I....Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego Biuro Projektów Wodnych Melioracji i...
Transcript of I....Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego Biuro Projektów Wodnych Melioracji i...
I. WSTĘP _____________________________________________________________2
1. Podstawa cel i zakres opracowania _________________________________________ 4
2. Wykorzystane materiały __________________________________________________ 6
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO _________8
1. PołoŜenie i podział administracyjny województwa_____________________________ 8
2. Charakterystyka fizjograficzna ___________________________________________ 10
3. Budowa geologiczna_____________________________________________________ 12
4. Rzeźba terenu__________________________________________________________ 14
5. Gleby _________________________________________________________________ 15
6. Klimat województwa ____________________________________________________ 16
6.1. Ogólna charakterystyka klimatu_____________________________________________ 16
6.2. Opady atmosferyczne________________________________________________________17
6.3. Temperatura powietrza ______________________________________________________22
6.4. Parowanie_________________________________________________________________24
III WYSTĘPOWANIE SUSZY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO _26
1. Występowanie suszy i przepływów niŜówkowych_____________________________ 26
1.1. Występowanie suszy ________________________________________________________26
1.2. Susze na terenie województwa łódzkiego ________________________________________31
2. Ocena deficytów wody na terenie województwa ______________________________ 39
3. Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji ______________________________ 43
4. Działania na rzecz zapobiegania i ograniczania skutków susz w rolnictwie________ 46
5. Rejony o największych potrzebach nawodnień_______________________________ 52
IV. OBSZARY OBJĘTE OCHRONĄ PRAWNĄ ____________________________53
1. Obszary Natura 2000____________________________________________________ 53
1.1. Specjalny obszar ochrony siedlisk (SOOS), (Dyrektywa Siedliskowa)__________________54
2. Parki Krajobrazowe ____________________________________________________ 68
2.1. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich_________________________________________69
2.2. Bolimowski Park Krajobrazowy _______________________________________________72
2.3. Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki________________________________76
2.3. Przedborski Park Krajobrazowy _______________________________________________78
2.4. Spalski Park Krajobrazowy ___________________________________________________81
2.5. Sulejowski Park Krajobrazowy ________________________________________________85
2.6. Załęczański Park Krajobrazowy _______________________________________________88
3. Obszary chronionego Krajobrazu _________________________________________ 92
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
2
I. WSTĘP
Pierwsze nawodnienia na obszarze Polski rozpoczęto juŜ w XVI wieku, kiedy to
w rejonie Bolesławca rozpoczęto nawadnianie trwałych uŜytkych z wykorzystaniem
ścieków. W pierwszej połowie XIX wieku powstały najstarsze systemy nawodnień
w dolinie rzeki Noteci (Łąki Łabiszyńskie - 1500 ha) oraz na Pomorzu (Łąki Czerskie –
1300 ha). W okresie tym powstawały dalsze systemy nawadniające, głównie w dolinach
rzek i tylko w dolinie rzeki Noteci, powierzchnia obszarów nawadnianych uŜytków
zielonych wynosiła ca 15000 ha. Pod koniec XIX wieku powstał unikalny w skali kraju
system nawodnień stokowych w dolinie rzeki Ner, w którym wykorzystywano ścieki
dopływające z miasta Łodzi. Powierzchnia tego systemu, zmodrnizowanego w latach
sześćdziesiątych XX wieku wynosiła 5000 ha.
Pierwsze nawodnienia deszczowniane w Polsce rozpoczęto na początku XX wieku.
Natmiast w latach siedemdziesiątych tego wieku, w Polsce działało ponad pięćset
deszczowni mogących nawadniać ponad 20 000 ha uŜytków rolnych.
Największą inwestycją melioracyjną, działającą dwukierunkowo, a więc
odwadniająco-nawadniającą był Kanał Wieprz Krzna zrealizowana w latach 1954 –1971,
na którym moŜliwe było prowdzenie nawodnień na obszarze o powierzchni ponad 70 000
ha, głównie uŜytków zielonych. JednkaŜe moŜliwości te nie były nigdy w pełni
wykorzystywane. Podobnie wiekszość wykonanych w XX wielku systemów odwadniająco
– nawadniających nie jest obecnie w pełni wykorzystywana.
W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku powierzchnia nawadnianych uŜytków
rolnych wynosiła 530 000 ha w tym aŜ 480 000 ha uŜytków zielonych, głównie w systemie
nawodnień podsiąkowych.
Kryzys ekonomiczny, takŜe przemiany ustrojowe jakie nastąpiły w końcu
XX wieku przyczyniły się do zahamowania rozwoju nawdnień. W okresie tym nastąpiło
wyraźne zmniejszenie zainterowania nawodnieniami. Wg danych GUS w 2005 roku
powierzchnia nawadnianych uŜytków zielonych wynosiła 76 000 ha. Nawodnienia
deszczowniane prowadzone były na obszarze ca 10 000 ha. W ostatnich latach wdraŜane
są prawie wyłącznie nowoczesne sytemy nawodnień deszczowniach jak deszczownie
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
3
pasmowe, nawodnienia kroplowe, mikronawodnienia lub nawodnienia wgłębne, których
zakres ogranicza się przewaŜnie do sadów, warzyw, szkółek lub upraw specjalnych.
Nawodnienia postrzegane są zwykle jako prosty zabieg techniczny, polegający na
dostarczaniu wody do gleby w celu zapewnienia odpowiedniego rozwoju roślin. JednkŜe
nawodnienia, jako dział melioracji rolnych, istotnie wpływają na obieg wody, powietrza i
związków chemicznych w glebach, tworząc podstawę do poprawy ich Ŝyzności. Oprócz
dostarczania wody, nawodnienia stosowane są równieŜ w celu poprawy warunków
wykonywania zabiegów agrotechnicznych, poprawy jakości plonów, dostaraczania
nawozów, chemicznego zwalczania szkodników, nawoŜenia gleb ściekami, kształtowania
warunków termicznych gleb i powietrza. Poszczególne cele nawodnień mogą być osiągane
przy stosowaniu róŜnych systemów nawadniających. Najbardziej uniwersalne są
nawodnienia deszczowniane. Podobnie mikronawodnienia jak i teŜ nawodnienia kroplowe
i mikrodeszczownie, które stosowane są głównie do precyzyjnego nawadniania sadów,
warzyw, plantacji jagodowych, szkółek i upraw specjalnych. Cechuje je bardzo efektywne
wykorzystanie wody, nawozów i środków chemicznych, co niezaleŜnie od efektów
ekonomicznych w istotny sposób zmniejsza wpływ intensywnej produkcji roślinnej na
środowisko naturalne.
Natomiast nawodnienia powierzchniowe grawitacyjne takie jak zalewowe, stokowe
i bruzdowe, poza funkcją zwilŜania gleby moŜna stosować do rozlewu nawozów oraz
rozwodnionych ścieków do ich rolniczego wykorzystania. Natmiast funkcja nawodnień
podsiąkowych zajmujących największy obszar w Polsce sprowadza się głównie do
podpowierzchniowego zwilŜania gleby na uŜytkach zielonych połoŜonych głównie w
dolinach rzek. Za pomocą tych nawodnień moŜna regulować bilans wodny obektu jak teŜ
niekiedy w całej zlewni rzecznej. Niebagatelne znaczenie ma przy nawodnieniach
podsiąkowych ich funkcja retencjonowania. Z tego względu moŜna uznać je jako jedną
z form małej retencji.
Czynnikiem mogącym spowodowć istotne zmiany w zakresie metod jak i teŜ
zakresu nawodnień moŜe być obserwowane w ostatnich latach postępujące ocieplenie
klimatu. W warunkach pojawiania się coraz częstszych susz, bez prawidłowej gospodarki
wodnej nie jest moŜliwy wzrost produkcji roślinnej jak i teŜ poprawa jej jakości.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
4
Rok 2006 był przykładem klasycznego roku suchego, w którym przy bardzo
wysokich temperaturach w miesiącu czerwcu i lipcu wystąpił brak opadów, a właściwie ich
niewielkie ilości wynoszące około 30 % średniej z wielolecia. Długotrwała susza określona
przez hydrologów jako największa od 100 lat oraz długo utrzymujące się wysokie
temperatury (średnia w lipcu 24 °C), doprowadziły do ogromnych strat. Przyspieszeniu
uległo dojrzewanie zbóŜ przy niedostatecznym wykształceniu ziarna, zwłaszcza zbóŜ
jarych. Główny Urząd Statystyczny oszacował, Ŝe w skali całego kraju zbiory zbóŜ w 2006
roku wyniosły 22,0 mln ton, tj. o 18,4 % mniej od roku 2005, a zbiory zbóŜ podstawowych
z mieszankami zboŜowymi o 17,3 % mniej niŜ w 2005 roku. Zbiory kukurydzy na ziarno
były niŜsze o 32,9 %, a ziemniaków o 18,6 % mniej jak w 2005 roku.
PowyŜsza sytuacja zainspirowała Ministra Rolnictwa w sierpniu 2006 r., do
wystąpienia do marszałków województw w całym kraju, do podjęcia działań związanych z
opracowaniem „Wojewódzkiego programu nawodnień do roku 2013”
W swoim wystąpieniu Minister Rolnictwa stwierdził, Ŝe susza jaka wystąpiła w 2006 roku
wykazała zaniedbania w wyposaŜeniu rolnictwa w urządzenia łagodzące jej skutki, przede
wszystkim uwidoczniła brak dostatecznej liczby zbiorników magazynujących wodę do
nawodnień oraz brak efektywnych systemów nawodnień dla potrzeb rolnictwa.
1. Podstawa cel i zakres opracowania
„Plan nawodnień rolniczych” dla województwa łódzkiego, Biuro Projektów
Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o. o w Poznaniu
wykonało na zlecenie Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi –
umowa nr 5/TI/2007 zawarta w dniu 27 lipca 2007 roku.
Celem niniejszego opracowania w aspekcie zaleceń Ministra Rolnictwa jest
określenie, potrzeb w zakresie budowy i modernizacji urządzeń piętrzących wodę i
systemów nawadniających łącznie z ciśnieniowymi, celem których będzie łagodzenie
skutków suszy, na tle uwarunkowań klimatyczno - przyrodniczych występujących na
terenie województwa łódzkiego.
W związku z tym, opracowanie, mające charakter Programu, swoim zakresem
będzie obejmować:
− analizę aktualnego stanu rolnictwa
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
5
- ocenę uwarunkowań agroklimatyczno - przyrodniczych produkcji rolniczej,
- ocenę istniejących systemów melioracyjnych ze szczególnym uwzględnieniem
istniejących obiektów nawadniających,
- zainteresowanie rolników sprawami nawodnień w świetle nadesłanych róŜnego
rodzaju zgłoszeń i wniosków o wykonanie systemów nawadniających,
- ocenę techniczno-ekonomiczną zgłoszonych wniosków,
- propozycję odbudowy i modernizacji istniejących obiektów nawadniających jak i
budowę nowych obiektów nawadniających,
- harmonogram realizacji proponowanych do realizacji obiektów nawadniających do
roku 2013,
- zasady finsownaia budowy urządzeń melioracji szczegółowej dla nawodnień
rolniczych,
- ocenę wpływu nawodnień rolniczych na środowisko.
Przy konstruowaniu planu nawodnień dokonało oceny aktualnego stanu
nawodnień na terenie województwa łódzkiego. Na podstwie ewidencji urządzeń
melioracyjnych Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi,
zestawiono istniejące obiekty melioracyjne przystosowane do nawodnień, określając przy
tym równieŜ zakres rzeczywitych prowadzonych aktualnie nawodnień na istniejących
obiektach melioracyjnych. Materiały te były teŜ podstawą do ustalenia potrzeb
modernizacji istniejących obiektów melioracyjnych w kierunku odtworzenia nieczynnych
obecnie sytemów odwadniająco-nawadniających.
Potrzeby nawadniania nowych obszarow uŜytków rolnych określono na podstawie:
- Zgłoszeń dotyczących potrzeb budowy lub modernizacji urządzeń piętrzących
i systemów nawadniania (grawitacyjnych i ciśnieniowych) przedstawionych
w formie „Kart informacyjnych” sporządzonych przez samorządy lokalne gmin,
miast i gmin, miast, starostw powiatowych,
- Wnioski o wykonanie nawodnień grawitacyjnych i deszczownianych przekazane
przez rolników i inne jednostki prowadzące działalność rolniczą i leśną.
- Informacje i opinie Terenowych Inspektoratów WZMiUW w Łodzi
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
6
Wytypowane przez samorządy gminne i Terenowe Inspektoraty WZMiUW w Łodzi
tereny rolne (obiekty) do nawodnień - grunty orne, uŜytki zielone i sady, zweryfikowano
pod kątem:
- wielkości zapotrzebowania wody
- usytuowania obiektu w zlewni z określeniem źródła poboru wody
- aktualnych moŜliwości pokrycia zapotrzebowania wody z bieŜącego przepływu
rzek, istniejących zbiornikow wodnych lub wód głębinowych
Stosownie do tych ustaleń określono obszary, których nawadnianie moŜliwe będzie
wyłącznie na bazie zasobów wód podziemnych (deszczownie) lub na bazie wód
powierzchniowych przy bezpośrednim poborze z rzek lub zbiorników. W sytuacji
nawodnień grawitacyjnych głównie na uŜytkach zielonych, w dolinach rzek określono
obszary, których nawadnianie moŜliwe będzie z bieŜącego przepływu rzek (retencja
korytowa) lub z istniejących i planowanych zbiorników wodnych.
Kolejność realizacji poszczególnych obiektów ustalano biorąc pod uwagę głównie
uwarunkowania klimatyczne, hydrologiczne, i gospodarcze a więc uwarunkowania jakie
były stosowane przy ustalaniu hierarchi potrzeb małej retencji, w której to województwo
łódzkie zostało zakwalifikowano do I i II kategorii potrzeb, tj. grupy województw, na
obszarze których potrzeby rozwoju małej retencji i ściśle z nimi powiązane potrzeby
nawodnień są największe w skali kraju. DuŜe znaczenie przy ustalaniu kolejności
odgrywały warunki, bądź teŜ moŜliwości odbudowy istniejących obiektów nawadnianych
na uŜytkach zielonych, mając moŜliwość uzyskania w stosunkowo krótkim czasie efektu
gospodarczego. Wzięto pod uwagę w tych rozwiązaniach moŜliwość uzyskania duŜego
efektu ekologicznego, jaki moŜna osiągnąć przy ekstensywnym uŜytkowaniu istniejących
obiektów. Wynika to z duŜych moŜliwości retencjonowania wody na obiektach połoŜonych
w dolinach rzek i wyposaŜone w urządzenia do nawodnień.
2. Wykorzystane materiały
− „Wojewódzki Program Małej Retencji dla województwa łódzkiego” wykonany
w 2005 roku przez Biuro Studiów i Projektów Gospodarki Wodnej Rolnictwa
„BIPROMEL” Sp. z o.o. w Warszawie
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
7
− Biuro Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego (pod red. J. Zemana)
„ Program ochrony środowiska województwa łódzkiego na lata 2008 – 2011”;
Łódź.
− K. Nyc, R. Pokładek „Celowość i kierunki rozwoju melioracji w Polsce”
Wiadomości Melioracyje i Łąkarskie 3/2007 r.
− E. Kaca „Gospodarka wodna w rolnictwie w warunkach niedoboru wody”
„Wiadomości Melioracyje i Łąkarskie 3/2007 r.
− Gospodarstwo Pomocnicze w Bydgoszczy przy Kujawsko-Pomorskim Zarządzie
Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku (2007) „Program Nawodnień
rolniczych w województwie kujawsko-pomorskim”; Bydgoszcz
− IMGW (1979) „Atlas klimatyczny Polski; Opady atmosferyczne i pokrywa śnieŜna
(1931-1960)”; Wyd. komunikacji i łączności, Warszawa.
− IMGW (1979) „Atlas klimatyczny Polski; Temperatura powietrza (1931 – 1960)”;
Wyd. komunikacji i łączności, Warszawa.
− Kowalczak P. (1996) „ Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji w Polsce”
IMGW, Poznań.
− Rąkowski G. (pod red.) (2002) „Parki Krajobrazowe w Polsce” Instytut Ochrony
Środowiska, Warszawa.
− Marianna Sasim, Małgorzata Mierkiewicz „Susza w 2003 roku” Gazeta obserwatora
IMGW 1/2005 r. –Ga
− “Rocznik meteorologiczny i hydrologiczny obszaru oddziaływania odwodnienia
KWB “Bełchatów” S.A. Dorzecze Widawki i zlewnia Warty 2005”, opracowany
przez IMGW O/Poznań, udostępniony przez KWB “Bełchatów”.
− “Plan zagospodarowania przestrzennego województwa łódzkiego”, opracowany
w Biurze Planowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego w Łodzi,
zatwierdzony w roku 2002.
− Dane Urzędu Statystycznego w Łodzi.
− Dane Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi
− Dane WIOŚ w Łodzi
− Małgorzata Rusinek „Zaopatrzenie w wodę województwa łódzkiego”
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
8
II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO
1. PołoŜenie i podział administracyjny województwa
Województwo łódzkie zajmuje środkową część obszaru Polski. Region ten
połoŜony jest na geometrycznych osiach Polski północ-południe i wschód-zachód, które
krzyŜują się w okolicach Piątku w powiecie łęczyckim, około 30 km na północ od Łodzi.
