteśmy na ostat-

nim miejscu pod względem zagęszczenia, czyli liczby

osób przypadających na jedną izbę. Dopóki ten pro-

blem nie zniknie, a więc dopóki ta sprawa nie będzie

jednym z priorytetów, o zwiększeniu dzietności w Pol-

sce rzeczywiście trudno będzie rozmawiać.

Druga kwestia to ta, że mamy ograniczone zaso-

by, środki i więcej pieniędzy nie będzie. Ale trzeba

spojrzeć na inne transfery, które mają miejsce, i za-

stanowić się, czy nie ma jakichś rezerw, które można

byłoby przeznaczyć na politykę rodzinną.

Kolejną kwestią, która się tutaj pojawia, co mnie

troszeczkę niepokoi, jest elastyczność, która ma być

pomocą w godzeniu ról rodzinnych i zawodowych.

Chodzi o elastyczność form opieki w sensie uelastycz-

nienia godzin pracy i dni pracy żłobków i przedszko-

li. Obawiam się, że skoro mówimy o siedmiodniowej

opiece i dziesięciu godzinach opieki nad dzieckiem,

nie mamy do czynienia z próbą godzenia ról rodzin-

nych i zawodowych, lecz z prymatem roli zawodowej.

Skoro dziecko jest w żłobku przez dziesięć godzin i,

w skrajnym przypadku, przez siedem dni w tygodniu,

jest to tylko odpowiedź na popyt związany z pryma-

tem pracy nad życiem rodzinnym.

Pieniądze są bardzo ważne, ale to nie jest wszyst-

ko, co potwierdza przykład Francji oraz negatywny

przykład Niemiec. Niemcy przeznaczają trzykrotnie

więcej niż Polska środków budżetowych, tj. 3% PKB,

na politykę rodzinną, a mają dzietność podobną

do naszej. Francja ma podobne wydatki, natomiast

dzietność jest tam może nie dwukrotnie wyższa, ale

znacząco wyższa – statystycznie jest bodajże powyżej

dwójki dzieci na kobietę. Wiem, jaki jest w Polsce wi-

zerunek związany z wielodzietnością, poczynając od

opinii wyrażanych szpitali położniczych. Tymczasem

rodziny wielodzietne, tutaj chciałbym wesprzeć pa-

nią Joannę Krupską, są rezerwuarem dzietności i są

elementem, który może odwrócić obecny w Polsce

trend dotyczący dzietności.

paweł woLińsKi

Prezes Zarządu Fundacji Mamy i Taty

92

C hciałabym przybliżyć kwestię elastyczności

działania placówek opieki nad dzieckiem.

Sama idea uelastycznienia nie polega na wy-

dłużeniu pobytu dziecka w przedszkolu czy żłobku,

lecz na tym, że dziecko przebywa tam wtedy, kiedy

rodzice pracują. Musimy być świadomi tego, że nie

każdy z nas pracuje od poniedziałku do piątku, od

7.00 do 15.00 – pracujemy bardzo różnie. Jeśli cho-

dzi o nauczycieli akademickich, bo dla nich otwo-

rzyliśmy elastyczne przedszkole, wygląda to tak, że

często pracujemy w soboty i w niedziele, a w zamian

za to mamy wolne inne dni w tygodniu. Nie uwa-

żam, że rodzice lepiej opiekują się dziećmi w sobotę

i w niedzielę niż w poniedziałek, wtorek czy w środę.

Zresztą w ramach przedszkola wprowadziliśmy Aka-

demię Rodzica, żeby uświadamiać, jak ważny jest

pobyt dziecka z rodzicem. Tworząc taką elastycz-

ną ofertę wzorowaliśmy się na przykładzie Finlandii,

gdzie istnieją przedszkola całodobowe. Do kogo

one są skierowane? Do grup zawodowych takich

jak na przykład stewardesy, które pracują przez trzy

doby – potem przez trzy dni muszą obligatoryjnie

być z dzieckiem. Uelastycznienie nie polega więc

na tym, że wydłużamy pobyt dziecka w przedszkolu,

wręcz odwrotnie, właśnie skracamy go, dopasowu-

jąc do godzin pracy rodzica.

