IPN - NKWD, Smiersz i Informacja WP w Warszawie 1944-1945.pdf

download IPN - NKWD, Smiersz i Informacja WP w Warszawie 1944-1945.pdf

of 54

Transcript of IPN - NKWD, Smiersz i Informacja WP w Warszawie 1944-1945.pdf

  • Z Czarnej Ksigikomunizmu:

    NKWD, Smiersz i Informacja WPw Warszawie i okolicach

    1944-1945

    Biuro Edukacji PublicznejInstytutu Pamici NarodowejKomisji cigania Zbrodni

    przeciwko Narodowi PolskiemuOddzia w Warszawie

    przy wsppracyz dr.Sawomirem Kalbarczykiemi dr.Andrzejem Chmielarzem

    Redakcja: Sawomir Stpie

    Autor fotografii:Wiesaw MichalczykOpracowanie graficzne katalogu: Krzysztof Siwiec

    Opracowanie cyfrowe zdj: Andrzej Michalik

    Opiekunowi miejsca pamici narodowej z wyboru

    Pani Jolancie Piekarskiejwacicielce kamienicyprzy ul. wierszcza 2

    z wdzicznocipracownicy Instytutu Pamici Narodowej

    Komisji cigania Zbrodniprzeciwko Narodowi Polskiemu

  • Z Czarnej Ksigikomunizmu:

    NKWD, Smiersz i Informacja WPw Warszawie i okolicach

    1944-1945

  • Sawomir Kalbarczyk

    Sowieckie represje wobec polskiego podziemianiepodlegociowego w Warszawie i okolicach

    na przeomie 1944 i 1945 roku

    Przedmiotem rozwaa jest kwestia, czy po usuniciu hitlerowskiego okupan-ta zaistnia na terenie Polski stan wojny domowej. Stan ten mona z grubsza okre-li jako taki, w ktrym zbrojne odamy spoeczestwa walcz ze sob o wadz.Jeli jednak jeden z rywalizujcych odamw otrzymuje ze strony ssiedniego mo-carstwa pomoc zbrojn, ktra de facto rozstrzyga o wyniku starcia, to wolnopyta, czy mamy tu jeszcze do czynienia z wojn domow, czy moe ju bardziejz interwencj zewntrzn.

    Stan taki zapanowa w Polsce ju jesieni 1944 r. Saba, pozbawiona realnegopoparcia w spoeczestwie partia komunistyczna zostaa w decydujcym stopniuwsparta militarnie przez Zwizek Sowiecki, ywo zainteresowany sprawowa-niem rzdw wanie przez ni. Przeciwko rzeczywistym i urojonym przeciwni-kom rzucono cae dywizje wojsk wewntrznych NKWD, a ponadto grupy opera-cyjne NKWD i kontrwywiadu wojskowego Smiersz.

    Przedmiotem ataku sowieckich organw represyjnych na przeomie 1944i 1945 r. w Polsce byo przede wszystkim Polskie Pastwo Podziemne, postrzega-ne jako grony konkurent komunistw. Idce za frontem formacje policyjne aresz-toway czonkw Delegatury Rzdu i onierzy Armii Krajowej, a nastpnie naj-czciej po przejciowym osadzeniu albo w wizieniu, albo w obozie ekspedioway w gb ZSRR. Liczono, e dziki tej metodzie na placu bojuo ksztat powojennej Polski pozostan komunici.

    Dziaania sowieckich sub bezpieczestwa skierowane przeciwko polskiemupodziemiu niepodlegociowemu z trudnoci poddaj si badaniu, na co niejedno-krotnie zwracali uwag historycy. Szczeglnie sabo znane s przedsiwzicia ope-racyjne, nieco lepiej dziaania wojsk NKWD i funkcjonowanie niektrych obozww okolicach Warszawy, przede wszystkim specjalnego obozu nr 10 w Rembertowie.

    Na potrzeby niniejszego artykuu przyjto, e punkty graniczne okolic War-szawy stanowi nastpujce miejscowoci: Nieport, Radzymin, Woomin, MiskMazowiecki, Karczew, Piaseczno, Grodzisk Mazowiecki i Nowy Dwr Mazowiecki.

    W drugiej poowie 1944 r. sowieckie dziaania przeciwko polskiemu podzie-miu niepodlegociowemu objy wyzwalane przez Armi Czerwon tereny naprawym brzegu Wisy. Ze szczegln intensywnoci NKWD operowao w miej-scowociach pooonych przy tak zwanej linii otwockiej.

    Sam Otwock zosta zajty przez wojska sowieckie 29 lipca 1944 r. Natychmiastzainstalowao si tam NKWD. Trudno stwierdzi, jak liczne byy formacje sowiec-kiej policji politycznej, ktre ulokoway si w Otwocku. Dostpne rda sugeru-j obecno wikszej liczby oddziaw, wskazujc kilka odrbnych budynkw,w ktrych miay stacjonowa.

    - 1 -

  • - 2 -

    Wedug niektrych rde centrala NKWD w Otwocku miecia si w domuo nazwie Villa Alba przy ul. Reymonta 68/70, nalecym niegdy do prawo-sawnego metropolity Dionizego. W lipcu 1944 r. wiziono tu midzy innymiTadeusza Sztumberk-Rychtera egot, szefa sztabu 27 Woyskiej Dywizji AK.Aresztowany w trakcie przedzierania si ze Skrobowa, gdzie zakoczya walki je-go jednostka, do walczcej stolicy, trafi ostatecznie do obozu w Riazaniu.

    NKWD zajo rwnie duy dom przy ul. Legionw (numer nieznany), gdziew piwnicach urzdzono cele, mieszczce z reguy dziesi osb. Punktem wypa-dowym dla bliej nieokrelonej formacji sowieckiej policji politycznej bya rw-nie leniczwka Torfy midzy Otwockiem a Karczewem.

    Akcja aresztowa w rodowisku otwockiej konspiracji nabraa rozmachuw pierwszej poowie sierpnia 1944 r. Autorzy niektrych relacji utrzymuj, eNKWD dysponowao wczeniej sporzdzon list miejscowych czonkw ArmiiKrajowej, ktra przez pierwszych kilka dni bya przez nich uzupeniana. Zda-rzay si jednak take przypadki aresztowania akowcw na skutek donosu zestrony tworzcej si w Otwocku Milicji Obywatelskiej.

    Efektem dziaalnoci NKWD byo midzy innymi uwizienie w drugiej poo-wie sierpnia 1944 r. Saturnina Racinowskiego, redaktora dziennika IV Rejonu(Otwock) Obroy AK Dzie Polski. Po krtkim ledztwie zosta wywiezio-ny do obozu w Borowiczach w ZSRR. Aresztowani w Otwocku czonkowie AKbyli przewoeni do Anina i tu rozpracowywani (z uwagi na szczupo materiaurdowego trudno powiedzie, czy bya to powszechna praktyka).

    W tej miejscowoci, pooonej rwnie na linii otwockiej, ale znacznie bliejWarszawy - jak ujmuje si to w jednej z relacji mia sw siedzib towarzyszwiato. Jak skdind wiadomo, por. Jzef wiato by wwczas czonkiem jed-nej z grup operacyjnych NKWD (najprawdopodobniej praskiej), dowodzonejprzez pk Lichaczowa.

    Przywiezionych do Anina osadzano w piwnicy lub bunkrze. W trakcie prze-sucha aresztowani byli bici przez oficerw w polskich mundurach. Rozpraco-wanych, a take tych, ktrzy odmawiali skadania wyjanie, odstawiano z po-wrotem do Otwocka, gdzie kontynuowano badania i maltretowanie winiw.W grudniu 1944 r. onierzy AK przetrzymywanych w siedzibie NKWDw Otwocku przy ul. Legionw zaadowano na samochody ciarowe i wywiezio-no przez Rembertw i Siedlce do obozu w Sokoowie Podlaskim. Std trafili doobozu w Stalinogorsku w ZSRR. Sowieckie agry byy zreszt przeznaczeniemwikszoci otwockich konspiratorw.

    rda wymieniaj jeszcze jedn siedzib NKWD w Otwocku will Wandaprzy ul. Kociuszki. Historia tego miejsca, jako siedziby i jednoczenie aresztusowieckich organw bezpieczestwa, wie si cile z narad czonkw polskiejkonspiracji, ktra odbya si w Jzefowie koo Otwocka w kocu padziernika1944 r. W spotkaniu tym udzia wzili: ppk Antoni urowski Bober, komen-dant Obwodu Praga AK, pk Henryk Krajewski Trzaska, dowdca 30. PoleskiejDywizji AK, mjr Kazimierz Lichodziejewski Tara, zastpca komendanta Obwo-du Praga AK, kpt. Stanisaw Szulc Kania, komendant IV Rejonu (Otwock)

  • - 3 -

    II Obwodu (Obroa) AK, oraz Witold Biekowski Kalski, pracownik Delega-tury Rzdu RP na Kraj. Jak wynika z materiaw NKWD, wszyscy biorcy w niejudzia zostali ujawnieni przez sowieck agentur i aresztowani przez prask gru-p operacyjn NKWD.

    Ppk urowski poda w swych wspomnieniach, e po aresztowaniu 17 listopa-da 1944 r. w widrze koo Otwocka zosta przewieziony do Anina, std za do Wo-omina na rozmowy z zastpc Berii, osawionym Iwanem Sierowem, by na koniec jak twierdzi, 30 listopada 1944 r. trafi do willi Wanda w Otwocku. W piwni-cy tego domu przerobionej na cel mieli ju siedzie uczestnicy narady w Jzefo-wie (urowski nie wymieni jedynie Biekowskiego, ktry zreszt, jak skdindwiadomo, znalaz si w Otwocku znacznie pniej, bo 10 grudnia tego roku).

    Podana przez niego wersja sprzeczna jest z materiaami NKWD i innymi r-dami, wedle ktrych osoby biorce udzia w konspiracyjnym spotkaniu w Jze-fowie zostay aresztowane dopiero 6 grudnia 1944 r. (w tej sytuacji urowski niemgby spotka w piwnicy nikogo).

    Co wicej, jedna z ofiar udanej akcji sowieckich organw bezpieczestwa, mia-nowicie Witold Biekowski, w pisanej przez siebie relacji oskary urowskiego,e ten, przesuchiwany przez Sierowa, ujawni szczegy narady w Jzefowie, po-da personalia osb biorcych w niej udzia, a nawet 6 grudnia 1944 r. sprowadziNKWD do mieszkania Biekowskiego w podwarszawskim Miedzeszynie.

    Osadzeni w willi Wanda zostali poddani przesuchaniom. urowskiego in-dagowa w nocy z 5 na 6 grudnia oficer NKGB w randze pukownika (pk Licha-czew?). Pyta o struktury konspiracyjne AK, personalia jej czonkw, adresy loka-li konspiracyjnych na Pradze, skady broni itp. urowski twierdzi w swychwspomnieniach, e nie poda adnych wartociowych dla NKWD informacji;albo wprost odmawia udzielenia odpowiedzi, albo operowa nic nie mwicymioglnikami. Warto doda, e tego dnia w willi Wanda pojawili si por. Jzefwiato oraz pk Grzegorz Korczyski, najwyraniej majcy jaki zwizek z pro-wadzon przez NKWD akcj. Badaniom poddano take pk. Krajewskiego, ktry jak utrzymuje Biekowski po bardzo cikim przesuchaniu, gdy poamanomu ebra, zaama si i ujawni szczegy narady w Jzefowie. Trudno stwierdzi,co naprawd dziao si w ledztwie. W kadym razie z raportw NKWD jedno-znacznie wynika, e wyczerpujce zeznania na temat pechowej narady zoyli nietylko oskarani o to przez Biekowskiego urowski i Krajewski, ale i sam autoroskarenia. 16 grudnia 1944 r. winiowie willi Wanda zostali przewiezieni dosiedziby NKWD w Lublinie (przy ul. Szopena 18).

    16 sierpnia 1944 r. we wsi Siwianka koo Otwocka skoncentrowaa si zdaj-ca ze wschodu na pomoc walczcej Warszawie 30 Dywizja Piechoty AK. Dowdz-two jednostki podjo rozmowy ze stron sowieck, proponujc utworzenie z cz-ci onierzy oddziau szturmowego, ktry mia by uyty do walk o Prag lubprzyczek sandomierski. 19 sierpnia oddzia ten zosta przewieziony do miejsco-woci Dbe Wielkie i tu pod grob uycia broni (midzy innymi czogw) roz-brojony. Oficerw aresztowano i wywieziono do wizie i agrw w ZSRR, o-nierze za trafili do obozu na Majdanku.

  • - 5 -

    Co najmniej od 15 padziernika 1944 r. w Otwocku funkcjonowa obz NKWD Punkt Przyj Jecw Wojennych przy 1 Froncie Biaoruskim. Obz w Otwoc-ku, wedug dokumentu NKWD z 1 lutego 1945 r., mia numer 11 i obsugiwa ROi Smiersz. Z materiaw relacyjnych wynika, e odbyway si w nim przesucha-nia poczone z biciem. Wrd winiw PPJW w Otwocku byli onierze AK.

    Dziaania represyjne prowadzone przez NKWD nie ominy ssiadujcegoz Otwockiem Karczewa. W sierpniu i wrzeniu 1944 r. aresztowano miejscowychczonkw AK, a ponadto komendanta Batalionw Chopskich w gminie Karczew Jana Trzaskowskiego Ralfa. Zatrzymywanych w Karczewie osadzano przej-ciowo w leniczwce Torfy, a nastpnie ekspediowano do obozw w ZSRR.

    W Celestynowie, najbardziej odlegej od Warszawy miejscowoci na liniiotwockiej, ktr uwzgldniamy w niniejszym artykule, represje spady na onie-rzy Armii Krajowej we wrzeniu 1944 r. Aresztowanych wwczas piciu czon-kw AK wywieziono do Sobolewa i tam poddano przesuchaniom.

    Koczc omawianie dziaa NKWD na linii otwockiej w 1944 r., musimy po-wrci jeszcze raz do Anina, wspomnianego dotychczas jedynie w kontekcie lo-sw otwockich akowcw. Blisze, cho w sumie skromne dane o tej miejscowoci,jako terenie dziaania NKWD, poda ppk Antoni urowski w swoich wspomnie-niach. Po aresztowaniu zosta on dostarczony do Anina, gdzie najpierw odby roz-mow z gen. Karolem wierczewskim. Ten poinformowa go, e ju jest w r-kach NKWD, wic dalsze postpowanie z panem bd musia im przekaza.Zapowiedzia te, e zostanie oddany do dyspozycji szefa NKWD Sierowa, ktryma swoj kwater w Woominie. Po zakoczeniu rozmowy ze wierczewskimurowski zosta osadzony w piwnicy bliej nieokrelonej willi w Aninie. Jakstwierdzi, budynek by nadzorowany przez oficera sowieckiego, a w ssied-nich piwnicach siedzieli aresztowani onierze Obwodu Praga AK. Nastpnegodnia po urowskiego przybyo dwch onierzy NKWD, ktrzy zgodnie z za-powiedzi wierczewskiego zawieli go do siedziby Sierowa w Woominie.

    Z kolei z relacji Witolda Biekowskiego wynika, e po aresztowaniu przezNKWD zosta przetransportowany wanie do Anina, gdzie od 6 do 10 grudnia1944 r. prowadzono przeciwko niemu ledztwo pod osobistym kierownictwemSierowa.

