Daria SominkaPedagogikaEdukacja międzykulturowa i regionalna

Ja w (wielo)kulturowości

Jedną z cech tak charakterystyczną dla współczesnych nam czasów jest

wieloetniczność wyróżniająca się szczególnie w państwach, do których masowo napływają

rzesze emigrantów. Dlatego też zjawisko wielokulturowości, czyli współistnienia odmiennych

wartości i tradycji określonych w ramach jednego organizmu państwowego nabiera coraz

większego znaczenia i skłania do głębokiej refleksji.

Największą przeszkodę na drodze do zaakceptowania istnienia różnych kultur czy

odmiennych religii stanowi zwyczajne uprzedzenie wynikające z fałszywego obrazu tzw.

„obcych”, „innych”, „odmiennych”. Owa reakcja niechęci, dezaprobaty czy wręcz wrogości

rodzi się najczęściej z niewiedzy. Bowiem nieznajomość kultury, tradycji, obrzędu, religii czy

języka innych narodów, społeczności lub grup prowadzi do negatywnych zachowań. Jakie

więc stoi wyzwanie przed reprezentantami różnych kultur? Najistotniejszym celem jest

zapobiec niebezpieczeństwu, jakie niesie ze sobą fakt niezrozumienia drugiej osoby i

wynikające z tego inne negatywne implikacje.

Jak już wspomniałam na początku, ważnym pojęciem jest pojęcie „obcego”

w wielokulturowości. Stosując to słowo, możemy mieć na myśli przybyszów z innych planet,

ale także obcokrajowców, nowo przybyłych, imigrantów oraz każdą inną osobę, która nie jest

nam znana. Bywa tak, że obcy to ludzie, którzy są od nas różni i zetknęli się z naszą grupą po

raz pierwszy. Powinno być oczywiste, że obecność jest zjawiskiem zależnym od tła – status

obcego jest zawsze określany w odniesieniu do grupy gospodarza, narodu czy jakiejkolwiek

innej. Terminu obcy używamy w kontekście tych kontaktów, w których stopień obcości jest

relatywnie wysoki, a stopień zaznajomienia relatywnie niski. Kontakt z obcymi opiera się na

pewnych przewidywaniach dotyczących wyniku naszego zachowania komunikacyjnego.

Nasza świadomość owych przewidywań zależy od stopnia, w jakim zdajemy sobie sprawę z

alternatywnych wyjść z danej sytuacji. Socjolodzy wyróżniają trzy poziomy danych

używanych przez ludzi do budowania przewidywań na temat innych: poziom kulturowy,

socjologiczny i psychologiczny. Gdy wyciągamy wnioski na podstawie dwóch pierwszych

poziomów dokonujemy kategoryzacji, która może stać się stereotypizacją, ponieważ wiele

procesów kategoryzacyjnych odbywa się bez udziału umysłu, gdyż przebiegają one poniżej

progu świadomości.

Aby nasze przewidywania były trafne, musimy zdawać sobie sprawę z tego,

że: im więcej mamy doświadczeń na poziomie kulturowym, tym trafniej będziemy

przewidywać. Błędy w przewidywaniach mogą wynikać albo z niewiedzy o doświadczeniach

kulturowych obcego, albo stąd, że próbujemy przewidywać na podstawie innych doświadczeń

niż te, które były jego udziałem.

Na poziomie socjologicznym predykcje opierają się na wiedzy o członkostwie obcego

w określonych grupach lub o jego aspiracjach społecznych. Główny błąd, jaki można

popełnić stosując dane z tego poziomu, polega na nie dostrzeżeniu, że dana osoba może

należeć do wielu grup jednocześnie, gdy więc komunikujemy się z innymi ludźmi, nie

możemy być do końca pewni, której grupy normy i wartości najsilniej wpływają na ich

zachowanie.

Na poziomie psychologicznym podstawą predykcji są pojedyncze jednostki, z którymi

się komunikujemy. Interesuje nas, w jaki sposób osoby te różnią się od innych członków

swojej kultury i grup, do których należą, a w czym są do nich podobne.