dr cecyLia sadowsKa-snarsKa

Uniwersytet w Białymstoku,

WSE w Białymstoku

93

N ależy zwrócić uwagę na szczególną rolę po-

łożnych i na kreowanie polityki w związku

z dobrą opieką okołoporodową. My niestety

w którymś momencie przerwaliśmy funkcjonowanie

izb porodowych. Kiedy one przestały działać, po-

wstały szkoły rodzenia, które swego czasu były re-

fundowane przez NFZ – o ile przy dobrych ośrod-

kach przyszpitalnych jeszcze funkcjonują, o tyle

grupy kobiet z mniejszych miejscowości już do nich

nie docierają. Myślę, że dobrym przykładem poli-

tyki rodzinnej związanej z położnymi jest Holandia,

gdzie 60% porodów odbywa się w domu. Tam po-

łożna „wchodzi” do domu kobiety w szóstym mie-

siącu ciąży, żeby przygotować matkę do przyjęcia

dziecka – pełni dużą rolę edukacyjną, jeśli chodzi

o przygotowanie matki do macierzyństwa oraz przy-

gląda się, czy dom jest na to przygotowany. Kiedyś

to właśnie pielęgniarka środowiskowa i pracownik

socjalny razem diagnozowali problem – pomoc spo-

łeczna była połączona z pomocą zdrowotną. Teraz

już tak nie jest.

Chciałabym zwrócić uwagę na ważną rolę mojego

zawodu podczas kreowania polityki rodzinnej, jako że

w tym zawodzie funkcjonuje wiele edukatorek, które

mogą brać udział w wychowaniu seksualnym dzieci

i młodzieży – uważamy, że to powinno mieć miejsce

już na etapie przedszkola i szkoły, oczywiście w odpo-

wiedni sposób, a także w edukacji zdrowotnej.

iwona BorchuLsKa

Przewodnicząca Zarządu Krajowego

Ogólnopolskiego Związku Zawodowego Pielęgniarek i Położnych

94

O d paru lat śledzę kwestię polityki rodzinnej na

konferencjach międzynarodowych. Tam widać,

iż obowiązki rodzinne są traktowane na równi

z obowiązkami zawodowymi – tworzy się przestrzeń

dla obowiązków rodzinnych poprzez zmniejszenie

liczby godzin pracy w wyodrębnionym okresie życia

dziecka. W Europie w przypadku posiadania dzieci do

lat trzech pracuje średnio 30% kobiet, często na część

etatu. Praca na część etatu podejmowana jest również

w przypadku posiadania dzieci do osiemnastego roku

życia. W Polsce takiej możliwości w zasadzie nie ma,

z uwagi na niskie pensje sytuacja finansowa często

zmusza nas do ograniczenia obowiązków rodzinnych

i wypełniania ich nie tak, jak byśmy chcieli.

Wydaje mi się, że dużo mówimy o ubóstwie ro-

dzin wielodzietnych, ale czy 5000 zł to jest mała pen-

sja? Przy trójce dzieci często to już nie wystarcza na

zaspokojenie potrzeb bieżących, szczególnie w przy-

padku pojawienia się problemów zdrowotnych. We

wszystkich państwach dzietność jest związana z po-

wszechnymi zasiłkami, ze wsparciem dochodowym

rodzin z racji tego, że wykonują one ważną społecz-

nie funkcję. Takiego myślenia bardzo brakuje mi

w Polsce i o nie bym apelowała.

Teresa KapeLa

Wiceprezes Zarządu

Związku Dużych Rodzin Trzy Plus

95

P ierwsza sprawa: mówimy o dzieciach, a nie

mówimy o dzieciach dorosłych i zapominamy

o sytuacji rodziców tych dzieci dorosłych. Cał-

kiem niedawno rozmawiałam z kobietą, która jest

samotną mamą, wychowuje dwóch niepełnospraw-

nych synów, upośledzonych umysłowo. Z oczywi-

stych względów nie odda ich do żadnej placówki.

Wychowuje ich sama, nie ma męża, jest samotną

matką. To są dwaj dorośli mężczyźni. Co tej pani jest

najbardziej potrzebne? Wsparcie psychiczne w tej

codziennej pracy z synami i to, by ktoś na chwilę

„odciążył” ją, zajmując się jej synami, by ona mogła

chwilę pomyśleć o sobie, wyjść na zakupy itd. – to

jest osoba, która non stop poświęca się synom.

Zaapeluję o jedno: mam nadzieję, że rząd wyco-

fa się z „becikowego” dla osób, które nie muszą brać

tego zasiłku. Osobiście uważam, że od 2009 r. są to

wyrzucane pieniądze. Praga Południe to jest duża

dzielnica – na koniec 2011 r. wypłaciliśmy becikowe

1910 osobom i to jest kwota 1 910 000 zł, zaś na zasiłki

rodzinne wydaliśmy 2 873 000 zł. Z tego dla osób, któ-

re są w trudnej sytuacji – w tym przypadku istotne jest

kryterium dochodowe – i dla których jest tzw. „drugi

becik”, tj. dodatek z tytułu urodzenia dziecka, są tylko

234 000 zł. Nikt mnie nie przekona, że „becikowe” to

słuszne posunięcie – nie uważam, żeby wpłynęło na

dzietność. Moim zdaniem należy wreszcie skończyć

z tym „becikowym” bez kryterium dochodowego.

