II. FRAGMENTY DRAMATÓW...

II. FRAGMENTY DRAMATW SATYROWYCH

Przekad i opracowanieMagorzata Borowska

Eurypides wystawi przynajmniej 20 tetralogii tragicznych. Zachowao si jednak wraz z ocalaym Cyklopem tylko 8 pewnych tytuw dramatw satyrowych jego autorstwa (Autolykos, Buzyrys, Cyklop, Eurysteusz, Skiron, Syleusz, Syzyf, ecy), do ktrych naley doda gran jako czwart (prosa-tyrow) tragedi Alkestis. Nawet jeli przyjmiemy, e istniay dwa dramaty satyrowe o tytue Autolykos oraz e Eurypides napisa Lami, wida, i nie-mal poowa jego dramatw satyrowych albo zagina bez ladu ju na progu epoki hellenistycznej, podzielajc los ecw, albo cz tragedii grana bya jako ostatnia cz tetralogii, w miejsce czwartej sztuki (Dzieci Heraklesa).

1. ECY

agon roku 431

DatowanieDziki hipotezie do Medei wiadomo, e ecy zamykali tetralogi wy-

stawion podczas agonu w roku 431. Eurypides ponis wwczas klsk, zajmujc (Mede, Filoktetem i Diktysem) ostatnie (trzecie) miejsce; zwyci-ski Euforion (syn Ajschylosa) pokona wwczas take Sofoklesa. Hipoteza, sigajca czasw Arystofanesa z Bizancjum (ok. 257185), notuje, e ten towarzyszcy trylogii tragicznej dramat satyrowy zagin.

MitWobec tak wczesnego i cakowitego zaginicia dramatu badaczom pozo-

staj jedynie spekulacje co do jego moliwej fabuy. Uwaa si na og, e do tytuu pasuje opowie o Lityersesie, przezwanym niwiarzem, okrutnym krlu Kelajnw, plemienia yjcego we Frygii. Wyzywa on swoich goci na zawody w ciu zboa, z ktrych zawsze wychodzi zwycisko, po czym obcina pokonanym gowy. Kar wymierzy mu Herakles (podczas swojej suby u Omfali): pono upi krla koysank ( [lityrsas]), obci mu gow, a ciao wrzuci do Meandra. Z opowieci t mitografowie wizali pasterza Dafnisa. Modzieniec podczas poszukiwa swojej porwanej przez piratw ukochanej wpad w rce Lityersesa i w ostatniej chwili zosta ocalo-ny dziki interwencji Heraklesa. Motyw ten rozwija zapewne w zaginionym dramacie satyrowym Dafnis, czyli Lityerses poeta aleksandryjskiej plejady Sositeos (ok. 280 r.).

1. ecy 499

500 EurypidEs II. Fragmenty dramatw satyrowych

2. i 3. AUTOLYKOSPIERWSZY i WTRY A' B'

wczesny okres twrczoci (?)

DatowanieWikszo uczonych umieszcza Autolykosa (Autolykosw?) w grupie

wczesnych utworw Eurypidesa, przed Cyklopem, mniej wicej w roku 430 lub nawet przed Alkestis (438 r.).

MitAutolykos jak mao ktry bohater mityczny nadawa si do roli czarnego

charakteru w dramacie satyrowym. Po swoim ojcu, Hermesie, odziedziczy zdolnoci zodziejskie, a ponadto cieszy si bezkarnoci: nie mona go byo przyapa na kradziey, potrafi bowiem dowolnie zmienia kszta-ty i kolory skradzionych zwierzt (t jego umiejtno zna ju Hezjod), a para si przede wszystkim kradzie byda. W kocu jednak natrafi na sprytniejszego od siebie, na Syzyfa. Ten podejrzewa Autolykosa o pod-kradanie stada, wyry wic na spodach kopyt swoich krw znak (Poliajnos powiada, e byo to zdanie: Ukrad Autolykos!; Podstpy wojenne 6,53). Dziki temu poszed ladem zwierzt i znalaz je w obejciu Autolykosa. Przy okazji pono Syzyf zada si z jego crk, Antiklej, pniejsz on Laertesa, i spodzi Odyseusza, cho wariant tej opowieci gosi, e to prze-biegy Autolykos podstpem doprowadzi do zwizku Syzyfa z Antiklej, eby mie sprytnego wnuka.

ProbleMy rekonstrukcjirda (zwaszcza Atenajos, Uczta mdrcw 10,5 [413c]) sugeruj, e

Eurypides wystawi dwa dramaty satyrowe o tym samym tytule. Fabua jednego z nich, zdaniem wikszoci badaczy, dotyczya najpopularniejszego epizodu w zodziejskiej karierze syna Hermesa (i Chiony), jakim bya kra-dzie byda i cnoty crki Syzyfa (JouanVan Looy). Z okreleniem treci Autolykosa Wtrego s kopoty. Mit czy bohatera z Heraklesem mia on uczy modego herosa zapasw. Niewykluczone, e Herakles odgrywa jak rol w tym drugim Autolykosie i wwczas byoby w nim miejsce na zachowan przez Atenajosa (10,5 [413cf]) gwatown tyrad przeciw atle-tom. Tzetzes (Tysiczki 8,453454) utrzymuje, e w dramacie satyrowym o Autolykosie Eurypides wykorzystywa jego talent zmieniania ksztatw istot ywych i e sia komiczna utworu polegaa na tym, i okradziony otrzymywa z powrotem zamiast rumaka np. osa, a zamiast crki satyra lub starego sylena (kulminacyjn scen byaby prba podstawienia starego ysego Sylena jako modej panny).