Rys.II/ 1. Województwo łódzkie- podział administracyjny
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
9
Region graniczy z sześcioma innymi województwami: od wschodu i północy
z mazowieckim oraz na krótkim odcinku z kujawsko-pomorskim, od zachodu
z wielkopolskim, od południa z opolskim, śląskim i świętokrzyskim. Rozciągłość
równoleŜnikowa województwa wynosi 184 km, a południkowa 173 km.
PołoŜenie województwa łódzkiego wyznaczają współrzędne geograficzne:
- kraniec zachodni (gmina Wieruszów) – 18o 04’ dł. geogr. wsch.
- kraniec wschodni (gmina Sadkowice) – 20o 39’ dł. geogr. wsch.
- kraniec południowy (gmina śytno) - 50o 51’ szer. geogr. pn.
- kraniec północny (gmina Łanięta) - 52o 24’ szer. geogr. pn.
Powierzchnia województwa wynosi 18219 km2, co stanowi około 6%
powierzchni Polski. Biorąc pod uwagę powierzchnię województwo zajmuje 9 miejsce w
Polsce. Pod względem administracyjnym województwo łódzkie podzielone jest na 177
gmin w 21 powiatach ziemskich i 3 grodzkich tj. miasta na prawach powiatów (Łódź,
Piotrków Tryb. i Skierniewice). W jego obrębie znajduje się 5234 miejscowości w tym
43 miasta. Największe miasta to Łódź, Piotrków Trybunalski, Pabianice, Tomaszów
Mazowiecki i Bełchatów.
Tabela II/1. Podział administracyjny i ludność województwa łódzkiego, stan w dniu 31.12.2004r. (według danych GUS).
Lp. Powiat Powierzchnia
[km2]
Liczba gmin
Liczba ludności
Ludność
na 1 km2
1 2 3 4 5 6 1 bełchatowski 969 8 112279 116 2 brzeziński 359 4 30682 85 3 kutnowski 886 11 105584 119 4 łaski 617 5 51090 83 5 łęczycki 774 8 54018 70 6 łowicki 987 10 82767 84 7 łódzki wschodni 499 7 63859 128 8 opoczyński 1039 8 79067 76 9 pabianicki 491 7 119473 243 10 pajęczański 804 8 53752 67 11 piotrkowski ziemski 1428 11 90106 63 12 poddębicki 881 6 42595 48 13 radomszczański 1443 14 119598 83 14 rawski 646 6 49677 77 15 sieradzki 1491 11 121676 82 16 skierniewicki ziemski 756 9 37994 50 17 tomaszowski 1026 11 121447 118 18 wieluński 928 10 78454 85 19 wieruszowski 576 7 42481 74 20 zduńskowolski 369 4 67929 184
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
10
Lp. Powiat Powierzchnia
[km2]
Liczba gmin
Liczba ludności
Ludność
na 1 km2
1 2 3 4 5 6 21 zgierski 854 9 160352 188 Razem powiaty ziemskie 17823 174 1684880 22 Łódź 295 1 774004 2624 23 Piotrków Trybunalski 67 1 80085 1195 24 Skierniewice 33 1 48773 1478 Razem powiaty na prawach miejskich 395 3 902862 5297 OGÓŁEM WOJEWÓDZTWO 18128 177 2587742 142
2. Charakterystyka fizjograficzna
Województwo łódzkie, zgodnie z fizycznogeograficzną regionalizacją Polski
leŜy w strefie dwóch prowincji: NiŜu Środkowoeuropejskiego i WyŜyn Polskich. KaŜda
z jednostek regionalnych wyróŜnia się charakterystycznymi cechami krajobrazowymi
(fizjografią, ukształtowaniem rzeźby, pokryciem terenu), budową geologiczną oraz
sposobem wykorzystaniem terenu. Na obszarze NiŜu Środkowoeuropejskiego wyróŜnia
się fragmenty trzech makroregionów.
Nizina Południowowielkopolska - połoŜona jest w granicach zasięgu
zlodowacenia stadiału warciańskiego. Jest to region rozległy, ale pod względem
przyrodniczym mało zróŜnicowany. Nizinę rozczłonkowują doliny rzeczne, w których
występują kotlinowate rozszerzenia, a pomiędzy nimi rozciągają się dosyć płaskie,
bezjeziorne wysoczyzny z ostańcami form glacjalnych. Wysokości nad poziomem
morza mieszczą sie między 100 m a 200 m i poniŜej 100 m n.p.m.
W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregiony naleŜące do Nizin
Południowowielkopolskich: Wysoczyzna Kaliska, Kotlina Kolska, Wysoczyzna
Kłodawska, Kotlina Sieradzka, Wysoczyzna Łaska, Wysoczyzna Złoczewska, Kotlina
Szczercowska, Wysoczyzna Wieruszowska.
Nizina Środkowomazowiecka – jest nisko połoŜona nad poziomem morza,
którą cechuje zbieganie się duŜych dolin dorzecza środkowej Wisły. Są to formy terenu
powstałe głównie w wyniku procesów fluwialnych, denudacyjnych i eolicznych. W
krajobrazie dominują równiny denudacyjne i terasy rzeczne, urozmaicone
występowaniem wydm.
W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregiony naleŜące do
Niziny Środkowomazowieckiej: Równina Kutnowska, Równina Łowicko-Błońska.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
11
Wzniesienia Południowomazowieckie – znajdują się częściowo w brzeŜnej
strefie zlodowacenia warciańskiego i są zbudowane z gliny zwałowej lub piasków
lodowcowo-rzecznych. Formy terenu uległy znacznemu przekształceniu w klimacie
peryglacjalnym zlodowacenia wiślańskiego. W okolicach Łodzi wysokości nad
poziomem morza przekraczają 200 m, a nawet 250 m.
W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregiony naleŜące do
Wzniesień Południowomazowieckich: Wysoczyzna Bełchatowska, Wzniesienia
Łódzkie, Wysoczyzna Rawska, Równina Piotrowska, Dolina Białobrzeska.
W drugiej prowincji południowej, WyŜyny Polskie wyróŜniają trzy
makroregiony:
WyŜyna Woźnicko-Wieluńska – złoŜone są z pasma wzniesień, progów
odpowiadających wychodniom bardziej odpornych na denudacje warstw skalnych
górnego triasu i trzech pięter jury, które zapadają monoklinalnie ku północno-
wschodowi, kryjąc się pod warstwą osadów trzeciorzędowych i czwartorzędowych
Nizin Środkowopolskich. Region ten leŜy poza zasięgiem niecki węglowej, natomiast
subsekwentne obniŜenia między progami skalnymi wypełniają piaski i gliny morenowe
osadzone w plejstocenie, głównie w czasie zlodowacenia odrzańskiego, miejscami
równieŜ starszego podłoŜa, w postaci zdenudowanych wzgórz morenowych i
kemowych.
W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregion naleŜący do
WyŜyn Woźnicko-Wieluńskich: WyŜyny Wieluńskie.
WyŜyna Przedborska - region ten rozciąga się po obu stronach Pilicy jako
zachodnie obniŜenie paleozoicznych struktur WyŜyny Kieleckiej. W budowie
geologicznej WyŜyny Przedborskiej biorą udział skały mezozoiczne, głównie
górnokredowe, które wypełniają płaską nieckę, ale na przedłuŜeniu antyklinorium
świętokrzyskiego występują skały jurajskie i triasowe. Wysokość nad poziomem morza
tylko w niewielu miejscach przekracza 300 m. Skały przedczwartorzędowe na
peryferiach niecki tworzą monoklinalnie pasma, natomiast w obniŜeniach pomiędzy
nimi i w środku niecki zalegają piaski i gliny zlodowacenia odrzańskiego, które objęło
cały region, ma on charakter przejściowy między krajobrazami nizin i wyŜyn.
W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregiony naleŜące do
WyŜyny Przedborskiej: Wzgórza Radomszczańskiego, Wzgórza Opoczyńskie, Niecka
Włoszczowska
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
12
WyŜyna Kielecka – jest trzeciorzędowym wypiętrzeniem tektonicznym, w
którym odsłaniają się paleozoiczne struktury fałdowe w otoczce skał mezozoicznych od
dolnego triasu po górną kredę. Skały te pokryły starsze struktury, a następnie uległy
niezbyt silnym deformacjom fałdowym na przełomie kredy i trzeciorzędu o nieco
innym kierunku od fałdowań starszych. W starszym trzeciorzędzie pokrywa
mezozoiczna w środkowej części wyŜyny została usunięta przez denudacje, co
doprowadziło do odsłonięcia paleozoicznego podłoŜa. Południowo-wschodnia część
jest słabiej podniesiona niŜ część środkowa, ale i tutaj pokrywa mezozoiczna została
zniszczona, natomiast w miocenie teren uległ obniŜeniu i zalaniu przez transgresje
morską, po czym znów został podniesiony a w zimnych fazach plejstocenu pokryty
przez eoliczny płaszcz lessów. W obniŜeniu wyŜyny zalegają piaski i gliny starszych
zlodowaceń.
W obrębie województwa łódzkiego, moŜna wyróŜnić mezoregion naleŜący do
WyŜyny Kieleckiej: Garb Gieleniowski.
3. Budowa geologiczna
Budowa geologiczna obszaru województwa łódzkiego jest bardzo zróŜnicowana,
wynika to z faktu, Ŝe w bezpośrednim sąsiedztwie województwa przebiega główna
europejska granica tektoniczna pomiędzy platformą prekambryjską, a platformą
paleozoiczną.
W budowie geologicznej środkowej Polski, w tym takŜe województwa
łódzkiego, występują trzy serie utworów rozdzielone powierzchniami niezgodności. Są
nimi skały mezozoiczne pochodzenia morskiego i jeziornego, utwory trzeciorzędowe
(przewaŜnie jeziorne) oraz osady czwartorzędowe pochodzenia lodowcowego,
wodnolodowcowego, rzecznego, limnicznego i eolicznego.
Pierwotny układ skał mezozoicznych został zakłócony głównie przez ruchy
tektoniczne, co doprowadziło do powstania głównych jednostek tektonicznych, obszaru
województwa łódzkiego. Są to: niecka łódzka, przylegający do niej w części północno-
wschodniej wał kujawski oraz od południowego zachodu monoklina śląsko-krakowska.
Nieckę łódzką wypełniają utwory kredowe o miąŜszości dochodzącej do 2200m. Są to
piaskowce, piaski, mułowce i iłowce dolnokredowe oraz wapienno-margliste skały
górnokredowe. Wał kujawski budują górnojurajskie wapienie, wapienie margliste i
margle, a miejscami środkowojurajskie mułowce, wapiennie i piaskowce dolomityczne.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
13
Występują tu liczne siodła i obniŜenia, np: siodło sulejowskie, gdzie górnojurajskie
skały węglanowe zostały odsłonięte przez dolinę Pilicy. Na linii Ozorków-Łęczyca –
Kłodawa przebiega fałd zawierający wysad solny, z czym związane są słone źródła
w okolicy Łęczycy i Ozorkowa. Na linii Burzenin - Radomsko, na południowo
zachodnim skraju niecki łódzkiej pojawiały się skały górnojurajskie naleŜące do
monokliny śląsko-krakowskiej, są to wapienie oraz margle.
Drugim ogniwem budowy geologicznej są osady trzeciorzędowe. Występują tu
zwykle w postaci izolowanych płatów w miejscach zagłębień utworów mezozoicznych.
Większe nagromadzenie tych utworów występuje w okolicach Rogoźna, gdzie
w wyniku wyługowania soli powstało obniŜenie wypełnione następnie osadami
oligoceńskimi i mioceńskimi z pokładami węgla brunatnego. Najistotniejszym dla
Środkowej Polski wydarzeniem tego okresu było powstanie rowu tektonicznego
Kleszczowa. Rów, liczący obecnie ok. 65 km długości i 3 km - 4 km szerokości,
gromadzi znaczne zasoby węgla brunatnego (rejon Bełchatowa).
Specyficzna budowa geologiczna regionu zdeterminowała takŜe lokalizację i wielkość
zasobów wód podziemnych (dotyczy Głównych Wód Podziemnych). Pokrywa osadów
trzeciorzędowych ma w województwie łódzkim charakter nieciągły. W wyraźnych
obniŜeniach terenu i w rowach tektonicznych zachodziła w miocenie akumulacja
mułów i piasków z wkładami węgla brunatnego. W tektonicznym rowie Kleszczowa
(w innych głębszych obniŜeniach) nastąpiło wypełnienie pokładami węgla brunatnego.
W pliocenie nastąpiła natomiast wyspowa akumulacja surowców ilastych.
W procesie formowania obecnego krajobrazu województwa łódzkiego,
największą rolę odegrał okres czwartorzędu. MiąŜszość osadów czwartorzędowych jest
zróŜnicowana i wynosi od zera do 140 m - 150 m w rejonie Zgierza i Nowosolnej, a
wyjątkowo do 315 m na obszarze rowu Kleszczowa i w piaskach nad Widawką. Teren
Środkowej Polski objęty był zlodowaceniami południowopolskimi (Nidy i Sanu) i
Środkowopolskimi (Odry i Warty). Osady zlodowaceń południowopolskich występują
jedynie wyspowo. Natomiast duŜą miąŜszość i znacznie rozprzestrzenienie wykazują
odrzańskie gliny zwałowe. Lądolód warciański objął swoim wpływem północną oraz
zachodnią część województwa, tworząc urozmaiconą rzeźbę terenu na obszarze
Wzniesień Łódzkich. Lądolód vistuliański nie dotarł do środkowej Polski, zapewnił
jednak obfity dopływ materiału, który spowodował agregację dolin rzecznych i
zasypywanie wcześniejszych rozcięć interglacjalnych. Wywiewanie drobnych frakcji
tegoŜ materiału spowodowało powstanie wydm charakterystycznych dla Doliny
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
14
Szczercowskiej, międzyrzecza Pilicy i LuciąŜy, Pilicy i Wólbórki, teras nadzalewowych
Widawki i Grabii oraz Lasów Spalskich.
4. Rzeźba terenu
Województwo łódzkie zajmuje najwyŜszą, połoŜoną centralnie część Nizin
Środkowopolskich oraz przylegające od południa fragmenty WyŜyn Polskich.
Powierzchnia terenu wznosi się najwyŜej w rejonie Wielunia, Radomska i Opoczna,
gdzie osiąga od 200 do ponad 300 m n.p.m. NajwyŜszym naturalnym wzniesieniem
województwa jest góra Fajna Ryba o rzędnej 347 m n.p.m. w Paśmie Przedborsko-
Małogoskim. NajniŜszy punkt, połoŜony poniŜej ujścia Rawki do Bzury, osiąga
77 m.npm RóŜnica wysokości terenu wynosi zatem 270 m.
Rzeźbę terenu województwa cechuje ogólnie miękkość i łagodność zarysów
form rzeźby. Miejscami jednak krajobraz oŜywia się znacznie, zwłaszcza w pobliŜu
większych rzek lub pośród pagórków polodowcowych. Charakterystycznym rysem
krajobrazu jest rozległy garb wysoczyzny polodowcowej, który wysuwa się od
południowych obszarów wyŜynnych na północ, aŜ po okolice Zgierza i Brzezin. Od
tego centralnego wzniesienia teren opada łagodnie na wschód i zachód, a dość
zdecydowanie na północ. W przygranicznym pasie województwa znaczne urozmaicenie
rzeźby zawdzięczamy duŜym dolinom, zwłaszcza Warty i Pilicy.
Główne formy ukształtowania terenu: wysoczyzny i doliny rzeczne zostały
uformowane przez róŜne procesy rzeźbotwórcze na podłoŜu zbudowanym z litych skał
osadowych z ery mezozoicznej: wapieni, piaskowców i in. Ten dość sztywny
fundament gdzieniegdzie odsłania się na powierzchni terenu, np. w Sulejowie.
Bardzo waŜną rolę rzeźbotwórczą odegrały zlodowacenia epoki plejstocenu, zwłaszcza
zlodowacenia środkowopolskie: starsze, zwane zlodowaceniem Odry i młodsze - Warty.
Formy lądolodu Odry występują na południe od Radomska, Piotrkowa Trybunalskiego
i Nowego Miasta nad Pilicą. Na pozostałym obszarze, czyli w nizinnej, większej części
województwa, dominuje rzeźba uformowana przez lądolód Warty.
JuŜ w trakcie nasuwania się i stabilizacji lądolodu Warty, w jego podłoŜu
uformowały się najbardziej rozległe formy - wysoczyzny morenowe - np. Wysoczyzna
Łaska o powierzchni ponad 2 tys. km2. Późniejsze zanikanie lądolodu polegało głównie
na jego nierównomiernym cienieniu na duŜych powierzchniach i rozpadzie na liczne
płaty martwego lodu. W wodach roztopowych, które płynęły pomiędzy płatami lodu
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
15
martwego lub tworzyły tam zbiorniki, osadzały się piaski, Ŝwiry i mułki. Po całkowitym
zaniku lodu, materiał ten przybierał kształty pagórków, wałów i wzgórz, tworząc kemy.
Przykładem licznego występowania tych form jest obszar między Koluszkami a Rawą
Mazowiecką. Inne formy polodowcowe, np. ozy, moreny czołowe i sandry, naleŜą do
rzadkości. Doliny rzeczne tworzą układ odśrodkowy – biegną zwykle od centrum ku
obrzeŜom województwa. Największe doliny osiągają 30 m - 40 m głębokości i kilka
kilometrów szerokości. W dolinach zaznaczają się takŜe terasy – od jednej do trzech.
Jest to skutek występowania w rozwoju dolin na przemian okresów akumulacji osadów
i ich usuwania przez rzekę.