izaBeLa KoTuniaK

Kierownik Referatu Świadczeń Rodzinnych

i Funduszu Alimentacyjnego w Wydziale Spraw Społecznych i Zdrowia

w Urzędzie Dzielnicy Praga Południe Miasta Stołecznego Warszawy

96

M am krótki komentarz dotyczący myślenia stra-

tegicznego o tym, co należałoby zrobić. Bar-

dzo potrzebna jest współpraca międzymini-

sterialna, zarówno jeżeli chodzi o wsparcie finansowe,

jak i wsparcie niefinansowe. Ze strony Ministerstwa

Finansów funkcjonuje ulga podatkowa na dzieci, ze

strony Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej są za-

siłki rodzinne, istnieje kwestia koordynacji wydatków

na edukację, kwestia koordynacji wydatków na reha-

bilitację. Te wszystkie ministerstwa wydają się czasami

pracować oddzielnie. Połączenie, współpraca między

ministerstwami to elementy, w związku z którymi nale-

żałoby zacząć myśleć strategicznie o tym, jak powinna

wyglądać polityka w stosunku do rodziny.

dr michał mycK

Dyrektor Fundacji Centrum Analiz Ekonomicznych – CenEA

97

Z gadzam się z twierdzeniem, że resortowość

tworzy podziały, które niestety przenoszą się

na dół, do powiatów i gmin. W tym kontekście

bardzo mocno w trakcie naszej debaty wskazywano

na „lokalność”, zarówno w wymiarze negatywnym, jak

i pozytywnym. „Lokalność” ma wydźwięk negatywny

wtedy, gdy w miejscu zamieszkania, które powinno

być środowiskiem przyjaznym rodzinie, spotykacie

się Państwo z pewną wrogością, może niezamierzo-

ną, a jednak pojawiającą się w związku z działaniami

instytucji mającymi wspierać rodziny.

W kontekście samej „lokalności” chciałabym zwró-

cić uwagę na sprawę przetrwania inicjatyw społecz-

nych. Wiele lokalnych inicjatyw, pomysłów będzie

trwać krótko i będą one fragmentaryczne ze względu

na niestabilność finansowania i nieustające poszuki-

wania źródeł finansowania. W ten sposób dzieci, które

są dobrem publicznym, będą się dzielić na te „dobre”,

„doinwestowane” oraz na te „niedoinwestowane”.

Chociaż są darem dla swoich rodziców, nie zawsze są

zaczątkiem dobrej przyszłości dla społeczeństwa.

dr marioLa racław

Instytut Stosowanych Nauk Społecznych

na Wydziale Stosowanych Nauk Społecznych

i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego

98

C hciałbym odnieść się do kwestii żłobków,

przede wszystkim do kwestii wyboru w tym

kontekście. Zawsze chwytliwym jest, kiedy

mówimy, że np. stosowanie bonu wychowawcze-

go czy vouchera zwiększa wolność wyboru co do

tego, czy jako rodzic możemy zostać w domu, czy

możemy oddać dziecko np. do żłobka. Jednak pra-

gnąłbym zwrócić uwagę na to, że alternatywa sta-

je się realna dopiero w momencie kiedy te żłobki

istnieją. To jest doświadczenie bardzo wielu kra-

jów, w tym krajów skandynawskich, które przo-

dują zarówno w godzeniu ról opiekuńczych i za-

wodowych, jak i w kwestii równości płci. Przykład

Norwegii jest bardzo wymowny – kiedy tam wpro-

wadzono taki właśnie bon, wiele kobiet wycofało

się z rynku pracy. Jednak jeśli chodzi o aktywiza-

cję i skuteczne godzenie ról, wydaje się, że bardzo

istotne jest, aby myśleć o tym w ten sposób, że je-

śli dajemy komuś wybór, ten wybór musi być realny.

Inna kwestia związana jest z wydawaniem pienię-

dzy. Tutaj padło takie sformułowanie, że być może

powinniśmy przeznaczać środki na inne instrumen-

ty polityki rodzinnej, konkretnie transfery. Myślę,

że można popatrzeć na tę sprawę także z radykal-

nie ekonomicznego punktu widzenia i zastanowić

się, które rozwiązanie jest najbardziej efektywne.

W tym przypadku możemy powiedzieć, że żłobki są

najbardziej radykalnym rozwiązaniem. Istnieje wiele

badań, które pokazują, że jeśli chodzi o wybór mię-

dzy nianią, „klubem malucha” czy żłobkiem, najsku-

teczniejszy z punktu widzenia wydatków jest żłobek.

