Jak patrzeć na dzieło architektury?

Szczególne miejsce architektury wśród sztuk pięknych:

Próby zdefiniowania architektury:

Architektura to sposób zagospodarowania przestrzeni bryłami.Budynek pojmowany jest jako bryła „tnąca” otwartą przestrzeń wokół siebie i zarazem zamykająca przestrzeń wewnątrz.

Opis bryły architektonicznej:

1

użyteczność estetyka

Spotykamy się z nią na co dzień, Często nie zwracamy uwagi na jej artystyczny wyraz, Żyjemy wśród jej przejawów, PROBLEM: przeżyć estetycznych wywoływanych przez bryłę architektoniczną.

(Na ile jesteśmy czuli na pejzaż architektoniczny)

subiektywny,emocjonalny,literacki –- nie wymaga umocowania terminologicznego

obiektywny,naukowy,fachowy – - wymaga stosowania terminologii

Układ opisu:1. plan budowli,2. opis konstrukcji,3. wygląd ścian

zewnętrznych,4. wygląd pomieszczeń,5. dekoracje.

Kolejność:- od dołu (parteru) ku górze.

Inny będzie opis historyka sztuki, inny literata.

Istotne: przestrzeń, wpasowanie budynku w pejzaż!

Podstawa architektury:

Podstawowe składniki konstrukcji:

Konstrukcja Dekoracja

konstrukcja dekoracja Określa parametry użytkowe budowli, Określa cechy estetyczne, Jest wykładnikiem filozofii i estetyki epoki

Ornamentyka Tylko rola zdobnicza, Zmieniająca się wraz z kolejnymi epokami, trendami estetycznymi.

Wyróżnić je możemy niezależnie od czasu czy kultury, w jakiej powstałą budowla.

murypodpory,elementy

dźwigające:

zamknięcia budynków, przekrycia przestrzeni:

drewniane stemple w podziemnym chodniku, kolumny: egipskie, greckie, romańskie, filary w katedrze gotyckiej, stalowe lub żelbetonowe słupy.

sklepienie, strop, kopuła

Architektura, jak każda gałąź sztuki, zmienia się, przekształcając swe formy zgodnie z rytmem dziejów.

Architekturę najczęściej klasyfikujemy ze względu na typ konstrukcji oraz styl ornamentyki.

Prześledzimy teraz kilka przykładów:

Jest w dziełach sztuki coś, co sprawia, że nie starzeją się one tak, jak przedmioty, których sens wyczerpuje się w ich funkcji użytkowej. Choć dom nowoczesny jest na pewno doskonalszy technicznie i wygodniejszy od dawnych budynków, choć może być także piękny, trudno powiedzieć, czy jest ona ładniejszy od dzieł starej architektury. W dziedzinie wartości artystycznej nie istnieje postęp, taki jak w dziedzinie techniki czy nauki. Dzieła dzisiejsze i dzieła sprzed dwóch czy trzech tysięcy lat w wymiarach estetycznych mogą być sobie równe.

Jan Białostocki2

Początki architektury

Historia architektury kamiennej rozpoczyna się w Europie w III tysiącleciu p.n.e., wraz z pojawieniem się dolmenów.

3

Architektura w służbie religii– Świątynia Horusa w Edfu

Opis dzieła

element opisu dzieła

Świątynia Horusa w Edfu

kultura, w jakiej powstało

starożytny Egipt, III i II tys. p.n.e.

miejsce Edfu w dolinie Nilu

materiał gliniane cegły, kamień

znaczenia symboliczne

usytuowanie • na osi wschód – zachód,• zgodnie z biegiem słońca.

ogólna forma – widziana z oddalenia

forma fali – uosabia płynny stan świata przed aktem stworzenia

plan świątyni odzwierciedla egipską interpretację świata, w którym panuje idealny porządek

wysokość najwyższy poziom symbolizował stabilność wyłaniającego się z wody świata

Czym operuje architektura?

Jakie cechy może mieć dzieło architektoniczne?

Zbieramy słownictwo związane z dziełem architektonicznym.