Poprawienie efektywności komunikacji z obcymi wymaga, abyśmy stali się świadomi tego,

jak się komunikujemy.

Wielokulturowość (ang. multiculturalism) to idea i model społeczny, według której

społeczeństwo powinno cechować się występowaniem grup o różnym pochodzeniu i

wyznających sprzeczne systemy normatywne (określające metody kontroli społecznej

sposoby oceniania i kontroli postępowania jednostki i osób ją otaczających). Termin ten

został pierwotnie zapożyczony z socjologii krajów zachodnich.

Wielokulturowość w Polsce to zjawisko narastające, coraz bardziej obecne w życiu

każdego z nas. Badacze wielokulturowości opisują je najczęściej, jako: stan faktyczny,

rozumiany, jako sytuacja obecności osób pochodzących z innych kultur; stan społeczny, w

którym to stosunki i wzajemne relacje ludzi odmiennych kulturowo mają największe

znaczenie oraz w kontekście politycznym. Ten ostatni obszar dotyczy państwa i regulacji

polityczno-prawnych związanych z kwestią wielokulturowości.

Krajobraz wielokulturowy w Polsce tworzą prócz mniejszości, grupy etniczne i

narodowe związane z naszą ziemią od kilku zaledwie lat, tacy jak uchodźcy, imigranci czy

repatrianci. Uchodźcy poszukujący azylu, przyjmowani na podstawie Konwencji Genewskiej,

są przybyszami nie z własnego wyboru. Prześladowani we własnej ojczyźnie za rasę,

pochodzenie etniczne, wyznawaną religię czy poglądy polityczne nie mogą liczyć na pomoc

swojego kraju. Szukają bezpiecznego dachu nad głową w Polsce, która jest na ich drodze do

wolności pierwszym krajem bezpiecznym. Część z nich decyduje się tutaj zostać. Imigranci to

zaś przybysze, którzy z własnej woli postanowili osiedlić się w Polsce – czasem są to osoby,

które tu wcześniej studiowały, mają rodziny, znajomych, pracę, są też tacy, którzy założyli

tutaj swoje własne firmy. Do tego należy jeszcze dodać repatriantów, czyli osoby z polskimi

korzeniami, które mieszkały w krajach byłego ZSRR i postanowiły wrócić. W tym kontekście

Polacy nagle zyskali nowych sąsiadów, współpracowników, uczniów, kolegów z klasy,

władających własnymi językami, wyznającymi inną religię, celebrującymi inne święta.

Różnorodność kulturowa jest, zatem odczuwalna nie tylko fizycznie, ale również na poziomie

kontaktów społecznych.

W związku ze zmianami społecznymi we współczesnym świecie pojawiła się potrzeba

edukacji międzykulturowej. Dynamiczny rozwój gospodarczy Zachodu w II połowie XX

wieku pogłębił podział świata na kraje rozwinięte i tzw. Trzeci Świat. W efekcie rozpoczął się

masowy napływ imigrantów z ubogich rejonów świata oraz z terenów objętych konfliktami

etnicznymi czy religijnymi. Rozwój systemów komunikacyjnych i informatycznych

niezwykle ułatwił szybką wymianę informacji i przemieszczanie się ludzi. W efekcie tych

procesów społecznych dzisiejszy świat to ruchome, niestabilne wspólnoty ludzkie i

wielokulturowe społeczeństwa, w których tradycyjny podział na „swoich” i „obcych” traci

sens. Europa jest obecnie w fazie kształtowania nowego modelu współżycia ludzi różnych

narodów, kultur i religii.

Dziś w Polsce żyje ok. 800 tysięcy przedstawicieli innych narodowości: Ukraińcy,

Niemcy, Białorusini, Litwini, Łemkowie, Ormianie, Czesi, Słowacy, Cyganie, Żydzi, Tatarzy

i in. Duża ich cześć to tzw. „miejscowi” zamieszkujący w Polsce od wielu pokoleń. Otwarcie

Polski związane z wejściem do Unii Europejskiej wiąże się z możliwością napływu

imigrantów. Ale nawet w tych częściach świata, gdzie nie ma zwiększonej imigracji, istnieją

konflikty mające źródło w braku zrozumienia dla różnych grup i różnych stylów życia w

obrębie jednego społeczeństwa. Stąd płynie pilna potrzeba edukacji młodych ludzi.