Interesującym akcentem rzeźby województwa są pagórki wydmowe, zwykle
występujące zespołowo w obniŜeniach terenu. Wydmy utworzone zostały z luźnych
piasków wskutek działalności wiatru, juŜ kilkanaście tysięcy lat temu, w końcu
ostatniego okresu zimnego. Około 10 tysięcy lat temu, wraz z ociepleniem klimatu,
formy te ustabilizowała roślinność.
Rzeźbę województwa kształtuje równieŜ intensywnie człowiek. Przykładem jest
tu rejon Bełchatowa, gdzie powstała jedna z największych kopalni odkrywkowych
w Europie, o dnie schodzącym poniŜej poziomu morza, a tuŜ obok wznosi się
największe wzniesienie NiŜu Środkowoeuropejskiego – sztuczna Góra Kamieńsk.
5. Gleby
Skałami macierzystymi gleb województwa łódzkiego są głównie utwory
czwartorzędowe: piaski i gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, Ŝwiry
i piaski rzeczne, piaski i pyły eoliczne oraz mułki i iły zastoiskowe. Jedynie
w południowej części województwa skałami macierzystymi są takŜe wapienie, margle,
iłowce i piaskowce, które utworzyły się w mezozoiku. Gleby omawianego
województwa wykształciły się przewaŜnie na osadach plejstoceńskich i holoceńskich
występujących w postaci piasków, Ŝwirów, glin oraz pyłów i iłów. Tylko na niewielkich
powierzchniach w południowej części województwa skałami macierzystymi były
jurajskie bądź kredowe wapienie i margle. W efekcie gleby regionu są mało
zróŜnicowane z przewagą gleb bielicowych (aŜ 85% powierzchni województwa).
Reszta to gleby bagienne i torfowe, gleby brunatne, czarne ziemie, rędziny i mady.
Gleby dobre i bardzo dobre koncentrują się w powiatach kutnowskim, łowickim
i łęczyckim (9% województwa). Gleby o najgorszych właściwościach uŜytkowych
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
16
zajmują aŜ 46% powierzchni województwa, dominując zwłaszcza w południowej i
południowo-wschodniej części regionu.
Gleby utworzone na piaskach zajmują około 60 % powierzchni, gleby z glin
zwałowych około 20%, natomiast mniej niŜ 10 % stanowią gleby wytworzone z pyłów
i utworów organicznych. W związku z tym większość gleb wykorzystywanych rolniczo
na terenie województwa łódzkiego charakteryzuje się niską i średnią bonitacją. Gleby I
i II klasy bonitacyjnej stanowią mniej niŜ 1%, a gleby III klasy około 18% powierzchni
województwa. Jedynie w okolicach Kutna, Łęczycy i Łowicza występują korzystne
warunki glebowe.
6. Klimat województwa
6.1. Ogólna charakterystyka klimatu
Obszar województwa łódzkiego znajduje się w zasięgu klimatu typowego dla
środkowej Polski. Cechuje go wielka zmienność elementów meteorologicznych
w czasie oraz małe zróŜnicowanie w przestrzeni. Te cechy klimatu pozwalają zaliczyć
omawiany teren do XVII Regionu Klimatycznego Środkowopolskiego (Woś 1998).
Klimat województwa łódzkiego ma charakter wybitnie przejściowy. W układzie
południkowym przejściowość ta dotyczy stopnia oceanizmu i kontynentalizmu.
W układzie równoleŜnikowym natomiast przejściowość ta oznacza połoŜenie między
strefą klimatów kształtujących się pod wpływem gór i wyŜyn, a strefą klimatów
kształtujących się pod wpływem Bałtyku. Nizinny charakter obszaru umoŜliwia
swobodny przepływ mas powietrza, z wyraźną przewagą przepływów w układzie
równoleŜnikowym. Relatywnie najcieplejsza jest południowo-zachodnia część
województwa, zaś najchłodniejsze są najwyŜsze części WyŜyny Łódzkiej.
Region Środkowopolski ma dobrze zarysowane odcinki granic w części
północnej i południowej. Odcinek granicy zachodniej równieŜ cechuje znaczna
wyrazistość. Granica wschodnia regionu jest natomiast mało wyraźna i stąd moŜna
przyjąć, Ŝe stosunki klimatyczne charakterystyczne dla tego regionu silniej nawiązują
do warunków klimatycznych panujących na terenie połoŜonym na wschód od regionu, a
znacznie w mniejszym stopniu do klimatu obszarów połoŜonych na zachód od tego
regionu. Obszar Środkowopolski wyróŜnia się od innych sąsiednich obszarów dość
znaczniejszą liczbą dni mroźnych z duŜym zachmurzeniem i opadem.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
17
Okres wegetacyjny jest dość długi i trwa około 210 dni. Przestrzenne
zróŜnicowanie wartości elementów meteorologicznych na obszarze województwa są
małe. Wyjątkiem są opady atmosferyczne, których roczna suma wynosi poniŜej 500
mm (na krańcach NW) do ok. 650 mm (w rejonie Garbu Łódzkiego).
Lokalizacja strefy największych opadów wynika z układu hipsometrycznego
oraz z sąsiedztwa Łodzi będących wydajnym źródłem jąder kondensacji pary wodnej.
W wielu regionach województwach parowanie terenowe jest prawie tak duŜe jak opady
roczne.
W okresie wegetacyjnym opady są z reguły mniejsze od parowania, co
prowadzi do suszy gruntowej. W obszarze aglomeracji łódzkiej charakterystycznym
wyróŜnikiem klimatu jest występowanie zjawisk i cech typowych dla terenów silnie
zurbanizowanych i uprzemysłowionych (zaburzenia cyrkulacji powietrza, miejska
wyspa ciepła i mgieł, krótkotrwałość pokrywy śnieŜnej i inne). Zanieczyszczenie
powietrza w centrach większych miast jest istotną bariera dla ich dalszego rozwoju.
Dodatkowymi, ale istotnymi czynnikami lokalnie kształtującymi warunki klimatyczne
na obszarze województwa łódzkiego, są róŜnice w wysokościach względnych i
bezwzględnych, kształt form terenu (wypukłe, wklęsłe) oraz ekspozycja powierzchni
(do słońca, do przewaŜających wiatrów i napływu róŜnych mas powietrza, do torów
chmur opadających i burzowych), a takŜe stopień zwilgocenia podłoŜa.
W przedstawionej poniŜej charakterystyce elementów klimatu województwa
łódzkiego przedstawiono te, które mają bezpośredni wpływ na gospodarkę wodną
(bilans) regionu.
6.2. Opady atmosferyczne
Opad atmosferyczny stanowi istotny czynnik klimatyczny obszaru i reguluje
rytm procesów hydrologicznych. Roczna suma opadów umoŜliwia określenie ilości
wody biorącej udział w obiegu wody w zlewni.
NajwaŜniejszą charakterystyką opadów atmosferycznych jest ich roczna suma
pomierzona na stacjach meteorologicznych. Średnie sumy roczne opadu na
przewaŜającej części Polski kształtują się w granicach 500 - 700 mm, natomiast średnia
wartość opadów, mierzona na stacji opadowej, w Łodzi-Lublinku jako stacji
reprezentacyjnej dla województwa, wynosi około 550 mm (tab. II/2.). Wartość ta mieści
się w dolnym przedziale średniej sumy roczne opadów na terenie Polski. Z kolei
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
18
rozpatrując zróŜnicowanie przestrzenne opadów w województwie łódzkim, wyraźnie
moŜna zauwaŜyć zróŜnicowanie obszarowe opadów:
- obszary o najmniejszych sumach opadu (480 mm – 520 mm) są to rejony powiatów
znajdujących się w północnej części województwa: powiat łęczycki, kutnowski i
skierniewicki (bez gmin: Domaniewice i Łyszkowice) oraz gmina Bolimów z powiatu
skierniewickiego.
- obszary o średnich sumach opadu (521 mm – 560 mm) – izolinie opadów o
przedziałach tych wartości obejmują środkową część o kierunku równoleŜnikowym
obszaru województwa obejmującą powiaty takie jak: poddębicki, zgierski,
skierniewicki, brzeziński, łódzki, rawski (bez gmin: Sadkowice, Cielądź), łódzki
wschodni (bez gmin: Tuszyn i Brójce), powiat Pabianice (bez gmin: Dobroń, Dłutów),
gmina śelechlinek z powiatu tomaszewskiego, gmina Wodzierady z powiatu łaskiego,
gminy Szadek i Zduńska Wola z powiatu zduńsko-wolskiego oraz powiat sieradzki bez
gmin południowych: Sieradz, Brzeźno, Złoczew, Burzenin, Klonowa)
- obszary o duŜych sumach opadu (561 mm – 600 mm) to południowy region
województwa obejmujący powiaty: tomaszowski, opoczyński, piotrkowski,
bełchatowski, łaski (bez gminy Wodzirady), radomszczański, pajęczański, wieluński,
wieruszowski, gminy Tuszyn i Brójce z powiatu łódzkiego wschodniego, gmina
Zapolice i miasto Zduńska Wola z powiatu zduńsko-wolskiego, oraz gminy: Sieradz,
Brzeźno, Złoczew, Burzenin, Klonowa z powiatu sieradzkiego. Największe sumy
opadów występują w części południowo-zachodniej (gmina Wieluń – 600 mm)
i południowo-wschodniej (gmina Ręczno – 595 mm) województwa łódzkiego.
WaŜną częścią charakterystyki warunków opadowych są obliczenia dotyczące
prawdopodobieństwa występowania największych dobowych sum opadowych
atmosferycznych na danym obszarze. Na bardzo wielu stacjach w województwie
łódzkim, głównie w rejonie południowym maksymalne sumy dobowe opadów
przekraczają 100 mm. Absolutnie najwyŜszą sumę dobową opadów zanotowano na
stacji Lubień k. Sulejowa w dniu 8 czerwca 1988 r. - 211,4 mm. Wartość opadu
dobowego w tym dniu jest prawdopodobne najwyŜszą zanotowaną na całym niŜowym
obszarze Polski.
Tak duŜe opady sumy dobowe związane są z gwałtownymi burzami
a przewaŜająca część wody spada zwykle w ciągu kilku godzin. Tego typu opady
powodować mogą lokalne powodzie w zlewniach małych rzek, na obszarach
zabudowanych, czyniąc szkody. Przeciętnie raz na 10 lat moŜe zdarzyć się dzień z
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
19
opadem powyŜej 65 mm na obszarze pomiędzy Łodzią, Skierniewicami i Łęczycą oraz
na południe od Sulejowa i Bełchatowa.
Z prawdopodobieństwem raz na 10 lat sumy miesięczne najwilgotniejszego
miesiąca mogą przekroczyć 200 mm w rejonie krawędzi WyŜyny Łódzkiej oraz na
południe od Sulejowa. Na pozostałym obszarze województwa najwyŜsza suma opadów
w miesiącu z prawdopodobieństwem 10 % waha się w granicach 160 mm - 170 mm.
Średnio, co drugi rok w województwie łódzkim zdarza się dzień, w którym suma
opadów osiąga 35 mm a suma miesięczna najwilgotniejszego miesiąca 120 mm.
Generalnie moŜna stwierdzić, Ŝe większe maksymalne sumy dobowe i miesięczne
zdarzają się tam, gdzie sumy roczne są równieŜ największe.
Zmienność czasowa, jako istotna cecha warunków pluwialnych wyraŜa się
między innymi równieŜ występowaniem okresów bezdeszczowych, które w zaleŜności
od czasu trwania powodować mogą suszę atmosferyczną, glebową lub hydrologiczną.
Najbardziej naraŜone na susze są obszary połoŜone na północ i zachód od Łodzi.
W najbardziej suchym roku 1959 średnio w województwie spadło zaledwie 386 mm
deszczu podczas gdy w najobfitszym roku – 1974 – aŜ 744 mm.
W województwie łódzkim jest przeciętnie 156 dni z opadem, ale tylko w ciągu
100 dni suma dobowa jest wyŜsza od 1 mm (1 litr na 1 m2). Dni z dobowym opadem
większym niŜ 10 mm jest w roku zwykle ok. 12 i zdarzają się one zazwyczaj w lecie.
Opad w postaci stałej (śnieg) pada przeciętnie w ciągu 40 - 45 dni. Średnio w roku jest
20 dni z burzą, grad pada 2-3 razy w roku, szadź obserwuje się 2 - 4 razy w ciągu zimy,
a gołoledź w ciągu 1-2 dni w roku.
Średni czas zalegania pokrywy śnieŜnej na obszarze województwa łódzkiego
wynosi od 50 – 70 dni. NajdłuŜej występuje w rejonie południowym i południowo-
wschodnim (Wieluń, Tomaszów, Opoczno), natomiast najkrócej w rejonie Sieradza.
Początek pojawienia się pokrywy śnieŜnej występuje juŜ w styczniu. Początek okresu
z pokrywą śnieŜną średnio przypada na ostatnią dekadę listopada, z tym Ŝe nieco
wcześniej na wschodzie (Opoczno, Skierniewice), natomiast później na zachodzie
(Sieradz). Średnio zanikanie pokrywy śnieŜnej następuje na przełomie drugiej i trzeciej
dekady marca. WaŜną cechą występowania pokrywy śnieŜnej jest jej mała trwałość
w okresie zimowym oraz duŜa zmienność z roku na rok. Częste odwilŜe, wyjątkowo
ciepłe lub szczególnie surowe zimy sprawiają, Ŝe potencjalny okres, w którym pokrywa
śnieŜna moŜe występować jest znacznie dłuŜszy aniŜeli rzeczywista liczba dni ze
śniegiem w ciągu roku. Średnia grubość pokrywy śnieŜnej wynosi od kilku do
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
20
kilkunastu centymetrów. Zdarzają się jednak zimy, w których grubość pokrywy
śnieŜnej osiąga w pewnych okresach 30 cm - 40 cm.
Tab. II/2. Wartości średnie, miesięczne i roczne z wielolecia 1949-2000 sum opadów
[mm] dla stacji w Łodzi-Lublinku (wg Atlasu Klimatycznego)
Opady [mm] Półrocze Posterunek opadowy
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII X-III IV-IX
Rok X-IX
Łódź-Lublinek
27 30 27 38 55 67 88 62 46 30 44 36 194 356 550
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
21
Tab.II/3. Podstawowe charakterystyki przebiegu opadów i zjawisk z nimi związanych, wartości pomiarów na stacji meteorologicznej w Łodzi-Lublinku w latach 1931-1960 (wg. Atlasu klimatycznego).
Miesiące Sumy okresów Zjawiska
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII IV - IX I - XII
Liczba dni z opadem ≥0,1 mm 12,5 15,0 10,0 11,0 10,0 12,5 12,5 12,5 10,0 11,0 11,0 15,0 68,5 143,0
Liczba dni z opadem ≥1,0 mm 7,5 7,5 7,5 7,5 7,5 10,0 10,0 10,0 7,5 7,5 9,0 7,5 52,5 99,0
Liczba dni z opadem ≥10,0 mm 0,5 0,5 0,5 0,5 1,0 1,5 2,5 2,0 1,0 1,0 0,5 0,5 8,5 12,0
Liczba dni ze śniegiem ≥0,1 mm 10,0 10,0 7,5 2,0 - - - - - - 2,5 7,5 2,0 9,5
Grubość maksymalna pokrywy śnieŜnej [cm]
20 30 30 20 - - - - - - 20 20 20 30
Liczba dni z burzą 0 0,2 0,2 1,0 3,0 4,0 5,0 3,0 1,0 0,0 0 0 17,0 17,4
Liczba dni z gradem 0,2 0,2 0 0,3 0,4 0,3 0,1 0 0,1 0,2 0 0,2 1,2 2,0
Liczba dni z mgłą 4,8 6,1 2,4 2,3 1,3 1,5 1,7 1,7 3,9 5,3 7,4 7,9 12,4 46,3
Liczba dni z rosą 0 0 0,2 3,2 6,5 6,9 6,3 12,5 8,9 6,2 1,8 0,6 44,3 53,1
Liczba dni ze szronem 1,6 1,6 5,9 4,3 0,7 0,1 0 0 0,6 5,5 5,9 4,0 5,5 30,0
Liczba dni z gołoledzią 0,8 0,9 0,1 0 0 0 0 0 0 0 0,1 0,7 0 2,6
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
22
Rys II/2 Izolinie średnich rocznych opadów atmosferycznych z wielolecia 1949 – 2000 na
terenie województwa łódzkiego
6.3. Temperatura powietrza
WaŜnym elementem charakteryzującym klimat województwa łódzkiego jest
temperatura powietrza. Średnie jej wartości wahają się w granicach 7,6ºC - 8,0ºC (tab.
II/4) wartość średniej rocznej temperatury na stacji w Łodzi-Lublinku, reprezentującej
województwo, wynosi 7,7ºC).
Średnia temperatura powietrza poszczególnych lat w decydującym stopniu zaleŜy od
temperatury okresu zimowego. NajwyŜszą zimową temperaturę w Łodzi zanotowano
9,4ºC (1989 r.). NajniŜsze wartości w zimie notowane są we wschodniej części
województwa, nieco cieplej jest na krańcach zachodnich. W lecie zróŜnicowanie
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
23
temperatury powietrza jest małe. W 10-leciu 1951-1960, róŜnice obliczone pomiędzy
średnimi wartościami temperatury poszczególnych miesięcy i roku w Łodzi – Lublinku,
a innymi stacjami wskazują, Ŝe zróŜnicowanie termiczne osiąga niewielkie rozmiary.
RóŜnice rzędu 0,1ºC – 0,2ºC mogą wynikać zarówno z powodu czynników
miejscowych, o charakterze lokalnym.