Poprzez dzieło architektoniczne człowiek dokonuje oswojenia przestrzeni.

Początki rozwoju architektury związane są z budowaniem schronień oraz świątyń – miejsc sakralnych, które stanowiły centrum okolicy. Cały kraj znajdował się pod ich opieką.

4

wieże • wieże – pylony (36 m wys.), tworzyły bramę,

• symbole Izydy i Neftydy, bogiń, które wznosiły tarczę słońca ku niebu,

• na szczycie, na tarasie odbywały się uroczystości religijne poświęcone kultowi słońca.

brama - portal

• brama strzegąca wejścia do świętego miejsca,

• symbol przejścia między światem zwykłym a sferą sakralną.

części budynku

dziedziniec • otoczony kolumnowymi portykami,• portyk – frontowa część budowli przed

głównym wejściem, z rzędem kolumn, niekiedy osobny budynek.

sala hypostylowa

• wielka sala kolumnowa,• kamienna, spękana podłoga

symbolizowała powierzchnię ziemi • także symbolika niebios z gwiazdami,• wielkie święte ptaki symbolizujące akt

wznoszenia się ku niebu,• kwiaty lotosu na kapitelach

najwyższych kolumn miały rozwarte kielich, na najniższych – zamknięte – symbolika życiodajnego słońca,

• sala symbolizowała świat wegetacji, który czerpie biologiczną siłę z płodnej ziemi i życiodajnych promieni słonecznych.

sala ofiar • rzeźby przedstawiające ofiarowywanie darów (kwiatów, owoców) dla potrzeb kultu.

sala na barkę i sanktuarium

• tu podobizna boga,• miejsce ciemności – pozwala słońcu

wypocząć podczas nocy.

5

Sala na barkę i sanktuarium

wnioski • każdy element architektoniczny ma znaczenie symboliczne,

• budowle sakralne odzwierciedlają rysy duchowości danej religii,

• ujawnia się to w ich planie i strukturze.

6

Sztuka klasyczna

Rozpoczęcie w 447 roku p.n.e. budowy Partenonu oznaczało wejście architektury greckiej w szczytową fazę budownictwa klasycznego, a dzięki oryginalnemu połączeniu elementów porządku doryckiego z jońskim Partenon stał się w drugiej połowie V wieku p.n.e. świątynią powszechnie naśladowaną przez ówczesnych architektów.

W VI wieku p.n.e. pojawiły się dwa wielkie porządki architektoniczne - dorycki. rozprzestrzeniający się przede wszystkim na kontynencie greckim, który został podbity przez Dorów w XI wieku p.n.e. oraz joński, rozwijany w Jonii na greckich wyspach Morza Egejskiego i na wybrzeżach Azji Mniejszej.

Porządek dorycki ma wybitnie konstrukcyjny charakter, bowiem budowniczowie koncentrowali się przede wszystkim na strukturze architektonicznej świątyni, nie przywiązując zbyt dużej wagi do elementów rzeźbiarskich, dekoracyjnych i ornamentalnych. Dekoracja zewnętrzna świątyni doryckiej składała się przede wszystkim z wyciosanych w kamieniu elementów funkcjonalnych dawnej budowli drewnianej.

Porządek joński cechuje natomiast mniejsza masywność i bardziej rozbudowana dekoracja.

W Azji Mniejszej wznoszono ogromne świątynie, natomiast na greckich wyspach były one o wiele skromniejsze.

Partenon w Atenach(V w. P.n.e.)

7

Nowe techniczne możliwości pojawiające się w II wieku p.n.e. w rzymskiej architekturze znalazły również zastosowanie w budownictwie sakralnym. Wznoszono bowiem wówczas świątynie na planie koła, nakrywane kopułą, wśród których najznakomitszą realizacją był zaczęty przez cesarza Hadriana Panteon.

Panteon był świątynią poświęconą wszystkim bogom. Pierwotnie budowlę o tej nazwie, zniszczoną później przez pożar, ufundował Marek Agrypa (27-25). Na tym samym miejscu cesarz Hadrian polecił wznieść nową budowlę.