    W drugiej poowie 1944 r. NKWD zaznaczyo take swoj obecno na terenachpooonych na pnoc od linii otwockiej: w Misku Mazowieckim i okolicach.

    6 sierpnia 1944 r. w majtku Niedziaka (5 km na pnocny wschd od Mi-ska), w kwaterze gen. Popowa (dowodzcego sowieckimi oddziaami w tym rejo-nie) aresztowano zaproszonego na rozmowy komendanta Podokrgu Wschod-niego Obszaru Warszawskiego AK Biaowiea, pk. Henryka Suszczyskiegowraz z towarzyszcymi mu siedemnastoma oficerami. Wywieziono ich na Majda-nek, potem za do obozw w ZSRR. Podobny los spotka pozostaych onierzypodokrgu, skoncentrowanych po akcji Burza we wsi Niedziaka.

    Jak wynika z depeszy ppk. Lucjana Szymaskiego Janczara, komendantaPodokrgu Wschodniego Obszaru Warszawskiego AK Biaowiey z 7 grudnia1944 r., NKWD dokonao nalotu na radiostacj podokrgu dziaajc w Misku

  • - 6 -

    i aresztowao szefa cznoci podokrgu Dank (mjr. Wiktora Makowiaka)oraz dwch onierzy osony. W walce, ktra si wywizaa, dwaj telegraficizbiegli, zabijajc trzech funkcjonariuszy NKWD. W nastpnej depeszy, wysanej16 grudnia 1944 r., Janczar donosi, e 12 grudnia z rk NKWD zgin Lubicz,szef przerzutu powietrznego Biaowiey.

    W lecym na zachd od Miska (przy linii kolejowej MiskWarszawa) Hali-nowie represje NKWD objy IV kompani Rejon Dby AK (763. pluton). Z kilkuznanych przypadkw aresztowania onierzy tej jednostki przez NKWD wynika,e niektrzy z nich byli przewoeni do Otwocka.

    Z kolei w Cegowie, co najmniej od padziernika 1944 r. w budynku gminy ist-nia areszt NKWD, w ktrym przetrzymywano osoby aresztowane w okolicy(midzy innymi w Tyborowie). Odbyway si tu wstpne przesuchania, w trak-cie ktrych indagowano w sprawie przynalenoci do AK, dano te ujawnieniamiejsc przechowywania broni. Na przeomie padziernika i listopada 1944 r. gru-p winiw przewieziono z aresztu w Cegowie do Woomina celem osdzenia.

    Najwczeniejsze informacje o dziaaniach NKWD w Woominie pochodzz koca sierpnia 1944 r. W tym czasie w budynku miejscowej szkoy przetrzymy-wano kilkuset aresztowanych (midzy innymi na Targwku), ktrych po kilkudniach wywieziono do obozu w Sokoowie Podlaskim. W pniejszym okresie(padziernik 1944 r.) w szkole nadal wiziono aresztowanych zarwno w samymWoominie, jak i pobliskich miejscowociach (Misk Mazowiecki, Cegw) onie-rzy AK i czonkw Szarych Szeregw; byli oni przetrzymywani take w ziemian-kach, piwnicach, barakach i doach. Wan przyczyn koncentrowania polskichpatriotw w Woominie by fakt, e wanie tu, w budynku przy ul. Piaskowej 17,dziaa Trybuna Wojskowy. Sdzono ich na podstawie kodeksu karnego RFSSR(z osawionego artykuu 58), zarzucajc midzy innymi nielegalne posiadanie bro-ni i radiostacji, kontakty z rzdem londyskim itp. Rozprawy odbyway si, trud-no stwierdzi z zasady czy tylko sporadycznie w sali kina w Woominie. Nie-kiedy w charakterze tumacza na takich rozprawach wystpowa por. wiato.

    Losy skazanych znane s jedynie fragmentarycznie. Niektrych wywiezionoprzez Brze do systemu obozowego Wiatag na Uralu, innych, jak wynika z rela-cji, rozstrzeliwano na miejscu.

    Nie tylko latem, ale take jesieni Woomin traktowany by jako punkt tranzy-towy dla aresztowanych (jak si wydaje, gwnie w pnocno-wschodniej czciopisywanego obszaru) w drodze do obozu w Sokoowie Podlaskim. Przykado-wo: 10 listopada 1944 r. przywieziono tu z Nieportu grup dwudziestu winiwNKWD, wrd ktrych byli mjr WP dr Tadeusz Frydrychowicz (chirurg) oraz por.dr Sergiusz Hornowski (lekarz wojskowy).

    Warunki, w ktrych przetrzymywano winiw w Woominie, brutalne prze-suchania, tudzie stae zagroenie mierci, skaniay do ucieczek. Znany jest przy-padek zastrzelenia podczas prby ucieczki plut. Adama Biechoskiego Ogoczy-ka, dowdcy 2 kompanii 1 batalionu I Rejonu Legionowo Obwodu Obroa AK.

    W Woominie nie wiadomo, jak dugo, na pewno w drugiej poowie listopa-da 1944 r. mia swoj kwater (lub jedn z kwater) Iwan Sierow. Bya zlokalizo-

  • - 7 -

    wana w willi, albo te, wedug przypuszcze, w miejscowej szkole (na grze znaj-dowaa si dua sala).

    18 listopada 1944 r. do siedziby Sierowa przywieziono trzech aresztowanychonierzy AK: znanego ju ppk. Antoniego urowskiego, jednego z czonkw ka-dry dowdczej 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK oraz bliej nieznanego onie-rza z 30 Poleskiej Dywizji AK. Sierow, urzdujcy we wspomnianej wielkiej sali,przyj ich bardzo uprzejmie. Nastpnie do pomieszczenia wkroczyo kilkusowieckich oficerw, por. Jzef wiato oraz wsppracownik tego ostatniego Korzeniowski. W czasie przesuchania pytano midzy innymi o kontakty z gene-raami Leopoldem Okulickim i Tadeuszem Borem Komorowskim. Jaki czaspotem doszo do kolejnego spotkania wspomnianych akowcw z Sierowem naobiedzie. Dalsze losy ppk. urowskiego, przewiezionego nastpnie z Woominado Otwocka, zostay ju opisane.

    W Markach, pooonych na linii kolejowej wiodcej do Woomina (bliej War-szawy), NKWD wizio aresztowanych (midzy innymi na Targwku) od sierp-nia 1944 r. Miejscem przetrzymywania uwizionych by bunkier w lesie. Niekt-rych aresztantw w kocu sierpnia odprowadzono std pod konwojem doWoomina. W samych Markach 6 listopada 1944 r. NKWD aresztowao wspo-mnianego ju por. Sergiusza Hornowskiego Adama, szefa suby zdrowia II Re-jonu Marki Obwodu Obroa. Wywieziony do obozu w Borowiczach, powr-ci do kraju w sierpniu 1947 r. Z kolei w kocu roku zosta aresztowany dowdcaII Rejonu mjr Henryk Okinczyc Bill. Przetransportowany do wizienia w Mos-kwie, zmar tam 2 kwietnia 1945 r.

    Sowieckie dziaania przeciwko polskiemu podziemiu na prawym brzegu Wis-y w 1944 r. objy jeszcze trzy miejscowoci, ktre leay na pnoc od Warszawy:Nieport, Legionowo i Radzymin. Ju na pocztku sierpnia 1944 r. do Nieportuprzybya grupa operacyjna sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz.Dowdc tej formacji, skadajcej si z kilku oficerw (midzy innymi mjr Pietrowi kpt. Szachawcow) oraz kilkunastu onierzy, by pk Szkarin.

    Z uwagi na zniszczenie Nieportu Sowieci kwaterowali w ziemiankach.Rwnie w ziemiankach trzymano w bielinie i pod stra aresztowanychczonkw AK. Ci ostatni byli brutalnie przesuchiwani w wikszej ziemiance,okrelanej mianem stowki. Po zakoczeniu przesucha winiw najpraw-dopodobniej odsyano do obozu w Rembertowie.

    Wicej informacji mamy o grupie okoo dwudziestu osb, aresztowanych napocztku listopada 1944 r. przez NKWD na Pradze (wrd nich byli midzy inny-mi: pracownik szpitala przyfrontowego przy ul. Kowelskiej 1 dr Kazimierz Gr-ski, a ponadto dr Wadysaw Kosiski, dr Marian Zieliski i dr Jzef Dzicioow-ski oraz pracownik Szpitala Kolejowego przy ul. Brzeskiej dr Henryk Pastwa).Grupa ta zostaa 7/8 listopada przewieziona samochodem ciarowym z Pragi doNieportu i umieszczona we wspomnianych doach.

    Do 10 listopada przesuchiwano aresztowanych, usiujc wymusi przyznaniesi do przynalenoci do AK, ujawnienie struktur AK i stosunku do ZSRR. Potemwiniw przewieziono przez Woomin do obozu w Sokoowie Podlaskim.

  • - 8 -

    Legionowo zostao wyzwolone 28 padziernika 1944 r. Jeszcze w kocu tegomiesica NKWD zainstalowao si tutaj w domu Schillinga, jednoczenie urz-dzajc w jego piwnicach areszt. W celach lokowano po wstpnych przesucha-niach onierzy AK lub zatrzymanych, ktrym przynaleno do AK przypisy-wano.

    W przypadku Legionowa mona stwierdzi, jakie byo rdo wiedzy NKWDo skadzie osobowym polskiej konspiracji niepodlegociowej w okolicach Warsza-wy. Oto legionowskich akowcw wskazywa mieli funkcjonariuszom NKWDmiejscowi czonkowie PPR (w rdach wymieniany jest z nazwiska sekretarz PPRw Legionowie Kahl). Innym rdem informacji NKWD okaza si byy onierzRejonu I Obroy Zygmunt Winiarski Zygfryd, ktry sporzdzi i przekazaNKWD list znanych mu onierzy AK. Wrd uwizionych znalaz si ppor.Edward Dietrich Ralf, adiutant dowdcy I Rejonu.

    W Radzyminie NKWD obrao sobie za siedzib gmach komendy miasta.W padzierniku 1944 r. przetrzymywano tam okoo dwudziestu aresztowanych,ktrych na miejscu przesuchiwano. Funkcjonariusze przeprowadzali aresztowa-nia na podstawie gotowych list. Uwizionym zarzucano przynaleno do AK.Wspomnian grup jeszcze w padzierniku 1944 r. przetransportowano do Tusz-cza. Tu znaleli si w olbrzymiej murowanej hali z okratowanymi oknami. Spa-li na betonie, na ktry narzucono som. cznie miao si tam znajdowa 250 osb.1 listopada 1944 r. winiowie zostali przewiezieni z Tuszcza do obozu w Sokoo-wie Podlaskim.

    Zajcie w styczniu 1945 r. przez Armi Czerwon Warszawy wraz z okoliczny-mi miejscowociami pooonymi na lewym brzegu Wisy dao nowy impuls dzia-aniom NKWD. Sowieckie suby bezpieczestwa stany przed niepowtarzalnszans rozbicia centrum polskiej konspiracji, ktre po upadku powstania przenio-so si poza zrujnowan stolic, gwnie do miasteczek ulokowanych wzdu liniikolejowej WarszawaPruszkwGrodzisk Mazowiecki. Ju w styczniu 1945 r. za-czy do nich ciga formacje NKWD.

    W wyzwolonym 17 stycznia 1945 r. Milanwku natychmiast zainstalowaosi NKWD, obierajc na swoj siedzib will Janotka przy ul. Zacisznej 8.W piwnicach zorganizowano areszt, w ktrym osadzano czonkw podziemia za-trzymanych w tej miejscowoci.

    Technika aresztowa bya nastpujca: w nocy onierze NKWD otaczali dombdcy celem akcji i na podstawie listy dokonywali wstpnych aresztowa. Jeelijakiej osoby umieszczonej na licie nie zastali, zakadali w domu kocio. W za-stawionej puapce czekali na ofiar nawet kilka tygodni. cznie w MilanwkuNKWD zaoyo trzydzieci kotw. W omawianej miejscowoci zostali areszto-wani m. in.: Bolesaw Biega, dziaacz Stronnictwa Pracy (na pocztku marca 1945r.), ppk Zygmunt Marszewski, p. o. komendant Obszaru Warszawa AK z siedzi-b w Milanwku (zatrzymaa go w lutym 1945 r. warszawska grupa operacyjnaNKWD, odpowiedzialna zapewne i za inne aresztowania w tej miejscowoci), por.Ryszard Csaky Raczyski, z zawodu sdzia, dowdca 52. plutonu AK w Mila-nwku, por. Jerzy Csaky Aleksander, zastpca dowdcy 52. plutonu, por. Stefan

  • - 9 -

    Heller Sokolicz, komendant Orodka AK w Milanwku, oraz Teresa Minkie-wicz, ona Wadysawa Minkiewicza, zastpcy naczelnika Wydziau OglnegoDepartamentu Spraw Zagranicznych Delegatury Rzdu (przebywa wwczasw Milanwku, ale w por ostrzeony o kotle unikn aresztowania)

    Aresztowanych w Milanwku przetrzymywano we wspomnianej willi albo teprzewoono do innych wizie; najczciej do wizienia przy ul. Strzeleckiej, doaresztw we Wochach, Pruszkowie lub Grodzisku Mazowieckim. Cz nie jestjasne, czy bezporednio, czy via wymienione wizienia trafia do obozu w Rem-bertowie.

    Skala zatrzyma przeprowadzonych przez NKWD w rodowisku polskiej kon-spiracji w Brwinowie nie jest dokadnie znana. 8 marca 1945 r. aresztowano tu gru-p dziaaczy Stronnictwa Narodowego, wrd nich Augusta Michaowskiego.10 kwietnia 1945 r. NKWD uwizio przebywajcego w okolicach Pruszkowa ppor.Bolesawa Grafa Sawa, byego szefa kontrwywiadu Obwodu Obroa AK,oraz jego adiutanta, pchor. Olgierda Bujwida. Wczeniej, w styczniu 1945 r., Grafotrzyma od gen. Leopolda Okulickiego polecenie utworzenia cisego sztabuOkrgu Warszawskiego organizacji Nie. Po krtkim ledztwie (Bujwida przesu-chiwano w areszcie NKWD we Wochach) obu wywieziono do obozu w Rember-towie.

    Dziaania NKWD prowadzone na lewym brzegu Wisy nie ominy Piasecznai okolic. Aresztowanych w Piasecznie osadzano w miejscowej siedzibie NKWD; jejadresu nie udao si ustali. Po przesuchaniach byli oni przewoeni do wizieniaNKWD przy ul. Strzeleckiej. 6 kwietnia 1945 r. w Piasecznie zosta aresztowanyJerzy Skorupski, oficer Narodowych Si Zbrojnych (Samodzielny Batalion im.Bryg.[adiera] Cz.[esawa] Mczyskiego). Pn wiosn 1945 r. do lecego nie-opodal Piaseczna Skolimowa przybya jednostka NKWD operujca dotychczas wNieporcie i zainstalowaa si w bliej nieokrelonej willi. W piwnicach budynkuosadzano osoby aresztowane. Jak wynika z informacji wywiadowczych polskiegopodziemia, ju wczeniej (stycze 1945 r.) w Skolimowie dziaao NKWD: W gmi-nie Skolimw NKWD przyszo aresztowa kierownika szkoy, ktry jednak na skutekostrzeenia uciek.