frg. 1 (Kn 282, J-L 1) Z tysicy plag, co spady na Hellad, nie znajdziesz adnej gorszej ni sportowcy. Po pierwsze, nie potrafi rzdzi domem, nie mogliby wrcz bo te jaki czowiek, 5 poddany szczkom i niewolnik brzucha, zdoaby sched pomnoy po ojcu? A oni nie s w stanie ani biedy znie, ani ciosw losu; nienawykym do cnoty cikie, co niespodziewane. 10 W modoci chodz w sawie chluba miasta, lecz ledwie spadnie na nich gorzka staro, znikaj marne, wyleniae paszcze. Ganiem take i zwyczaj Hellenw, ktrzy na cze ich tumnie si zbiegaj 15 i prne sawi rozrywki dla uczty. Kto z tych, co dobrze sprawi si w zapasach, w biegu lub rzucie dyskiem, skruszy szczki pici, pastwo swe wspomg, biorc wieniec? Na wroga moe ruszy z dyskiem w rku? 20 Przepdzi z kraju, uderzajc w tarcze ciosami goych pici? Nikt doprawdy nie bdzie a tak gupi, gdy naprzeciw elaza stanie. Mdrych i szlachetnych naley wieczy mw; tego, ktry 25 najlepiej rzdzi, mdry jest i prawy; tego, co wie, jak sowem zo powstrzyma, agodzc spory i wojny domowe to dobre jest dla miasta i Hellenw.

Atenajos: Uczta mdrcw 10,5 (413cf)w. 16 P.Oxy. 53.3699, frg. (d), kol. II

w. 19 oraz 1622 Galen: Zachta do medycyny 10w. 12 Diogenes Laertios: ywoty i pogldy synnych filozofw [Solon] 1,56

w. 1920 oraz 22 Galen: Zachta do medycyny 13w. 22 Plutarch: O geniuszu Sokratesa 12 (581F)

Synezjos: O krlestwie 25 (s. 440n.)

Cytujc to miejsce, Atenajos zauwaa, e Eurypides musia zna utwr Kse-nofanesa, zawierajcy gwatown krytyk atletw, i przytacza fragment jego drugiej elegii (frg. 2).

frg. 2 (Kn 282a, J-L 2) mego ojca nie obraajcie, zwc go tycim czeczkiem

Focjusz: Sownik 1760

2. i 3. Autolykos 12 501


frg. 3 (Kn 283, J-L 3) osw, co w koszach znosz z gr drzewo na opa

Polluks: Sownik 10,111

frg. 4 (Kn 284, J-L 4) Wyplata bowiem koskie wodze z odyg sitowia.


Fragment (wadliwy metrycznie) cytowany jest ze wzgldu na nazw trudnej do zidentyfikowania roliny [flone].

Kontynuacje i nawizaniaEurypides, jak si zdaje, to jedyny dramaturg antyczny, ktrego zain-

spiroway wyczyny ksicia zodziei. Bohaterem komedii (a moe nawet dwch o tym samym tytule) Autolykos, jak wystawi w roku 420 rywal Arystofanesa, Eupolis, by bowiem wspczesny autorowi Ateczyk, syn Lykona, i ukochany bogacza Kalliasa.

Posta arcyzodzieja nie zostaa zapomniana dziki Szekspirowi, ktry w Zimowej opowieci wprowadza nicponia, a ten chwali si, e ojciec:

[] nada mi imi Autolykosa, gdy bdc jak ja pomiotem spod znaku Merkurego, take podkrada zostawione bez opieki drobiazgi. Dziki ko-ciom i dziwkom zyskaem ten strj, a dochody czerpi z drobnych oszustw. Szafot i chosta zbyt potnie grasuj na gocicach: bicie i wieszanie budz we mnie groz; wic gardz myl o nich, mylc o przyszoci. Zdobycz, zdobycz!

(przekad M. Somczyski)

bibliografia wybranaKannicht R., De Euripidis Autolyco vel Autolycis, Dioniso 61(1991), s. 9199.Markovitch M., Euripides Attack on the Athletes, Ziva Antika 27(1977), s. 5154.Sutton D.F., The Evidence for a ninth Euripidean Satyr-play?, Eos 62(1974),

s. 4953.

4. BUZYRYS

(?)

DatowanieBrak danych.

MitW mitycznej tradycji greckiej Buzyrys, syn Posejdona (jak wielu

innych znanych gwatownikw), by wadc Egiptu, okrutnikiem, ktry powica obcych przybyszw Dzeusowi, posuszny wyroczni wieszczka Frasjosa (pierwszej ofiary). Gdy jednak przygotowywa do zoenia na ota-rzu Heraklesa, ten zerwa pta i pozabija wszystkich uczestnikw obrzdu z krlem wcznie. Histori t przytaczaj za Ferekydesem m.in. Herodot (Dzieje 2,45), ktry j odrzuca jako niedorzeczn, Apollodor (Biblioteka mitw 2,5,11), Diodor Sycylijski (Biblioteka 1,17), a take Hyginus (Opo-wieci 31). Przed Eurypidesem komedi o tym tytule wystawi Epicharm.