Dzieci najlepiej się tam rozwijają i otrzymują tam

najlepszą opiekę.

W kontekście rozwijania żłobków nie chodzi tylko

o to, żeby powstawały miejsca, ale również o to, żeby

te miejsca cechowały się wysoką jakością.

dr michał poLaKowsKi

Fundacji ICRA – Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz

99

T o, czy żłobki są właściwym miejscem rozwo-

ju małego dziecka jest sprawą dyskusyjną.

Trzeba podkreślić, że dla rozwoju dziecka do

lat trzech priorytetem jest rozwój relacji z dorosłą

osobą – matką i ojcem lub osobami ich zastępują-

cymi, Rola bezpiecznej, akceptującej i zarazem wy-

magającej relacji jest nie do przecenienia. Jej brak

lub nieprawidłowość może spowodować różnorod-

ne zaburzenia osobowości w życiu dorosłym. Z wie-

kiem wzrasta rola relacji rówieśniczej – jest ona bar-

dziej nasilona w rodzinach, w których wychowuje się

jedno dziecko. Żłobek, potem przedszkole mogą

stanowić wsparcie w wychowaniu dziecka w rodzi-

nie, ale nie mogą rodziny zastąpić. Żłobek staje się

koniecznością w sytuacji, kiedy rodzice pracują. Wy-

bory i preferencje kobiet są obecnie bardzo róż-

ne. Część kobiet po urodzeniu dziecka chce wrócić

do pracy. Część chce pozostać w domu ze swoimi

dziećmi w pierwszym okresie rozwoju, opiekować

się nimi osobiście, ale nie jest w stanie udźwignąć

kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Wytwa-

rza się presja wobec tych kobiet, które chciałyby

pozostać w domu, a nie są w stanie utrzymać swo-

jego dziecka. W konsekwencji wbrew sobie, oddają

dzieci do żłobków. Bardzo zależy mi na tym, by do-

strzegano zarówno te matki, które mają małe dziec-

ko, a chcą iść do pracy, jak i te, które bardzo chcą

towarzyszyć dziecku w rozwoju.

Joanna KrupsKa

Prezes Związku Dużych Rodzin Trzy Plus

100

P odzielam pogląd, że pewne działania nie za-

leżą od pieniędzy, ale niestety pieniądze są

ważne. Chciałabym przypomnieć, że za usta-

wą o opiece nad dziećmi do lat trzech do samo-

rządów nie „poszły” pieniądze – zostały przekaza-

ne w trybie konkursowym w wysokości 190 mln na

trzy lata. Miasto Poznań wydaje ponad 15 mln rocz-

nie. Jeśli cokolwiek ma się zmienić, musi zmienić

się myślenie. Zgodnie z tą ustawą istnieje tylko jed-

no zadanie obligatoryjne samorządu, a mianowicie

prowadzenie rejestru placówek – reszta to zadania

fakultatywne. Jednak są też oczekiwania rodziców

skierowane w stronę samorządu.

Druga ustawa, o wspieraniu rodziny i systemie

pieczy zastępczej, jest bardzo słuszna. Rzeczywiście

odczuwamy ogromny deficyt wspierania rodziny na

tym etapie. Musimy zatrudnić około stu asystentów

rodziny, żeby spełnić kryterium ustawowe, ale braku-

je środków. To nie znaczy, że nic nie robimy. Robimy

tyle, ile jest możliwe, z tymi środkami, które mamy.

maria remiezowicz

Dyrektor Wydziału Zdrowia i Spraw Społecznych

w Urzędzie Miasta Poznania

101

C ała debata w różnych punktach przybliżała się

do jednej zasadniczej kwestii, tj. wydatków

państwa na politykę rodzinną. Wracam do

tego samego schematu, o którym wszyscy już wła-

ściwie mówili, ale rzeczywiście unaocznia on pro-

blem nakładów finansowych na politykę rodzinną,

wspierania rodzin, szczególnie w pierwszych latach

życia dziecka. Niestety, odróżniającą nas od innych

państw Unii Europejskiej, w szczególności od Fran-

cji. Z tym związany jest jeden z problemów, o których

mówiła pani z Głównego Urzędu Statystycznego,

dotyczący trwałości ubóstwa relatywnego w Pol-

sce. Rzeczywiście bardzo wyraźnie rzuca się w oczy

fakt, że w krajach Unii Europejskiej ten odsetek ogó-

łem wynosi przeciętnie 8,7%, a wśród osób poniżej

osiemnastu lat jest to 10,3%. W Polsce zaś ten odse-

tek ogółem jest trochę wyższy, bo wynosi 10,2%, ale

już w przypadku osób poniżej osiemnastu lat jest

rzeczywiście bardzo wysoki, sięga bowiem 15,8%.