    W samej Warszawie centralne miejsce zajmowaa siedziba NKWD i jednocze-nie wizienie przy ulicy Strzeleckiej 8 (rg rodkowej). Pierwsze wzmianki doty-czce tego miejsca pochodz ze stycznia 1945 r., jednak naprawd liczne datuj sijednak dopiero na marzec tego roku. Powszechnie wiadomo, e w budynku naStrzeleckiej urzdowa komisarz Sierow. Tu miaa te siedzib grupa operacyjnapk. Pawa Michajowa, najprawdopodobniej tosama z warszawsk grup opera-cyjn, o ktrej wspominano przy okazji omawiania aresztowa w Milanwku.

    Wedug wiaty, przydzielonego do grupy pk. Michajowa, formacja ta, dzia-ajca w wojewdztwie warszawskim, przeprowadzaa operacj Biaowiea, po-legajc na rozbrojeniu terenu, czyli aresztowaniu elementw reakcyjnych,gwnie ukrywajcych si onierzy AK i BCh, a take ludnoci cywilnej.

    Wizienie przy Strzeleckiej zyskao saw ponurej katowni. Stosowano tu wy-rafinowane tortury: ciskanie gowy, powolne zrywanie paznokci, wrzynajce si

  • - 10 -

    w rce kajdanki, nie mwic ju o zwykym biciu kijami. Drastyczny opis zn-cania si nad winiami dotyczcy wedug wszelkiego prawdopodobiestwa tego wanie wizienia zawiera meldunek komendanta Obwodu Misk Mazo-wiecki AK kpt. Walentego Sudy z 25 czerwca 1945 r.:

    Por. Borowski uwolniony z obozu [w Rembertowie S. K.] podaje sposb bada na Pra-dze. Badany stoi nago w piwnicy po kolana w wodzie. Przystawia si mu w odlegoci 3 cmod oka prt elazny ostro zakoczony, by si nie schyla, i bije prtami metalowymi owini-tymi drutem po karku, plecach, nogach a do utraty przytomnoci.

    Winiw przetrzymywano w ciemnych, wilgotnych piwnicach (ogem miaoby ich pitnacie), karmic raz dziennie i nie dostarczajc nawet wystarczajcejiloci wody do picia.

    Wydaje si, e na Strzeleck trafiali winiowie, ktrych NKWD po aresztowaniu(i ewentualnie wstpnych przesuchaniach prowadzonych w pomniejszych aresz-tach) nie wysyao od razu do obozw, lecz z uwagi na warto operacyjn uzna-o za stosowne podda gruntowniejszej obrbce. Dopiero potem wysyano stdwiniw dalej, najczciej do obozu w Rembertowie. Przez wizienie NKWD naStrzeleckiej przeszo wielu onierzy polskiej konspiracji; wspominamy o nich w tek-cie, powiconym dziaalnoci NKWD w podwarszawskich Wochach. Niektrerda z epoki mwi o egzekucjach dokonywanych w wizieniu na Strzeleckiej:

    W wizieniu przy ul. Strzeleckiej codziennie dokonywane s egzekucje na czonkachAK. Skazacw wiesza si lub rozstrzeliwuje w specjalnej piwnicy zwanej katowni.Funkcj kata peni niejaki Falkensztajn.

    Pk Piotr Kouszko Pk Anatol Charchota

  • - 11 -

    W Warszawie na Strzeleckiej codziennie od 3 tygodni dokonywane s egzekucje naczonkach AK. O godzinie 3 rano wiesza si 78 skazacw. Niezalenie od tego, tyluwiniw rozstrzeliwuje si w piwnicach. Przed mierci stosowane s najpotworniejszetortury. Wyrok wykonuje osobicie yd Falkensztajn cywilny funkcjonariusz NKWD.

    Jak wynika z raportw polskiego podziemia z poowy sierpnia 1945 r., w tymczasie wizienie przy ul. Strzeleckiej w coraz mniejszym stopniu wykorzystywanojako miejsce przetrzymywania polskich patriotw. Ich miejsce zajli dezerterzyz Armii Czerwonej i inni przestpcy Rosjanie. Kilku Polakw, ktrzy jeszczetam zostali, zamierzano przenie do aresztu UB przy ul. Karowej. Dom przy ul. Strzeleckiej 8 pozosta jednak w gestii NKWD. Jeszcze w grudniu 1945 r., jakwynika z materiaw sowieckiej policji politycznej, mia tu sw siedzib doradcaWojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa w Warszawie ppk Bobczenko i jegopodkomendni.

    Inne placwki NKWD w Warszawie opisywane s w materiale rdowymw sposb wysoce enigmatyczny. Z dostpnych rde wynika, e od stycznia1945 r. przy ul. Gsiej funkcjonowa obz NKWD (Gsiwka). W straszliwychwarunkach przetrzymywano tu onierzy Armii Krajowej, a ponadto jecw nie-mieckich i innych przestpcw. S wzmianki o egzekucjach w tym obozie:

    W Warszawie na ul. Gsiej odbywaj si systematycznie likwidacje czonkw AK przezNKWD.

    Wspomniany obz najprawdopodobniej nie dziaa dugo. Ju w drugiej poo-wie 1945 r. przy ul. Gsiej zaoono nowy obz pracy przymusowej, nalecy doMinisterstwa Bezpieczestwa Publicznego.

    W maju 1945 r. w domu przy ul. Wilczej 29 miaa by utworzona nowa, tajnaplacwka NKWD. Jej skad stanowio kilkanacie osb jak zaznaczono Rosjani ydw. Funkcjonariusze tej placwki mieli porusza si po cywilnemu. Niestety,brak jakichkolwiek informacji o konkretnych przejawach dziaalnoci NKWDz Wilczej.

    W czerwcu 1945 r. odnotowano, e NKWD zajmuje will przy ul. Pogonow-skiego 12 na oliborzu. W piwnicy tej willi trzymani byli winiowie. rda nieprzynosz adnych bliszych wiadomoci o uwizionych.

    W lipcu tego roku obserwowano inn form dziaalnoci sowieckiej policji po-litycznej konwojowanie winiw. Np. 9 lipca na Dworzec Zachodni przybytransport winiw z Zamku Lubelskiego, przewoonych do wizienia we Wron-kach. Wyjtkowo funkcjonariusze NKWD pozwolili poda konwojowanym wod.

    Trzy dni potem miao miejsce wydarzenie, dramatycznie opisane w jednymz raportw podziemia:

    12 VII Warszawa. Ok[oo] godziny] 17-ej Al[ejami] Jerozolimskimi prowadzio sow[iec-kie] mundurowe NKWD grup ok [oo] 300350 mczyzn, cz w mundurach,a waciwie czciach mundurw polskich. Woali zupenie otwarcie: jestemy z AK,wywo nas, chleba. Krzyczeli nazwiska i adresy. NKWD nie reagowao na ich krzy-ki, nie pozwalajc tylko na zblianie si. Rzuconego chleba nie odbierano. Grupa przeszaw kierunku dworca. Reakcja przechodniw b[ardzo] ywa. Podniecenie, pacz kobiet. Sze-reg ludzi poszo za grup eskortowanych.

  • - 12 -

    Zajcie Warszawy w 1945 r. i zwizane z tym przeniesienie dziaa NKWD nalewy brzeg Wisy nie oznaczao, e tereny prawobrzene zniky z pola widzeniasowieckiej policji politycznej. Przeciwnie, kontynuowano tam akcj likwidacji pol-skiego podziemia rozpoczt w roku poprzednim. Przekonuje o tym raport Siero-wa z 24 marca 1945 r., zawierajcy informacj o aresztowaniu 21 marca w miesz-kaniu konspiracyjnym na Pradze w czasie tajnej narady nastpujcych czonkwkierownictwa Lubelskiego Okrgu AK:

    pk. Franciszka Zanowskiego (pk Franciszek ak, Wir, Zuzia, komen-dant Lubelskiego Okrgu AK);

    mjr. Jana Kucharczyka (mjr Jan Kucharczak, Andrzej, Kazimierz, Ste-fan, szef sztabu Lubelskiego Okrgu AK);

    kpt. Wadysawa Kosteckiego (ppk Wadysaw Leonidas Zalewski vel Wa-dysaw Kostecki, Db, Nowina, Lenik, komendant Lubelskiego Inspektora-tu AK);

    ppk. Zygmunta Henryka (mjr Zygmunt ebracki-yka, Czarny, Zelan,eliwa, komendant Puawskiego Inspektoratu AK);

    mjr. Emila Borowika (kpt. Antoni Pstrocki vel Janusz Pruszkowski vel JanuszPruszanowski, Wacaw, komendant Zamojskiego Inspektoratu AK);

    Wawrzyca Pawlickiego (por. czasu wojny Wadysaw Wawrzyniec Pawlic-ki, Zych, kasjer Lubelskiego Okrgu AK).

    Skdind wiadomo, e odprawa zwoana przez pk. aka, ktry po akcji Bu-rza odtwarza porwane wizi akowskiej konspiracji, miaa na celu okrelenie sta-nowiska wobec rozkazu rozwizujcego AK. W raporcie nie podaje si miejscaosadzenia uwizionych. W dalszej czci Sierow donosi, e przy aresztowanychskonfiskowano dokumenty dowodzce ich dziaalnoci skierowanej przeciwkoRzdowi Tymczasowemu, w tym list funkcjonariuszy MBP podlegajcych likwi-dacji. Wspomniany raport informuje dalej, e na wstpnych przesuchaniacharesztowani zaprzeczali przynalenoci do AK, twierdzc, e s pracownikamiPCK (wikszo z nich nosia na rkawach przepaski ze znakiem czerwonegokrzya). Zostali jednak zdemaskowani i zeznali, e narada odbya si na rozkazkomendanta Lubelskiego Okrgu AK w celu otrzymania nowych wytycznych dopracy. Wytyczne te, jak wynika z przywoywanych w raporcie zezna pk. aka,wzyway midzy innymi do propagandy skierowanej przeciwko Rzdowi Tym-czasowemu i zwalczania UB, MO, PPR i NKWD.

    Wiadomo, e ak i Kucharczak po aresztowaniu zostali przewiezieni do wi-zienia na Zamku Lubelskim (nie udao si ustali, czy wczeniej byli wizieniw Warszawie lub okolicach). Zauwamy tu, e najprawdopodobniej fakt, i za-trzymani uywali opasek Czerwonego Krzya, sta si przyczyn aresztowaw rodowisku pracownikw tej organizacji w Warszawie; uwiziony i osadzonyw obozie w Rembertowie zosta midzy innymi Alfred Lewandowski, penomoc-nik Zarzdu Gwnego PCK w Okrgu Warszawskim.

    Kolejny sukces w zakresie zwalczaniu polskiego podziemia niepodlegocio-wego na Pradze odnotowano midzy 1 a 5 lipca 1945 r., kiedy to specgrupa

  • 2 puku wojsk pogranicznych 64 Dywizji Strzeleckiej WW NKWD aresztowaaznanego dziaacza Stronnictwa Narodowego, pchor. Jzefa Czerniewskiego Rafa-a oraz Zygmunta Sztakowskiego i dwch cznikw.

    Z kolei 9 lipca w Celestynowie onierze tego samego puku, wspierani przezfunkcjonariuszy UB, aresztowali czteroosobow grup, na ktrej czele sta JulianBort Rg.

    Dalsze dziaania jednostek 64 Dywizji Wojsk Wewntrznych NKWD doprowa-dziy, jak wynika z jej raportw, do zlikwidowania kolejnych band AK w okoli-cach Warszawy. Do 1 wrzenia 1945 r. dokonano czciowej likwidacji dziaajcejw Otwocku pitnastoosobowej grupy Michalskiego. W efekcie dalszych dziaaprzeprowadzono te aresztowania wrd czonkw istniejcej we wsi Niegubw powiecie Radzymin trzydziestoosobowej grupy Michaa Tryca (pozostali mielizaniecha walki i przej do konspiracji). Ponadto cakowicie zlikwidowano pi-cioosobow band Groszka w Michalinie i przystpiono do agenturalnegorozpracowywania liczcej trzydzieci osb bandy AK w Brwinowie.

    W poowie 1945 r. w Warszawie dziaaa grupa operacyjna sowieckiego dorad-cy przy MBP, gen. Nikoaja Seliwanowskiego. 16 sierpnia bliej nieokrelon licz-b aresztowanych przez t formacj wysano pod konwojem 2 puku wojsk pogra-nicznych 64 Dywizji do Wilna. Niestety, brak danych, kim byli aresztowani.

    Tekst jest skrcon wersj artykuu pod tym samym tytuem, opublikowanego, wrazz aparatem naukowym, w pismie IPNKZpNP Pami i Sprawiedliwo (nr 2 z 2002 r.).

  • - 15 -

    Sawomir Kalbarczyk

    Z Czarnej Ksigi komunizmu:NKWD i Informacja Wojska Polskiego

    w podwarszawskich Wochach w 1945 roku

    Na pocztku listopada 2000 r. Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni przeciw-ko Narodowi Polskiemu w Warszawie zostaa powiadomiona przez wacicieli bu-dynku przy ulicy wierszcza 2 we Wochach pod Warszaw, ktrzy po latach sta-ra odzyskali sw wasno, e na cianach pomieszcze piwnicznych odkrylinapisy, najprawdopodobniej wydrapane przez wizionych tam ludzi.

    Pochodzenie owych napisw waciciele czyli z faktem zajcia domu przezNKWD w styczniu 1945 r., o czym mwiy przekazy rodzinne.

    Dalsze losy budynku byy praktycznie nieznane, bowiem rodzina wacicielizostaa wykwaterowana, by zrobi miejsce dla sowieckiej policji politycznej.

    Zapada decyzja o przeprowadzeniu ogldzin piwnic, ktr pracownicy Komi-sji przeprowadzili 20 listopada tego roku w towarzystwie wacicieli budynku.Ogldziny nie tylko potwierdziy istnienie napisw na ceglanych cianach piwnic,ale take pozwoliy na odczytanie niektrych z nich. Napisy Bg, Honor, Ojczyzna;AK; Amnestia 5.9.45 czy podpisy winiw: Jerzego Ludwika Kazimierskiego (zeznakiem Polski Walczcej), Jana Zgierskiego i postaci najbardziej chyba znanej,przywdcy przedwojennej ONR Falangi, po wojnie za twrcy StowarzyszeniaPAX Bolesawa Piaseckiego, z nie pozostawiajc wtpliwoci adnotacj tu sie-dzia, potwierdzay podejrzenia co do ponurej przeszoci piwnic i caego budynku.

    W wielu piwnicach odnaleziono wyryte proste kalendarze kreskowe, w niekt-rych bardziej skomplikowane, z oznaczonymi dniami tygodnia.

    Drzwi pomieszcze piwnicznych, w ktrych wycito charakterystyczne juda-sze, stanowiy jake wymowne uzupenienie ladw, znalezionych na cianach.