Miejsce akcji: przed otarzem Dzeusa (i paacem Buzyrysa?) w Egipcieosoby:

pewne Buzyrys okrutny barbarzyca, krl Egiptu HerAkles heros dorycki sylen ojciec satyrwChr: satyrowie

Hipoteza Buzyry]s satyrowy, ktrego pocztek: o b]stwo [ [25] a streszczen[ie: ] jabka .[ 5 s]atyrowie przed.[ [7 ll. z czstkami sw]

P.Oxy. 52.3651, w. 2334

frg. 1 (Kn 313, J-L 2) Niewolnikowi prawdy rzec nie wolno, jeli dla panw nie jest to wygodne.

Stobajos: Antologia 4,19,24 (O panach i niewolnikach)

kontynuacje i nawizaniaSpotkanie Heraklesa z Buzyrysem interesowao zwaszcza komedio-

pisarzy. Komedi Buzyrys wystawi Kratinos, ktry debiutowa na scenie

2. i 3. Autolykos 34 / 4. Buzyrys 1 503


niemal w tym samym czasie co Eurypides, nie sposb zatem rozstrzygn, czyj utwr by wczeniejszy. Po Eurypidesie i Kratinosie Buzyrysw two-rzyli trzej przedstawiciele Komedii redniej (IV w.): Antyfanes, Efippos i Mnesimach.

W dobie nowoytnej tragedi powici Buzyrysowi Edward Young: Busiris. King of Egypt (1735; premiera 1719).

5. EURYSTEUSZ

(?)

DatowanieNic nie wiadomo o dacie wystawienia dramatu. Niektrzy badacze sy-

tuuj go w bliskoci Heraklesa oszalaego (ok. 417409).

MitEurysteusz jest obok Hery gwnym czarnym charakterem cyklu o He-

raklesie. Dziki podstpowi Hery zajmuje niejako miejsce herosa. Dzeus obieca mianowicie, e pierworodny w tym pokoleniu potomek Perseusza bdzie panowa nad Mykenami. Mia na myli syna brzemiennej za jego spraw Alkmeny, ale Hera, wspomagana przez bogini narodzin Ejlejtyj, opnia przyjcie na wiat Heraklesa, przypieszya natomiast narodziny jego kuzyna Eurysteusza. Gdy w przystpie szau Herakles zamordowa on i dzieci (temat tragedii Herakles oszalay), Apollon kaza mu odpoku-towa zbrodni sub u wadcy Myken. Eurysteusz wyznacza mu kolejne zadania 12 prac a jako e by z natury tchrzliwy, czyni to za porednic-twem herolda, sam chowajc si na wszelki wypadek w brzowym kotle (lub glinianym pitosie) specjalnie w tym celu sporzdzonym. Eurysteusz przey Heraklesa i bezlitonie przeladowa jego potomkw, Heraklidw. Ostatecz-nie zosta pojmany podczas bitwy z obrocami Heraklidw, Ateczykami, i zabity przez mciw Alkmen (tragedia Dzieci Heraklesa).

ProbleMy rekonstrukcjiPrawdopodobnie tematem dramatu byo zakoczenie suby Heraklesa

u Eurysteusza (ostatnia praca polegaa na sprowadzeniu z Hadesu trjgo-wego psa Cerbera). Nie wiemy, jaki pretekst wymyli Eurypides, eby uza-sadni obecno satyrw i Sylena.

Miejsce akcji: przed siedzib Eurysteusza w Mykenachosoby:

pewne eurysteusz krl Myken HerAkles heros dorycki sylen ojciec satyrw

prawdopodobne kopreus herold EurysteuszaChr: satyrowie

4. Buzyrys / 5. Eurysteusz 505


frg. 1 (Kn 371, J-L 1) Do Hadu lesz mnie, ywego, nie trupa; wyruszam wiadom, e kres mnie tam czeka.

Erotian: Zbir wyrazw hippokratejskich 29 (s. 86,17)

Kwestia niewtpliwie wypowiadana przez Heraklesa do Eurysteusza, ktry kae mu przyprowadzi psa Cerbera z Podziemia.

frg. 2 (Kn 372, J-L 2) To niemoliwe nie bj si, staruszku; Dedala zawsze rusza si posgi zdaj i patrze taki ze czek mdry!

Scholia do Eurypidesa: Hekaba 838w. 23 Jan Tzetzes: Tysiczki 1,521522 (s. 24) [Platon]

Sowa skierowane do Sylena zapewne wygasza Herakles. Niewykluczone, e Sylen towarzyszy Heraklesowi podczas wyprawy do Podziemia (niczym Ksantiasz Dionizosowi w abach Arystofanesa) i przeraa si na widok robotw, jakie Dedal sporzdzi dla Hadesa.

frg. 3 (Kn 373, J-L 3) Skosi je niczym pomieniste kosy, tnc ciosem miecza z czarn rkojeci.


Kto opowiada o wyczynach Heraklesa, tutaj o zabiciu stugowej hydry lernejskiej.

frg. 4 (Kn 374, J-L 4) [lub] czerpak, lub brzowe sito pod podbitymi trzymajc oczami.


frg. 5 (Kn 375, J-L 5) Sucy ma by wierny, utrzymywa sekrety panw zawsze w tajemnicy.

Stobajos: Antologia 4,19,26 (O panach i niewolnikach)

frg. 6 (Kn 376, J-L 6) Nie wiem, jak by trzeba miar losy czowiecze mierzy, by wiedzie, co robi.