Panteon w Rzymie (118-128)

8

Gotyk

Katedra gotycka jest budowlą całkowicie odrębną, stanowi osobną kategorię kościoła. Jest to zupełnie oryginalne rozwiązanie, połączenie założeń stylu romańskiego z zasadami rewolucyjnie nowymi.

Chartres (1194-1250)

Amiens

Paryż

9

kompozycja, elementy konstrukcyjne katedry gotyckiej

plan krzyża - jest znakiem boskiej harmonii wszechświata

budowla ogromna, katedra góruje nad miastem

- żarliwość religijna,- pragnienie wzniesienia się ku Bogu

przewaga kierunków pionowych,wertykalizm

- bryła jest odmaterializowana, lekka,- wrażenie ogromu, strzelistości- wzrok kierowany jest ku górze, ku Bogu

ogromne okna wypełnione witrażami

- przesączanie się różnobarwnego światła,- wrażenie uduchowienia

sklepienie w formie łuku ostrego

- wysokość budowli jest „nieograniczona”, gdyż w jego konstrukcji mniejsza jest siła rozporu na boki

sklepienie krzyżowo-żebrowe

- sklepienie lekkie, nie wymagało udziału ścian w podpieraniu budowli,

- dzięki temu okna mogły być ogromnefilary podtrzymujące sklepienie

- było ich 12 - symboliczna liczba wskazująca na 12

apostołówwieże sił i łuki przyporowe przerzucone ponad dachami naw bocznych

- odbierały ciężar z filarów i przenosiły go na wieże,

- możliwość silnego przeprucia murów

Katedra gotycka jest wielkim, niczym nie osłoniętym szkieletem.

10

Katedra jako biblia pauperum.

element znaczenie

strzelistość, wertykalizm bliskość Boga, kieruje wzrok ku Niebu, ku wyższym wartościom

12 filarów 12 apostołów

3 nawy odzwierciedlenie Trójcy Świętej

światło - wyraża łaskę Bożą, umykającą słowom naturę Bożą,

- Jezus mówi: „Jam jest światłością świata.” (J 8, 12)

symbolika światła – Słownik Symboli, Słownik Mitów i Tradycji Kultury.

płaskorzeźby przedstawiały sceny biblijne

Chartres

11

Analiza i interpretacja wiersza Różewicza

Tadeusz Różewicz

Gotyk 1954

Żebra umarłego Bogasklepionenad słowamiwierzących ślepo

Bógjeż niebieskinabity na tysiąc iglic wieżkatedr bankówocieka krwiąludzinie własną

z worem złota u szyiciągną gona swoje dnoskazani

- znajdź w wierszu elementy konstrukcji katedry gotyckiej,- jak podmiot liryczny pojmuje Boga,- znajdź fragmenty mówiące o grzechu i zinterpretuj je,- podmiot liryczny mówi o ludziach : „skazani”. Jak rozumiesz to określenie?

12

Analiza i interpretacja wiersza Przybosia

Julian PrzybośNOTRE – DAME

Z miliona złożonych do modlitwy palców wzlatująca przestrzeń!

Lecz zdjęło mnie z iglicy jak z haka Wnętrze – przerażenie.

Wyszydzony i opluty śród poczwar rozdziawionych deszczemwiem: Co znaczę ja żywy o krok od filarów!Te mury z odrąbanych skał – jak łby ponade mniezmartwychwstają z sarkofagu.

Kto wstrząsnął tą ciemnością, nagiął –i ogarnął?

Wiem. Obciążone Jezusami krzyżetrzeba wyostrzyć w piony budowniczych drabini swoją wolę, zrównaną z niezgłębionym lazurem,swoją śmierćz ostrołukutrafić –- tam na kluczu sklepieniadrga zamknięty pęd strzał –- i trwać pod hurgotem głazów szybujących coraz wyżej i wyżej,aż je, nieskończone, nagły zawrótstoczy ze szczytuw dwie wieże, urwane dna.Kto pomyślał tę przepaść i odrzucił ją w górę!