    Z upywem czasu, w miar jak uzyskiwano dostp do kolejnych, pocztkowozamknitych piwnic, coraz peniej odsania si dramat ludzi wizionych w budyn-ku przy ul. wierszcza. Oto w niskim, nadajcym si praktycznie tylko do leeniapomieszczeniu pod schodami odkryto bagalny napis: Jezu uratuj i wyryty nad nimw cementowej cianie znak krzya. A w szczelinie midzy cegami jednego z po-mieszcze piwnicznych znaleziono uamane rami sporego krzyyka z aluminium.

    Cakiem niedawno, tj. na przeomie 2005 i 2006 r., pracujcy w piwnicach kon-serwator ujawni w niezbadanych dotd celach, na cianach, ale i na wewntrznejstronie drzwi, kolejne pozostaoci dramatycznej przeszoci kamienicy. S to naj-czciej podpisy winiw imi, nazwisko, wzgldnie samo nazwisko z rozma-itymi adnotacjami. Przytoczmy niektre: Molik Ludwik AK, ugowski AK, W Szpacppk, Aresztowany 20/1 1945 r. za propagand przeciw rzdowi Tymczasowemu i Sowiec-kiemu i za AK Dn. 15/V 45 r. zasdzony na karny batalion wyszed 29 V 1945, czy Jawachmistrz Witold Wjcik Teofil pow. Lublin 5 lat wizienia z art. 57 za polityk. Nadrzwiach celi nr 6 znajduj si trudne do odczytania napisy w jzyku rosyjskim.

  • - 16 -

    lady materialne powiedziay duo, a jednoczenie bardzo mao o historiiaresztu we Wochach. W jakim okresie funkcjonowa, kogo w nim wiziono? otopytania, na jakie naleao odpowiedzie.

    Rozpoczo si mudne poszukiwanie wiadectw pisanych, a take wiadkw.Jeeli chodzi o tych ostatnich, to zgosili si oni do szybko, a to wskutek rozgo-su, jakiego nabrao odkrycie we Wochach i z miejsca wnieli do sprawy nowywtek. Rozpoznali bowiem w piwnicznych celach miejsce swego uwizieniaw poowie 1945 r., jednak kategorycznie twierdzili, e wizio ich nie NKWD,a Informacja Wojskowa. Do problemw topograficznych doszy zatem nowe,zwizane z okreleniem zarzdcy aresztu.

    Odkrycie we Wochach w naturalny sposb kierowao uwag na dziaalnoNKWD w Warszawie i okolicach w 1945 r., w szczeglnoci za na miejsca, w kt-rych w tym czasie sowiecka policja polityczna miaa swoje placwki. W miarpostpu prac poszukiwawczych pozycja, jak zajmoway Wochy w sieci wiziei obozw, ktrymi sowiecka policja polityczna oplota stolic Polski i jej najbliszeokolice w kocowej fazie wojny, ukazywaa si coraz peniej.

    Trzeba przy tym zaznaczy, e dziaania zmierzajce do wywietlenia obecno-ci NKWD we Wochach, a w szczeglnoci w budynku przy ul. wierszcza 2(w czasie opisywanych wypadkw 11 Listopada 2) nie rozpoczynay si od zera.Ju wczeniej ustalono, e w budynku przy ul. Cienistej 14 mia sw kwater IwanSierow, zastpca Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR, 11 stycznia1945 r. mianowany Penomocnikiem NKWD przy 1 Froncie Biaoruskim. Naj-prawdopodobniej zreszt Sierow uywa jej tylko czasowo, majc w tym samymczasie jeszcze dwie inne: w Lublinie przy ul. Szopena 18 i w Warszawie, przyul. Strzeleckiej 8 (z Lublina przylatywa samolotem na pobliskie lotnisko na Ok-ciu). Wiedziano te, e w piwnicach ssiedniego budynku, przy ulicy Cienistej 16,NKWD urzdzio areszt. Najbardziej znanym winiem tego aresztu by gen. Emil Fieldorf Nil, byy komendant Kedywu i organizacji Nie, areszto-wany 7 marca 1945 r. w Milanwku. Nierozpoznany podawa si za kolejarzaWalentego Gdanickiego trafi do piwnic budynku przy Cienistej 16, przerobio-nych przez sowieck policj polityczn na cele. Jego wsptowarzyszem z celi byJan Hoppe, byy pose, wiceprezes konspiracyjnego Stronnictwa Pracy, areszto-wany dzie pniej w tej samej miejscowoci.

    Zapenianiem aresztu przy Cienistej zajmowa si ze zbrodnicz gorliwociJzef wiato, posiadajcy wwczas stopie porucznika. Jak sam wspomina,w 1944 r. zosta odkomenderowany z wojska do jednej z grup operacyjnychNKWD, stacjonujcej wwczas w Otwocku pod Warszaw. Dowdc tej grupyby bliej nieznany pk Lichaczew (by moe tosamy z pk. Lubytowem, w p-niejszym czasie szefem sztabu Wojsk NKWD ds. ochrony tyw Pnocnej GrupyWojsk Sowieckich), okrelany przez wiat jako prawa rka Sierowa.

    Z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e grupa wiaty jest tosa-ma ze znan ze rde sowieckich prask grup operacyjn NKWD, ktra prze-prowadzaa rozlege aresztowania w miejscowociach pooonych wzdu tzw.linii otwockiej. Jej najwikszym bodaj osigniciem byo zatrzymanie 6 grudnia

  • - 17 -

    1944 r. prominentnych czonkw konspiracji, uczestnikw tajnej narady w Jzefo-wie pod Warszaw: Wadysawa Biekowskiego Kalskiego, penicego rnefunkcje w Delegaturze Rzdu na Kraj (by m. in. przedstawicielem Delegata Rz-du w egocie), ppk. Antoniego urowskiego Bobera, komendanta ObwoduPraga Okrgu Warszawa miasto AK, jego zastpcy mjr. Kazimierza Lichodzie-jewskiego Tary, ppk. Henryka Krajewskiego Trzaski, dowdcy 30 DywizjiPiechoty AK, oraz kpt. Stanisawa Szulca Kani, komendanta Rejonu OtwockObwodu VII Powiat Okrgu Warszawa AK. Biekowski, po wstpnych przesu-chaniach, zosta wywieziony do wczesnej kwatery Sierowa w Lublinie. Losy za-wiod go wszake do Woch, o czym w stosownym miejscu jeszcze wspomnimy.

    Po zajciu Warszawy przez Sowietw grupa Lichaczewa wiaty przeniosasi do Woch. Jednoczenie do stolicy zaczto przerzuca wydzielone pododdzia-y 64 Dywizji strzeleckiej wojsk wewntrznych NKWD, specjalnej jednostki,stworzonej jeszcze w padzierniku 1944 r. w Lublinie (pocztkowo jako ZbiorczaDywizja Wojsk NKWD) do zwalczania polskiego podziemia. W kocu stycznia1945 r. na Pradze znalaz si 1 zbiorczy batalion tej dywizji, jeszcze wczeniej,17 stycznia, we Wochach zainstalowa si 2 puk wojsk pogranicznych NKWD.

    Ze swej siedziby we Wochach wiato ju od 18 stycznia 1945 r. robi wypadyw teren, ktrych celem byo zatrzymanie czonkw polskiej konspiracji. Skupiasi szczeglnie na miejscowociach tzw. linii pruszkowskiej, do nich bowiem poupadku Powstania przeniosa si ocalaa konspiracja warszawska. Dokonywajednak aresztowa take w innych miejscach, np. na Pradze, a nawet w Otwocku.Na akcj zabiera z reguy kilka samochodw wojskowych i 6 do 8 onierzyNKWD. Ofiary, wskazane zapewne przez agentur, byy najczciej zaskoczonepojawieniem si przeladowcw. Np. Zygmunt Domaski, znany dziaacz Stron-nictwa Narodowego, zosta wyrwany ze snu przez wiat i towarzyszcych muenkawudzistw w mieszkaniu w Milanwku.

    Po przywiezieniu na Cienist zosta wtrcony do piwnicy. W cigu kilku na-stpnych tygodni przeszed to, co wikszo przywoonych tu aresztantw: cyklcikich przesucha na wyszych pitrach budynku, ktrym niezmiennie towa-rzyszyo bicie gumowymi pakami, polanami czy rkami.

    Nie tylko bl, ale take czas przesucha by dla winiw we Wochach tortu-r, badania trway bowiem nawet i 20 godzin. Takiej obrbki dowiadczy np.mjr Henryk Odyniec-Dobrowolski Doliwa, szef sztabu podokrgu WarszawaZachd Hallerowo, aresztowany 23 lutego 1945 r. przez ekip wiaty w Mila-nwku.

    Oczywicie aresztowania dotkny take mieszkacw samych Woch, onie-rzy Armii Krajowej. Jako, e trudno wymieni tu wszystkich, ograniczymy si doprzykadu dr. Stefana Aleksandra nigurowicza Marcina, komendanta oddzia-w sanitarnych we Wochach, nota bene mieszkaca budynku przy Cienistej 16.Wyrzucony z mieszkania wraz z rodzin 18 stycznia 1945 r. rano, jeszcze tego sa-mego dnia zosta zabrany przez NKWD i osadzony we wasnej piwnicy.

    Warunki, panujce w prowizorycznych celach we Wochach byy przeraa-jce nie byo w nich nawet prycz. Stoczeni do niemoliwoci winiowie (na cel

  • - 18 -

    przypadao 1820 osb) spali pokotem na klepisku, na ktre narzucono jedyniecienk warstw somy (byskawicznie ulegaa ona starciu na proszek). Cierpieligd, dziennie bowiem na dwch aresztowanych przypada talerz niczym nieomaszczonej kaszy i kromka chleba. Mrok i zimno, cignce od okien z wybitymiszybami, a take brak wody do mycia powikszay ndz bytowania. Dwa razyna dzie winiw wyprowadzano na may dziedziniec za potrzeb do stoj-cej w rogu sawojki. Dodajmy, e cay teren zajty przez NKWD otoczony bydrutem kolczastym i silnie strzeony.

    Nie mona si dziwi, e w takich warunkach sabsi psychicznie wpadaliw rozpacz, a tych, ktrzy mieli cikie ledztwo nachodziy myli samobjcze.

    Los winiw, osadzonych w areszcie NKWD przy ul. Cienistej we Wochachby rozmaity. Najczciej wywoono ich std albo do specjalnego obozu NKWDnr 10 w Rembertowie, albo te do siedziby NKWD przy ul. Strzeleckiej 8 na Pra-dze (stamtd zreszt najczciej te trafiali oni do Rembertowa).

    Do Rembertowa, w marcu 1945 r. wywieziono m.in.: gen. Fieldorfa, Jana Hop-pego i Henryka Odyca-Dobrowolskiego.

    Na Strzeleck za m.in. wspomnianego ju Witolda Biekowskiego (16 marca1945 r.), a take aresztowanego 9 marca 1945 r. podczas bankietu we WochachHenryka Boruckiego Czarnego, komendanta Polskiej Armii Ludowej (o ujciutego ostatniego w rezultacie podjtych dziaa operacyjnych donosi w specjal-nym raporcie dla Berii z marca 1945 r. Iwan Sierow). Biekowski, jak wiemy,zosta zatrzymany przez NKWD w Jzefowie jeszcze w poprzednim roku. Prze-trzymywany by najpierw w Aninie, potem w Otwocku, skd trafi do kwaterySierowa przy ul. Szopena 18 w Lublinie. Prowadzono z nim tam rozmowy o cha-rakterze politycznym. 8 marca 1945 r. Biekowski zosta przewieziony do Wochi osadzony w piwnicach budynku przy Cienistej 16. Co si tyczy Boruckiego,to nie udao si ustali, czy take jego tam osadzono. Wiadomo natomiast, ez Woch trafi na Strzeleck i dzieli cel z Biekowskim.

    Z Wochami wie si oczywicie, sprawa aresztowania szesnastu Przywd-cw Polski Podziemnej. Zwizek w datuje si od 8 marca 1945 r., kiedy to nast-pio aresztowanie przez grup operacyjn NKWD ppk. Pawa Michajowaw Brwinowie pod Warszaw Aleksandra Zwierzyskiego, wiceprzewodniczce-go Rady Jednoci Narodowej oraz Mieczysawa Jakubowskiego, czonka RadyJednoci Narodowej (obaj byli dziaaczami Stronnictwa Narodowego). Jakubow-ski trafi na Cienist 16, do piwnicy, w ktrej siedziao ju kilkunastu onierzyArmii Krajowej. Jeden z nich, podchory Ryszard Kiekiewicz z Milanwka, juod duszego czasu ry nocami w murze, starajc si obluzowa kraty w oknie. Byto wprost nadludzki wysiek, ktry jednak zakoczy si penym powodzeniem.Noc, korzystajc z zamieci, winiowie wyamali nadwtlone kraty i deski oka-lajce piwnic i uciekli.

    27 marca 1945 r. Jakubowski zjawi si na spotkaniu Komisji Gwnej RadyJednoci Narodowej w Warszawie, gdzie miano debatowa nad planowan nanastpny dzie konferencj przywdcw Pastwa Podziemnego z rzekomympk. gwardii Pimionowem (w rzeczywistoci naczelnikiem radomskiej grupy

  • operacyjnej NKWD). Jego koleje losu i opakany stan dobitnie wiadczy o stosun-ku Sowietw do polskich aspiracji niepodlegociowych, co jednak nie odwiodouczestnikw narady od powzicia decyzji o spotkaniu si z Pimionowem.

    Nastpnego dnia Kazimierz Bagiski, jeden z uczestnikw feralnej naradyz Pimionowem w Pruszkowie, przywieziony tu wraz z innymi, biorcymi w niejudzia Przywdcami Polskiego Pastwa Podziemnego, zauway jeszcze nieuprztnite, wyamane deski koo okna piwnicy, z ktrej miaa miejsce ucieczka.

    Podobnie, a zarazem odmiennie uoyy si losy Zwierzyskiego. Podobnie,bo take trafi na Cienist 16, jednak nie bezporednio, a z wizienia na Strzelec-kiej, i to ju po opisanej ucieczce rankiem 28 marca 1945 r. Zastaa go tu drugacz delegacji Polskiego Pastwa Podziemnego, ktra tego samego dnia znalazasi na Cienistej.

    Pominiemy tu znane fakty, zwizane z pobytem w budynku przy Cienistejszesnastu Przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego. Zaznaczymy tylko, ew pokojach willi spdzili oni noc, nawet nie wiedzc, e pod nimi, w piwnicach,wizieni s onierze Armii Krajowej, pracownicy Delegatury Rzdu i czonkowiepartii politycznych o orientacji niepodlegociowej.

    Trudno jednoznacznie ustali, do kiedy sowieckie bezpieczestwo prowadziowe Wochach sw zbrodnicz dziaalno. rda mwice na ten temat, nie wy-chodz praktycznie poza kwiecie 1945 r. (zapewne wtedy NKWD przenioso siz Woch na Strzeleck).

    Jedno z nich, nawiasem mwic sowieckie, mwi o zasadzce urzdzonej weWochach przez dwch (zaledwie) onierzy NKWD ze wspomnianego ju 2 pu-ku pogranicznego 64 Dywizji Wojsk Wewntrznych, w ktr wpado 13 osb.Mona przyj, e chodzio po prostu o kocio zaoony w jednym z domw.

  • - 20 -

    Kiedy jeden z onierzy wyszed z pokoju w poszukiwaniu wody, zatrzymaniobezwadnili i zwizali pilnujcego ich sieranta NKWD, zabrali bro i uciekli.