Stobajos: Antologia 4,34,41 (O yciu. e krtkie)

frg. 7 (Kn 377, J-L 7) Na prno nie chc uzna miertelnicy bastardw, bo kto prawy jest z natury, to miano mu nie zniszczy charakteru.

Stobajos: Antologia 4,24,44 (O dzieciach. e dobrze jest posiada dzieci)

By moe s to dywagacje Heraklesa, ktrego Eurysteusz jako syna Dzeusa moe za bkarta uznawa.

frg. 8 (Kn 378, J-L 8) Dzi, jeli kto ma w domu b obfity, pierwszym go pisz i lepszymi rzdzi; cenimy czyny niej ni pienidze.

Stobajos: Antologia 4,31,42 (O bogactwie)

Dalszy cig utyskiwa Heraklesa?

frg. 9 (Kn *863, J-L *12) Przyby, na barkach dwigajc odyca lub rysia, besti bezksztatn, potworn.

Elian Klaudiusz: O waciwociach zwierzt 14,6

Atrybucja tego fragmentu, cho pasuje on do opisu Heraklesa wracajcego z dzikiem erymanckim, pozostaje niepewna.

5. Eurysteusz 19 507


6. SKIRON

(?)


MitAteczykom zapewne musiay si podoba epizody zaczerpnite z ich

wasnych, rodzimych tradycji, a przygody plemiennego herosa Attyki, Te-zeusza, nadaway si znakomicie na fabuy dramatu satyrowego. Na drodze z Trojdzeny do Aten roio si wprost od straszliwych zbjcw i potworw, gdy zatem mody syn krla Aten, Ajgeusa, ruszy z peloponeskiej Trojdze-ny, gdzie si urodzi i gdzie wychowywaa go matka, do Aten, eby da si pozna ojcu, okazji do bohaterskich czynw mu nie zabrako. Jednym z naj-groniejszych by Skiron, syn Posejdona (a zatem przyrodni brat bohatera!) lub potomek Pelopsa. Zwyk on przymusza przechodniw, by umywali mu nogi, po czym kopniakiem strca ich ze ska prosto w paszcz olbrzymiego wia, czyhajcego u podna. Zupenie inn wersj opowiadali Megarej-czycy, dla ktrych Skiron by dobroczynnym stranikiem bezpiecznej drogi nadmorskiej, przodkiem Telamona i Peleusa, a nawet kuzynem Tezeusza jako syn siostry jego matki, Ajtry.

ProbleMy rekonstrukcjiSzcztki hipotezy pozwalaj odtworzy jedynie sam pocztek dramatu.

Wynika z niej, e prolog wygasza zapewne Sylen i e rozbawiony Chr satyrw wpada na scen w towarzystwie heter z Koryntu. Pojawia si Te-zeusz, wdrujcy z Trojdzeny do Aten, prawdopodobnie dowiadywa si od Sylena o sytuacji satyrw (zniewolonych przez Skirona) i obiecywa pomoc oraz ukaranie rozbjnika. Kto (Sylen? Skiron?) strczy Tezeuszowi ktr z heter.

Miejsce akcji: przed jaskini Skirona, przy Skaach Skiroskichosoby:

pewne skiron okrutny rozbjnik tezeusz heros ateski sylen ojciec satyrw Hetery z koryntu (osoby nieme?)

prawdopodobne HerAkles heros doryckiChr: satyrowie

Hipoteza Skiron [satyrowy, ktrego pocztek: [75] Hermesie, to ty bowiem [ miewasz, a s[treszczenie: Skiron [ 5 ska zajw[szy z rozboju utrzymywa si, [synem [80] Posejdona bdc; [sam jednak do wwozu nie pilnowa wejcia, [lecz jako szpiega mia i pomocnika w gwa[cie tym Sylena 10 jemu powierzy st[ra nad szlakiem, sam si za usun[. Wkrtce na [85] odludzie wpadaj satyrowie roz[bawieni z heterami [ [ 15 maj[ [ [90] [ ].[ ][ [brakuje nie wicej ni 17 ll.]

P.Oxy. 27.2455, frg. 6, w. 7490 ] [ 45 p]ojawiwszy si za Hera[kles 20 ] [ ]. chwyciwszy; i [ ]... [ ]

P.Oxy. 27.2455, frg. 5, w. 4449

Bardzo zniszczony tekst zachowanej na papirusie Hipotezy umoliwia rne jej uzupenienia. Steffen3 na podstawie wasnej rekonstrukcji podejrzewa, e zamiast Tezeusza Eurypides wprowadza tu Heraklesa jako gest wobec Spartan i e wobec tego dramat wystawiono niedugo po zawarciu pokoju Nikiasza (421 r.).

frg. 1 (Kn 674a, J-L 1) Hermesie, to ty bowiem [ ] miewasz

P.Oxy. 27.2455, frg. 6, w. 75

Wikszo badaczy przypisuje t zapewne otwierajc prolog apostrof do Hermesa Sylenowi, ktry baga boga o pomoc w uwolnieniu siebie i towa-rzyszy satyrw z niewoli u Skirona. Po monologu wprowAdzAjcym Sylena na orchestr wpadaj satyrowie z heterami (pArodos).

frg. *2 (Kn/J-L *1084) Przybywam z Akrokoryntu oblanego fal, witego szczytu, miasta Afrodyty