- znajdź elementy konstrukcji i zdobień katedry gotyckiej, o których jest mowa w wierszu. Które są zewnętrzne, a które wewnętrzne? Które metafory określają konstrukcję, a które jej oddziaływanie?,- określ sytuację liryczną, znajdź moment wejścia do świątyni,- określ osobę mówiącą: jakie uczucia wyraża, w jaki sposób je wyraża, jak określa stan swej duszy?,- wskaż wersy oddające ducha epoki średniowiecza, jak nazwiesz te cechy epoki?,- na czym polega pokonanie natury przez budowniczych?,- jakie zadania stawia człowiekowi współczesnemu gotycka budowla?,- omów symbolikę otchłani w kontekście wertykalności katedry,- zwróć uwagę na korespondencję sztuk – wiersz odwołujący się do architektury.

13

Ćwiczenie

Zestaw ćwiczeniowy:- fasada renesansowa,- tekst źródłowy,- nazwy elementów architektury barokowej,- biały lub czarny kontur (format A-3), kleje, nożyczki.(Zestaw przygotowany do pracy w grupie należy powielić tyle razy, ilu będzie uczestników

podzielonych na 3-osobowe zespoły - jeśli 30, należy przygotować 10 zestawów).

SEBASTIANO SERLIO „TRAKTAT O ARCHITEKTURZE”

Wielmożni czytelnicy, powiem wam co jest przyczyną, że w wielu

przypadkach pozwalam sobie na tak wielką dowolność. Powiadam, że

widząc iż większa część ludzi najczęściej pożąda rzeczy nowych, a głównie

dlatego, ze zdarzają się tacy, którzy w każdej, nawet małej budowli, jaką

zalecają do wykonania chcieliby mieć miejsce na umieszczenie napisów,

herbów i temu podobnych rzeczy, jak małe historie, w średnim lub niskim

reliefie, kiedy indziej jakąś starożytną głowę lub nowożytny portret i inne

podobne rzeczy. Dlatego popadłem w taką dowolność często przełamując

architraw, frez i część belkowania posługując się (w tym) jednak autorytetem

niektórych rzymskich zabytków. Czasem przełamywałem przyczółek, aby

umieścić obramowanie lub herb. Przewiązywałem wiele kolumn i pilastrów,

i zwieńczeń łamiąc czasem fryz i tryglify. Gdy się takie rzeczy usunie i

połączy belkowania, tam gdzie są przełamane i dokończy kolumny, które są

niedokończone, dzieła te staną się całkowite i odzyskają swą pierwotną

formę.

14

Architraw, nadsłupie, w architekturze klasycznej i do niej nawiązującej najniższy i najważniejszy człon belkowania, w postaci belki spoczywającej na głowicach kolumn, filarów czy pilastrów. Architraw podtrzymuje fryz i gzyms, razem z nimi tworząc belkowanie. Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych, ale w zależności od stylu ma odmienne kształty.

Fryz

Gzyms, poziomy element architektoniczny, w formie pasa wysuniętego przed lico muru, wykonywany z kamienia lub cegły, drewna, metalu, betonu. Chroni ściany przed ściekającą wodą opadową. Gzymsy zewnętrzne to np. gzymsy wieńczące, międzypiętrowe, nadokienne. Gzymsy wewnętrzne to np. kominkowe, piecowe podokienne.

15

Herb

Iglica, zwieńczenie wieży lub hełmu w formie wysokiego, wysmukłego stożka lub ostrosłupa, niekiedy także sam hełm o takim kształcie. Dla architektury gotyckiej (gotyk) charakterystyczne były iglice z cegły lub kamienia, niekiedy o konstrukcji ażurowej, dla architektury baroku - iglice z blachy miedzianej na szczytach hełmów.

Kolumna, jedna z podstawowych i najstarszych podpór w architekturze, podtrzymująca ciężar belkowania, stropu itp. Składa się z 3 części: głowicy, trzonu i bazy. W przekroju jest kolista.Stosowana w starożytności - Egipt, Persja, Grecja, w której proporcje kolumny ściśle określano modułem w obrębie porządków architektonicznych: np. w doryckim (bez bazy, o przysadzistych proporcjach), jońskim (smukłe, żłobkowane). W Rzymie kolumny tzw. toskańskie i kompozytowe. Kolumny romańskie (płaskorzeźbione o polichromowanych trzonach), kolumny gotyckie (komponowane w wiązki wokół filaru). Kolumny renesansowe, barokowe i klasycystyczne jako punkt odniesienia miały starożytne kolumny greckie.