Znacznie waŜniejszą cechą warunków termicznych w całym województwie jest
ich zmienność w czasie. Najistotniejszą cechą zmienności warunków termicznych jest
zbieŜność zmian i względna stałość róŜnic pomiędzy stacjami meteorologicznymi.
W ciągu 65 lat brak jest widocznie istotnego trendu zmian średniej rocznej temperatury
powietrza. Jest to wynik istnienia wyraźnej tendencji do obniŜenia się temperatury
okresu letniego, ale jednocześnie wzrostu średniej temperatury okresów zimowych.
Obecnie lata bywają przeciętne o ok. 1ºC - 1,2ºC chłodniejsze niŜ 60 lat temu, a zimy
prawie tyle samo cieplejsze. Jest to oznaka wzrastającego wpływu Oceanu
Atlantyckiego na klimat Polski.
Szczególną osobliwością klimatyczną Polski jest duŜa zmienność warunków
termicznych okresu zimowego. Znajduje to wyraz w postaci szczególnie duŜych
wartości odchylenia standardowego temperatury miesięcy zimowych, nieporównanie
większych aniŜeli w okresie letnim. Inną z cech tej zmienności jest występowanie
przemienne zim ciepłych z zimami chłodnymi. W odstępach na ogół kilkuletnich
zdarzają się zimy szczególnie surowe, związane z osłabieniem cyrkulacji strefowej i
nasileniem się wpływu kontynentalnych mas powietrza znad Azji. Od 1931 roku
najsurowsze zimy (grudzień – luty) wg danych z Łodzi występowały w latach 1962/63
(średnia temperatura trzech miesięcy: - 8,1ºC) oraz 1946/47 (śr. -7,7ºC), (wg. Atlasu
klimatycznego Polski). Podczas szczególnie ostrych zim występują często typy pogody
wyŜowej, cechującej się małymi prędkościami wiatru i długotrwałymi przyziemnymi
inwersjami temperatury powietrza. Najłagodniejsza zima w 40-leciu 1951-1990 miała
temperaturę średnią 2,2ºC i wystąpiła w roku 1989/1990. W ciągu ciepłych zim
przewaŜają typy pogody dynamicznej, z napływem powietrza oceanicznego. Są one na
ogół korzystniejsze z punktu widzenia rozpraszania się zanieczyszczeń w atmosferze.
Osobliwością klimatu jest moŜliwość występowania ostrych fal mrozu w marcu,
kwietniu lub nawet w maju, co powoduje duŜe starty w rolnictwie i sadownictwie.
Absolutne maksima temperatury w województwie łódzkim przekraczają 36ºC, a
temperatury najniŜsze -30ºC. Dni gorących z najwyŜszą temperatury w ciągu dnia
powyŜej 25ºC jest przeciętnie 34 - 37, a dni upalnych, w których najwyŜsza temperatura
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
24
przekracza 30ºC jest zwykle w roku około 5-6. Dni mroźnych, kiedy najwyŜsza
temperatura w ciągu doby nie przekracza -10ºC jest przeciętnie 2-2,5 a dni mroźnych,
kiedy temperatura w ciągu całej doby nie jest wyŜsza niŜ 0ºC jest przeciętnie około 40.
Liczba dni z temperaturą ujemną wynosi około 125, przy czym dni takie występować
mogą juŜ we wrześniu, a na wiosnę-jeszcze w maju.
Tab.II/4.
Wartości średnie miesięczne roczne temperatur powietrza [ºC] z posterunku meteorologicznego w Łodzi-Lublinku z lat 1931-1960 (wg. Atlasu klimatycznego).
Miesiące [C°] Stacja
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII IV-IX
Rok I - XII
Łódź-Lublinek
-3,5 -2,6 1,3 7,3 13,1 16,6 18,3 17,5 13,5 7,9 3,1 -0,7 14,4 7,7
6.4. Parowanie
Parowanie stanowi jedną z najwaŜniejszych pozycji w bilansie wodnym po
opadach atmosferycznych, a zarazem waŜny element klimatu, poniewaŜ na parowanie
zuŜywane jest bardzo duŜo energii, uwalnianej następnie przy skraplaniu pary wodnej.
Pisząc o parowaniu, bierze się pod uwagę parowanie z powierzchni wodnych: rzek,
jezior, jak teŜ parowanie wilgoci z gleby a takŜe transpiracje roślin.
Na większości Nizin Środkowopolskich średnie parowanie mieści się
w granicach 400 mm - 450 mm, a więc wynosi ono niewiele mniej aniŜeli suma
opadów. Parowanie w województwie łódzkim wynosi około 664 mm, jest to wartość
wyŜsza niŜ suma opadów na obszarze województwa, co powoduje niedobór opadowy
na tym terenie.
Tab. II/5 Wartości średnie miesięczne i roczne wielkości parowania E [mm] z posterunku meteorologicznego w Łodzi-Lublinku w woj. Łódzkim (wg IMiGW, 1983)
Miesiące [C°] Stacja
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII IV-IX
Rok I - XII
Łódź-Lublinek
12 15 35 70 90 120 120 110 80 40 20 15 527 664
Uproszczony bilans wielkości róŜnicy opadu i parowania (P – E) daje obraz
niedoborów opadowych województwa.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
25
W ciągu roku parowanie przewyŜsza opady i osiąga wielkość 177 mm. Poza okresem
wegetacyjnym bardzo małe są szanse na pokrycie deficytów, które pojawiają się jako
sumaryczne, pod koniec września.
Tab. II/6.
Wartości średnie miesięczne i roczne wielkości niedoborów opadowych (róŜnica P-E) [mm] w woj. łódzkim, wartości pomiarów na stacji meteorologicznej w Łodzi-Lublinku
(„-„ niedobór opadowy), (wg. Atlasu klimatycznego).
Opady [mm] Półrocze Posterunek opadowy
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII X-III IV-IX
Rok X-IX
- - - - - - - - - - Łódź-Lublinek 15 15 8 32 35 53 32 48 34 10 24 21 57 234 177
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
26
III WYSTĘPOWANIE SUSZY NA TERENIE WOJEWÓDZTWA
ŁÓDZKIEGO
1. Występowanie suszy i przepływów niŜówkowych
1.1. Występowanie suszy
Susza określana jest, jako stosunkowo długotrwały okres (najczęściej, co najmniej
15 dniowy) odznaczający się brakiem opadów atmosferycznych, małą wilgotnością
powietrza i gleby, niskim stanem wody w rzekach. WyróŜnia się suszę atmosferyczną,
glebową oraz hydrologiczną
• susza atmosferyczna (meteorologiczna): długotrwały okres bezdeszczowej
pogody i niskiej wilgotności powietrza przy wysokiej temperaturze.
• susza glebowa: okres z niedostateczną zawartością wody w glebie, w którym
następuje więdnięcie roślin.
• susza hydrologiczna: długotrwały okres ujemnego salda bilansu wodnego, tzn.,
gdy poziom wody w rzekach i stany wód gruntowych znajdują się w strefie
stanów niskich.
Zjawisko suszy nierozerwalnie wiąŜe się z klimatem. Ogłoszony w roku bieŜącym
raport w sprawie zmian klimatu, wskazuje i wyraźnie ostrzega, Ŝe w ciągu najbliŜszych
100 lat, nastąpią radykalne zmiany w Europie, w kierunku ocieplenia obszarów basenu
Morza Śródziemnego (takŜe Afryki) i przesunięcia się stref umiarkowanych na północ
(Szwecja, Finlandia, Syberia).
Bezpośrednim skutkiem suszy jest zakłócenie naturalnego bilansu wodnego
danego obszaru. W efekcie występuje nadmierne przesuszanie gleby, obniŜenie
poziomu zalegania wód podziemnych oraz zmniejszenie przepływów wody w rzekach.
Ze względu na niewielkie naturalne zasoby wodne w stosunku do potrzeb gospodarki,
zagroŜenie występowaniem okresów posusznych jest znacznie większe w Polsce niŜ w
krajach o podobnych warunkach klimatycznych. Największe straty z powodu susz
(zdarzających się średnio, co trzy lata) ponosi rolnictwo.
Istotę suszy stanowi niedobór wilgoci w powietrzu i glebie, powodujący
zakłócenie normalnego bilansu wodnego i cieplnego danego obszaru. Susza ma
charakter dynamiczny i określony cykl rozwoju. Poprzedzają ją brak lub stosunkowo
niewielkie opady atmosferyczne. Powodują one nie tylko zmniejszenie zasobów wody
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
27
w hydrosferze, ale równieŜ zawartości pary wodnej w atmosferze. Ten etap suszy nosi
nazwę suszy atmosferycznej.
Susza atmosferyczna wywołuje dość szybko suszę glebową, polegającą na
wybitnym zmniejszeniu wilgoci glebowej. W tej fazie susza odbija się szczególnie
dotkliwie w rolnictwie, hamując wegetację roślin oraz utrudniając przeprowadzenie
jesiennych robót polnych.
Dalszą konsekwencją postępującego zjawiska suszy jest intensywne obniŜenie
się poziomu wód gruntowych, pociągające za sobą zmniejszenie się przepływu rzek i
obniŜenie poziomu wód powierzchniowych. Obie te fazy moŜemy określić mianem
suszy hydrologicznej. O ile susza atmosferyczna i glebowa moŜe być całkowicie lub
częściowo zlikwidowana przez niewielkie choćby opady deszczu, o tyle susza
hydrologiczna jest procesem bardzo długotrwałym i trudnym do odwrócenia, a jej
oddziaływanie uwidacznia się bardzo często jeszcze w następnym sezonie
hydrologicznym.
W latach 1951-2006 występujące susze charakteryzowały się róŜnym
nasileniem, róŜnym czasem trwania i okresem wystąpienia. W tym okresie stwierdzono
wystąpienie 30 susz atmosferycznych. Łączny czas ich trwania wyniósł około 200
miesięcy, co stanowi 30 % analizowanego okresu. Głębokie susze wystąpiły w latach
1951, 1953, 1959, 1963, 1964, 1969, 1971, 1976, 1982-1984, 1989, 1991, 1992, 2000,
2002, 2003, 2005, 2006. NajdłuŜej trwające susze wystąpiły w latach 1951-1952 – 9
miesięcy, 1954 – 9 miesięcy, 1983 – 7 miesięcy, 1983 – 7 miesięcy 1989 – 7 miesięcy.
Susze te charakteryzowały się róŜnym nasileniem, czasem trwania i okresem
wystąpienia, jednak najsilniejsza o największym zasięgu wystąpiła w 1992 roku.
W Polsce susze występują najczęściej wtedy, gdy w okresie wegetacyjnym
występuje niedobór opadów oraz napływa bardzo ciepłe i suche powietrze. Jeśli okres
ten jest poprzedzony opadami mniejszymi od przeciętnych, rozpoczyna się tzw. susza
atmosferyczna.
Kolejnym etapem jest susza glebowa, kiedy następuje wysychanie wierzchniej
warstwy gleby, ustaje wzrost roślin lub wręcz rośliny usychają. Utrzymująca się przez
dłuŜszy czas susza atmosferyczna moŜe wywołać suszę hydrologiczną, której efektem
jest niŜówka hydrologiczna, w czasie której spada zwierciadło wód powierzchniowych
poniŜej poziomu przyjmowanego za graniczny dla utrzymania ekosystemów rzecznych,
oraz obniŜenie poziomów wód podziemnych zasilających rzeki w tym okresie. Susze
atmosferyczna i glebowa mogą być zahamowane i złagodzone niewielkimi opadami,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
28
natomiast susza hydrologiczna trwa na ogół długo, nawet kilka sezonów, gdyŜ
odbudowa zasobów wodnych wymaga obfitych oraz długotrwałych opadów deszczu, a
przede wszystkim śniegu.
Przykładem moŜe być susza jaką odnotowano w 2003 r, W tym roku zjawisko
suszy atmosferycznej wystąpiło juŜ w pierwszej połowie czerwca, kiedy to na
przewaŜającym obszarze kraju na ogół nie padało. Miesięczne sumy opadów miejscami
stanowiły zaledwie kilkanaście procent normy wieloletniej (rys. III/1). W połowie
czerwca notowano znaczne przesuszenie gleby, obserwowano obniŜenie się poziomu
wód powierzchniowych i gruntowych. Zasadniczych przyczyn obniŜenia się zasobów
wodnych naleŜy jednak szukać w okresie poprzedzającym. Półrocze zimowe od
listopada 2002 do kwietnia 2003 charakteryzowało się niedoborem opadów,
największym w Polsce centralnej i północnej, gdzie 6-miesięczne sumy opadów nie
osiągnęły 70% wartości średnich wieloletnich. Efektem takiego przebiegu warunków
meteorologicznych było obniŜanie się poziomu wód powierzchniowych i gruntowych, a
większe wzrosty występowały okresowo tylko w czasie powtarzających się kilkakrotnie
roztopów. W końcu półrocza zimowego 2003 odpływ większości rzek był na ogół
niŜszy od odpływu normalnego. W maju na przewaŜającym obszarze kraju miesięczne
sumy opadów były większe od średnich, jednak ich burzowy charakter nie wpłynął
znacząco na odbudowę zasobów wodnych. Najbardziej niekorzystne warunki wystąpiły
w zachodnich rejonach kraju, gdzie miesięczne sumy opadów nie przekraczały 25 mm i
50% normy (w Zielonej Górze 10,1 mm i 20% normy, w Poznaniu 17,2 mm i 37%
normy). W czerwcu miesięczne opady były niŜsze od norm wieloletnich na obszarze
całej Polski, a najniŜsze wystąpiły na południu, w centrum i na zachodzie. NajniŜsze
opady zanotowano: w Łodzi (12,1 mm i 18% normy), w Raciborzu (20,6 mm i 26%
normy), w Tarnowie (23,3 mm i 22% normy), w Koszalinie (26,6 mm i 32% normy).
Były to w przewaŜającej części opady burzowe, które złagodziły tylko objawy suszy
atmosferycznej i glebowej. W maju i czerwcu temperatura była wyŜsza o ok. 2° do 3°C
od norm wieloletnich. Jednocześnie był to okres bujnego rozwoju roślinności, przez co
zwiększyła się znacznie ewapotranspiracja. Niedobór opadów, wysoka temperatura i
duŜe parowanie sprzyjały dalszemu obniŜaniu się zasobów wodnych. Od połowy
czerwca 2003 obserwowano spadki stanu wody w rzekach, poniŜej dotychczas
obserwowanych wartości najmniejszych. W czerwcu stan taki zanotowano w 27
posterunkach wodowskazowych (17 w dorzeczu Wisły i 10 w dorzeczu Odry). Odpływ
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
29
Wisły do morza stanowił w czerwcu 72,6% normy, a odpływ Odry 51,7% odpływu
średniego z wielolecia.
Gazeta Obserwatora IMGW nr 1, 2005
Rys. III/1. Rozkład miesięcznej sumy opadów na terenie kraju w czerwcu 2003
Rys. III/2. Rozkład miesięcznej sumy opadów na terenie kraju w sierpniu 2003
W końcu czerwca poziom wód gruntowych niŜszy od średnich wieloletnich
obserwowano w ok. 84% posterunków obserwacyjnych, a najniŜszy (ponad 100 cm
poniŜej wartości średnich wieloletnich) utrzymywał się lokalnie na południu, w centrum
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
30
i na wschodzie kraju. W lipcu w dalszym ciągu obserwowano niski stan wód
powierzchniowych i gruntowych. Co prawda, miesięczne sumy opadów w lipcu
kształtowały się w pobliŜu lub powyŜej normy, jednak ich burzowy charakter i wysoka
temperatura powietrza nie sprzyjały odbudowie zasobów wodnych, powodując tylko
lokalne, krótkotrwałe wzrosty stanu wody w rzekach. Suchy sierpień spowodował
dalszy spadek poziomu wód w rzekach i zwierciadła wód gruntowych. Miesięczne
sumy opadu w sierpniu na znacznym obszarze kraju nie osiągnęły 50% normy, a
najniŜsze zanotowano: w Poznaniu (7 mm i 13% normy), w Nowym Sączu (7,7 mm
i 9% normy), w Tarnowie (8,4 mm i 10% normy), w Toruniu (10,4 mmi 17% normy),
w Jeleniej Górze (27,3 mm i 34% normy) i we Wrocławiu (25,3 mm i 40% normy).
Liczba posterunków, w których stan wody w rzekach był niŜszy od dotychczas
obserwowanych, wzrosła do 60 mm (36 mm w dorzeczu Wisły i 24 mm w dorzeczu
Odry). W wielu rejonach Polski, zwłaszcza na południowym zachodzie i zachodzie,
nasiliły się objawy suszy. Brakowało wody w studniach. Pod koniec sierpnia połowa
obserwatorów rolniczych meldowała o niedoborach wody w studniach gospodarskich.
Wystąpiły bardzo niekorzystne warunki dla wegetacji, szczególnie upraw okopowych i
trwałych uŜytków zielonych. Wilgotność wierzchniej warstwy gleby na terenie prawie
całego kraju była niedostateczna, a w wielu rejonach uwilgotnienie gruntu oceniano na
etapie małej klęski. Poziom płytkich wód gruntowych był na ok. 80% posterunków
niŜszy od średniej wieloletniej, lokalnie o 100 cm i więcej. We wrześniu w dalszym
ciągu na przewaŜającym obszarze kraju obserwowano niedobór opadów, tylko
miejscami na północnym zachodzie, w centrum i na północnym wschodzie opady były
wyŜsze od norm.