Strabon: Geografia 8,6,21nawizanie Plutarch: O mioci 21 (767F)

6. Skiron 12 509


Fragment pieni cHru (w jonikach), z duym prawdopodobiestwem przy-pisywanego dramatowi Skiron (Pechstein).

frg. 3 (Kn 675, J-L 2) Te sobie wemiesz za jednego konia, a te za park; te daj czwrki, i to ze srebra! Kochaj ateskie dziewice, jeli tylko kto przyniesie 5 ich wiele


Fragment uwaany za cz wypowiedzi Sylena, ktry zachwala Tezeuszowi hetery sprowadzone z Koryntu. Strczy je za statery korynckie z wyobra-eniem Pegaza i zapewne za inne monety z wizerunkiem dwukonnych i czterokonnych zaprzgw; najchtniej, jak twierdzi, przyjmuj drachmy ateskie z wyobraeniem dziewiczej Ateny. Eurypidejski Sylen w roli str-czyciela staje si prekursorem popularnego typu Komedii Nowej rajfura ( [pornobosks]).

frg. 4 (Kn 676, J-L 3) Pasujesz wietnie do onicy dziewki z Koryntu; stopa z posania nie zwisa


Aluzja do spotkania Tezeusza z rozbjnikiem Prokrustesem.

frg. 5 (Kn 677, J-L 5) ani jelenie udce

Atenajos: Uczta mdrcw 9,3 (368d)

frg. 6 (Kn 678, J-L 6) bo dobrze jest kara nikczemnikw

Stobajos: Antologia 4,5,6 (O wadzy i o tym, kto powinien rzdzi)

frg. 7 (Kn 679, J-L 4) albo przywizywa pdami dzikiego figowca

Atenajos: Uczta mdrcw 3,10 (76c)

JouanVan Looy widz tu aluzj do zbrodni Sinisa, ktry przywizywa po-drnych do wierzchokw sosen, po czym je puszcza, tak e nieszcznicy albo zostawali rozerwani, albo wylatywali w powietrze i ginli, rozbijajc si o ziemi.

frg. 8 (Kn 680, J-L 7) towarzyszy

Hesychios: Sownik 34567

frg. 9 (Kn 681, J-L 8) tarany205


Kontynuacje i nawizaniaSztuki pod tym samym tytuem wystawiali: komediopisarz sycylijski Epi-

charm, z przeomu VI/V w., a zatem przed Eurypidesem (frg. 122124; s. 94 96), oraz Aleksis, znany przedstawiciel Komedii redniej, autor pono a 245 komedii. Z jego sztuki zachowa si jednak jeden tylko werset (frg. 139).

bibliografia wybranaLuppe W., Die Skyron-Hypothesis, Archiv fr Papyrusforschung 40(1994), s. 1319.Mette H.J., Euripides Skiron, Museum Helveticum 21(1964), s. 7172.Snell B., Zu Euripides Satyrspiel Skiron, Aegyptus 47(1967), s. 184186.Steffen W., Euripides Skiron und der Prolog der Lamia, Eos 58(1971), s. 2533.

205W tekcie: [mbola] ( [mbolos] lub [mbolon] to, co si wkada, wrzuca, zatyczka, taran); wyraz uywany przez komediopisarzy w zna-czeniu seksualnym.

6. Skiron 29 511


7. SYLEUSZ

(?)


MitPrzygod Heraklesa z Syleuszem opowiadaj pni autorzy, zwaszcza

Apollodor (Biblioteka mitw 2,6,34) i Diodor Sycylijski (Biblioteka 4,31). Gdy Herakles w ataku szau zabi swego gocia Ifitosa, Hermes zgodnie z wyroczni delfick sprzeda go w niewol krlowej Lidii Omfali. Wrd zada, jakich podejmowa si Herakles w okresie tej niewoli, byo ukaranie Syleusza, mieszkaca Aulidy (Apollodor) lub Pelionu (Diodor). Zmusza on przechodniw do pracy w swojej winnicy, a zamiast zapaty zadawa im mier. Herakles naj si do niego na sub, spali winorole, a Syleusza zabi wraz z jego crk Ksenodik. Focjusz (Biblioteka 186, 133b), powou-jc si na gramatyka Konona (FGrHist 26 F1 [XVII]), zachowa odmienn wersj, o zdecydowanie bardziej tragicznym wydwiku: Ksenodika jest tu ukochan on Heraklesa, ktra umiera z tsknoty podczas jego przeduaj-cej si nieobecnoci. Herakles wraca w momencie, gdy aobnicy gromadz si wok stosu, i z rozpaczy usiuje si rzuci w ogie. mierci bohatera zapobiega brat Syleusza i opiekun zmarej, Dikajos (Sprawiedliwy).