    Rwnie trudno poda liczb osb, ktre przeszy przez areszt przy Cienistej.Istniejce szacunki mwi o 2 tysicach nie s chyba przesadzone jeli zway, edo Woch przywoono ludzi aresztowanych nie tylko na caej linii pruszkowskiej,ale take w bardziej odlegych miejscowociach, np. Otwocku czy Piasecznie.Wrd osadzonych przewaali onierze VII Obwodu Armii Krajowej Obroa;z innych formacji AK wymieni mona onierzy Batalionw Kryskai Parasol i baonu Kiliski. Na Cienistej osadzono take mjr Hann ukasze-wiczow Ludwik z Komendy Gwnej Armii Krajowej.

    Trzeba doda, e kobiet na Cienist trafio niemao po pewnym czasie musia-no zorganizowa dla nich odrbne cele. W ledztwie nie traktowano ich zresztlepiej ni mczyzn.

    Nie ustalono, by w budynku przy Cienistej przeprowadzano na wiksz skalegzekucje. Jedyny znany fakt pozbawienia ycia winia, to zastrzelenie 24 lub25 stycznia 1945 r. w piwnicy przez wartownika NKWD ppor. Wadysawa Mer-wiskiego, oficera wywiadu 4 kompanii VII Rejonu VII Obwodu AK Obroa(by nauczycielem jednej ze szk we Wochach).

    Jak z powyszego wynika, przeprowadzone badania zorientowane na NKWD,wprawdzie pozwoliy poszerzy i zsyntetyzowa wiedz o dziaaniach sowieckiejpolicji bezpieczestwa na terenie Woch w 1945 r., z drugiej jednak strony nie do-prowadziy do odnalezienia rde, wskazujcych, e w budynku przy ul. wier-szcza 2 stacjonowao NKWD i miao tam swj areszt. Wszystkie rda wizaysowieck policj polityczn wycznie z budynkami przy ul. Cienistej.

    Prowadzone rwnolegle prace poszukiwawcze, nakierowane na InformacjWojskow okazay si bardziej owocne i doprowadziy do jednoznacznej konsta-tacji, e w budynku tym znajdowaa si siedziba i areszt ledczy Gwnego Zarz-du Informacji Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego (9 wrzenia 1945 r. zmie-niono nazw na: Gwny Zarzd Informacji Wojska Polskiego).

    Przyczyn wstpnego nieporozumienia by zapewne fakt, e funkcjonariuszetego organu byli w wikszoci odkomenderowanymi z sowieckiego kontrwywia-du wojskowego Smiersz lub NKWD Rosjanami, ktrzy nie tylko mwili w swo-im rodzimym jzyku, ale take chodzili w rosyjskich mundurach. Rusyfikacja,jeli tak mona powiedzie, Informacji Wojska Polskiego datowaa si od jesie-ni 1944 r. Wtedy to, biorc pod uwag sabe wyniki pracy polskiego kontrwy-wiadu wojskowego, co byo nastpstwem braku dowiadczonych kadr, wadzeZwizku Sowieckiego postanowiy pomc tej nieudolnie dziaajcej instytucji.Faktycznie, czego jak czego, ale dowiadczonych pracownikw organw bezpie-czestwa w ZSRR nie brakowao.

    17 padziernika 1944 r. szef NKWD awrentij Beria, informowa Stalina:W celu wzmocnienia organw kontrwywiadu Wojska Polskiego, tow. Abakumow

    [Wiktor Abakumow szef sowieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz] skieruje 100pracownikw Smiersz [...].

    i dalej:

  • - 21 -

    Niezbdnej pomocy Zarzdowi Kontrwywiadu Wojska Polskiego i jej szefowi tow.Kouszce udziel tow. Abakumow [Wiktor Abakumow szef sowieckiego kontrwywiaduwojskowego S. K]] po linii Smiersz i tow. Sierow na miejscu.

    Rezultatem bratniej pomocy byo obsadzenie stanowisk oficerskich w In-formacji WP niemal w 100% przez Rosjan.

    Mona by zapyta, komu tak naprawd, cho oddelegowani do suby w Woj-sku Polskim ludzie ci suyli. I wolno nie bez podstaw przypuszcza, e kadyz nich, na tak sformuowane pytanie, odpowiedziaby za oddelegowanym z ko-lei do pracy w UB Mikoajem Orechw: Suu Sowieckomu Sojuzu. Bo niewtpliwienie w polskim interesie byo wyapywanie, wsadzanie do aresztw, katowaniei zdobywanie obciajcych materiaw na onierzy Armii Krajowej i czon-kw innych organizacji niepodlegociowych.

    Dodajmy, e pierwsi polscy oficerowie pojawili si, w tym na pocztku tylkonominalnie polskim organie, jak w kocowym okresie wojny bya InformacjaWojskowa, dopiero w sierpniu 1945 r.

    Pocztkowo GZI NDWP mia sw siedzib w Lublinie, w lutym 1945 r. prze-nis si do Woch, zajmujc budynek przy wczesnej ulicy 11 Listopada 2, dzi-siejszej wierszcza 2. Znaleli si tu: szef Informacji pk Piotr Kouszko, dugo-letni oficer NKWD, jego zastpca ppk Iwan Poniedielnikow, przed przejciemdo Informacji naczelnik Wydziau kontrwywiadu Smiersz 6 Armii Powietrz-nej, a take inni oficerowie sowieccy, stojcy na czele poszczeglnych Oddziawtej instytucji: pk Wadysaw Curanow (Oddzia I: prowadzenie pracy kontrwy-wiadowczej w sztabie Naczelnego Dowdcy WP) i jego zastpca, pk Wiktor Fita-ow, pk Adam Gajewski (Oddzia II: zwalczanie szpiegostwa, przesuchiwaniejecw wojennych), ppk Konstanty abanow (Oddzia IV: prowadzenie docho-dze i ledztw) oraz oficerowie ledczy: mjr Anatol Charchota, ppor. Konieczny(jedyny Polak w cisym sztabie) i inni, o ktrych bdzie jeszcze mowa. Jak juwspomniano, pracownicy Informacji nosili rosyjskie mundury, na ktre zaka-dali paszcze z polskimi dystynkcjami.

    Jak wynika z materiaw archiwalnych, Gwny Zarzd Informacji znajdowasi w staym kontakcie radiowym z Moskw. Do jego dyspozycji znajdowa si testacjonujcy we Wochach batalion wojska (6 batalion wydzielony).

    W baonie GZI czytamy w jednym z dokumentw z epoki trwa stale ostre pogoto-wie. onierze uzbrojeni s w automaty typu PPSZ [tzw. pepesze S.K.], 200 szt.[uk]amunicji i 2 granaty.

    W piwnicach budynku przy ul. 11 Listopada zorganizowano areszt ledczy(wizienie wewntrzne) GZI. Przetrzymywano w nim osoby, przeciwko ktrymtoczyo si ledztwo do czasu orzeczenia wyroku przez sd wojskowy, wzgld-nie, co te si zdarzao zwolnienia. W areszcie przetrzymywano rednio okoo100150 osb. Warunki jakie tu panoway, tak opisa jeden z winiw, areszto-wany przez Informacj za zamiar dezercji z szeregw WP w celu wstpienia doArmii Krajowej (zachowano pisowni oryginau):

    Budynek wizienia we Wochach mieci si w centrum miasta, nie byo to wizienielecz prowizoryczne pomieszczenie wielopiwnicowe, rwnie miao izolatk gdzie wysyano

  • - 22 -

    winiw na par godzin, tam bodaje dwukrotnie byem osadzony. [...] Warunki pobytubyy okropne: piwniczka maa o rozmiarach 2,5 na 2,5 m, okno zamurowane, w miejscu -ek drewniane nary, adnych przecierade ani kocw. Nadmieniam, e koce nie byy po-trzebne, gdy przez 24 godziny na dob palia si dua arwka o duej mocy nagrzewa-jc pomieszczenie i ujemnie wpywajc na nasz wzrok. W rogu piwnicy staa parasza, cow rodzaju ubikacji. Nie byo adnych spacerw, nie wolno byo gra w jakie prowizorycz-ne gry, w drzwiach piwnicy by tzw. judasz, przez ktry stranik bardzo czsto zagldado rodka, nie byo adnych krzese, stokw. Jedzenie byo bardzo nisko kaloryczne, porcjebyy godowe, nie otrzymywalimy nawet wody a w celi byo gorco [autor relacji wizio-ny by latem S.K.].

    Metody ledcze stosowane przez pracownikw Informacji nie rniy si ni-czym od tych, ktre stosowali ssiedzi z ulicy Cienistej. Przesuchania prowa-dzone w pokojach mieszkalnych kamienicy przez zmieniajcych si oficerw,trway dzie i noc (by to tzw. konwejer). Nieodmiennie towarzyszyo im bicie.Niektre rda mwi o torturowaniu prdem.

    Czonek Armii Krajowej, odbity w lipcu 1945 r. z transportu z Rembertowa doWronek, zoy nastpujc relacj o tym, czego dowiadczali winiowie prze-trzymywani w siedzibie Informacji we Wochach (cytujemy bez zmian za ory-ginaem):

    Metody bada byem bity po karku i ttnicy szyi kantem prostej doni, rwnie pola-nem drzewa, ktre le pod piecem. Innych bito naganem w twarz, wybijano zby. Na ogwszystkich bito po twarzy i kopano. Zabawa taka moga trwa godzin, dwie i wicej.Bicie doprowadzao do tego, e ludzie wychodzili z bada czarni od bicia. Sam widziaemwypadek zamania rki badanemu.

    Przesuchania prowadzone byy w jzyku rosyjskim albo w amanym jzykupolskim, w razie potrzeby uywany by tumacz. Do najbardziej sadystycznych ofi-cerw ledczych, zapamitanych przez przesuchiwanych, zaliczali si kapitano-wie: Pawe Smolikow (odkomendrowany ze Smiersza) i Konstanty Spieraski.

    Z dostpnych materiaw wynika, e szefem wizienia we Wochach by po-rucznik Jzef Cwirko. Mimo polsko brzmicego nazwiska by on obywatelemZwizku Sowieckiego. Karier w Polsce zakoczy w 1952 r., kiedy to juw stopniu majora powrci do ZSRR.

    Kim byli winiowie Informacji, w omawianym okresie, jak ju wzmianko-wano, waciwie tylko nominalnie polskiej instytucji, a nominalnie nie tylko dla-tego, e przewaali w niej oficerowie Smiersza i NKWD, ale take z tej przyczy-ny, e w wikszym stopniu podlegaa ona sowieckiemu kontrwywiadowiSmiersz, anieli polskiemu ministrowi obrony narodowej.

    O niektrych ju wspomniano, odwiecznym zwyczajem winiw uwieczni-li si oni bowiem na cianach cel.

    Zacznijmy od Bolesawa Piaseckiego. Na trop Komendanta Gwnego Konfe-deracji Narodu naprowadzi Informacj Wojskow aresztowany przez niw listopadzie 1944 r. na Pradze onierz III batalionu 77 pp AK-UBK RyszardRomanowski. Po operacji Ostra Brama znalaz si on w Warszawie i tu nawi-za kontakt ze swoim starym znajomym, redaktorem konspiracyjnego pisma

  • - 23 -

    Alarm Janem Wyszomirskim Wroskim. Ten wysa go z zadaniem doPiaseckiego, zamieszkujcego wwczas w Jzefowie, niewielkiej podwarszaw-skiej miejscowoci na tzw. linii otwockiej. Romanowski po zatrzymaniu udzieliszczegowych informacji o Piaseckim i jego dziaalnoci w Jzefowie, w szczegl-noci za o odbytej na pocztku listopada 1944 r. pod jego przewodnictwem tajnejnaradzie, na ktrej podjto rne decyzje co do dalszego funkcjonowania AK nawolnym od Niemcw terytorium Polski (Romanowski bra w niej udzia). Nastp-stwem zezna Romanowskiego byo zatrzymanie Piaseckiego, dokonane 12 listo-pada 1944 r. w Jzefowie przez kpt. Prochorowa, naczelnika sekcji WydziauInformacji 1 Armii Wojska Polskiego. W czasie bada Piasecki wyjawi wiele na-zwisk czonkw polskiej konspiracji dowodz tego niedwuznacznie protokoyjego przesucha.

    Przewieziony do Otwocka, zosta tu przesuchany przez samego Sierowa, kt-ry pod pozorem dyskusji filozoficznych, roztrzsania poj dobra i za, rozpozna-wa, albo nawet urabia winia. Najwyraniej Sierow uzna, e Piasecki moe byuyteczny, bo kontynuowa z nim rozmowy w swojej wczesnej gwnej kwaterzew Lublinie, przy ul. Szopena 18. Jak twierdzi Jzef wiato, w Lublinie Piasecki,ktrego dziaalno NKWD miao dokadnie rozpracowan, zgodzi si uczestni-czy w planie Sierowa, zmierzajcym do osabienia pozycji Kocioa katolickiegow Polsce i stopniowego podporzdkowania go komunistycznemu reimowi.

    W pierwszej poowie 1945 r., dokadna data jest nie do ustalenia, Piasecki zosta,jeli tak mona powiedzie, zwrcony Informacji i przewieziony do jej wizie-nia we Wochach. Cieszy si tu wyjtkowymi przywilejami: wypuszczano go nakorytarz, dawano czyta gazety. Innym winiom przedstawiany by w czasie prze-sucha jako wzr do naladowania, czowiek, ktry si nawrci. Pobyt Piasec-kiego we Wochach nie trwa dugo: 11 kwietnia 1945 r. zosta przekazany Minister-stwu Bezpieczestwa Publicznego i wywieziony std do wizienia mokotowskiego.

    Ludwik Molik, onierz AK ps. Tomigan, do koca czerwca 1945 r. by czon-kiem oddziau partyzanckiego na Podlasiu. Na pocztku lipca pojecha do odzi,do swego przyjaciela Mieczysawa Stuszyskiego. Tu zosta aresztowany, a w kil-kanacie godzin potem obu przetransportowano do Woch.

    Wsadzono nas do maej celi wspomina po latach. Byo nas tam okoo trzydziestuosb. Jak kadlimy si spa, to odwracalimy si na komend, bo nie byo miejsca. Pano-wa potworny brud i wilgo.

    Wspomniany Mieczysaw Stuszyski, z ktrym los poczy Ludwika Molika,by czonkiem grupy konspiracyjnej zoonej z byych onierzy Armii Krajowej,dziaajcej pocztkowo w Warszawie, nastpnie za w odzi. Na czele grupy staJerzy Kazimierski Ludwik, onierz Uderzeniowych Batalionw KadrowychBolesawa Piaseckiego, ktry w sierpniu 1944 r., wraz z 30 Dywizj Piechoty AK,zmierzajcej na pomoc Powstaniu w Warszawie, dotar a do Otwocka (jego pod-pis widnieje w celi nr 5), a w jej skad, poza Stuczyskim, wchodzili: AdamChmielewski, Elbieta Kalisiak, Edward Jakubowski, Robert omot i AlinaGrska. Grupa zajmowaa si gwnie podrabianiem dokumentw, podejmowaatake dziaania o charakterze propagandowym, m. in. rozrzucajc antykomuni-

  • styczne ulotki. 4 lipca 1945 r. dzcy konspiratorzy zostali in corpore aresztowani,a nastpnie odstawieni do siedziby Informacji Wojskowej we Wochach. Roz-parcelowano ich po poszczeglnych celach. Chmielewski trafi do celi nr 1, o czymwiadczy jego podpis wyryty w cegle: ADAM CHMIELEWSKI W WA, nato-miast Grsk, ps. Kala, umieszczono w klitce pod schodami.