NajniŜsze opady zanotowano: w Terespolu (13,9 mm i 26% normy), we
Włodawie (14,4 mm i 26% normy), w Chojnicach (15,6 mm i 31% normy) i w Kole
(17,5 mm i 36% normy). Stan wody w rzekach ulegał niewielkim wahaniom z tendencją
do opadania, a poziom wód gruntowych niŜszy od średnich wieloletnich dla września
obserwowano w 83% posterunków. Nieznacznie zmniejszyła się liczba posterunków, na
których obserwowano stan wody w rzekach niŜszy od absolutnych minimów (z 60 do
48 posterunków). Sytuacja ulegała niewielkiej poprawie w październiku, kiedy
wystąpiły opady zbliŜone do norm wieloletnich. Stan w rzekach miejscami podniósł się
do strefy wody średniej, wzrastał teŜ poziom wód gruntowych. W końcu października
(w końcu roku hydrologicznego) stan zasobów wodnych oceniany był jako niski, co
stwarzało niekorzystne warunki początkowe dla półrocza zimowego 2003/2004.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
31
W pierwszych miesiącach roku hydrologicznego 2004 (od listopada 2003 do stycznia
2004) sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie. W listopadzie opady były na ogół niŜsze
od norm wieloletnich, stanowiąc 50% do 75% normy. Stan wody w rzekach ulegał
niewielkim wahaniom. Dopiero w lutym i marcu sytuacja uległa poprawie. Opady
(wyŜsze od norm wieloletnich i woda z topniejącej pokrywy śnieŜnej) zasiliły rzeki,
sprawiając, Ŝe stan wzrósł okresowo do strefy wody wysokiej. W końcu marca poziom
wód gruntowych układał się na ogół w pobliŜu wartości średnich wieloletnich.
Okresowy wzrost poziomu wód powierzchniowych i gruntowych nie wpłynął na
zdecydowaną poprawę stanu zasobów wodnych. Były one nadal niskie. Odpływ
rzeczny liczony od 1 listopada 2003 do końca kwietnia 2004 był na ogół mniejszy od
wartości średnich wieloletnich dla tego okresu.
1.2. Susze na terenie województwa łódzkiego
Rejon województwa łódzkiego na tle Polski w powyŜszym okresie czasu nie był
najsuchszym obszarem, ale sąsiaduje z regionami Niziny Wielkopolskiej i Niziny
Mazowieckiej, gdzie zjawisko suszy wystąpiło najczęściej, co miało duŜy wpływ na
obecność okresów bezdeszczowych i wystąpieniu suszy atmosferycznej na terenie
województwa łódzkiego. W badanym wieloleciu 1951 – 1990 w województwie łódzkim
okazało się, iŜ występowanie susz hydrologicznych jest dość częsta. Susze, które trwają
przez ponad miesiąc i dłuŜej obejmują centrum województwa, głównie w dolinie Warty,
Neru i północnej Bzury. Pozostała część środkowa województwa i jego południe
charakteryzują się suszą występującą od 4 do 7 razy. Największą ilość występowania
susz obserwuje się w północnej częściej województwa.
Analizując klimatyczny bilanas wodny kraju (rys III/3 i III/4.) obrazujący
obszarowego rozkład suszy w suchych latach (1959 i 1969), moŜna stwierdzić, Ŝe
bilans wodny [mm] w miesiącach najbardziej suchych (V-X) na terenie województwa
łódzkiego w roku 1959 waha się w granicach od 400 mm do 100 mm, natomiast w roku
1969 od – 300 mm do 0 mm.
Mając na uwadze rozmieszczenie obszarowego bilansu wodnego (rys III/3 i
III/4) zauwaŜa się iŜ w roku 1959 najgłębsze susze obejmowały północną część
województwa od 400 mm do 300 mm, w środkowej części województwa bilans wodny
wynosił od -300 mm do -200 mm, natomiast najmniejsze susze objęły południowa część
omawianego obszaru (od -200 do -100 mm).
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
32
Rok 1969 równieŜ charakteryzował się występowaniem wybitnych susz.
Podobnie jak w roku 1959, najmniejszymi opadami cechowała się północna część
województwa (od -300 do -200 mm), środkowa część, obejmująca wąski poziomy pas,
mieści się w granicach -200 mm do -100 mm, najmniejszym deficytem opadów
zaznaczył się południowy obszar województwa łódzkiego.
Mapka III/3. Klimatyczny bilans wodny[mm] V - X 1959
Mapka III/4. Klimatyczny bilans wodny [mm] V - X 1969
Granice poszczególnych wartości klimatycznego bilansu wodnego układają się
równoleŜnikowo, co świadczy, Ŝe na sytuację tą działają masy powietrza głównie
z północy i z południa.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
33
Początek zjawiska najczęściej miał miejsce w okresie wiosenno-letnim (około
65 % przypadków). Przebieg warunków atmosferycznych w tym czasie decydował o
głębokości i jego zasięgu obszarowym. Koniec okresów posusznych przypadał
najczęściej na miesiące jesienno-zimowe (listopad-luty). W analizowanym
pięćdziesięcioleciu (1951-2000), miesiącem podczas którego najczęściej występowały
susze atmosferyczne był marzec oraz okres od czerwca do września, a najrzadziej
obserwowano je od grudnia do lutego.
1.3. Przepływy niŜówkowe
Przepływy niŜówkowe zwane niŜówkami nazywamy okres niskich stanów wód
powierzchniowych, powstałych w wyniku znacznego wyczerpania się zasobów
wodnych w dorzeczu. Długotrwały brak opadów atmosferycznych i towarzysząca mu
zwykle stosunkowo wysoka temperatura powietrza, zwiększająca parowanie, prowadzą
do duŜego obniŜenia stanów wód. Na terenie kraju moŜna rozróŜnić ogólnie niŜówki
letnie (letnio-jesienne) oraz niŜówki zimowe. Pierwsze z nich są zwykle długotrwałe,
przynajmniej na większych rzekach, natomiast drugie – powstające w następstwie
silnych mrozów powodujących zamarzanie znacznej części przekroju poprzecznego
rzeki – są bardzo często niŜówkami wybitnie głębokimi, ale raczej krótkotrwałymi.
Znacznie trudniejszą sprawą było ustalenie dat niŜówek wybitnych,
występujących w poszczególnych profilach lub całych odcinkach rzek, niemniej dzięki
obserwacjom uzyskano dane pozwalające na charakterystykę występowania niŜówek na
terenie kraju, z wyróŜnieniem województwa łódzkiego.
W Polsce zjawisko niŜówek przebiega w układzie roku hydrologicznego (rok
hydrologiczny rozpoczyna się 1 listopada a kończy 31 października), o przeciwnym
porządku półrocza, tj. od maja do kwietnia następnego roku. Najczęstsze występowanie
niŜówek na terenie Polski przypada na miesiąc lipiec (blisko 60% rozpatrywanych
przypadków), następnie na wrzesień (około 50 %), dalej sierpień (przede wszystkim w
dorzeczu Odry), a wreszcie październik (w zasadzie tylko w dorzeczu Wisły). Na uwagę
zasługują ponadto (15%): czerwiec (z przewagą w dorzeczu Wisły) i listopad (z małą
przewagą w dorzeczu Odry). Pozostałe miesiące mają zaledwie po kilka % przypadków,
natomiast marzec i kwiecień są praktycznie miesiącami pozbawionymi minimów.
NiŜówki letnio-jesienne charakteryzuje znaczna długotrwałość, za to typowe
letnie lub zimowe są raczej krótkotrwałe, przy czym te ostatnie występują wprawdzie
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
34
rzadziej, jednak mogą być to niŜówki głębokie (przemarznięcie znaczniej części
przekroju).
NiŜówki letnie są powodowane obniŜeniem się poziomu wód gruntowanych wskutek
długotrwałego braku opadów atmosferycznych, duŜego parowania wskutek powyŜszego
wyczerpywania zasobów wodnych zlewni. Natomiast niŜówki zimowe są powodowane
obniŜeniem się wód gruntowych wskutek zamarznięcia gleby i w ten sposób
wstrzymania zasilania wód gruntowych, przy braku powodowanego ujemnymi
temperaturami spływu powierzchniowego. Ogranicza to zasilanie wodami gruntowymi.
PowaŜny wpływ na kształtowanie się niŜówek z biegiem rzeki posiada przede
wszystkim wielkość i charakter jej zagospodarowania, sposób zasilania rzeki,
ukształtowanie i stosunki litologiczne terenów, które rzeka przecina oraz charakter
niŜówek większych dopływów.
Biorąc pod uwagę rozkład występowania niŜówek na terenie Polski (mapka rys
III/5), obszar województwa łódzkiego objęty jest niskimi stanami wód, które przede
wszystkim występują w miesiącach wczesno-letnich, w czerwcu i w lipcu.
Mapka. III/5. Występowanie niŜówek na obszarze Polski (Mikulski, 1963)
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
35
W wieloleciu 1951-1990 wydzielono ogółem 30 okresów niŜówkowych, z
czego 9 przypadków stanowiły niŜówki zimowe i 21 letnio – jesienne.
NiŜówki zimowe:
− rok 1954 – 29 profili, co stanowiło 58% ogólnej liczby
− rok 1964 – 13 profili, co stanowiło 26% ogólnej liczby
− rok 1985 - 11 profili, co stanowiło 22% ogólnej liczby
− rok 1970 - 10 profili, co stanowiło 20% ogólnej liczby
NiŜówki letnio-jesienne
− rok 1959 - 40 profili, co stanowiło 70% ogólnej liczby
− rok 1951 – 62 profili, co stanowiło 60% ogólnej liczby
− rok 1953 – 29 profili, co stanowiło 58% ogólnej liczby
− rok 1963 – 25 profili, co stanowiło 50% ogólnej liczby
Biorąc pod uwagę rok 1954, w którym w badanym wieloleciu 1951-1990
wydzielono największą ilość okresów niŜówkowych, podobnie w województwie
łódzkim w wodach płynących w tym okresie zaobserwowano większą ilość niskich
stanów wód w półroczu zimowym (rys III/6) Na rzece Warcie w profilu Sieradz
wystąpiło 13 niŜówek, w profilu Konin (poza obszarem województwa) 14 niŜówek.
Natomiast na dopływach środkowej Wisły tj. na Pilicy w profilu Przedbórz
zaobserwowano 40 niŜówek a na Bzurze w profilu Sochaczew (poza województwem
łódzkim) odnotowano aŜ 47 niŜówek. Wyraźnie na wystąpienie zjawisk niŜówkowych
zauwaŜa się wpływ mroźnych i suchych mas powietrza nadpływających ze wschodu
podczas zimowych miesięcy, które przyczyniają się do suszy atmosferycznej i
zamarznięcia gruntu a tym samym do powstawania głębokich i licznych niskich stanów
wód w tym regionie.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
36
Mapka II/6. Występowanie przepływów niŜówkowych w roku hydrologicznym 1954. NiŜówka zimowa
W trakcie analizy okresów posusznych stwierdzono dosyć duŜą zaleŜność
występowanie niŜówek letnio-jesiennych od suszy atmosferycznej (głównie od
niedoborów opadów atmosferycznych). W większości przypadków początek niŜówki
następował po 2, 3 miesiącach znacznego ich niedoboru. Reakcja przepływów na
ponowne wystąpienie opadu była przewaŜnie dość szybka, tzn. koniec suszy
hydrologicznej następował większości przypadków w tym samym (lub następnym)
miesiącu, w którym opad atmosferyczny był zbliŜony do normy lub od niej większy.
Natomiast w pojedynczych przypadkach występowanie niŜówki letnio-jesiennej nie
było bezpośrednim następstwem suszy atmosferycznej. Na przykład w latach 1952,
1957, 1962 nie odnotowano suszy atmosferycznej, a niŜówka, która wystąpiła w tym
czasie była następstwem niedoborów opadów atmosferycznych tylko w pojedynczych
miesiącach. Natomiast w 1983 roku susza w strefie wód powierzchniowych objęła
znacznie większy obszar niŜ susza atmosferyczna.
W przypadku niŜówek zimowych ich występowanie związane było albo
z pojawieniem się zjawisk lodowych na rzekach, albo z dłuŜszymi okresami niskich
temperatur powietrza , w czasie których zatrzymany jest spływ wód powierzchniowych,
a dopływ wód gruntowych do koryt rzecznych jest mocno ograniczony.
Podstawą wydzielenia okresów posusznych obejmujący I horyzont wód
podziemnych było załoŜenie, Ŝe co najmniej 20 % powierzchni kraju poziom zalegania
pierwszego horyzontu wód podziemnych jest ponad 50 cm głębszy od stanu średniego
wieloletniego dla danego miesiąca roku. W oparciu o powyŜsze kryterium, w okresie
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
37
1951-1990, wydzielono 13 okresów posusznych obejmujących strefę wód
podziemnych. Łączny czas ich trwania wyniósł 99 miesięcy, co stanowi 21% całych
analizowanych lat.
Czas trwania poszczególnych okresów posusznych wahał się od 2-19 miesięcy.
NajdłuŜej trwające spośród nich obejmowały następujące przedziały czasowe:
− X 1953 – IV 1955 (19 miesięcy)
− VII 1989 – X 1990 (15 miesięcy)
− II 1964 – III 1965 (14 miesięcy)
− IX 1951 – IX 1952 (13 miesięcy)
W latach 1951- 1990 częstość pojawiania się susz obejmujących sferę wód
podziemnych charakteryzowała się dość duŜą zmiennością. Dwukrotnie w analizo-
wanym okresie miały miejsce susze, których zasięg terytorialny osiągnął 50%
powierzchni kraju. Susza, która objęła swym zasięgiem największy obszar Polski, bo aŜ
55%, miała miejsce w okresie X.1953 – IV. 1955. Była ona równocześnie najdłuŜej
trwająca spośród wszystkich analizowanych przypadków. Druga pod względem
wielkości zajmowanego obszaru (50% powierzchni kraju) była susza z lat 1969 - 1970.
Na obszarze województwa łódzkiego (rys III/7.), zjawisko obniŜenia wód
podziemnych o ponad 50 cm, wystąpiło w październiku 1953 roku i głównie objęło
południową i zachodnią część omawianego obszaru. W lutym 1954 pierwszy horyzont
wód podziemnych kształtował się o 25 cm do 50 cm poniŜej stanów średnich
wieloletnich głównie pod wschodnią częścią województwa, natomiast w kwietniu 1955
roku susza hydrologiczna objęła wąski środkowy pas o kierunku południkowym w
województwie.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
38
Mapka III/7. Obszary, na których w latach 1953-1955 pierwszy horyzont wód podziemnych kształtował się o ponad 50 poniŜej stanów średnich wieloletnich. 1 – październik 1953, 2 – luty 1954, 3 – obszary, na których w lutym 1954 pierwszy horyzont wód podziemnych kształtował się od 25 cm do 50 cm poniŜej stanów średnich wieloletnich, 4 - kwiecień 1955, 5 - obszar nie uwzględniony w badaniu.
Początek okresów posusznych, obejmujący sferę wód podziemnych, najczęściej
występował w okresie letnio-jesiennym (w około 70% przypadkach od lipica –
listopada). Są to typowe sytuacje znacznego obniŜenia się horyzontu wód podziemnych
w wyniku krótszego lub dłuŜszego deficytu opadów atmosferycznych, na które
nakładają się takie elementy typowe dla okresu letniego jak wysokie parowanie
terenowe czy teŜ potrzeby wegetacyjne roślin. Z kolei stosunkowo nieliczne susze,
których początek przypada na przełom zimy i wiosny, są wynikiem względnego
niedoboru zasobów wód podziemnych spowodowanych niedostateczną ich odbudową
przypadającą właśnie na tę porę roku. Są to przewaŜnie susze krótkotrwałe.
Maksymalny zasięg terytorialny susze osiągały zazwyczaj w okresie zimowo-
wiosennym (około 70 % przypadków w miesiącach od stycznia do kwietnia). Typowe
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
39
są sytuacje, gdy na deficyt zasobów wód podziemnych powstały w okresie letnio-
jesiennym nakłada się niedostateczne ich zasilanie takŜe w okresie zimowym. Koniec
zjawiska suszy najczęściej przypada na wiosnę lub wczesne lato (70% przypadków
w miesiącach marzec-czerwiec). Sytuacja ta wskazuje na fakt, Ŝe dopiero odbudowa
zasobów wód podziemnych w okresie zimowo-wiosennym (gdy istnieją szczególnie
korzystne warunki ich alimentacji przy równoczesnych stosunkowo niewielkich stratach
spowodowanych ich rozchodem) moŜe stać się podstawą do przerwania suszy
hydrologicznej w tej sferze środowiska geograficznego.
W ciągu roku najmniejsza częstość wystąpienia susz hydrologicznych
obejmujących wody podziemne, ma miejsce latem (po około 6% w kaŜdym z miesięcy
od czerwca do sierpnia), a największa – 11% w miesiącach luty – marzec.
2. Ocena deficytów wody na terenie województwa
Naturalne zasoby wód powierzchniowych województwa oraz moŜliwości
pokrycia występujących potrzeb z opadów atmosferycznych są bardzo niskie i
ograniczone. Analiza wielkości średniego odpływu jednostkowego z omawianego
obszaru wykazuje, Ŝe województwo zalicza się do najmniej zasobnych w wodę
regionów. Jednostkowy własny zasób wody, na 1 mieszkańca na rok w województwie
łódzkim nie przekracza 900m3 i jest on wyŜszy jedynie od woj. śląskiego (700m3) i
mazowieckiego (800m3). Tak trudna sytuacja wodna województwa wynika z jego
wododziałowego połoŜenia, gdzie dopływy wód z innych terenów są bardzo małe.