O tym związku i tej korelacji mówił, rozpoczynając

debatę, Pan Prezydent. Wspominał również o tym,

co należy zrobić w Polsce, i podkreślił, że te zmiany,

które dziś proponuje rząd, dotyczące między inny-

mi podniesienia wieku emerytalnego kobiet i męż-

czyzn, wyrównania go, to działania konieczne, od

których w tej sytuacji demograficznej, w jakiej się

znajdujemy, nie ma odwrotu. Jeżeli tylko spojrzymy

na wydatki z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,

na kwestię emerytur – pomijając renty – zobaczy-

my, że w tym roku nakłady na ten cel wyniosą około

112 mld zł. Jeżeli z kolei popatrzymy na wydatki pań-

stwa w obszarze polityki rodzinnej, tj. świadczenia

rodzinne, fundusz alimentacyjny, zobaczymy, że się-

gają one w 2012 r. kwoty ok. 10,3 miliarda zł. Istnieją

tu ogromne różnice. Jeśli zaś chodzi o waloryzację

świadczeń emerytalno-rentowych, każdego roku

dodatkowe wydatki państwa z tym związane sięgają

rzędu około 6 miliardów zł. Dla porównania zwięk-

szenie w stosunku do ubiegłego roku środków na

świadczenia rodzinne, które nastąpi w tym roku, jest

rzędu 730 mln zł. Następuje zwiększenie środków,

jednak istnieją duże różnice w stosunku do tego, co

państwo kieruje do różnych grup osób! Jeżeli po-

równamy te dane, zrozumiemy, iż zagrożenie ubó-

stwem ciągle istnieje i dotyczy szczególnie rodzin

z dziećmi. Inaczej jest w przypadku osób powyżej

sześćdziesiątego piątego roku życia – wynosi ono

5,5% w Polsce, a przeciętna unijna to 11,5%. Oczy-

wiście należy dalej zapobiegać wzrostowi ubóstwa

wśród osób powyżej sześćdziesiątego piątego roku

życia, ale przede wszystkim należy zasadniczo ogra-

niczyć ubóstwo wśród dzieci. Te kwestie można

skorelować podnosząc wiek emerytalny i uzyskując

większą aktywność zawodową, większą liczbę ludzi

aktywnych na rynku pracy. Nie zwiększymy ubóstwa

wśród osób 60+, a zmniejszymy – mamy taką wiarę

– ubóstwo wśród osób poniżej osiemnastego roku

życia. Nastąpi to dzięki właściwemu adresowaniu

uwolnionych środków, które będzie można wyko-

rzystać bardziej racjonalnie z punktu widzenia inte-

resów państwa. Bardziej racjonalne wykorzystanie

oznacza przeznaczanie ich na wsparcie rodziciel-

stwa, na wsparcie polityki rodzinnej.

Jeśli chodzi o kwestie, które są obecnie omawiane,

dyskutowane i realizowane przez Ministerstwo Pracy

i Polityki Społecznej, musimy pamiętać, że mamy za

sobą rok 2011, a więc i przyjęcie dwóch zasadniczych

ustaw. Jedna to ustawa o wspieraniu rodziny i systemie

pieczy zastępczej, o której dziś właściwie było bardzo

mało powiedziane, a która pod koniec 2011 roku wy-

mareK Bucior

Podsekretarz Stanu

w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej

102


woływała sporo emocji. Rzeczywiście, ta ustawa, oferu-

jąca szereg ważnych instrumentów, wymagałaby jesz-

cze dodatkowego wsparcia finansowego, większego

niż to, którego obecnie jesteśmy w stanie udzielić. To

nie oznacza, że tej ustawy nie da się realizować, ale ta

realizacja jest o wiele trudniejsza. W związku z tym –

skoro mówimy o środkach finansowych, należy wska-

zać programy realizowane przez MPiPS, w ramach

których będzie można uzyskać wsparcie. Obecnie

przygotowujemy trzy programy wspierania rodziny

i systemu pieczy zastępczej, które zostaną ogłoszone

w pierwszym kwartale 2012 r. Pierwszy program do-

tyczy dofinansowania projektów, których celem jest

zatrudnienie koordynatora rodzinnej pieczy zastęp-

czej – na ten cel zarezerwowano niestety ze wzglę-

du na trudną sytuację kryzysową jedynie 7,8 mln zł.

