XIV Sympozjum Polarne, Lublin 1987

Instytut Geologii Podstawowej Uniwersytet Warszawski

JAN DZIERŻEK, JERZY NITYCHORUK

Stożki usypiskowe okolic Bellsundu, Spitsbergen Zachodni*

Talus fans in Bellsund region (West Spitsbergen)

W ramach Wyprawy Geograficzną UMCS na Spitsbergen, zorganizowanej przez Uniwer-sytet Marii Curie-Skłodowskiej w 1986 г., autorzy zajęli się badaniem stożków usypisko-wych, które są charakterystycznym elementem rzeźby zboczy górskich na południowych wybrzeżach Bellsundu (rye. 1). Badania te objęły określenie podstawowych parametrów stożków: ekspozycję, rozmiary, nachylenie, skład petrograficzny, frakcję, segregację ma-teriału, otoczenie i inne cechy. Szczegółowo opracowano 62 stożki z NW zboczy lodow-ca Renarda oraz otoczenie jęzorów lodowców Scotta i Blomli. Obserwacjami objęto for-my występujące na zboczach innych dolin.

Na południu od Bellsundu stożki usypiskowe są zjawiskiem powszechnym, ale ich wy-stępowanie jest zróżnicowane. Zdecydowana większość stożków utworzyła się na zbo-czach o ekspozycji SE w otoczeniu jęzorów i czół lodowców (rye. 1). Na zboczach prze-ciwległych i w otoczeniu pól firnowych rozwój stożków jest ograniczony. Jest to zwią-zane z różnym tempem i wielkością rozmarzania gruntu i topnienia śniegu w okresie let-nim, która ma zasadniczy wpływ na rozwój lokalnych procesów zboczowych (Kotarba A.,Stromquist L. 1984, Kotarba A. 1984).

Większość stożków na stromych zboczach górskich (najwyższy szczyt 788 m npm) rozpoczyna się u wylotu głębokich żlebów, czy nawet kominów skalnych, w których śnieg leży do późnego lata. Mierzona altimetrem wysokość początku stożków (końca żlebów) wynosi od 200 do 330 m npm, a ich podstawy 130-200 m npm. Największe formy osiągają 250 m długości (NW zbocze Renardbreen). Szerokość podstawy stożków zawiera się w granicach 25-130 m, najczęściej 55-60 m. Nachylenie powierzchni stoż-ków mieściło się w przedziale 25-42°, średnio 32°, co daje się porównać za stożkami w Tatrach Polskich (Musielewicz S. 1980). Jednak bardzo często nachylenie było zmien-ne w profilu podłużnym stożka. Stożki o profilu złożonym prosto-wypukłym (w tym także zakończone wałem niwalnym) stanowiły 50% zbadanych form. Stożki o profilu prostym występowały w otoczeniu pól firnowych i były słabo rozwinięte. Złożony profil stożka jest charakterystyczny dla strefy polarnej (Klimaszewski M. 1981. Sto-żek podstawowy rozwija się w porze letniej (bezśnieżnej), a wały dosypywane, wypuk-ła część profilu, tworzą się w warunkach zsypywania materiału ze ścian skalnych po śniegu i jego akumulacji na załamaniach spadku. Na kształt profilu stożka ma wpływ także lokalne zróżnicowanie podstawy (podparcie lodowcem, topniejące płaty śniegu, podcięcie wodami marginalnymi).

* Praca wykonana w ramach CPBP 03.03.

93

Materiał stożków pochodzi z ich bezpośredniego sąsiedztwa (odpadanie ze ścian skal-nych) lub transportowany jest żlebami z wyższych partii zboczy. Są to najczęściej frag-menty tyllitów i piaskowców, o nieregularnych kształtach i wietrzejących w postaci pły-tek fyllitów, formacji Hecla Hoek (Flood В. et al. 1971). Frakcja tego materiału jest zmienna w profilu podłużnym. W częściach górnych dominuje piasek i żwir oraz okru-czy o średnicy 5 -20 cm, w środkowych częściach 10-30 cm, u podstawy występuje wy-łącznie gruz o średnicach 30-60 cm. Pojedńcze bloki skalne o średnicy 150-200 cm mo-gą występować w różnych miejscach profilu stożka.

Charakterystyczną cechą stożków jest ich mikrorelief. Na powierzchni wielu obserwo wanych stożków znajdują się spływy gruzowo-błotne, które biorą początek ze żlebów skalnych. Rynny spływów mają głębokość 1,5 -2 m, szerokość do 3 m. Stożki położo-ne na większej wysokości bezwzględnej rozcinane są także przez lawiny. Powierzchnia stożków w częściach północnych zboczy wykazuje szereg nabrzmien w kształcie ma-łych języków. Świadczy to o modelowaniu ich powierzchni przez soliflukcję. Materiał budujący stożki położone w pobliżu lodowców jest bardzo luźny.

Przytoczone dane wskazują na żywe i zróżnicowane działanie procesów wietrzenia i ruchów masowych na zboczach masywów górskich w strefie południowych wybrzeży Bellśundu. W celu uchwycenia ruchu gruzu po powierzchni stożka zainstalowano cztery siatki rybackie o powierzchniach 18, 42, 20 i 25 rn2 w środkowych partiach stożków w okolicach czół i jęzorów lodowców Renarda i Scotta (Fig. i). Znaki i linie malowane na powierzchni stożków oraz paliki wbijane w różnych sytuacjach morfologicznych mia-ły wykazać sposób i tempo współczesnego modelowania stożków. Jednak w miesięcz-nym cyklu obserwacji nie zanotowano żadnych zmian.

LITERATURA

Flood B.,NagyJ.,WinsnesT. S., 1971, Geological Map Svalbard 1 . 5 00.,000 Sheet IG Spitsbergen Southern Part - Norsk Polarmstitutt, Oslo.

Klimaszewski M., 1981, Geomorfologia, PWN Warszawa. Kotarba A., 1984, Elevational differentiation of slope geomorpbic processes iri the Polish Tatra Mts.,

Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica Vol. XVIII. Kotarba A... Stromquist L., 1984, Transport, sorting aad deposition processes of alpine debris slope

deposits in the Polish Tatra Mountains, Geografiska Annaler 66A, 4. Musielewicz S., 1980, Talus cones in the Polish Tatra Mountains (an example from the Pięć Stawów

Polskich Valley), Stadia Geomorphologica Carpatho-Balcanica Voi. XIV.

SUMMARY

Analysis of talus fans in south coast of Bcllsund area (Spitsbergen) were carried out and their main parametres were investigated. Characteristic profile kinds were defined as well as dependence on ex-posure and morphologic situation (Fig. I).

94

Rye. 1. Rozmieszczenie stoików usypiskowych na S od Bellsundu: 1. zbocza skalne, 2. lodowce, 3. osa-dy równin sandrowych i tarasów morskich, 4. osady morenowe, 5. moreny niwalne, 6. stożki usypi-skowe. 7. żleby i kominy skalne, 8. granie i szczyty, 9. lokalizacja siatek zainstalowanych na stożkach usypiskowych.

Fig. 1. Disposition of talus fans south of Bellsund: 1. rocky slopes, 2. glaciers, 3. deposits of sandur plains and marine terraces, 4. moraine deposits, 5. nival moraines, 6. talus fans, 7. couloirs, 8. mountain crests and peaks, 9. disposition of nets on talus fans.