Opady atmosferyczne, są najbardziej zmiennymi elementami klimatu i właśnie ich
wielkość oraz częstość występowania decyduje o sytuacji wodnej regionu, o zasobach
wód powierzchniowych i gruntowych.
Jeśli opady nie pokrywają potrzeb wodnych (głównie rolnictwa i zapotrzebowania
przyrody), nie uzupełniają strat wywołanych parowaniem i ewapotranspiracją, nie
odnawiają zapasów, w glebie powstaje niedobór wody i groźna susza.
Rozmiar suszy atmosferycznej charakteryzowany jest przez zespół wskaźników
meteorologicznych. WaŜniejsze z nich to deficyt opadów w danym okresie obliczany
w stosunku do wartości średnich z wielolecia, klimatyczny bilans wodny pisany róŜnicą
między opadami a parowaniem, wskaźnik uwilgotnienia atmosfery określony
stosunkiem opadów atmosferycznych do parowania potencjalnego oraz liczba dni
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
40
bezopadowych. Omówione poniŜej susze atmosferyczne zostały wyznaczone na
podstawie trzech kryteriów:
− kryterium określające odchylenie opadów od średniej sumy wieloletniej
− niedobór opadów w stosunku do średniej sumy wieloletniej ustalonej dla danego
punktu
− klimatyczny bilans wodny
W pracy IMGW pt „Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji w Polsce”
(1996) został oceniony meteorologiczny bilans wodny i częstotliwość występowania
okresów bezopadowych na tle obszaru Polski, który wykazał występowanie
częstotliwość suszy atmosferycznej. Do analizy suszy zostały wzięte pod uwagę wyniki
kompleksowej analizy warunków klimatycznych, glebowo-gruntowych, potrzeb
wodnych rolnictwa oraz uwarunkowania i wymogi ochrony przed degradacją zasobów
przyrodniczych poszczególnych regionów Polski.
Meteorologiczny bilans wodny i występowanie okresów bezopadowych:
− średnio intensywnej suszy atmosferycznej (140-200 mm/rok) w zachodniej
i centralnej części województwa
− mało intensywnej suszy atmosferycznej poniŜej 140 mm/rok lokalnie na
południu w rejonie Radomska
− intensywnej suszy atmosferycznej – niedobór powyŜej 200 mm/rok. Występuje
w rejonie Łodzi, Skierniewic oraz na północ od linii Łowicz – Piątek – Łęczyca.
Częstotliwość występowania susz hydrologicznych, obejmująca ilość
przypadków obniŜenia pierwszego horyzontu wód gruntowych, o co najmniej 50 cm
w stosunku do wartości średnich w latach 1951-1990 została określona przez IMGW.
W badanym okresie, w zachodniej części województwa, zanotowano od 4 do 7
przypadków susz hydrologicznych, natomiast na pozostałym obszarze poniŜej
4 przypadków.
Wskaźnikiem potencjalnego występowania susz moŜe być takŜe jakość gleby
rolniczej: gleby zwięźlejsze oraz torfy słabo i średnio rozłoŜone, posiadają większe
zapasy wody, oraz charakteryzują się mniejszą wraŜliwością na występowanie susz.
Gleby lekkie oraz torfy silnie rozłoŜone cechują się duŜą podatnością na przesuszenie
w okresach bezopadowych.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
41
W województwie łódzkim, wśród gleb uŜytków zielonych, przewaŜają gleby IV
i V klasy bonitacyjnej, które stanowią przeszło 65%. Gleb I i III klasy jest znacznie
mniej niŜ 20 %.
W Materiałach do projektowania (CBSiPWM „Bipromel”, 1970), oszacowano
wielkości i rozkład przestrzenny występowania niedoborów wodnych uŜytków
zielonych na terenie województwa łódzkiego w okresie wegetacyjnym. W przypadku
trwałych uŜytków zielonych na torfach zamulonych, przy średnim zaleganiu wody pod
powierzchnią terenu ts = 0,65 m i efektywnej retencji uŜytecznej dR = 80 mm oraz
potencjalnym plonie 70 q/ha niedobory te wynoszą średnio N = 140 mm. Zawierają się
w granicach od 80 mm (południe województwa, powiat Radomsko) do 170 mm
(północ, powiat Kutno, gmina Nowe Ostrowy). W Łodzi niedobór miarodajny wynosi
148 mm. Niedobory uŜytków zielonych zlokalizowanych na glebach mineralnych
(Dr = 50 mm) są zdecydowane wyŜsze. Wynoszą średnio 170 mm (Sieradz 179 mm).
Na południu, w rejonie wsi CięŜkowice niedobór wynosi 130 mm, na północy (Nowe
Ostrowy) – 229 mm, a w pobliŜu Łodzi 213 mm.
Mapka III/8 Niedobory wodne uŜytków zielonych w okresie wegetacyjnym przy plonie 70q/ha, Torfy zamulone dr = 80 mm prawdopodobieństwo wystąpienia p= 20%.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
42
Mapka III/9. Niedobory wodne uŜytków zielonych w okresie wegetacyjnym przy plonie 70q/ha, Gleby mineralne e dr = 50 mm prawdopodobieństwo wystąpienia p= 20%.
Przyjmując za kryterium bonitację jakości i przydatności rolniczej gleb
opracowaną przez IUNG Puławy (1981 rok), moŜna wydzielić na obszarze
województwa tereny potencjalnego zagroŜenia suszą:
a). DuŜe zagroŜenie suszą glebową wystąpić moŜe w gminach:
- północnych oraz północno-zachodnich województwa: Grabów, Daszyna, Łęczyca,
Witonia, Krośniewice, Dąbrowice, Nowe Ostrowy, Łanięta, Strzelce, Oporów,
KrzyŜanów, Bedlno, śychlin, Zduny, Chąśno, Kocierzew Południowy, Wartkowice,
Poddębice, Pęczniew, Goszczanów
- centralnych, w rejonie Łodzi i Pabianic
- wschodnich, w rejonie Skierniewic i Bolimowa
b). Średnie zagroŜenie suszą występuje w centralnej (poza rejonem Łodzi) części
województwa.
c). Małe zagroŜenie suszą dotyczy części powiatu radomsko – gmin: Kobiele Wielkie,
Dobryszyce, Ładzice, Lgota Wielkie, Gomunice.
Biorąc pod uwagę kryteria, określające występowanie suszy – klimatyczny
bilans wodny (P-E), częstotliwość występowania obszarów bezopadowych,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
43
retencyjność gleb oraz susz hydrologicznych nie moŜna precyzyjnie określić na terenie
województwa rejonów o róŜnym stopniu zagroŜenia.
WyŜej opisane 3 strefy, zostały określone orientacyjnie. Mimo to moŜna
stwierdzić Ŝe większe zagroŜenie wystąpieniem suszy jest na północy i północno-
zachodnim obszarze. Dotyczy to około 35% powierzchni województwa. Na pozostałej
części terenu prawdopodobieństwo wystąpienia zjawiska suszy jest mniejsze, ale
powstawaniu ich sprzyja duŜy udział gleb lekkich o małej zdolności retencyjnej profilu
glebowo-gruntowego. Czynnikiem ograniczającym posuchy jest duŜy udział lasów
w strukturze uŜytkowania ziemi w niektórych gminach (rejon Spały, Smardzewic,
Gostynina, Skierniewic). Podsumowując, województwo łódzkie, na tle nizinnej części
Polski centralnej, moŜna uznać za rejon o wysokim zagroŜeniu suszą.
3. Hierarchia potrzeb obszarowych małej retencji
JuŜ w roku 1996 RZGW w Poznaniu zlecił Instytutowi Meteorologii i
Gospodarki Wodnej Oddział w Poznaniu, wykonanie opracowania pt. "Hierarchia
potrzeb obszarowych małej retencji dla obszaru RZGW w Poznaniu". Opracowanie to
zostało rozszerzone w roku 1997 przez pracę pt. "Hierarchia potrzeb obszarowych małej
retencji w Polsce" wykonaną na zlecenie RZGW w Gdańsku, Szczecinie, Poznaniu,
Warszawie, Gliwicach, Krakowie i Wrocławiu.
Z opracowań tych wynika, Ŝe obszar zlewni Warty jest najbardziej dotkniętym
przez problemy suszy obszarem w Polsce. Określone kategorie I, II największych
potrzeb w zakresie małej retencji - leŜą w przewaŜającej części w zlewni Warty.
Jednocześnie sformułowano postulaty planowania i realizacji małej retencji na terenie
kraju na tle uwarunkowań przyrodniczych,
Za najpilniejsze uznano realizację zadań małej retencji na obszarach
uŜytkowanych rolniczo, na których najbardziej odczuwalny jest deficyt wody. Na tych
obszarach zawiera się 70% ogólnych zasobów wody kraju. Podkreślono, Ŝe małą
retencję naleŜy traktować jako przedsięwzięcie:
- poprawiające stosunki wodne poprzez zatrzymywanie maksymalnej ilości opadów
atmosferycznych (podpiętrzanie cieków, budowa zbiorników wodnych, stosowanie
zabiegów wstępnych na dopływach do jezior),
- poprawiające jakość wody,
- ograniczające transport rumowiska.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
44
W pracy tej przeanalizowano zmienność następujących elementów środowiska,
których zróŜnicowanie przestrzenne brano pod uwagę jako czynnik warunkujący
regionalne potrzeby w zakresie małej retencji:
- rozkład opadów atmosferycznych,
- maksymalne sumy dobowe opadów atmosferycznych o p=l%,
- czas trwania susz atmosferycznych,
- częstotliwość występowania susz hydrologicznych,
- rozkład odpływu średniego niskiego, wysokiego i, maksymalnego o p=l%,
- charakterystykę wezbrań,
- rozmieszczenie obszarów leśnych i bagiennych,
- rozmieszczenie zasobów wodnych jezior,
- rozmieszczenie miejsc o szczególnych walorach przyrodniczych,
- niedobory wody uŜytków rolnych,
- klimatyczny bilans wodny.
Tej samej problematyki dotyczyło opracowanie IMUZ Falenty „Mała retencja –
potrzeby i moŜliwości retencji”. W pracy tej przeprowadzono porządkowanie
województw według ich charakterystycznych cech, pośrednio świadczących o
potrzebach i moŜliwościach oraz zasadności realizacji zadań małej retencji. Przyjęto 13
kryteriów charakteryzujących kaŜde województwo, a mianowicie:
- liczba co najmniej 15 dniowych ciągów dni bez opadu w okresie
wegetacji,
- roczne zasoby wody charakteryzujące się natęŜeniem odpowiednim dla
wykorzystania dla celów małej energetyki,
- udział powierzchni zmeliorowanych,
- udział powierzchni nawadnianych,
- udział powierzchni mokradeł,
- udział gruntów zdrenowanych,
- udział powierzchni stawów rybnych,
- niedobory wodne,
- rolniczo – klimatyczny niedobór opadów,
- wskaźnik odpływu,
- wskaźnik powierzchni parków narodowych, rezerwatów przyrody i
parków krajobrazowych.
W wyniku w/w prac powstała wspólna ocena hierarchii potrzeb małej retencji,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
45
które w skali całego kraju zgenaralizowano wydzielając cztery regiony:
Strefa I – o najpilniejszych potrzebach rozwoju małej retencji wynikających z
niekorzystnych warunków klimatycznych oraz duŜych potrzeb poprawy stosunków
wodnych na obszarach rolniczych. Do strefy tej zakwalifikowano wg dawnego
podziału administracyjnego następujące województwa: siedleckie, bielsko -
podlaskie, chełmskie, zielonogórskie, gorzowskie, pilskie, poznańskie,
leszczyńskie, konińskie, bydgoskie, i włocławskie.
Strefa II - o duŜych potrzebach rozwoju małej retencji, mająca korzystniejsze w stosunku
do strefy I warunki klimatyczne, mająca duŜe potrzeby wodne rolnictwa, przemysłu i
gospodarki komunalnej. Do strefy tej zakwalifikowano województwa: kaliskie,
sieradzkie, piotrkowskie, łódzkie, radomskie, skierniewickie, warszawskie,
płockie, toruńskie, ciechanowskie, ostrołęckie, łomŜyńskie i białostockie.
Strefa III- o średnich potrzebach rozwoju małej retencji, warunkowanych stosunkowo
korzystnymi jak na warunki polskie zjawiskami klimatycznymi, lecz o duŜych
potrzebach wodnych. Do strefy tej zakwalifikowano byłe województwa:
szczecińskie, koszalińskie, słupskie, gdańskie, elbląskie, olsztyńskie, suwalskie,
legnickie, wałbrzyskie, opolskie, częstochowskie, katowickie, krakowskie,
kieleckie, tarnowskie, lubelskie, zamojskie,
Strefa IV - górska o największych zasobach wód powierzchniowych, w której
problemy małej retencji muszą być potraktowane w sposób specjalny. Jest to
strefa, w której występują najodpowiedniejsze warunki do budowy większych
zbiorników wodnych.
Zakres przedstawionych stref obrazujących priorytety budowy urządzeń małej
retencji pokazano na załączonej mapie Polski.(rys III/10).
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
46
Rys III/10. Priorytety budowy urządzeń małej retencji
4. Działania na rzecz zapobiegania i ograniczania skutków susz w rolnictwie
Ograniczone zasoby wody, a zwłaszca jej okresowe niedobory coraz częściej
uwidaczniają problem występowania suszy na terenie Polski w tym równieŜ na obszarze
województwa łódzkiego. Z tego faktu wynika oczywista potrzeba opracowania
i wdraŜania regionalnego programu walki z suszą, w celu przeciwdziałania jej
szkodliwym skutkom. Program powinien być zespołem skoordynowanych
(dostosowanych do sytuacji) zadań, sposobów i zasad postępowania, i obejmować
krótko i długoterminowe akcje, programy i politykę, wprowadzane przed pojawieniem
się suszy lub w jej początkowym okresie. W strategii powinny być określone kierunki
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
47
działań organizacyjno-technicznych, badawczo-rozwojowych i innowacyjnych. Ich
celem powinno być przede wszystkim przeciwdziałanie i ograniczanie niekorzystnych
skutków suszy dla rolnictwa.
Metody stosowane w celu przeciwdziałania szkodliwym skutkom susz
w rolnictwie, to przede wszystkim:
- zwiększanie naturalnych zasobów wody w strefie produkcyjnej rolnictwa,
- zwiększanie stopnia wykorzystania dostępnych zasobów wody,
- zmniejszanie zapotrzebowania upraw rolniczych na wodę,
- ograniczanie strat wody.
Do najwaŜniejszych metod i zarazem najbardziej efektywnych zalicza się:
- stosowanie technologii uprawy gleby zwiększających jej wilgotność i
stopień wykorzystania wody glebowej
- dobór odpowiednich gatunków i odmian roślin
- odpowiednie nawoŜenie rozwijające silny system korzeniowy,
- rozwój małej retencji przez gromadzenie wody w okresach występowania jej
nadmiaru (wiosną) i po duŜych opadach (budowa małych zbiorników
retencyjnych i budowli melioracyjnych hamujących odpływ wody z pól i
systemów melioracyjnych),
- nawodnienia.
Najbardziej widoczne są działania mające na celu zwiększenie zasobów wody
powierzchniowej. Realizowane jest to w wielu regionach Polski w ramach
opracowanych i wdraŜanych programów rozwoju małej retencji wodnej.
Najpopularniejszą definicją małej retencji jest zdolność do zatrzymania wód
opadowych w dorzeczu lub ilość wody zatrzymanej w dorzeczu. Oznacza to zatrzymanie
i podpiętrzanie wody w ciekach a takŜe gromadzenie jej w zbiornikach wodnych.
Zachodzące w ostatnich latach zmiany jakości wód powierzchniowych
spowodowały równieŜ zmianę definicji małej retencji, która wg prof. Mioduszewskiego
określa: „zadaniem retencji jest nie tylko magazynowanie wody dla jej
bezpośredniego zuŜycia, lecz w pierwszym rzędzie regulacja i kontrola obiegu wody
w środowisku przyrodniczym, czyli takie kształtowanie obiegu, który umoŜliwi
realizację zrównowaŜonego ekologicznie rozwoju gospodarczego regionu”.
Natomiast prof. Kowalczak proponuje definicję małej retencji w następującym
brzmieniu: Mała retencja jest to wydłuŜenie czasu i drogi obiegu wody i zanieczyszczeń
wody w zlewni mająca na celu poprawę stosunków wodnych w zlewni, oczyszczenie
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
48
wód przy wykorzystaniu właściwości zlewni (naturalnych i sztucznych) i regulację
transportu rumowiska rzecznego.
Z definicji tych wynika, Ŝe działania w zakresie małej retencji słuŜą nie tylko
poprawie bilansu wodnego zlewni mającego na celu zwiększenie zasobów wody, lecz
stanowi waŜny element ochrony jakości wód szczególnie przed zanieczyszczeniami
pochodzenia rolniczego.
Zwiększanie zasobów wodnych kojarzone jest najczęściej z budową róŜnego typu
sztucznych zbiorników retencyjnych. JednakŜe magazynowanie wody odbywa się nie tylko
w zbiornikach wodnych. Taką zdolność posiada w róŜnym stopniu kaŜda zlewnia
rzeczna, a na wielkość tej retencji wpływa jej zalesienie, gleba, obniŜenia terenowe,
oczka wodne, mokradła oraz jeziora i stawy. Zwiększenie zdolności retencyjnej zlewni
w tym przypadku związane jest ze zmniejszaniem stosunkowo szybkiego spływu
powierzchniowego wody i zamianą na znacznie wolniejszy odpływ gruntowy. Retencja ta
posiada charakter przestrzenny i moŜna ją zaliczyć do niesterowalnej, działającej
automatycznie, jednakŜe jej pojemność jest trudna do określenia.