Przygotowanie młodzieży do życia w wielokulturowym i wielowymiarowym społeczeństwie

jest jednym z ważniejszych zadań szkoły.

Edukacja międzykulturowa to więcej niż uczenie o innych kulturach, folklorze,

języku, religii i kuchni. To więcej niż szkolna wiedza, kim są nasi sąsiedzi. Jest to przede

wszystkim warsztat obejmujący kształtowanie postaw i umiejętności kontaktu z innymi. Ktoś

powie: nas ten problem nie dotyczy, nie mamy w klasie dzieci imigrantów. Jednak kształcenie

w sobie kompetencji kulturowych niezbędne jest nie tylko w kontaktach z przedstawicielami

innych kultur, ale również z osobami z naszego kręgu kulturowego, którzy żyją, myślą inaczej

niż my.

Wielokulturowość jest wyzwaniem współczesności, a szczególności wyzwaniem

szkół, w tym polskich. Poznawanie ludzi o innych kulturach zamieszkujących Polskę,

wyrabianie postawy otwartej i zaprzeczanie utartym stereotypom, staje się głównym

priorytetem ludzi zajmujących się edukacją wielokulturową. Żyjemy przecież w coraz

bardziej zróżnicowanej kulturowo Europie. Rozszerzenie Unii, otwarcie granic, procesy

globalizacji wpływają na zwiększenie wielokulturowego charakteru wielu państw. W tej

różnorodnej rzeczywistości coraz bardziej widoczna jest potrzeba dialogu prowadzącego do

zrozumienia i akceptacji odmienności innych.

Wielokulturowość staje się czymś coraz wyraźniej wpisanym w doświadczenie i

charakter życia codziennego każdego z nas. Nieustanny rozwój mediów i internetowej

komunikacji, która wydaje się zawężać przestrzeń niewątpliwie zbliża do tego, co odmienne

kulturowo. Wirtualne doświadczanie „inności” staje się czymś codziennym. Tymczasem

dzisiejsza polska edukacja w pełni nie koncentruje się na nie zauważaniu różnic kulturowych.

Problemy te zauważyli teoretycy i badacze edukacji międzykulturowej, jako dziedziny

zajmującej się praktycznym tworzeniem warunków dla wielokulturowości i konstruowania

tożsamości uczniów bez potrzeby bolesnego niekiedy porzucania związków z własną kulturą.

Zauważono tu, że drogą edukacji jest nauka przez wzajemne wzbogacanie kulturowe,

wykorzystanie takich kontaktów i interakcji dla głębszego rozumienia rzeczywistości i

umiejętności spoglądania na nią przez uczniów z różnych punktów widzenia. Takie

doświadczenia niewątpliwie wiele wnoszą do życia, jako całości i uświadamiają uczniom

subtelne jego wymiary poprzez postulat wzajemnego rozumienia.

Bibliografia:

1. Bojar H., Mniejszości w państwie i społeczeństwie III RP, Fundacja Nauki Polskiej,

Wrocław 2000.

2. Boski P., Jarymowicz M., Malewska – Peyre H., Tożsamość a odmienność kulturowa,

PWN, Warszawa 1992.

3. Edukacja międzykulturowa. Poradnik dla nauczyciela, red. A. Klimowicz,

Wydawnictwa CODN, Warszawa 2004.

4. Kmita J., Kultura jako rzeczywistość myślowa w: Teoria kultury a badania nad

zjawiskami artystycznymi, s. 15-32, Warszawa 1983.

5. Pilch T., O potrzebie dialogu kultur i ludzi, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,

Warszawa 2000.

6. Stewart J., Mosty zamiast murów, PWN, Warszawa 2000.

7. Turner J. H., Socjologia. Koncepcje i ich zastosowanie, Wydawnictwo Zysk i Ska,

Poznań 1998.

8. Ziółkowski M., Wiedza, jednostka, społeczeństwo, PWN, Warszawa 1989.