    Wyprostowa si mona byo tylko przy samych drzwiach wspominaa. Nie byo pod-ogi, tylko jedna deska, mnstwo pche i wszy, okropna wilgo, adnego okna.

    Znajc rozmiary celi pod schodami a trudno uwierzy, e siedziao tam kil-ka osb, wycznie kobiet. Najczciej suyy one w Wojsku Polskim, a areszto-wano je podejrzewajc o udzia w konspiracji.

    Jak wynika z relacji Kali, utrzymywaa ona kontakt z cel z naprzeciwkaprzez dziur w murze. Rozmowy byy zapewne utrudnione, bo na korytarzachstale dyurowali stranicy. Porozumiewali si midzy sob po rosyjsku, z wi-niami za aman polszczyzn.

    Dodajmy, opierajc si na osobistych wspomnieniach Grskiej i Molika, ew niektrych celach winiowie byli kompletnie odcici od wiata zewntrznego mae okienka zasonito bowiem workami z ziemi, w innych mogli obserwo-wa pocigi, zatrzymujce si na stacji kolejowej znajdujcej si po drugiej stronieulicy. Wszyscy winiowie syszeli natomiast dobiegajce z gry dzie i noc od-gosy bicia.

    Po trzech miesicach czonkw dzkiej grupy wywieziono do Warszawy,a 4 padziernika 1945 r. Wojskowy Sd Okrgowy w Warszawie wyda wyrokiw ich sprawie. Za udzia w grupie terrorystycznej dziaajcej na terenie War-szawy i odzi, oskareni: Kazimierski, Chmielewski, Kalisiak, Jakubowskii Suszyski otrzymali kar mierci, natomiast Grska, Molik i omot zostali ska-zani na kilkuletni pobyt w wizieniu. Komentujc wyrok ycie Warszawyz 5 padziernika 1945 r., (artyku Sd wojskowy skaza na mier 5-ciu czonkwbandy terrorystw) pisao o skazaniu czonkw bandy terrorystycznej Kazimier-skiego, dodajc, e oskareni z broni w rku urzdzali napady siejc niead w odbudo-wujcej si pastwowoci polskiej.

    W artykule tym wspomniano te wizion pod schodami Alin Grsk:Sd nie mg da wiary wyjanieniom oskaronej Grskiej, e czya j tylko sympa-

    tia z czonkami bandy i uwaa, e kara wizienia dla niej jest suszna.Szczciem dla skazanych Bierut skorzysta z prawa aski, zamieniajc wyroki

    mierci na kary dugoletniego wizienia. Z kolei skazanym na wizienie zmniej-szono wymiar kary na mocy amnestii.

    O losach wielu osb, ktre pady ofiar Informacji, przesdzia agentura.Tak byo np. w przypadku Krystyny Puciennik, rozpracowanej jako aktywnyczonek Armii Krajowej i jakiej grupy terrorystycznej przez informatork o pseudoni-mie Warszawska, prowadzonego przez oficera informacji dzkiego OkrguWojskowego, kpt. Ikonnikowa. Warszawska dziaaa na terenie odzi, do kt-rej Puciennik, mieszkajca na stae w Warszawie, a zawodowo zajmujca si han-dlem, czsto jedzia. Aresztowana 5 sierpnia 1945 r. w odzi Puciennik zostaapod konwojem przetransportowana do siedziby GZI we Wochach (konwojowa

    - 24 -

  • j sam kpt Ikonnikow). Dodajmy, e caa dokumentacja dotyczca jej sprawy,zostaa sporzdzona w jzyku rosyjskim, podobnie zreszt jak niemal wszystkiedokumenty GZI z lat 19441945.

    Dziaalno agentki o pseudonimie Danuta (nieznana z nazwiska czniczkaAK) przesdzia o losach Prezesa Okrgu Warszawskiego Stronnictwa Narodo-wego Narodowej Organizacji Wojskowej, Tadeusza Maciskiego Prusa i jegonajbliszych wsppracownikw. Na pocztku lutego 1945 r. wspomniana agent-ka przekazaa pierwsze informacje na ich temat, nastpnie za dostarczya podpi-sane przez Maciskiego wytyczne dla czonkw podlegej sobie organizacji.Zostay one skopiowane i oddane Danucie, ktra dostarczya je waciwymodbiorcom por. Romualdowi Taffowi i Marianowi Kociskiemu na Pradze.Nastpstwem prowadzonej od 12 lutego 1945 r. sprawy agenturalnej o kryptoni-mie Powstacy (tu ciekawostka: zachowao si postanowienie zaoeniu tejsprawy datowane 12 lutego 1945 r. we Wochach, oczywicie w jzyku rosyjskim,wydane przez mjr. Kotieniewa, Naczelnika 2 Wydziau Oddziau GZI WP, zaak-ceptowane przez Naczelnika 2 Oddziau, pk. Gajewskiego, stwierdzajce, egrupa prowadzi [...] wrog dziaalno, skierowan przeciwko Polskiemu Rzdowi Tym-czasowemu i jego Wojsku, Zwizkowi Radzieckiemu i Armii Czerwonej. W swojej dziaal-noci praktycznej wykonuje wszystkie polecenia Emigracyjnego rzdu Polskiego znajduj-cego si w Londynie) byy liczne dziaania, zmierzajce do ujcia caej grupyzoonej z 5 osb. Koncentroway si one na Wochach, gdzie w budynku przyul. Szopena 11 mieszka jeden z konspiratorw por. Stanisaw Maciski i w ktrym odbyway si liczne, tajne spotkania. Czonkowie grupy, dziki pracyagentki znaleli si pod sta, cis obserwacj. Mona powiedzie, e kady ichkrok by znany oficerom Informacji. Ju w lutym planowano zatrzymanie Pru-sa, ktry mia przebywa w mieszkaniu przy ul. Szopena we Wochach. Z nie-znanych wzgldw aresztowania czonkw grupy nastpiy jednak znaczniepniej 21 i 22 marca 1945 r. Jej przywdc, Tadeusza Maciskiego Prusa, osa-dzono w wizieniu Informacji przy obecnej ulicy wierszcza 2.

    Jego dalsze losy, wprost nieprawdopodobne, ju choby z uwagi na wielo or-ganw represyjnych zaangaowanych w spraw jednego czowieka, nastpujcoopisa profesor Wiesaw Chrzanowski:

    Z Woch (przyp. S.K.) przekazano go w rce NKWD do obozu koncentracyjnegow Rembertowie, stamtd w czerwcu wraz z ostatnim skadem winiw wywieziony zos--ta do radzieckiego obozu dla Niemcw, w kocu czerwca w czasie transportu do wizie-nia w Rawiczu (po wydaniu w rce UB) zdoa uciec na stacji kolejowej w Poznaniu.

    Trzeba tu uzupeni, e sukces Maciskiego okaza si niestety chwilowy.Aresztowany ponownie w 1947 r. otrzyma wyrok mierci, zamieniony potem dziki wstawiennictwu prof. Stanisawa Grabskiego na 10 lat wizienia, ktrew wikszoci odsiedzia.

    Powysze przykady wiadcz jednoznacznie, e represyjna dziaalno In-formacji Wojskowej daleko wykraczaa poza samo wojsko i obejmowaa takeosoby cywilne. Instytucj t naley zatem postrzega bardziej jako swego rodzajupolicj polityczn, anieli klasyczny kontrwywiad wojskowy.

    - 25 -

  • O represjach wobec wojskowych we Wochach wspomniano dotychczas jedy-nie marginalnie. Jest to zreszt problem sabo jeszcze znany, a zarazem niezmier-nie interesujcy.

    W jednej z cel odnajdujemy podpis ppk. W. Szpaca. Oficer ten, adiutant do-wdcy 1 Armii WP gen. Zygmunta Berlinga, sta si obiektem zainteresowaniaInformacji Wojskowej jesieni 1944 r. W raporcie pk. Kouszki dla NaczelnegoDowdcy WP gen. Michaa Roli-ymierskiego z 4 padziernika 1944 r. odnotowa-no, e Szpac na pocztku wrzenia 1944 r. w gronie znajomych wyraa niezado-wolenie z mianowania ymierskiego, a nie Berlinga, na najwysze stanowiskodowdcze w Wojsku Polskim, uwaa to za pomyk, ktr w przyszoci zro-zumiej take inni.

    Swoje zdanie o Armji Krajowej informowano dalej w raporcie SZPAC wypowie-dzia w sposb nastpujcy: Ja dostaj mas listw, z ktrych mona wywnioskowa, eArmia Krajowa prdko poczy si z nami.

    W tym samym czasie na celowniku Informacji znalaz si blisko zwizanyze Szpacem pk Andrzej Petrykowski Tarnawa, wwczas komendant garnizo-nu miasta Lublin. Tarnawa, komendant gwny konspiracyjnej organizacjiKorpus Bezpieczestwa, w lipcu 1944 r. przeszed lini frontu i podporzdko-wa si Naczelnemu Dowdcy WP gen. Roli-ymierskiemu.

    Zgromadzony w trakcie ledztwa materia mocno obciy zarwno Szpaca,jak i Petrykowskiego. Z zezna wiadkw wynikao, e obaj prowadz akcj ob-sadzania stanowisk dowdczych w Wojsku Polskim byymi onierzami ArmiiKrajowej i Korpusu Bezpieczestwa, s niezadowoleni, e to nie Berling,a ymierski sprawuje stanowisko Naczelnego Dowdcy WP. Tarnawa zostate oskarony o wrogie nastawienie wobec ZSRR, Armii Czerwonej, Rzdu Tym-czasowego, ywienie nadziei na powrt do Polski Rzdu emigracyjnego.A ponadto o karierowiczostwo, denie do osignicia stopnia generalskiego,w czym bardziej uyteczny mia by Berling, jako e ymierski owiadczykategorycznie, e przy nim Tarnawa generaem nie bdzie nigdy.

    Pierwszy, 5 grudnia 1944 r., aresztowany zosta Szpac. Pocztkowo siedziaw areszcie GZI w Lublinie, potem przewieziono go do Woch. Jego spraw intere-sowa si sam pk Kouszko, o czym wiadomo m. in. ze wspomnie ony gen.Berlinga, Marii. Wiosn 1945 r. spotkaa si ona z szefem GZI, ktry pod-piwszy sobie zdradzi kulisy ledztwa, mwic:

    [...] aresztowany Szpac, chocia lej go niemao, nie chce nic powiedzie o Berlingu.W kko, dure, powtarza, e Berling jest czysty.

    Pertykowski doczy do Szpaca po aresztowaniu, ktre nastpio 6 marca1945 r. w Lublinie. Razem z nimi w wizieniu GZI we Wochach znalaz si teppk Stanisaw Szopiski, dawny podkomendny i przyjaciel Tarnawy z Korpu-su Bezpieczestwa, ktry wraz z nim wstpi do WP.

    ledztwo, prowadzone we Wochach przeciwko Tarnawie miao szeroki za-sig, funkcjonariusze Informacji przesuchali m. in. siedzcego na StrzeleckiejBoruckiego (nawiasem mwic w lutym 1945 r., posugujc si dwoma agentamio pseudonimach Sfinks i Stano, dziaajcymi w Pruszkowie, Jankach, Raszy-

    - 26 -

  • nie i na Okciu, Informacja staraa si usilnie, jednak bez powodzenia, wpa natrop Czarnego). Petrykowskiego przesuchiwa nie tylko osobicie pk Kousz-ko, ale take komisarz Sierow. Zmierzano wyranie take w kierunku udowod-nienia Tarnawie wsppracy z Gestapo.

    Zachowa si list (zapewne nie wysany), pisany przez Petrykowskiego do S-du Wojskowego w Warszawie, obrazujcy metody preparowania oskare przezledczych:

    [...] kpt. Spieraski mwi mi pisa Tarnawa - e w sprawie mojej bd mieli wiad-kw ile bd chcieli, gdy sprowadza wiadkw, ktrzy s skazani na doywocie lub dugiekary wizienia, wiadkowie za darowanie im kilku lat bd zeznawali na moj niekorzy.

    i dalej:[...] kpt. Spieraski powiedzia mi, e wszystkie dowody przemawiajce za mn zosta-

    n spalone, a wiadkowie podani przeze mnie bd aresztowani i do sprawy nie dopuszcze-ni.

    Pisane w kwietniu 1945 r. we Wochach przez Petrykowskiego wyjanienia,pene lojalizmu, by nie powiedzie serwilizmu wobec nowych wadz, stawiajgo w bardzo niekorzystnym wietle, by moe jednak naley wzi pod uwagokolicznoci, w ktrych powstaway. Doda wypada, e aresztowany przezNKWD i osadzony w wizieniu przy ulicy Strzeleckiej pracownik DelegaturyRzdu Witold Biekowski, oskary w swym raporcie z 28 czerwca 1945 r.Pertykowskiego o wsypanie ogromnej liczby czonkw polskiej konspiracji.

    W protokole Tarnawy pisa Biekowski byo 17 stron maszyny [tj. maszyno-pisu] samych nazwisk i pseudonimw czoowych dziaaczy AK i DR [Delegatury Rzdu].

    W kocu padziernika 1945 r. Tarnawa zosta przewieziony do nowej siedzi-by GZI w Warszawie przy ul. Chaubiskiego. W nastpnym roku Petrykowskizosta skazany na 10 lat wizienia. Wyrok ten dziki amnestii zosta zmniejszonydo 2 lat i 6 miesicy z zaliczeniem aresztu. W rezultacie 6 wrzenia 1947 r. Tar-nawa znalaz si na wolnoci. W 11 lat pniej Najwyszy Sd Wojskowy uchy-li wydany na niego wyrok.

    Jeszcze wczeniej, 25 sierpnia 1945 r., na polecenie mjr. Gasiowa, zwolnionyzosta ppk Szpac (z wizienia GZI w Warszawie, do ktrego zosta przewiezionyz Woch).

    Szpac i Petrykowski to, jeli tak mona powiedzie, przypadki szczeglne.Najczciej bowiem ofiar GZI NDWP padali onierze z akowskim rodowodem.

    Polowanie na akowcw w szeregach wojska przybrao masow skal jesieni1944 r., po tzw. padziernikowym zwrocie, pod ktrym to pojciem rozumie sizaostrzenie polityki represyjnej w Polsce na danie Stalina. Sowiecki dyktatoruzna polsk rewolucj za zbyt mikk i da gw jej przeciwnikw. Na-tychmiast po wydanym przez Moskw poleceniu skoczya si era wzgldnej to-lerancji dla czonkw AK w Wojsku Polskim. Zaczto ich ujawnia, nastpnie zaosadza w specjalnie utworzonym I Oficerskim Obozie Internowanych GwnegoZarzdu Informacji Wojska Polskiego w Skrobowie koo Lubartowa. 27 marca1945 r. ucieko z niego 48 internowanych. W odwecie aresztowano 14 spordtych, ktrzy pozostali w obozie, oskarajc o udzia w spisku, ktrego rezultatem

    - 27 -

  • bya ucieczka. Przez Lublin przewieziono ich do siedziby Informacji Wojskowejwe Wochach. Tu trafili (kwiecie 1945 r.) do wielokrotnie opisywanych ju piw-nic wiziennych.