ProbleMy rekonstrukcjiGwnym przekazem pomocnym w rekonstrukcji treci zaginionego

dramatu, obok szczupych fragmentw, jest relacja Tzetzesa (Wprowadzenie do komedii Arystofanesa 11a2,6270) przytaczajcego przykad Syleusza jako dramatu nieustannie wzbudzajcego wesoo widowni. rdem ko-mizmu jest tu przede wszystkim sam bohater pozytywny Herakles. Ma on (patrz te Alkestis) z pewnoci cechy blisze tradycyjnemu Heraklesowi komicznemu ni postaci tragicznej. Sprzedany, a waciwie wmwiony przez Hermesa Syleuszowi jako parobek pisze Tzetzes okopuje mu win-nic, wyrywajc przy tym z korzeniami wszystkie winorole, rozpala z nich ognisko, skada ofiar z najwikszego wou gospodarza, raczy si misiwem i winem wykradzionym z piwniczki waciciela, ktrej drzwi uywa jako stou. Z fragmentw wynika ponadto, e wyzywa gospodarza na pojedynek w piciu. Zabawia si piewem, da owocw i wetw, a w kocu zmienia bieg pobliskiej rzeki, ktra zatapia gospodarstwo. Szczeglnie zabawne mu-siao si wyda widzom to, e Herakles z takim zapamitaniem niszczy i pali winnic powicon przecie Dionizosowi! Rehabilituje si jednak niejako, oddajc sprawiedliwo boskiemu trunkowi w scenie bdcej niewtpli-

wie parodi sympozjonu (patrz Cyklop). Niektrzy uczeni (Churmuziadis2, s. 156157), na podstawie malowida na skyfosie z przedstawieniem kobiety kradncej herosowi lwi skr i maczug, sugeruj istnienie takiej sceny w sztuce z udziaem Ksenodiki.

Luppe na podstawie analizy papirusowych fragmentw Hipotezy (hi-potez?) stawia tez o istnieniu dwch dramatw satyrowych: Syleusz I (P.Oxy. 27.2455, frg. 5; patrz niej, II 8. Syzyf Hipoteza) oraz Syleusz II (P.Strasbourg 2676 = P.Oxy. 27.2455, frg. 8).

Miejsce akcji: przed zagrod (?) Syleusza w Aulidzieosoby:

pewne syleusz waciciel winnicy HerAkles heros dorycki; na subie u Omfali (?), parobek Syleusza (?) Hermes bg w roli kupca sylen ojciec satyrw

prawdopodobne ksenodikA crka SyleuszaChr: satyrowie

Hipoteza Syleusz saty]row[y, ktrego pocztek: ] z g[ry a stresz]czenie: Heraklesowi, zab]jcy swe[go gocia 5 Ifitosa, syna E]urytosa, Dzeus na[ sp]rzedanemu [ ]. jeli za [ ] rok [ ]..[..] [ 10 .[ ] [ ]..[

P.Strasbourg 2676, frg. a

[skraj papirusu] ....] i Syleusza [.] wadc[ cr]k za wspomnianego wy[ej 15 [105] ] ciganej [ ]. ich natomiast [ . Kseno- di]k ocali

P.Oxy. 27.2455, frg. 8, w. 103107

Z papirusowych strzpw Hipotezy wynika, e Herakles z woli Dzeusa pono-si kar za zabjstwo Ifitosa i zamanie praw gocinnoci. Zosta zaprzedany w roczn (?) niewol krlowej Omfali lub bezporednio Syleuszowi. Dru-gi fragment hipotezy mwi o tym, e Herakles uratowa crk Syleusza (Ksenodik?), cigan zapewne przez chutliwych satyrw.

7. Syleusz 513


frg. 1 (Kn 688, J-L 2) Ale przeciwnie, wcale nie sualczy! Z postawy godny, nie nazbyt pokorny ni ociay, jak zwykle niewolnik, lecz wietny strojem i mocny swym drzewcem.

Filon z Aleksandrii: Kady czowiek cnotliwy jest wolny 101,47

Nie wiadomo, kto wypowiada prolog. Po pArodosie Chru satyrw, zapew-ne sucych Syleuszowi pod przymusem, pojawiali si Herakles (w prze-braniu?) i Hermes. Hermes by moe przygotowywa Heraklesa do roli pokornego sugi, po czym, jak przystao na patrona kupcw, ze znaw-stwem zachwala Syleuszowi wystawianego na sprzeda Heraklesa, nie bez dwuznacznych podtekstw seksualnych waciwych gatunkowi.

frg. 2 (Kn 689, J-L 3) Nikt przecie sobie nie kupi do domu kogo, kto bdzie lepszym ode panem. Twj widok budzi strach. Twe oczy pon jak oczy byka, kiedy lew na skacze.


Syleusz mia uzasadnione wtpliwoci, czy ten budzcy groz suga bdzie dostatecznie ulegy. Wydaje si, e sam Herakles (niechccy?) utrudnia swoj imponujc postaw zadanie Hermesowi, ktry musia przecie prze-kona nabywc do kupna towaru.

frg. 3 (Kn 690, J-L 4) sam wygld ju ci zdradza, choby nie wyrzek sowa, e sucha nie bdziesz; ty rzdzi wolisz, ni ulega innym.


Mimo tych wtpliwoci Syleusza sprytnemu Hermesowi udaje si w kocu sprzeda mu Heraklesa jako parobka.

frg. **4 (Kn *907, J-L *10) Poera z misem wow blade figi, odstraszyby swym rykiem barbarzyc!

Klemens Aleksandryjski: Sowo zachty dla Grekw 7,76,5w. 1 Atenajos: Uczta mdrcw 7,4 (276f)

w. 1 Eustacjusz: Komentarze do Iliady Homera 11,629 (k. 867,65; vol. 3, s. 270,14)w. 1, trawestacja Plutarch: Zagadnienia biesiadne 4,4,2 (Pisma moralne 668A)

aden z autorw staroytnych powoujcych si na ten fragment nie wy-mienia dramatopisarza ani tytuu sztuki, tote atrybucja pozostaje bardzo wtpliwa. Opis pasuje do dobrze do relacji z wyczynw Heraklesa, ktre

jednak przynajmniej czciowo musiay odbywa si na oczach widzw, ina-czej bowiem Herakles nie mgby wyzywa gospodarza na zawody pijackie.

frg. 5 (Kn 691, J-L 5) [HerAkles] Po si, pijmy! Zaraz mi tu prb podejmij zobacz, czy mnie w tym pokonasz!