W przypadku drugiego programu, którego celem jest

zatrudnienie w gminach asystenta rodziny – sytuacja

jest lepsza, bo tu na realizację zadań planuje się prze-

znaczyć 30 mln zł. Przewidujemy również trzeci pro-

gram dofinansowujący szkolenia dla rodzin zastęp-

czych oraz prowadzących rodzinne domy dziecka, jak

również wspierający poprzez szkolenia już istniejące

rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. Na to za-

danie przewidziano 5 mln zł. Wiem, że to jest kropla

w morzu potrzeb, ale wskazujemy, że nawet w trudnej

sytuacji budżetowej podejmujemy te zadania.

Jeżeli chodzi o ustawę o opiece nad dziećmi do lat

trzech, musimy pamiętać o momencie jej wejścia w ży-

cie, tj. kwietniu 2011 r. Samorządy nie były przygoto-

wane na to, że ustawa wejdzie w życie w trakcie roku

budżetowego i będą możliwości pozyskania pewnych

środków, pod warunkiem jednak posiadania wkładu

własnego. W 2011 roku środki, które w MPiPS zabez-

pieczyliśmy w ramach programu ,,Maluch”, dofinanso-

wującego powstawanie i adaptację żłobków i klubów

dziecięcych, ich wyposażenie, a także szkolenia dzien-

nych opiekunów – wynosiły 40 mln złotych. Na ten cel

udało się wydatkować ok. 18 milionów. Chcę podkre-

ślić, że każdy wniosek, który został złożony, został po-

zytywnie zrealizowany przez Ministerstwo. W tym roku

program będzie kontynuowany i przeznaczymy na

ten cel 40 mln złotych. Poza tym w ramach POKL dys-

ponujemy środkami w wysokości 150 mln zł m.in. na

dofinansowanie wydatków w żłobkach i klubach dzie-

cięcych ponoszonych na opiekę nad dziećmi rodzi-

ców, którzy podejmują pracę po przerwie związanej

z urodzeniem dziecka i jego wychowaniem. Dotych-

czas miejsc żłobkowych w Polsce było około trzydzie-

stu tysięcy. W ramach tych programów, które zostały

zrealizowane w 2011 roku, przybędzie ich cztery i pół

tysiąca. W liczbach to mało, ale procentowo przekła-

da się to na ok. 14%. Właściwa ocena funkcjonowa-

nia ustawy będzie możliwa jednak dopiero po pełnym

roku budżetowym, a więc w przyszłym roku.

Moi przedmówcy mówili o weryfikacji progów

dochodowych w świadczeniach rodzinnych, za tym

powinna nastąpić weryfikacja progów również w po-

mocy społecznej. Rok 2012 jest rokiem weryfikacji.

Zabezpieczyliśmy środki na weryfikację świadczeń ro-

dzinnych i mamy nadzieję, że uda nam się przesunąć

pewne środki na weryfikację w ramach pomocy spo-

łecznej. W celu realizacji tego zamierzenia będziemy

musieli jednak zracjonalizować wydatki. Przykładem

takiej racjonalizacji jest projekt ustawy, ograniczający

możliwość przyznawania „becikowego” grupie osób,

których sytuacja dochodowa jest ponadprzeciętna.

Ogranicza on dostęp do tego świadczenia osobom,

których dochód w przeliczeniu na osobę w rodzinie

przekracza 1922 złote. Ten projekt jest obecnie kon-

sultowany i dostępny w Biuletynie Informacji Publicz-

nej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Oczekuje-

my na ewentualne uwagi.

Od listopada 2011 roku zaproponowaliśmy do-

datkowe wsparcie dla osób, które opiekują się osoba-

mi niepełnosprawnymi i pobierają świadczenie pielę-

gnacyjne. W ramach programu przyjętego przez Radę

Ministrów osobom tym z pomocy społecznej jest wy-

płacane dodatkowe 100 zł miesięcznie.

Właściwa realizacja wskazanych programów jest

obecnie głównym zadaniem Ministerstwa Pracy i Po-

lityki Społecznej. Dziękuję za uwagę.

Rozdział V

pODsUMOwANIE DEBAtY

105

W ydaje mi się, że doszliśmy do pewnych bar-

dzo ogólnych konkluzji i może warto je pod-

kreślić. Po pierwsze, nasze prace w dużej

mierze powinny się skoncentrować na sytuacji rodzi-

ny w pierwszym okresie po urodzeniu dziecka – choć

nie chcę wykluczać innych wątków – a być może nale-

ży również zwrócić uwagę na pomoc czy też wsparcie

dla kobiet w ciąży. Okres od urodzenia dziecka, przez

pierwszych kilka lat, prawdopodobnie jest kluczowy

jeśli chodzi o decyzje rodzicielskie, jak również trud-

ności, z którymi stykają się rodzice.