    Posumy si raz jeszcze cytatem ze wspomnie winia, by uwiadomi so-bie, w jakich warunkach przetrzymywani byli zatrzymani:

    Warunki byy bardzo cikie wspomina jeden ze skrobowiakw, kapral WojciechGutry. W maej piwnicy na ziemniaki bya prycza od ciany do ciany i my w iloci 1618osb w zalenoci od sytuacji. Wszy, pchy, pluskwy, brak higieny. W naszej celi w majuby ppk [Edward] Pisula [rwnie przywieziony ze Skrobowa; by tam starszymobozu S.K.], ktry zapad na bardzo cik biegunk i chyba na ni zmar, bo zabranogo z celi w bardzo zym stanie, gdy nie mg chodzi.

    Dodajmy, e w podobnym stanie znajdowa si kolega Pisuli ze Skrobowa,kapral Kazimierz Dobrzyski, do czego przyczyniy si take obraenia, doznanew ledztwie. Jego rwnie zabrano z celi.

    9 czerwca 1945 r. we Wochach, przed Sdem Wojskowym WarszawskiegoOkrgu Wojskowego odbya si rozprawa spiskowcw ze Skrobowa, oskaro-nych o to, e wiedzieli o spisku, lecz nie donieli dowdztwu.

    Przed Sdem stano 12 oskaronych, z czego mona wnosi, e stan chorychnie poprawi si i nie pozwala na ich udzia w procesie. Mimo to zapado 14 wy-rokw: 5 opiewao na kar mierci (potem zamienion na 15 lat wizienia), pozo-stae na kary od 3 do 10 do lat wizienia.

    Dalsze losy onierzy, skazanych we Wochach, nie s w peni znane. Wiado-mo, e dwaj z nich (kapral Wojciech Gutry i kapral Eugeniusz Gierej), zostaliuwolnieni w nocy z 25 na 26 lipca 1945 r. na stacji kolejowej w Bkowcu nawschodnim skraju Puszczy Kozienickiej, kiedy to transport wizienny zmierzaj-cy do Wronek zosta zaatakowany przez oddzia Mariana Bernaciaka Orlika(ogem uwolniono wwczas 120 osb).

    Nieobecni na procesie Pisula (4 lata wizienia) i Dobrzyski (8 lat) 5 lipca1945 r. zostali skierowani do Wizienia Karnoledczego Warszawa Praga. Pisulazosta zamczony w wizieniu 12 lipca 1945 r.

    Sprawy prowadzone przez Informacj Wojskow we Wochach, miay roz-maity charakter. Bardzo czsto tyczyy one dezerterw z Wojska Polskiego, o-nierzy, ktrych zatrzymano bez dokumentw, rzeczywistych czy rzekomychszpiegw niemieckich, byych agentw Gestapo itd.

    Ogromna liczba spraw dotyczya wypowiedzi onierzy WP oraz osb cywil-nych, skierowanych przeciwko Rzdowi Tymczasowemu, Zwizkowi Sowieckie-mu i Armii Czerwonej.

    Oto jedna z takich spraw. 20 sierpnia 1945 r. we Wochach, na ulicy Pisudskiego,mieszkaniec Warszawy, jak skrupulatnie odnotowano w pisanym w jzyku rosyj-skim wniosku kocowym nigdzie nie pracujcy Wadysaw Anczyski, w roz-mowie z szeregowym 21 puku artylerii Wojciechowskim, stwierdzi, co nastpuje:

    Istniejca obecnie Rzeczpospolita Polska nie jest pastwem demokratycznym,a komunistycznym. onierze tego pastwa chodz bosi i obdarci. Wielu onierzy WojskaPolskiego przelewao krew, a wywalczyo sobie t komunistyczn Polsk, ale to dugo

    - 28 -

  • trwa nie bdzie, szybko przyjdzie kres takiej Polski... Przysano mnie tu specjalnie z Ar-mii Andersa z zadaniem, ktre wykonam i wrc do armii.

    Aresztowany przez swego rozmwc Anczyski zosta doprowadzony do sie-dziby Informacji we Wochach. W czasie ledztwa ustalono atwo si domyli,jakimi metodami e Anczyski by czonkiem Armii Krajowej. Oczywicie takeprzyzna si do prowadzenia wrogiej agitacji. Nie potwierdzia si natomiastwiadomo, e zatrzymany mia cokolwiek wsplnego z Armi Andersa. W tej sy-tuacji prowadzcy ledztwo kpt Alechin uzna, e zgromadzone dowody s nie-wystarczajce do skazania i zaproponowa jego zwolnienie. Na tym jednak nie ko-niec: oto Ajczyski po zwolnieniu mia by zwerbowany jako agent z zadaniemrozpracowania znanych sobie aktywnych czonkw AK z Warszawy i Piotrkowa:- por. Andrzeja Romanowskiego Kruka i innych. Propozycj zaakceptowano.

    Przyczyny represjonowania niektrych osb przez Informacj WP we Wo-chach naley dopiero wyjani. Uwaga ta dotyczy np. mieszkaca Grodziska Ma-zowieckiego, Wadysawa Szpilarskiego, ktrego losy w licie do gen. ymierskie-go tak opisaa jego ona (zachowujemy pisowni oryginau):

    Szanowny Panie Generale zwracam si do Pana z gorc prob o ratunek w nieszcz-ciu ktre spotkao mnie w pierwszych dniach odzyskanej Wolnoci. Dnia 8 lutego b. r. dowarsztatu mojego ma Wadysawa Szpilarskiego zamieszkaego w Grodzisku ul. Wl-czyska 15 przysza kobieta, onierka, w mundurze polskim i powiedziaa mu, aby stawisi na Komend Wojskow. M poszed. Po dwch godzinach jego nieobecnoci zaniepoko-jona, poszam, za nim i okazao si, e jest zatrzymany, z rozkazu kapitana Mikoajewskie-go. Nastpnego dnia w poudnie zanim mogam poczyni jakie starania, m zosta prze-sany do Brwinowa, a nastpnie do Woch. W Grodzisku powiedzieli mi, e aresztoway goWadze Wojskowe i one [wadze wojskowe w Grodzisku S.K.] nic o tym nie wiedz.

    Dalej szy zapewnienia, e m jest dobrym Polakiem, w zwizku z czym jegoaresztowanie nie moe by niczym innym, jak tylko wynikiem pomyki.

    Kilka uwag na koniec.W 1945 r. podwarszawskie Wochy stay si wanym przyczkiem komuni-

    stycznej wadzy w Polsce. Ulokowa si tu bowiem nie tylko zaangaowany w naj-waniejsze polskie sprawy komisarz Iwan Sierow, ale take mzg kontrwywia-du Wojska Polskiego Gwny Zarzd Informacji WP. Do Woch spywayraporty z terenowych placwek Informacji, ulokowanych przy okrgach woj-skowych i poszczeglnych jednostkach Wojska Polskiego, najczciej dotyczcearesztowa, prowadzonych ledztw, znacznie rzadziej tzw. wypadkw nadzwy-czajnych. Raporty te pisane byy z zasady po rosyjsku, a ich odbiorc by Naczal-nik Gawnogo Uprawlenija Wojska Polskogo pokownik tow.[ariszcz] Kouszkogor.[od] Wochi].

    Czsto centrala nie ingerowaa w bieg prowadzonych spraw, czasami jednaknakazywaa dostarczy sobie winia wraz z zebranym materiaem obciajcym celem dalszego prowadzenia ledztwa.

    GZI we Wochach wsppracowaa z UB. Jak wynika zachowanych materia-w, niektrych winiw Zarzd przekazywa Miejskiemu Urzdowi Bezpie-czestwa Publicznego we Wochach, innych winiw dostarczano mu z kolei

    - 29 -

  • z Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Pastwowego w Rembertowie (dotyczysierpnia wrzenia 1945 r.).

    Trzeba zauway, e nie wszystkie osoby, przetrzymywane w wizieniu GZIwe Wochach zasuguj na miano patriotw. Cz z nich, jak choby BolesawPiasecki, to postacie dwuznaczne, z pikn kart z przeszoci, zamane jednakprzez komunistyczny reim.

    A jednak trudno byoby odmwi im miana ofiar, padli bowiem ofiar bezpra-wia, ktre nie liczyo si z nikim i z niczym. Zostali poddani okrutnym metodomledczym, dowiadczyli nieludzkich warunkw wiziennych.

    My jednak przede wszystkim skadamy hod tym, ktrzy do piwnic budynkuprzy 11 Listopada we Wochach trafili dlatego, e byli i zawsze pozostali wierniidei Polski wolnej i niepodlegej.

    Im wanie powicona jest odsonita dzisiaj tablica.

    Nota bibliograficzna:

    Artyku niniejszy powsta gwnie na podstawie akt Gwnego ZarzduInformacji Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego, przechowywanychw Biurze Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw Instytutu Pamici Narodo-wej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Wykorzystanotake raporty placwki wywiadowczej Delegatury Si Zbrojnych Pralnia II,znajdujce si w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie Remberto-wie oraz literatur przedmiotu i materiay wspomnieniowe.

    Dodatek:

    Ustalone personalia i losy osb, podpisanych na cianach i drzwiach cel aresz-tu we Wochach (w oparciu o Wykaz aresztowanych, przechowywany w mate-riaach Gwnego Zarzdu Informacji naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiegow zbiorach Biura Udostepniania i Archiwizacji Dokumentw Instytutu PamiciNarodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu podsygnatur 00834/111 (nie obejmuje osb, ktrych losy zostay opisane w tekcie).

    Tre napisu na murze Dane

    Sabak Zy Sabak Zygmunt, ur. 1923 r. w Waliskach,pow. Misk Mazowiecki, aresztowany17 marca 1945 r., przyby ze Skrobowa,30 wrzenia 1945 r. skierowany do OddziauKarnego

    - 30 -

  • ugowski AK ugowski Zygmunt, ur. 1908 r. w Wyrkach, pow. Siedlce, aresztowany 9 lipca 1945 r.,22 sierpnia 1945 r. skierowany do WizieniaKarnoledczego WarszawaPraga.

    L. Mikosz 1945. 12 Rzeszw Mikosz Ludwik, ur. 1910 r., Rzeszw, aresz-towany 6 kwietnia 1945 r., przyby z Rzeszo-wa, 3 padziernika 1945 r. zwolniony przez kapitana Tichomirowa.

    Z. Brygider Brygider Zdzisaw, ur. 1911 r., Przemylanywoj. Tarnopol, aresztowany Lww 12 maja 1945 r., 4 kwietnia 1945 r. przyby z Przemy-lan, 3 padziernika 1945 r., zwolniony przez kapitana Tichomirowa.

    Ja wachmistrz Witold Wjcik Teofil Wjcik Teofil, ur. 1903 r. Wielczupolle,pow. Lublin 5 lat wizienia pow. Lublin, aresztowany 7 kwietnia 1945 r.,z art. 57 za polityk przyby z Piastkowa, 2 czerwca 1945 r.

    skazany na 5 lat wizienia, 13 czerwca 1945 r. skierowany do Garnizonowego Wizienia WarszawaPraga.

    Sielicka W Sielicka Wadysawa, ur. 1926 r. w unicu,20 VII 45 woj. Pisk, aresztowana 10 lipca 1945 r.,

    22 sierpnia 1945 r. skierowana do WizieniaKarnoledczego WarszawaPraga.

    Zgierski Jan od Zgierski Jan, ur. 1902 r. w Sochaczewie, 14 IX 45 pod zarzutem aresztowany 13 wrzenia 1945 r., przybyart. 95 z 36 batalionu [saperw?], 23 listopada

    1945 r. skazany na 10 lat wizienia,10 grudnia 1945 r. skierowany do wizieniana Pradze

    Roniatowki Roniatowski Jzef, ur. 1919 r. wie Wesoy Kut, rej. Nieczajno, obwd odeski, przybyz 2 puku uanw, 1 samodzielny W.D.,21 wrzenia 1945 r., skazany na 10 lat wizie-nia, 1 padziernika 1945 r. skierowany do [sowo nieczytelne] wojskowej Prokuratury Garnizonowej WarszawaPraga

    - 31 -

  • Kuak Krakw Kuak Alojzen, ur. 1923 r. w Krakowie, aresztowany 1 kwietnia 1945 r., przybyz Krakowa, 3 padziernika 1945 r. zwolnionyprzez kpt. Tichomirowa

    Dorohusk E. Wysocki Wysocki Edward, ur. 1922 r. w Dorohusku,11.8.45 aresztowany 31 maja 1945 r., 22 padziernika

    1945 r. skierowany do I przesykowego Puku w WarszawiePradze

    Nauczy si y na wolnoci Kozowski Bogumi, ur. 1923 r. w Lublinie,Kozowski aresztowany 22 sierpnia 1945 r., przybyNa wyrok z kat Bog. Kozowski z A.Ch.O. Kwatermistrzostwa, 22 sierpniaZ Lublina 3.6.45 1945 r., skierowany do Wizienia Karno

    ledczego WarszawaPraga

    Pisarek Pisarek Stanisaw, ur. 1926 r. w Masowie, powiat Garwolin, aresztowany 25 maja 1945 r., 18 lutego skierowany do wiezienia na Mokotowie

    Tarapata Tarapata Jzef, ur. 1923 r. w Ssiadowicach woj. Drohobycz, aresztowany 16 czerwca 1945 r., przyby z 32 puku piechoty,17 sierpnia 1945 r. skierowany do wizieniaWarszawaPraga

    Henryk Karpiski Karpiski Henryk, ur. 1924 r. w Rwnem, Rwne Lublin Pikna przyby z puku oficerw rezerwy 30 wrze-

    nia 1945 r. zwolniony przez ppor. Spiera-skiego

    Twarogowski Witold Twarogowski Witold, ur. 1921 r. w Szwi-dzielni, aresztowany 10 lipca 1945 r. woj.pomorskie, aresztowany 10 lipca 1945 r.,22 sierpnia 1945 r. skierowany do WizieniaKarnoledczego WarszawaPraga

    Trzeba zaznaczy, e ksiga aresztowa nie daje wyczerpujcych informacjio winiach, podpisanych na cianach i drzwiach aresztu. Uzyskanie penej wie-dzy o ich losach wymaga dalszych bada.

    Kilkakrotnie wystpujce na cianach trzy litery: K. P. Z. naley zapewne od-czytywa jako skrt rosyjskiego Kamiera Priedwaritielnogo Zakluczienija, ozna-czajcego areszt ledczy.

    - 32 -

  • Andrzej Chmielarz

    Sprawa szesnastu przywdcwPolskiego Pastwa Podziemnego

    27 i 28 marca 1945 r. sowieckie wadze bezpieczestwa aresztoway w Prusz-kowie Delegata Rzdu RP na Kraj wicepremiera Jana Stanisawa Jankowskiego,czonkw Krajowej Rady Ministrw Adama Bienia, Stanisawa Jasiukowiczai Antoniego Pajdaka, przewodniczcego Rady Jednoci Narodowej KazimierzaPuaka i jego zastpc Kazimierza Bagiskiego, czonkw Rady: Jzefa Chaci-skiego, Eugeniusza Czarnowskiego, Kazimierza Kobylaskiego, StanisawaMichaowskiego, Stanisawa Mierzw, Zbigniewa Stypukowskiego, FranciszkaUrbaskiego, dowdc rozwizanej Armii Krajowej gen. Leopolda Okulickiegooraz towarzyszcego im urzdnika Delegatury Jzefa Stemler-Dbskiego.