Retencję sterowaną moŜna uzyskać jedynie na duŜych zbiornikach wodnych,
podpiętrzanych jeziorach o zmiennym poziomie wody i stawach rybnych wyposaŜonych
w budowle regulacyjne.
W zlewniach rzek występuje wiele rodzajów form retencji naturalnej i sztucznej,
powiązanych ze sobą. Prof. Mioduszewski podaje uproszczony podział małej retencji na
następujące formy:
- krajobrazowa
- glebowa,
- wód gruntowych i podziemnych,
- wód powierzchniowych.,
- śnieŜna i lodowcowa.
Retencja krajobrazowa wynika z ukształtowania oraz zagospodarowania zlewni.
Zwiększenie retencji polega przede wszystkim na ograniczeniu spływu powierzchniowego
wód roztopowych i po opadach atmosferycznych. Największe znaczenie mają tu zalesienie
zlewni, obszary bagienne. Podobne efekty spowalniania powierzchniowego spływu wód
moŜna uzyskać przez przeciwerozyjne zabiegi agrotechniczne.
Retencja glebowa wynika z magazynowania wody w nienasyconej strefie profilu
glebowego. Wielkość tej retencji zaleŜna jest od składu mechanicznego i struktury gleby.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
49
Poprawa struktury gleby moŜe w znaczący sposób zwiększyć zdolność retencyjną.
Natomiast prawidłowa agrotechnika, wapnowanie, agromelioracje są zabiegami
zdecydowanie zwiększającymi zdolność retencyjną gleb, a zmagazynowana woda moŜe
być wykorzystana przez rośliny w okresie wegetacyjnym. Tak więc, zwiększenie retencji
glebowej wydatnie przyczynia się do zmniejszenia niedoborów wody roślin uprawnych.
Retencja powierzchniowa polega na gromadzeniu wody w naturalnych i
sztucznych ciekach, małych zbiornikach wodnych, stawach. Do retencji tej oprócz typowych
zbiorników i stawów moŜna zaliczyć wszelkiego rodzaju oczka wodne, kanały i cieki, na
których zostały wykonane budowle regulujące poziomy i odpływy wody. NaleŜy
zaznaczyć, Ŝe w tym rodzaju retencji zwiększenie zasobów wody odbywa się nie tylko w
obrębie samego zbiornika, cieku lub stawu. WyraŜa się to równieŜ w podwyŜszeniu poziomu
wód gruntowych i zwiększeniu zasobów wód podziemnych, tj. retencji wód podziemnych.
Retencja wód podziemnych wynika z magazynowania wody w warstwach
wodonośnych pierwszego i głębszych horyzontów. Wszystkie działania mające na celu
ograniczenie spływu powierzchniowego wód przyczyniają się do zwiększenia zasobów wód
podziemnych.
Retencja śnieŜna i lodowcowa jest szczególną formą retencji, występującą okresowo
o bardzo zróŜnicowanym rozkładzie powierzchniowym i czasowym. Związana jest
z zatrzymaniem zasobów wody w postaci śniegu i lodu, które wpływa na czas i drogę obiegu
wody w zlewni. Większa grubość pokrywy śnieŜnej i wolniejsze jej topnienie sprzyja
opóźnieniu odpływu wiosennego korzystnie rozkładając w czasie wezbrania wiosenne.
Dotychczas korzysta się z zasobów wody zgromadzonej w śniegu, pośrednio poprzez
wykorzystane innych form retencji.
Wybrane metody kształtowania zasobów wody przedstawiono poniŜej w tabeli
nr III/1.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
50
Tab. nr III/1
Lp
Zasoby wody
Metody
1
2
3 1
Retencja glebowa i
krajobrazowa
• poprawa struktury, zabiegi agromelioracyjne, wapnowanie, prawidłowa agrotechnika, odpowiedni płodozmian • układ pól ornych, uŜytków zielonych, lasów, uŜytków ekologicznych • zalesienia, tworzenie pasów ochronnych zadrzewień i zakrzaczeń • zwiększenie powierzchni mokradeł, torfowisk i bagien
2
Wody gruntowe i podziemne
• ograniczenie spływu powierzchniowego
• zwiększenie przepuszczalności gleb • zabiegi przeciwerozyjne , fitomelioracje
• regulowanie odpływu z sieci drenarskiej
• stawy i studnie infiltracyjne 3
Wody powierzchniowe
• małe zbiorniki wodne, piętrzenia na ciekach
• regulacja odpływu ze stawów i oczek wodnych
• gromadzenie wody w rowach melioracyjnych
• zwiększanie retencji dolinowej
Skuteczną metodą łagodzącą ujemny wpływ susz na plon roślin uprawnych
powiązaną jednak z zasobami wody i ich zwiększaniem, są nawodnienia.
DuŜą rolę w łagodzeniu szkodliwych skutków suszy dla plonowania roślin odgrywa
drenowanie, którego rola polega na obniŜeniu zwierciadła wody gruntowej w okresie
wiosennym, co umoŜliwia wczesne przeprowadzenie prac agrotechnicznych, a tym
samym wcześniejsze rozpoczęcie wegetacji roślin i wcześniejszy rozwój systemów
korzeniowych zdolnych do pobierania wody z głębszych warstw gleby w okresie suszy.
Badania wilgotności gleb wykazują, Ŝe w warunkach wystąpienia nawet głebokich susz
gleby na gruntach zdrenowanych wykazują większą wilgotność niŜ na gruntach
niezdrenowanych.
W zakresie uprawy gleby i roślin stosowane są technologie upraw, które
w warunkach suszy ograniczają parowanie wody z powierzchni gleby, zatrzymują wodę
w glebie, ograniczają spływ powierzchniowy, zwiększają właściwości infiltracyjne
gleby umoŜliwiają uzyskanie ekonomicznie uzasadnionego plonu lub zminimalizowanie
strat ekonomicznych, spowodowanych zmniejszeniem plonów. Wprowadza się równieŜ
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
51
do uprawy w rejonach najczęściej zagroŜonych suszą rośliny o mniejszych
wymaganiach wodnych i głęboko korzeniące się. Stosuje się równieŜ, choć na niewielką
skalę, zabiegi agromelioracyjne, głównie spulchnianie i głęboką orkę. Rola tych
zabiegów polega na poprawie struktury i właściwości fizyczno-wodnych głębszych
warstw gleby, co umoŜliwia głębsze korzenienie się roślin i zwiększenie ilości
dostępnej dla nich wody.
Jednym z podstawowych działań prewencyjnych jest przewidywanie suszy
i wczesne ostrzeganie. Inne metody prewencyjne, polegające na bezpośrednich
działaniach zapobiegawczych, powinny być ukierunkowane na zasoby wodne oraz
uŜytkowników i konsumentów wody.
Do najwaŜniejszych przedsięwzięć mających wpływ na kształtowanie zasobów
wody są działania mające na celu ich zwiększenie, a takŜe racjonalne wykorzystanie,
oraz zwiększenie efektywności zuŜycia wody. Z tego względu niezmiernie istotne jest
wdroŜenie programu rozwoju małej retencji.
Działania ukierunkowane na uŜytkowników wody powinny być nakierowane na
modyfikację zapotrzebowania na wodę przez jak najbardziej efektywne wykorzystanie
jej zasobów. Działanie takie winny być zrealizowane juŜ na poziomie gospodarstwa
przez zmniejszanie bezuŜytecznych odpływów wody z systemów melioracyjnych,
w tym odpływów wód drenarskich, hamowanie odpływu z systemów melioracyjnych
i ze zlewni oraz ograniczanie zuŜycia wody na ewapotranspirację. DuŜą rolę
w ograniczaniu zuŜycia wody moŜna osiągnąć przez stosowanie nowoczesnych
systemów nawodnień takich jak nawodnienie kroplowe, mikronawodnienia, a więc
systemy charaktaryzujące się duŜym stopniem wykorzytania wody.
DuŜe znaczenie w planowaniu realizacji strategii walki z suszą mają działania, które
sprowadzają się do:
• wdraŜania planów gromadzenia i przerzutów wody w skali zlewni,
• opracowania zasad gospodarowania wodą w zbiornikach retencyjnych i
systemach wodnych,
• opracowanie zasad magazynowania i wykorzystywania wód z własnej zlewni;
• wdraŜania zlewniowego, zarządzania gospodarką wodną,
• opracowania i wdroŜenia metod sterowania uwilgotnieniem gleb w sposób
umoŜliwiający pogodzenie sprzecznych interesów rolnictwa i ochrony
środowiska;
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
52
• opracowanie metod zwiększania naturalnych zasobów wodnych gleb i
moŜliwości ich wykorzystania;
• zintensyfikowanie prac związanych z gromadzeniem wody w zbiornikach
retencyjnych w okresach ich nadmiaru i opracowanie sposobów
najefektywniejszego jej wykorzystywania;
• opracowanie i wdroŜenie na róŜnym poziomie (regionalne, zlewniowe,
obszarowe, w skali gospodarstwa) systemów optymalnego rozrządu wody.
Aktualnie działania związane z przeciwdziałaniem suszy w rolnictwie są powiązane
ze stanem gospodarki wodnej w rolnictwie. Dotyczy to zwłaszcza melioracji.
Podstawową przyczyną ograniczonych moŜliwości walki ze skutkami suszy na
obszarach rolniczych są zaniedbania w zakresie eksploatacji systemów i urządzeń
melioracyjnych, ograniczające moŜliwości wykorzystania tych obiektów. Zaniedbania
te obejmują:
- brak właściwej konserwacji cieków i rowów, uniemoŜliwiający wykonywanie
nawodnień zgodnie z planem;
- brak instrukcji eksploatacyjnych i urządzeń kontrolno-pomiarowych,
utrudniający kontrolę przebiegu nawodnień;
- brak aktualnych pozwoleń wodnoprawnych;
- zmniejszenie zainteresowania rolników wykorzystywaniem uŜytków zielonych
w gospodarstwie rolnym, wpływające na zaniedbania agrotechniczne, a tym
samym na efektywność gospodarowania na obiektach melioracyjnych;
5. Rejony o największych potrzebach nawodnień
Stosownie do ustaleń wynikających z hierarchii potrzeb małej retencji,
opracowania określającego potrzeby retencjonowania wody w celu ograniczania
skutków suszy jakie w ostanich latach pojawiają się w Polsce, województwo łódzkie
w całości zostało zakwalifikowane do II kategori potrzeb, a więc do obszaru o duŜych
potrzebach rozwoju małej retencji. Natmiast północno-zachodnia część województwa
granicząca z Wielkopolską tj. w całości powiat poddębicki, zachodnia część powiatów
łęczyckiego i kutnowskiego oraz północna część powiatu sieradzkiego zakwalifikowano
do I kategori potrzeb małej retencji, a więc do obszaru, gdzie potrzeba retencjonowania
wody jak równieŜ nawodnień jest największa
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
53
IV. OBSZARY OBJĘTE OCHRONĄ PRAWNĄ
Na terenie województwa łódzkiego występują liczne i róŜnorodne formy
przyrody. Według Ustawy z 16 kwietnia 2004r. o ochronie przyrody, do takich form
(Art. 6.1.) zaliczamy: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary
chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska
dokumentacyjne, uŜytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochronę
gatunkową roślin, zwierząt i grzybów.
1. Obszary Natura 2000
Obiekty o duŜej wartości przyrodniczej, unikalne w skali całej Europy zostały
wydzielone w sieć obszarów chronionych i objęte programem Natura 2000. Jego celem
jest utrzymanie róŜnorodności biologicznej w krajach Unii Europejskiej poprzez
ochronę siedlisk oraz zagroŜonych gatunków fauny i flory. JednakŜe nie muszą to być
obszary ochrony ścisłej.
Zgodnie z zapisami Dyrektywy Habitatowej i Ptasiej mogą one być wykorzytywane
równieŜ gospodarczo z zachowaniem zasad zrównowaŜonego rozwoju. JednakŜe
w sytuacji, gdy na obszarach „naturowych” występują siedliska lub gatunki
priorytetowe dla krajów Wspólnoty Europejskiej to zezwolenie na realizację
jakiegokolwiek przedsięwzięcia moŜe być udzielone tylko i wyłącznie ze względów na
nadrzędny interes publiczny, polegający na ochronie zdrowia i Ŝycia ludzi lub
zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.
Do tej pory w Polsce wydzielone zostały 72 obszary z czego na obszarze
województwa łódzkiego wyróŜniono 14 obszarów objętych programem Natura 2000
(3 obszary wg. Dyrektywy Ptasiej – OSOP) i 11 obszarów (wg. Dyrektywy
Siedliskowej – SOOS). Obszary objęte Dyrektywą Ptasią to obszary istniejące,
natomiast 11 obszarów (wg. Dyrektywy Siedliskowej) to obszary proponowane do
utworzenia.
Powierzchnia terenu objęta Dyrektywą Ptasią zajmuje 61596,8 ha, co stanowi
3,37%, natomiast Dyrektywą Siedliskową 31969,37 ha, i wynosi 1,7%. Łącznie zajmują
one około 93566,17 ha powierzchni co stanowi 5,12 % powierzchni województwa.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
54
1.1. Specjalny obszar ochrony siedlisk (SOOS), (Dyrektywa Siedliskowa)
1.1.1. Dąbrowa Grotnicka
Obszar chroniony Dąbrowy Grotnickiej połoŜony jest na terenie gminy Zgierz
w powiecie Zgierskim i zajmuje powierzchnię około 108,5 ha. Według ustaleń
programu Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest kodem PLH100001.
Obszar znajduje się w kompleksie leśnym nazywanym Lasem Grotnickim.
W zdecydowanej większości (95%) porośnięty jest liściastymi lasami reprezentującymi
dwa siedliska (I Dyrektywy Siedliskowej): grąd środkowoeuropejski oraz świetlistą
dąbrowę, zajmującą 60% powierzchni obszaru. Pozostałe 5% obszaru to lasy iglaste. W
drzewostanie dominują 80-120-letnie dęby i sosny, zaś w drugim piętrze dołączają do
nich równieŜ buki, graby lipy i jawory. W runie występuje kilka rzadkich, w tym 5
chronionych gatunków roślin, m.in. dzwonecznik wonny, którego populacja liczy tu ok.
10-25 osobników, znajdujących się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Jest to
największa dąbrowa świetlista w województwie łódzkim.
W granicach omawianego obszaru znajduje się forma ochrony przyrody jak:
Dąbrowa Grotnicka (rezerwat przyrody), a w planach jest utworzenie Sokolnickiego i
Pęczniewsko – Grotnickiego obszaru chronionego krajobrazu. Podstawowym
zagroŜeniem na obszarze Natura 2000 są przemiany prowadzące do przekształcania
świetlistej dąbrowy w grąd. Wśród innych wymienia się równieŜ zanieczyszczenie
powietrza oraz wzmoŜoną penetrację lasu przez ludzi.
Rys IV/1. Obszar Natura 2000 - „Dąbrowa Grotnicka”
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
55
1.1.2. Dąbrowa Świetlista w Pernie
Obszar Dąbrowy Świetlistej połoŜony jest na terenie gminy Nowe Ostrowy
w powiecie kutnowskim, obejmując powierzchnię 40,1 ha. Według ustaleń programu
Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest kodem PLH100002.
Ostoja chroni dobrze wykształconą dąbrowę świetlistą subkontynentalną,
siedlisko z I Dyrektywy Siedliskowej. Dąbrowa, w której dominują stuletnie
drzewostany dębu bezszypułkowego, jest leśną wyspą połoŜoną wśród terenów
rolniczych. Porasta niewielki pagórek będący fragmentem moreny dennej. W runie
zachowały się wszystkie gatunki roślin charakterystyczne dla siedliska. Wśród nich
stwierdzono 7 gatunków prawnie chronionych.
Głównym zagroŜeniem jest sukcesja świetlistej dąbrowy w kierunku
grądu, przejawiająca się miejscami obfitym rozwojem warstwy podszytu,
zacieniającego dno lasu.
Rys. IV/2. Obszar Natura 2000 - „Dąbrowa Świetlista w Pernie”
1.1.3. Lasy Spalskie
Obszar Lasów Spalskich połoŜony jest na terenie gmin: Inowłódz, Lubochnia,
Tomaszów Mazowiecki, w powiecie tomaszowskim, obejmując powierzchnię
2016,4 ha. Według ustaleń programu Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest
kodem PLH100003.
Lasy Spalskie częściowo pokrywają się ze Spalskim Parkiem Krajobrazowym.
Ponad połowę obszaru "Lasy Spalskie" zajmują bardzo cenne siedliska z I Dyrektywy
Siedliskowej, m.in. grąd środkowoeuropejski, dąbrowa świetlista oraz dobrze
zachowane lasy łęgowe. MoŜna tu spotkać 250 letnie dęby i 200 letnie sosny. Wiele
starych drzew zachowało się dzięki ochronie rezerwatowej w rezerwacie Konewka i
Spała. Występuje tu flora i fauna o charakterze puszczańskim, jednym z ciekawych
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
56
obiektów fauny jest priorytetowy gatunek z II Dyrektywy Siedliskowej: pachnica
dębowa - chrząszcz będący reliktem lasów pierwotnych zamieszkujący niegdyś Europę,
wymagający starych dziuplastych drzew. Schron kolejowy w Konewce jest jednym z
największych zimowisk nietoperzy w Polsce.