Filon cytuje te sowa Heraklesa, przytaczajc zarazem ich kontekst, eby uzasadni twierdzenie, i czowiek z natury wolny, nawet sprzedany jako niewolnik, nie traci swej godnoci. Syleusz, wcieky z powodu szkd, jakich narobi parobek, obrzuca go zniewagami. Herakles zamiast wykrtw i uspra-wiedliwie wyzywa go do zawodw w piciu, traktuje z gry i wydaje rozkazy.

frg. 6 (Kn 687, J-L 6) HerAkles Sma, kad na wglach moje ciao, czarn krwi moj racz si, bo prdzej pod ziemi powschodz gwiazdy, ziemia wstpi w eter, nim si doczekasz ode mnie pochlebstwa!


Te dumne sowa Heraklesa pochodz prawdopodobnie z Agonu midzy nim a Syleuszem.

frg. 7 (Kn 692, J-L 7) Dla dobrych i jam dobry, lecz dla podych nie ma wikszego wroga na tym wiecie.

Stobajos: Antologia 4,5,1 (O wadzy i o tym, kto powinien rzdzi)

Zgodnie z przekazem Filona Herakles pozabija wszystkich ludzi Syleusza, nie oszczdzajc nikogo.

frg. 8 (Kn 693, J-L 8) [HerAkles] Daleje, mia pako, obude mi si i oka sw twardo!

Eustacjusz: Komentarze do Iliady Homera 1,302 [Jerzy Chojroboskos] (k. 107,31; vol. 1, s. 167,33)

Etymologicum Magnum s. 294,45 (s.v. )Jan Filoponos: O akcentach (s. 25,7)

w. 1, nawizanie Hesychios: Sownik 1626w. 2 Apollonios Dyskolos: O zaimkach (s. 73,14)

nawizanie Lukian: Przygody Lukiosa w osa zamienionego 5nawizanie Swetoniusz: ywoty cezarw. Neron 49

nawizanie Sozomen Hermiasz: Historia kocielna 7,27,7

7. Syleusz 18 515


Uczeni podejrzewaj nie bez racji dwuznaczny podtekst tej apostrofy do maczugi herosa. Herakles uratowa Ksenodik z rk nastajcych na ni chu-tliwych satyrw i sam zaj ich miejsce.

frg. 9 (Kn 694, J-L 9) Wejdmy, pokadmy si, lecz prosz otrzyj zy z oczu

Antyattycysta (s. 85,10)

Zapewne Herakles pociesza Ksenodik, ktrej wanie zabi ojca.

bibliografia wybranaGroningen B.A. van, De Syleo euripideo, Mnemosyne 55(1930), s. 293299.Luppe W., Identifiezierung des Hypothesis-Schlusses auf P.Oxy. 2455,5, Anagenne-

sis 4(1986), s. 223243.Mette H.J., Hypothesis von Euripides Syleus. Zum Wartetext 7., ZPE 4(1969), s. 173.

8. SYZYF

agon roku 415

DatowanieSyzyf koczy synn trylogi tragiczn roku 415, zoon z zaginionych

Aleksandra i Palamedesa oraz zachowanych Trojanek. Eurypides zosta wwczas pokonany przez Ksenoklesa.

MitO Syzyfie, synu Ajolosa i krlu Efyry (pniejszego Koryntu), kryo

wiele opowieci przedstawiajcych go jako najprzebieglejszego ze mier-telnych. Nie wiadomo, ktry z licznych epizodw mitu zainteresowa Eury-pidesa. Wysuwano najrozmaitsze hipotezy: e mogo chodzi o uwiedzenie crki Autolykosa, Antiklei, czego owocem by Odyseusz (patrz II 2. i 3. Au- tolykos), lub o kradzie klaczy Diomedesa, ktre przyprowadzi Herakles, lub te o wyczyny Syzyfa w Hadesie (wwczas jednak trudno byoby uza-sadni obecno satyrw).

Miejsce akcji: nieznaneosoby:

pewne syzyf krl Efyry HerAkles heros dorycki

prawdopodobne Hermes bgChr: satyrowie

Hipoteza (?) ].....[ p]okazawszy si za Hera[kles ]any przez niego [ ]. otrzymawszy i [ ].... jego i ...[ ]...