    Aresztowano przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego, ktrzy przybyliotrzymawszy sowo honoru od sowieckiego oficera, by przeprowadzi z dowdz-twem sowieckim rozmowy w sprawie pozostajcych jeszcze w konspiracji od-dziaw Armii Krajowej i uzgodnie jataskich.

    Dobrowolne niemal oddanie si w rce sowieckie przywdcw PolskiegoPastwa Podziemnego zastanawia i budzi zdumienie. Polacy stawili si na roz-mowy majc w pamici los oficerw polskich w Katyniu, Armi Czerwon stoj-c bezczynnie nad Wis gdy na jej drugim brzegu pona Warszawa, znajc losykomendanta Okrgu AK Wilno ppk. Aleksandra Krzyanowskiego Wilka,komendanta Obszaru Lwowskiego AK pk Wadysawa Filipkowskiego, komen-danta Okrgu AK Lublin pk. Kazimierza Tumidajskiego Marcina i wieluinnych, ktrzy prbowali podj rozmowy z Sowietami w czasie operacji Burzalatem 1944 r.

    Mimo tych tragicznych dowiadcze, zdajc sobie spraw z ryzyka jakie niesieza sob ta decyzja, propozycja rozmw zostaa przyjta, gdy wierzono, e fak-tycznie istnieje moliwo powoania, zgodnie z decyzjami jataskimi, nowegorzdu polskiego z udziaem politykw spoza krgu osb zwizanych z Moskw.Zakadano, i przy mocnym poparciu aliantw zachodnich i Rzdu RP w Londy-nie, bdzie moliwe wejcie do nowego rzdu take tych, ktrzy mieli za sob pi-cioletni walk z okupantem niemieckim i niekwestionowany udzia w jej przy-wdztwie. Silni poparciem caego niemal spoeczestwa polskiego, sdzili istrona sowiecka zdajc sobie spraw z faktycznego ukadu politycznego w Polsce,skonna jest do kompromisu.

    Ofensywa styczniowa 1945 r. Armii Czerwonej, zamkna w dziejach polskie-go podziemia niepodlegociowego etap konspiracji antyniemieckiej. Przedwszystkimi jej uczestnikami stano pytanie, co dalej? Ujawni si, akceptujc tymsamym stan zalenoci od Zwizku Sowieckiego, czy kontynuowa walk o su-werenno w podziemiu.

    19 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki ostatni dowdca Armii Krajowej rozwiza organizacj. Utrzymanie AK po wyzwoleniu w konspiracji nie byo ani

    - 35 -

  • zasadne, ani moliwe. Zreszt nigdy nie przewidywano takiej moliwoci, tak jaknigdy nie planowano dziaa zbrojnych (poza samoobron) wobec Armii Czerwo-nej, czy te przeciwko nowej wadzy.

    Dowdca Armii Krajowej nakazywa podkomendnym: dalsz sw prac i dziaalno prowadcie w duchu odzyskania penej niepodlegoci

    pastwa polskiego i ochrony ludnoci przed zagad1.W rezultacie tego rozkazu ujawnia si spora cz onierzy AK. Wkrtce

    wielu z nich zostao aresztowanych. Cz ta bardziej sceptyczna nie ujawniasi. W konspiracji pozostaa take kadrowa organizacja Nie (skrt od sowa nie-podlego) o charakterze cywilno-wojskowym, na czele z gen. Okulickimi gen. Fieldorfem. Nie bya organizacj przygotowywan przez KG AK od po-owy 1944 r. Statut okrela organizacj jako spoeczn o charakterze wojskowym, kt-rej celem byo wszystkimi dostpnymi rodkami i metodami utrzyma Ducha Narodui wywalczy Niepodleg, Woln Polsk2. Organizacja ta nie zdoaa szerzej rozwindziaa i praktycznie zakoczya swoje dzieje w momencie aresztowania jej do-wdcy, gen. Okulickiego w marcu 1945 r.

    Zakonspirowane pozostay rwnie wadze Polski Podziemnej: DelegaturaRzdu, Rada Jednoci Narodowej, stronnictwa polityczne wchodzce w skadczwrporozumienia oraz mniejsze ugrupowania zwizane z Delegatur. W pod-ziemiu pozostay te siy nie uznajce kierownictwa Rady Jednoci Narodoweji Delegatury Rzdu: Narodowe Siy Zbrojne, Organizacja Polska, Konwent Orga-nizacji Niepodlegociowych i Obz Polski Walczcej.

    Trwanie w podziemiu stawao si jednak coraz trudniejsze. Postpujca de-konspiracja podziemnych instytucji skaniaa do podejmowania stara o uzyska-nie statusu legalnoci. Nadzieje na to daway uchway konferencji jataskiej.

    411 lutego 1945 r. na Krymie, w okolicach Jaty odbya si konferencja szefwrzdw trzech mocarstw sojuszniczych w II wojnie wiatowej: ZSRR (I. W. Stalin),USA (F. Roosevelt) i W. Brytanii (W. Churchill). Rozpoczta w styczniu 1945 r.ofensywa, w wyniku ktrej Armia Czerwona dosza do granic Niemiec, zostaaprzypieszona na prob aliantw zachodnich, w zwizku z kontruderzeniemniemieckim w Ardenach. To bardzo wzmocnio pozycj ZSRR i Stalina. Z jego teinicjatywy nastpio przypieszenie spotkania Wielkiej Trjki.

    Gwnym tematem spotkania byy kwestie dotyczce polityki mocarstw wo-bec pokonanych Niemiec i przystpienia ZSRR do wojny przeciw Japonii. Podj-to take wstpne decyzje w sprawie powojennego ukadu stosunkw midzyna-rodowych w Europie, oznaczajce nieformalny podzia stref wpyww midzyZSRR a USA i W. Brytani. Uzgodniono te zwoania konferencji zaoycielskiejOrganizacji Narodw Zjednoczonych.

    Przedmiotem dugotrwaej dyskusji sta si problem granic i rzdu Polski.Sprawa wschodniej granicy Polski, zostaa uzgodniona wstpnie na poprzednimspotkaniu Wielkiej Trjki w Teheranie. W Jacie przyjto ostatecznie lini graniczna,

    - 36 -

    1 Armia Krajowa w dokumentach 19391945, t. V, Londyn 1981, s. 240.2 Statut Nie, odpis w zbiorach W. Bartoszewskiego.

  • ktrej domaga si Stalin (linia Curzona, a de facto nieco zmodyfikowana liniaRibbentropMootow), z zaznaczeniem, e Polska otrzyma jako rekompensatterytoria na pnocy i zachodzie. Stalin nie ujawni, e 27 lipca 1944 r. zosta jupodpisany tajny protok midzy ZSRR a PKWN, w ktrym ustalono granice Pol-ski na wschodzie, na pnocy i na zachodzie wzdu Odry i Nysy.

    O ile kwestia granic Polski zostaa ustalona bez wikszych dyskusji, to sprawarzdu i wolnych wyborw ujawnia powane rnice w stanowiskach Stalinai Churchilla. Stalin forsowa uznanie obecnego Rzdu Tymczasowego Osbki--Morawskiego, dopuszczajc jego nieznaczne poszerzenie. Churchill natomiastchcia rzdu, do ktrego weszliby take przedstawiciele kraju i emigracji. Rzeczcharakterystyczna alianci dyskutowali nad nowym rzdem polskim, pomijajcmilczeniem istniejcy prawowity rzd Rzeczypospolitej Tomasza Arciszewskie-go. Ostatecznie postanowiono, e Tymczasowy Rzd zostanie zreorganizowanyi wczeni zostan do niego Polacy z kraju i zagranicy, co byo formalnym ustp-stwem Stalina wobec Churchilla.

    12 lutego 1945 r. w oficjalnym komunikacie, w jego punkcie szstym ogoszono,e w Polsce w wyniku oswobodzenia jej przez Armi Czerwon, powstaa nowasytuacja wymagajca utworzenia nowego rzdu opartego na szerszej podstawie,przez wczenie przywdcw demokratycznych w kraju i Polakw z zagranicy.Ten nowy rzd mia otrzyma nazw Polskiego Rzdu Tymczasowego JednociNarodowej. Nowy rzd doprowadzi jak najprdzej do wolnych i nieskrpowanychwyborw, opartych na gosowaniu powszechnym i tajnym, w ktrych bd miayprawo uczestniczy wszystkie partie demokratyczne i antyrasistowskie.

    W celu utworzenia nowego rzdu polskiego powoano tzw. Komisj Trzech(z siedzib w Moskwie) z udziaem Wiaczesawa Mootowa, ambasadora WielkiejBrytanii Archibalda Clark-Kerra i ambasadora Stanw Zjednoczonych AverillaHarrimana. Komisja miaa porozumie


(Wydawnictwo Militaria No.327) Warszawa 1944

(Wydawnictwo Militaria No.327) Warszawa 1944

sygnatura nazwisko i imię IPN BU 0833/138 DAAB HANNAaferyprawa.eu/content/lista_wild_b-f.pdf · ipn bu 698/581 damm henryk ipn bu 001043/3538 damm leszek albin ipn bu 0772/2477 damska

sygnatura nazwisko i imię IPN BU 0833/138 DAAB HANNAaferyprawa.eu/content/lista_wild_b-f.pdf · ipn bu 698/581 damm henryk ipn bu 001043/3538 damm leszek albin ipn bu 0772/2477 damska

2020 2021 - Edukacja IPN

2020 2021 - Edukacja IPN

DODATEK SPECJALNY IPN IPN DODATEK …...wać, czy partyjny orator wierzył w to, co mówił, podobnie jak wtedy, gdy podkreślał z patosem, że pod kierownictwem partii Polska stała

DODATEK SPECJALNY IPN IPN DODATEK …...wać, czy partyjny orator wierzył w to, co mówił, podobnie jak wtedy, gdy podkreślał z patosem, że pod kierownictwem partii Polska stała

Bitwa o Monte Cassino 1944

Bitwa o Monte Cassino 1944

PoLskIE PoDzIEMIE nIEPoDLEgŁoścIowE · 2016. 6. 16. · 4 oMówIEnIE zAwARToścI TEkI Przekazujemy Państwu „Tekę edukacyjną IPN” Polskie podziemie niepodległościowe 1944–1956,

PoLskIE PoDzIEMIE nIEPoDLEgŁoścIowE · 2016. 6. 16. · 4 oMówIEnIE zAwARToścI TEkI Przekazujemy Państwu „Tekę edukacyjną IPN” Polskie podziemie niepodległościowe 1944–1956,

OFERTA - przystanekhistoria.ipn.gov.plprzystanekhistoria.ipn.gov.pl/download/25/17927/... · w Warszawie (m.in. siedziby NKWD i UB, więzienie przy ul. Rakowieckiej, kwatera „Ł‟

OFERTA - przystanekhistoria.ipn.gov.plprzystanekhistoria.ipn.gov.pl/download/25/17927/... · w Warszawie (m.in. siedziby NKWD i UB, więzienie przy ul. Rakowieckiej, kwatera „Ł‟

Instytut Pamięci Narodowej - Drukuj76... · Maciej Foks („Biuletyn IPN” nr 7-8/2017) IPN BIAŁYSTOK 31 lipca, Stacze nad jeziorem Rajgrodzkim – spotkanie z harcerzami, podczas

Instytut Pamięci Narodowej - Drukuj76... · Maciej Foks („Biuletyn IPN” nr 7-8/2017) IPN BIAŁYSTOK 31 lipca, Stacze nad jeziorem Rajgrodzkim – spotkanie z harcerzami, podczas

Wojsko Polskie 18 - Strzelec 1944

Wojsko Polskie 18 - Strzelec 1944

Wojsko Polskie 34 - Szeregowy 1944

Wojsko Polskie 34 - Szeregowy 1944

1944: Wyścig do Renu - polska instrukcja

1944: Wyścig do Renu - polska instrukcja

I wojna światowa - Edukacja IPN

I wojna światowa - Edukacja IPN

IPN 52.indd

IPN 52.indd

„ludowej” Marynarce Wojennej lat 1944–1947

„ludowej” Marynarce Wojennej lat 1944–1947

g 14.0 toc Ąskiej ZAWODOWE 1978-1980 · Prezentacja portalu edukacyjnego IPN Wolne Zwi zki Zawodowe 1978-1980 , którego przygotowanie koordynuje Bo ena Cisek z Archiwum IPN w Warszawie

g 14.0 toc Ąskiej ZAWODOWE 1978-1980 · Prezentacja portalu edukacyjnego IPN Wolne Zwi zki Zawodowe 1978-1980 , którego przygotowanie koordynuje Bo ena Cisek z Archiwum IPN w Warszawie

DODATEK SPECJALNY IPN IPN DODATEK SPECJALNY Krwawy … · 2012-11-05 · wać, czy partyjny orator wierzył w to, co mówił, podobnie jak wtedy, gdy podkreślał z patosem, że pod

DODATEK SPECJALNY IPN IPN DODATEK SPECJALNY Krwawy … · 2012-11-05 · wać, czy partyjny orator wierzył w to, co mówił, podobnie jak wtedy, gdy podkreślał z patosem, że pod

sygnatura nazwisko i imię IPN BU 001198/3787 TABACZEK … · ipn bu 0193/4454 tabakowska irena ipn bu 644/2994 tabaorski julian ipn bu 0872/348 tabaszewska henryka ipn bu 0607/28

sygnatura nazwisko i imię IPN BU 001198/3787 TABACZEK … · ipn bu 0193/4454 tabakowska irena ipn bu 644/2994 tabaorski julian ipn bu 0872/348 tabaszewska henryka ipn bu 0607/28

Przegląd Archiwalny IPN t.2

Przegląd Archiwalny IPN t.2

stanowi o TOŻSAMOŚCI SPOŁECZEŃSTW oraz NARODUojozefmajkowski.pl/mojedane/01notabiogr/PamiecPokolen.pdf · Feliks Dzierżyński, Menachem Begin (przez NKWD) później prezydent

stanowi o TOŻSAMOŚCI SPOŁECZEŃSTW oraz NARODUojozefmajkowski.pl/mojedane/01notabiogr/PamiecPokolen.pdf · Feliks Dzierżyński, Menachem Begin (przez NKWD) później prezydent

LUDZIE PŁOCKIEJ BEZPIEKITy∏ów, a nast´pnie Wojsk Wewn´trznych NKWD w zwalczaniu polskiego podzie-mia niepodleg∏oÊciowego3. 22 sierpnia 1944 r. w Resorcie Bezpieczeƒstwa utwo-rzono

LUDZIE PŁOCKIEJ BEZPIEKITy∏ów, a nast´pnie Wojsk Wewn´trznych NKWD w zwalczaniu polskiego podzie-mia niepodleg∏oÊciowego3. 22 sierpnia 1944 r. w Resorcie Bezpieczeƒstwa utwo-rzono