Kolumnada, kilka lub kilkanaście rzędów kolumn ustawionych w regularnych odstępach, podtrzymujących belkowanie.

Koryncki porządek architektoniczny, jeden z trzech podstawowych porządków w architekturze starożytnej Grecji. Ukształtował się najpóźniej i różnił się od stylu jońskiego odmienną proporcją kolumny (smuklejsza) i dekoracją głowicy. Głowica koryncka (wg tradycji jej wynalazcą miał być rzeźbiarz Kallimachos - koniec V w. p.n.e.) składała się z trzonu kalatosu ("koszyk") okolonego dwoma rzędami liści akantu. O górną część kalatosu opierały się 4 woluty, na których spoczywał abakus. Między dużymi wolutami znajdowały się mniejsze, a z nich wyrastała palmeta.

16

Pilaster, płaskosłup, element architektoniczny w formie płaskiego występu z lica ściany, posiadający głowicę i trzon, często także bazę i cokół, spełniający funkcję dekoracyjną i konstrukcyjną (wzmocnienie ściany). Trzon pilastra może być żłobkowany lub gładki.Pilaster występował już w starożytności, gdzie odpowiadał kolumnom określonego porządku architektonicznego. Występuje również w architekturze nowożytnej jako element podziału pionowego płaszczyzny ściany w układzie spiętrzonym (często podwójny) lub w tzw. wielkim porządku architektonicznym. Często występuje jako motyw dekoracyjny.Obramienie, dekoracyjne ujęcie otworu (zwłaszcza okiennego), wnęki, niszy, płyciny, tablicy itp. wykonane w postaci listwy, pilastra itp., najczęściej z tego samego materiału, co obramiony element.

Portal (z języka łacińskiego porta - "drzwi", "brama"), dekoracyjne obramienie drzwi, ukształtowane z form architektonicznych i rzeźbiarskich. W starożytnej Grecji i Rzymie proste obramienie zwieńczone od góry gzymsem stanowiło portal wokół drzwi z brązu.W średniowieczu zaczęto budować bardzo okazałe portale kościelne, zdobione archiwoltami, kolumienkami i rzeźbionym tympanonem. Stosowano też portale prostokątne o obramieniach z profilowanej, glazurowanej cegły.Portale renesansowe były wzorowane na formach antycznych, w baroku zaczęto stosować portale połączone z balkonem, gzymsami i zdwojonymi kolumnami.

Przyczółek,W architekturze klasycznej i klasycystycznej zwieńczenie, najczęściej trójkątne, fasady budynku, otworów drzwiowych, nisz, okien, niekiedy zdobione rzeźbą. Fronton.

Tympanon,1) wewnętrzne pole trójkątnego przyczółka (frontonu), gładkie lub wypełnione rzeźbą

17

(kompozycja symetryczna), ograniczone od dołu belkowaniem, a z boków gzymsem. Charakterystyczny element monumentalnej architektury starożytnej Grecji i Rzymu. Stosowany też w sztuce nowożytnej.2) w architekturze średniowiecznej półokrągłe lub ostrołukowe pole, umieszczone w górnej części portalu ponad nadprożem, wypełnione zwykle dekoracją reliefową.

Waza Woluta, esownica, ślimacznica; motyw spiralnie zwiniętej linii, przypominający kształtem muszlę ślimaka. Dwie woluty, połączone lekko wygiętą linią, stanowią zasadniczy element głowicy jońskiej. Podwójna woluta może tworzyć esownicę często spotykaną w polskich attykach renesansowych. Woluty są elementami późnorenesansowych i barokowych fasad kościelnych.

18

Naprawdę i właściwie ozdobić

może budowlę [...] nie bogata kiesa,

lecz bogactwo wyobraźni.

L. Alberti

19