P.Oxy. 27.2455, frg. 5, w. 4449

(91) ] a satyrowie [ ] Hermes sza[ty ] zaprzg [ ] uciekszy stamt[d 5(95) ] walczc wraz z [ni]m [ poj]awiwszy si nagle przed satyrami [

7. Syleusz 89 / 8. Syzyf 517


prz]erazi ich; z nich za .[ ] [..]. by [ ] e spali [ 10(100) ] e przywie [ e od ni]ch ucieknie [ ] [

P.Oxy. 27.2455, frg. 7, w. 91102

Atrybucje strzpw tej Hipotezy (hipotez?) s rne. W gr wchodz oprcz Syzyfa take dramaty Skiron i Syleusz, o ile w nich rwnie pojawia si He-rakles, co zwaszcza w przypadku Skirona jest wtpliwe. Niemonoci rozstrzygnicia dowodzi choby fakt, e podczas gdy Steffen2 przypisywa frg. 5 Skironowi (d.s. 6), a frg. 7 Syzyfowi (d.s. 8), Pechstein dowodzi, e frg. 5 stanowi cz hipotezy Syzyfa, a frg. 7 Skirona. Z kolei Luppe opowiada si za hipotez, e w przypadku frg. 7 chodzi o niepowiadczony w dorobku Eurypidesa dramat satyrowy Penteus, a frg. 5 i 8 (patrz II 7. Sy-leusz Problemy rekonstrukcji) wiadcz o istnieniu dwch Syleuszw satyrowych autorstwa Eurypidesa.

frg. 1 (Kn 673, J-L 1) Witam ci, wietny potomku Alkmeny, , gdy niecny sczez marnie!

Ksiga Suda 174

frg. 2 (Kn 674, J-L 2) wykrcajc sowa


kontynuacje i nawizaniaZaginione sztuki o Syzyfie tworzyli Ajschylos (tytuy sugeruj, e mogy

to by dramaty satyrowe) i Sofokles. Syzyf Krytiasza by prawdopodobnie dramatem satyrowym, a komedi wystawi Apollodor z Geli (IV/III w.), nic jednak nie wiadomo o ich treci.

Syzyf sta si m.in. bohaterem tragedii wgierskiego autora Gregora Csiky Sisyphus munkaja (Syzyfowa praca, 1892). Najciekawsz wspcze-sn reinterpretacj mitu pozostaje Le mythe de Sisyphe. Essai sur labsurde Alberta Camusa (1942 r.).

bibliografia wybranaDihle A., Das Satyrspiel Sisyphos, Hermes 105(1977), s. 2841.Kahn Ch., Greek Religion and Philosophy in the Sisyphus Fragment, Phronesis

42(1997), s. 247262.Luppe W., Identifizierung des Hypothesis-Schlusses auf P.Oxy. 2455, frg. 5, Anagen-

nesis 4(1986), s. 223243.Winiarczyk M., Nochmal das Satyrspiel Sisyphus, Wiener Studien 100(1987), s. 3545.

9. *LAMIA (?)

(?)

DatowanieNie tylko nic nie wiadomo o dacie wystawienia Lamii, ale i samo istnie-

nie dramatu satyrowego Eurypidesa pod tym tytuem jest sabo powiadczo-ne i przez wielu badaczy byo dawniej negowane.

MitWiedma Lamia penia rol Baby Jagi straszono ni niegrzeczne

dzieci. Pierwotnie bya ona rodzajem demonicznego wampira wysysajcego krew i poerajcego serca ofiar. Wedle mitografw nie urodzia si jednak jako potwr: t crk Belosa i Libii, tak pikn, e uwid j sam Dzeus, zazdrosna Hera ja przeladowa (zabijaa jej dzieci), a Lamia schronia si w odludnej jaskini i zyskaa osaw potwora porywajcego dzieci. Gdy mciwa Hera pozbawia Lami snu, Dzeus obdarzy j dziwaczn umiejt-noci wyjmowania i odkadania oczu.

Hipoteza (?) Lamia satyrowie,] ktrych pocztek: Kt zatem nie zna mego imienia,] wstrtnego [miertelnym

P.Oxy. 27.2455, frg. 19,2

Stan papirusu pozwala jedynie na hipotetyczne czenie tego pocztku z La-mi (tak JouanVan Looy). Wtpliwoci wzbudza liczba mnoga zaimka ktrych sugeruje ona tytu zaczerpnity raczej od Chru ni od tytuowej postaci (tak twierdzi wydawca papirusu Eric G. Turner).

frg. 1 (Kn 472m, J-L 1) Kt zatem nie zna mego imienia, wstrtnego miertelnym Lamii z libijskiego rodu?

Diodor Sycylijski: Biblioteka 20,41,6

Fragment ten (niepoprawny metrycznie) przypisywany by dawniej Buzy-rysowi. Obecnie uwaa si, e moe on pochodzi z prologu wygaszanego przez tytuow Lami.

Kontynuacje i nawizaniaJedynym poza Eurypidesem znanym nam dramatopisarzem, ktry stwo-

rzy sztuk pod tym tytuem, by komediopisarz ateski Krates. Z jego ko-medii zachowao si ledwie 5 drobnych fragmentw (frg. 2025; s. 9698),

8. Syzyf 12 / 9. Lamia 1 519


z ktrych treci nie da si nic powiedzie o sposobie opracowania mitu Lamii (o ile bohaterk sztuki bya posta mityczna, a nie np. hetera majca takie przezwisko). Frg. 20: Skopcia si, dzierc sw lask (czy po wyjciu oka macaa ni jak lepiec?) zestawia si z wersami 7779 Sejmu kobiet Arystofanesa (392 r.), gdzie wyszydza on jakiego pierdzcego Lamiosa. JouanVan Looy przywouj wczeniejsz wzmiank o niemytych jajach Lamii z parabazy (w. 1035) komedii Osy (422 r.) jako by moe nawizanie do dramatu satyrowego Eurypidesa (lub komedii Kratesa).

II. FRAGMENTY DRAMATÓW...

Documents

Transcript of II. FRAGMENTY DRAMATÓW...