Po drugie, mówiono tutaj o potrzebie integracji

różnych polityk. Ten temat powtarza się w niemalże

każdej dyskusji na temat polityki społecznej. Integra-

cja polityk, w tym zwłaszcza polityki społecznej i po-

lityki rynku pracy, edukacji i zdrowia jest niezbędna

zarówno na poziomie krajowym jak i lokalnym i zależy

w dużym stopniu od zdolności do współpracy. Nieste-

ty, podzielone sektorowo polityki idą różnymi droga-

mi, ścieżkami, nie łączą się często w całość. Żałuję, że

nie zaprosiłam na nasze spotkanie ministra zdrowia,

ministra finansów i minister edukacji, bo byłaby to do-

bra okazja, żeby spojrzeć na te polityki wspólnie.

Wydaje się, że polityka, która może nabierać bar-

dziej integracyjnych barw, to polityka samorządów.

I tutaj przedstawicielki samorządów, przedstawiając

różne działania, tak naprawdę pokazywały, że nie ma

podziałów sektorowych w tym, co robią. Oczywiście

podziały sektorowe, które tkwią w polityce rządowej

przekładają się na ograniczenia i możliwości samorzą-

dów – to nie ulega wątpliwości – jednak, mimo wszyst-

ko, daje się to w jakimś stopniu „połatać”.

Trzecia sprawa to finansowanie polityki rodzinnej.

Polityka rodzinna to inwestycja w przyszłość nasze-

go społeczeństwa. Potrzebuje zwiększenia nakła-

dów, ale te nakłady muszą być racjonalnie i dobrze

określone. Od lat ekonomiści mówią, że dystrybu-

cja wydatków socjalnych adresowanych do różnych

grup ludności i na różne problemy społeczne jest

w Polsce niewłaściwa. Jest to widoczne, gdy porów-

nujemy strukturę naszych wydatków społecznych

w Polsce do struktury tych wydatków w innych kra-

jach. To skrzywienie najwyraźniej widać wtedy, gdy

porównujemy udział wydatków na osoby starsze,

w tym na emerytury i renty, u nas z sytuacją w innych

krajach, a także udział wydatków na politykę rodzin-

ną czy też na wspieranie rodzin ubogich – tutaj jest

on dysproporcjonalnie mały. W zasadzie ta potrzeba

przesunięcia wydatków jest zdefiniowana od lat. Zga-

dzam się ze stwierdzeniami, że reforma emerytalna,

o której mówimy, może dokonać takiego przesunię-

cia wydatków bez szkody dla dochodów osób star-

szych, co jest najważniejsze, czyli stworzy podstawy

tego, o czym mówił Pan Prezydent, tj. większej rów-

nowagi międzypokoleniowej, jednocześnie nie naru-

szając sytuacji osób starszych, jeśli chodzi o poziom

ich świadczeń w przyszłości, a nawet ją poprawiając.

W tym kontekście wszystkie głosy, które pojawiają

się w debacie emerytalnej, na temat jej sprzeczności

z polityką rodzinną w perspektywie dłuższego czasu

trudno uznać za racjonalne. W polityce emerytalnej

warto też brać pod uwagę różne problemy rodzin-

ne, w tym na przykład uwzględniania w szerszym

zakresie okresów opieki nad dzieckiem jako równo-

rzędnych z okresami pracy. To jest jedno z ważnych

zagadnień, z którym dotychczas się nie uporaliśmy,

a wydaje się ono oczywiste.

Biorąc pod uwagę perspektywy dotyczące moż-

liwości stworzenia pewnych realnych podstaw finan-

sowych dla większego zaangażowania państwa rów-

nież w politykę rodzinną, warto wybierać priorytety. Te

priorytety to pomoc dla rodzin z małymi dziećmi.

irena wóycicKa

Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP

106


Bardzo dużo mówiliśmy o opiece nad małym

dzieckiem, o różnych jej formach i różnych ogranicze-

niach. Chcę powiedzieć, że w kwietniu 2012 r. będzie-

my Państwa zapraszać na konferencję organizowaną

wspólnie z Fundacją Rozwoju Dzieci im. Komeńskie-

go i z Rzecznikiem Praw Dziecka, poświęconą pro-

blematyce edukacji i opiece nad małymi dziećmi.

Mam nadzieję, że do tego czasu Ministerstwo Pracy

i Polityki Społecznej przygotuje przynajmniej wstęp-

ny raport z realizacji tzw. ustawy żłobkowej. Będzie

okazja, żeby włączyć ten raport do naszej dyskusji.

Rzeczywiście trudna i kłopotliwa, zwłaszcza

z perspektywy Kancelarii Prezydenta, jest sytuacja,

kiedy trafiają do nas ustawy, które nie mają podstaw

finansowych. Pan Minister mówił o takich dwóch

ustawach, które mogą być racjonalne i słuszne, ale

ich uruchomienie jest bardzo trudne. Z kolei ich

niewdrożenie grozi pogorszeniem sytuacji – jeżeli

nowe instytucje nie powstają, a starym odbiera się

kompetencje, powstaje problem. To są problemy

dnia codziennego, na które w trakcie kształtowania

polityki rodzinnej trzeba bardzo uważać. Ogrom-

na prośba, by rząd – jeżeli nie ma pewności co do

możliwości wsparcia finansowego – przemyślał, czy

to jest dobry moment, żeby budować nowe struk-

tury. Okazało się, że w przypadku pieczy zastępczej

z pewnością nie był to dobry moment, w przypad-

ku żłobków może nie najlepszy, chociaż wydaje się,

że tutaj istnieją szanse na powstanie tych instytu-

cji w dłuższym okresie – w tym miejscu silne ocze-

kiwania społeczne mogą stanowić pomoc co do

tego, by finansowo wesprzeć działania samorządów

w tym zakresie.

Istnieje też kwestia szczególnych problemów ro-

dzin wielodzietnych. Trzeba się zastanowić, jak w całej

polityce, nad którą dyskutujemy, uwzględnić szczegól-

ne potrzeby rodzin wielodzietnych, zwracając uwagę

na inne wybory, inne potrzeby tych rodzin. Wydaje się,

że to też wymaga głębszych analiz i jeszcze szerszego

spojrzenia na sytuację tych rodzin. W równym stopniu

dotyczy to samotnych rodziców czy też rodzin z dziec-

kiem niepełnosprawnym, gdzie dylematy dotyczące

aktywności i opieki są bardzo trudne do rozwiązania.

Jeszcze raz bardzo Państwu dziękuję za przyby-

cie i za bardzo żywą, wielowątkową dyskusję, która

istotnie wzbogaciła nasz punkt widzenia. Wszystkie

materiały spożytkujemy w naszej pracy, również eks-

perckiej, nad polityką rodzinną Prezydenta RP, w któ-

rej będziemy się starali głębiej zdiagnozować niektóre

problemy, tak żeby wyjść z propozycjami rozwiązań.

Spis instytucji reprezentowanychprzez uczestników debaty

1. Biuro Rzecznika Praw Dziecka

2. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

3. Centrum Analiz Ekonomicznych CenEA

4. Forum Związków Zawodowych

5. Fundacja CASE

6. Fundacja Dzieci Niczyje

7. Fundacja IRCA

8. Fundacja Oswoić Los

9. Fundacja Rozwoju Dzieci im. J.A. Komeńskiego

10. Fundacja SYNAPSIS

11. Główny Urząd Statystyczny

12. Instytut Filozofii i Socjologii PAN

13. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

14. Mazowieckie Stowarzyszenie na rzecz Dzieci i Młodzieży z Porażeniem Mózgowym ”Krok dalej”

15. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

16. Ministerstwo Zdrowia

17. Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych

18. Pełnomocnik Rządu ds. Równego Traktowania

19. Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych “Lewiatan”

20. Portal Wyborcza

21. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku

22. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Łodzi

23. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Opolu

24. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego

25. Rządowa Rada Ludnościowa

26. Stowarzyszenie „Głos Rodziców”

27. Stowarzyszenie „Mama i Tata”

28. Stowarzyszenie Edukacja i Media

29. Stowarzyszenie Mediatorów Rodzinnych

30. Stowarzyszenie na Rzecz Dzieci i Osób Niepełnosprawnych Szlakiem Tęczy

31. Stowarzyszenie na rzecz Edukacji, Rehabilitacji, Wsparcia Społecznego i Samorządności „Szansa”

32. Stowarzyszenie Twoja Sprawa

33. Szkoła Główna Handlowa

34. Tygodnik „Dziecko”

35. Uniwersytet Łódzki

36. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

108

37. Uniwersytet w Białymstoku

38. Uniwersytet Warszawski

39. Urząd Dzielnicy Ochota

40. Urząd Dzielnicy Praga Południe

41. Urząd Dzielnicy Praga Północ

42. Urząd Dzielnicy Żoliborz

43. Urząd M. Poznania

44. Urząd M. St. Warszawa

45. Urząd Miasta Żyrardów

46. Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie

47. Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku

48. Związek Dużych Rodzin Trzy Plus

KANCELARIA PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Issn 2083–7836

Jak wspierac’ odpowiedzialne rodzicielstwo · dr Michał Polakowski, Fundacji ICRA –...

Documents

Transcript of Jak wspierac’ odpowiedzialne rodzicielstwo · dr Michał Polakowski, Fundacji ICRA –...