Na terenie Lasów Spalskich znajdują się formy ochrony przyrody takie jak:
Konewka (rezerwat przyrody), Spała (rezerwat przyrody), Gać Spalska (rezerwat
przyrody), Spalski Park Krajobrazowy (park krajobrazowy), Piliczańsko-
Radomszczański (obszar chronionego krajobrazu), Lasy Spalsko-Rogowskie.
Największym zagroŜeniem dla omawianego terenu jest prywatyzacja schronu
kolejowego w Konewce oraz zagospodarowanie jego okolic.
NajwaŜniejszymi siedliskami roślin wyróŜnione na terenie Lasów Spalskich są
ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny,
łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe. Natomiast waŜnymi dla Europy
gatunkami zwierząt to: bocian czarny, cietrzew (podgatunek kontynentalny), dzięcioł
czarny, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy, mopek, muchówka mała, nocek
Bechsteina, nocek duŜy, pachnica dębowa.
Rys. IV/3. Obszar Natura 2000 - „Lasy Spalskie”
1.1.4. Łąka w Bęczkowicach
Łąka w Bęczkowicach połoŜona jest na terenie gmin: Łęki Szlacheckie i
Gorzkowice w powiecie piotrkowskim i na terenie gminy Masłowice w powiecie
radomszczańskim, obejmując powierzchnię 191,17 ha. Według ustaleń programu
Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczona jest kodem PLH100004.
Obszar obejmuje łąki znajdujące się na lewym brzegu rzeki LuciąŜy, na odcinku
ok. 500 m. W skład ostoi wchodzą brzegi rzeki, porastające je zarośla wierzbowe, a
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
57
takŜe wykształcone na torfowiskach łąki. Teren do połowy lat 80 XX wieku był
wykorzystywany rolniczo, a wcześniej wydobywano tu równieŜ torf. Co najmniej od
kilkunastu lat zaniechano tu gospodarki rolnej, a od lat 50 XX wieku nie wydobywa się
torfu. Mimo obecności rowów melioracyjnych, na torfowisku zachowały się w miarę
prawidłowe stosunki wodne. Stwierdzono tu 5 rodzajów siedlisk z I Dyrektywy
Siedliskowej. Obszar jest ostoją duŜej populacji lipennika Loesela, gatunku
znajdującego się w II Dyrektywie Siedliskowej. Ponadto znajdują się tu stanowiska
kilku rzadkich gatunków roślin.
Wśród najpowaŜniejszych zagroŜeń, naleŜy wymienić moŜliwość odwodnienia
istniejącą siecią rowów, nadmierny rozwój zarośli wierzbowych spowodowany
zaniechaniem koszenia i wypasania łąk oraz nielegalne wydobycie torfu.
WaŜne dla Europy siedliska roślin to: starorzecza i naturalne eutroficzne
zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion, zmiennowilgotne łąki
trzęślicowe (Molinion), torfowiska przejściowe i trzęsawiska, górskie i nizinne
torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, łęgi wierzbowe,
topolowe, olszowe i jesionowe olsy źródliskowe.
Rys. IV/4. Obszar Natura 2000 - „Łąka w Bęczkowicach”
1.1.5. Niebieskie Źródła
Obszar znajduje się w granicach rezerwatu przyrody „Niebieskie Źródła”.
PołoŜony jest na terenie miasta Tomaszowa Mazowieckiego, znajdującego się na
Równinie Piotrkowskiej, na terasie doliny Pilicy. Zajmuje około 25,2 ha i posiada
numer obszaru o kodzie PLH100005, nadany przez Europejską Sieć Ekologiczną.
Jest to teren źródliskowy i występują tu skrajnie rzadkie na nizinach
wywierzyska krasowe. Na terenie ostoi znajdują się dwa akweny źródłowe o głębokości
do 4,5 m oraz liczne wyspy i rozlewiska. Wyjątkowo cenny dla Europy jest kompleks
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
58
źródlisk wapiennych z charakterystyczną dla nich roślinnością. Woda bijąca ze źródeł
przebija się przez warstwę piasku na dnie zbiornika, powodując pulsowanie dna. Ze
źródeł wypływa zimna, czysta woda o charakterystycznej turkusowej barwie. Źródła
zasilają akweny, na których licznie zimują ptaki wodno - błotne. Oprócz tego obserwuje
się tu kilka gatunków waŜnych z europejskiego punktu widzenia ptaków, m.in.
zimorodka, podróŜniczka i dzięcioła czarnego. ObrzeŜa akwenów i rozlewiska porastają
lasy łęgowe, które są siedliskiem priorytetowym w ochronie bioróŜnorodności. Flora
roślin naczyniowych liczy około 400 gatunków, wśród nich są gatunki chronione
w Polsce, takie jak: storczyk - listera jajowata i bluszcz pospolity.
Na terenie ostoi Źródła Niebieskie znajdują się formy ochrony przyrody takie
jak: Niebieskie Źródła (rezerwat przyrody).
Największym zagroŜeniem jest zabudowa bezpośredniego otoczenia ostoi.
WaŜne dla Europy siedliska roślin w tym gatunki priorytetowe to: starorzecza i
naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion,
źródliska wapienne ze zbiorowiskami, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe,
olsy źródliskowe.
Rys. IV/5. Obszar Natura 2000 - „Niebieskie Źródła”
1.1.6. Ostoja Przedborska
Obszar połoŜony na WyŜynie Małopolskiej na terenie gminy Przedbórz
w powiecie radomszczańskim oraz na terenie gmin: Łopuszno, Kluczewsko i Krasocin,
które znajdują się w województwie świętokrzyskim. Ostoja Przedborska zajmuje około
11 605,21 ha, w tym na terenie województwa łódzkiego 3660,0 ha. Posiada numer
obszaru o kodzie PLH260004, nadany przez Europejską Sieć Ekologiczną.
Ostoja obejmuje fragment Przedborskiego Parku Krajobrazowego. Zachodnią część
obszaru stanowi zbocze Pasma Przedborsko-Małogoskiego zbudowanego z jurajskich
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
59
wapieni i kredowych piaskowców. Znaczną część obszaru zajmuje rozległy kompleks
wilgotnych i podmokłych łąk oraz największy w tej części Polski płat lasów jesionowo-
olszowych. Zachowały się tu duŜe fragmenty naturalnych drzewostanów grądowych,
buczyn i dąbrów. Na zboczach wzgórz rozwijają się murawy kserotermiczne, a
w dolinach torfowiska. Na torfowisku Jedle stwierdzono dobrze zachowane fragmenty
torfowiska wysokiego i przejściowego, występują tu liczne oczka wodne. Na obszarze
występuje duŜa bioróŜnorodność - stwierdzono tu występowanie aŜ 13 rodzajów
siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej. Bogaty świat owadów, miedzy innymi
dwa cenne gatunki motyli: szlakoń szafraniec i czerwończyk nieparek.
DuŜą atrakcją turystyczną jest cały Przedborski Park Krajobrazowy, z którym
częściowo pokrywa się obszar jak równieŜ sąsiadujące z nim planowane obszary
NATURA 2000 na terenie Chęcińsko - Kieleckiego Parku Krajobrazowego i obszar nad
Pilicą ciągnący się od Przedborza do Sulejowa.
Na terenie Ostoi Przedborskiej występują formy ochrony przyrody takie jak:
Bukowa Góra (rezerwat przyrody), Czarna Rózga (rezerwat przyrody), Murawy
Dobromierskie (rezerwat przyrody), Oleszno (rezerwat przyrody), Piskorzeniec
(rezerwat przyrody), Przedborski Park Krajobrazowy (park krajobrazowy), Konecko-
Łopuszański (obszar chronionego krajobrazu).
Głównymi zagroŜeniami dla Ostoi Przedborskiej są: zachwianie równowagi
stosunków wodnych, zanieczyszczenie wód i niekontrolowane pozyskiwanie drewna
oraz potencjalne zagroŜenie osuszeniem.
Z waŜnych dla Europy siedlisk roślinnych moŜna wymienić: murawy
kserotermiczne, jednak priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami
storczyków, niŜowe i górskie, świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, torfowiska
wysokie z roślinnością torfotwórczą, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, obniŜenia na
podłoŜu torfowym z roślinnością ze związku Rhynchosporion, kwaśne buczyny, Ŝyzne
buczyny, grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny, łęgi wierzbowe, topolowe,
olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
60
Rys. IV/6. Obszar Natura 2000 - „Ostoja Przedborska”
1.1.7. Pradolina Bzury-Neru
Obszar o powierzchni 17696,5 ha, leŜący na wysokości od 82 m n.p.m do
102 m n.p.m obejmuje odcinek Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej pomiędzy Łowiczem
i Dębiem na terenie gmin: Bedlno, KrzyŜanów, Kutno w powiecie kutnowskim, na
terenie gmin: Łęczyca, Góra Św. Małgorzaty, Grabów, Piątek, Świnice Warckie,
Witonia w powiecie łęczyckim, gmin: Łowicz, Bielawy, Domaniewice, Zduny
w powiecie łowickim oraz gminie Dąbie w województwie wielkopolskim. Na terenie
województwa łódzkiego obszar chroniony zajmuje 16 611,0 ha. Zgodnie z Europejską
Siecią Ekologiczną obszar posiada kod PLH100006. Pradolina Bzury-Neru we
wschodniej części odwadniana jest przez rzekę Bzurę, a w zachodniej przez Ner. Koryta
Bzury i Neru są uregulowane. Woda w Nerze i Bzurze stopniowo się oczyszcza, do rzek
wróciło juŜ ok. 16 gatunków ryb. Obszar charakteryzuje występowanie stawów
rybnych, rowów, starorzeczy i dołów potorfowych w róŜnych stadiach zarastania,
rozległe łąki są koszone i uprawiane. Środkowy odcinek doliny pokrywają torfowiska
niskie i przejściowe, zlokalizowane na prawie juŜ wyeksploatowanych złoŜach torfu.
Występują tu takŜe łąki trzęślicowe, turzycowiska, szuwary trzcinowe, zarośla łozowe
oraz olsy. Niewielkie kompleksy lasów łęgowych zachowały się wzdłuŜ rzek, koło Kter
i Pęcławic - Bzury oraz Leszna - Ner. W duŜej części ostoi zachodzi intensywna
sukcesja regeneracyjna na skutek wycofywania się rolnictwa: odtwarzają się naturalne
lasy łęgowe, olsy oraz zespoły szuwarowe. Jest to najcenniejszy obszar bagienny
w środkowej części kraju. W kilku miejscach utrzymuje się flora halofilna;
najcenniejsze gatunki notowano pod Łęczycą. Stwierdzono tu 9 rodzajów siedlisk
z I Dyrektywy Siedliskowej i 9 gatunków z II Dyrektywy. Jest to miejsce występowania
wielu rzadkich gatunków roślin naczyniowych. Jest to obszar lęgowy ponad
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
61
100 gatunków ptaków (ostoja ptasia o randze krajowej). Ostoja posiada duŜe walory
krajobrazowe. Wody śródlądowe (stojące i płynące) zajmują 3% obszaru, siedliska
łąkowe i zaroślowe zajmują 58%, a siedliska leśne 10%. Obszar jest wykorzystywany
rolniczo na 20% powierzchni i podlega działaniom z zakresu ochrony
przeciwpowodziowej.
Formy ochrony przyrody znajdujące sie na terenie chronionego obszaru: Błonie
(rezerwat przyrody), Doliny Bzury (obszar chronionego krajobrazu), Doliny Warty i
Neru (obszar chronionego krajobrazu), Pradolina Warszawsko-Berlińska (obszar
chronionego krajobrazu).
Do najpowaŜniejszych zagroŜeń ostoi zalicza się zanieczyszczenie wód,
regulacje rzek; zaniechanie uprawy łąk oraz intensyfikacja gospodarki stawowej.
WaŜne dla Europy siedliska roślin w tym gatunki priorytetowe to: śródlądowe
słone łąki, pastwiska i szuwary, twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne
z podwodnymi łąkami ramienic Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki
wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i Potamion, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe
(Molinion), niŜowe i górskie świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, torfowiska
przejściowe i trzęsawiska, torfowiska nakredowe, górskie i nizinne torfowiska
zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, łęgi wierzbowe, topolowe,
olszowe i jesionowe i olsy źródliskowe.
Rys. IV/7. Obszar Natura 2000 - „Pradolina Bzury-Neru”
1.1.8. Załęczański Łuk Warty
Obszar o powierzchni 9 317,0 ha, umiejscowiony jest w gminie: Działoszyn
w powiecie pajęczańskim, gminach: Pątnów, Wierzchlas w powiecie wieluńskim.
Zgodnie z Europejską Siecią Ekologiczną obszar posiada kod PLH100007.
Załęczański Łuk Warty leŜy na wysokości od 160 do 250 m n.p.m i obejmuje
głęboko wciętą w wapienne podłoŜe (30 m - 60 m), tworzącą trzy przełomy dolinę
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
62
Warty od Lisowicy do Kochlewa i duŜy teren w zakolu rzeki, na 40 km jej biegu.
W krajobrazie dominują formy plejstoceńskie (wzgórza morenowe, równiny
piaszczyste, sandry), którym towarzyszą formy krasowe (jaskinie, źródła, skałki,
studnie i leje). W 24 jaskiniach zimują liczne populacje nietoperzy. Występuje tu
8 gatunków kręgowców z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Stwierdzono tu ponad
100 zbiorowisk roślinnych z ciekawymi wapieniolubnymi gatunkami często o
charakterze górskim. Zmienione w wyniku ekstensywnej gospodarki lasy, aktualnie są
zdominowane przez sosnę tym nie mniej spotyka się równieŜ dobrze zachowane płaty
naturalnych drzewostanów dębowych, typowo wykształcone murawy napiaskowe.
Łącznie stwierdzono tu 13 rodzajów siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej.
Siedliska leśne zajmują 63% powierzchni, siedliska łąkowe i zaroślowe - 4%, a
siedliska rolnicze - 33% obszaru.
Formy ochrony przyrody znajdujące się na terenie chronionego obszaru:
Dąbrowa w NiŜankowicach (rezerwat przyrody), WęŜe (rezerwat przyrody),
Załęczański Park Krajobrazowy (park krajobrazowy).
Do najpowaŜniejszych zagroŜeń dla przyrody obszaru naleŜą: zanieczyszczenia
wody, eksploatacja wapieni, chaotyczna zabudowa rekreacyjna.
Z siedlisk występujących na terenie Załęczańskiego Łuku Warty moŜna
wyróŜnić: starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami
z Nympheion i Potamion, ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe, murawy
kserotermiczne, jednak priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami
storczyków, niŜowe i górskie świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, źródliska wapienne
ze zbiorowiskami Cratoneurion commutati, niskie i nizinne torfowiska zasadowe o
charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, podgórskie i wyŜynne rumowiska
wapienne ze zbiorowiskami ze Stipion calamagrostis, jaskinie nieudostępnione do
zwiedzania, ciepłolubne buczyny storczykowe, pomorski kwaśny las brzozowo-
dębowy, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
63
Rys. IV/8. Obszar Natura 2000 - „Załęczański Łuk Warty”
1.2. Obszar specjalnej ochrony ptaków (OSOP), (Dyrektywa Ptasia)
1.2.1. Dolina Pilicy
Obszar Doliny Pilicy połoŜony jest na terenie gminy: Poświętne w powiecie
opoczańskim i gminy Rzeczyca w powiecie tomaszowskim, natomiast na terenie
województwa mazowieckiego zajmuje część gmin: Białobrzegi, Promna, Stromiec,
Wyśmierzyce, Mogielnica, Nowe Miasto nad Pilicą, Warka, Grabów nad Pilicą,
Magnuszew, Klwów i Odrzywół obejmując powierzchnię 30 833 ha, w tym
w województwie łódzkim 35 356,3 ha. Według ustaleń programu Europejskiej Sieci
Ekologicznej oznaczony jest kodem PLB140003. W przyszłości moŜliwe jest
powiększenie obszaru chronionego.
Obszar obejmuje 80-cio kilometrowej długości odcinek Pilicy, od Inowłodza do
ujścia rzeki do Wisły. Koryto rzeki ma szerokość do 150 m, a dolina nie przekracza
5 km szerokości. Pilica silnie meandruje, tworząc liczne starorzecza, wyspy, ławice i
łachy piaskowe. Północny skraj ostoi wyznacza skarpa, o względnej wysokości
ok. 20 m., miejscami porośnięta murawami kserotermicznymi. Część południowa ostoi
jest płaska, w wielu miejscach porośnięta głównie lasami iglastymi. Znaczną część
doliny zajmują łąki i pastwiska. Niegdyś były to tereny zalewowe, lecz od czasu
utworzenia Zbiornika Sulejowskiego, który zmniejszył przepływ wody w rzece o jedną
czwartą, wylewy zdarzają się sporadycznie. W wielu miejscach spotyka się zarastające
wierzbą i olszą lub zabagniające się obniŜenia terenu. Zarastanie zaroślami
wierzbowymi obserwuje się równieŜ na części zmeliorowanych łąk, których obecnie się
nie uŜytkuje. Największe torfowisko, zwane Błotami Brudzewskimi, znajduje się w
połudnowo-zachodniej części ostoi. W rejonie miejscowość Promna, znajduje się
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
64
natomiast kompleks torfianek, a teren pomiędzy Gapinem a Grzmiącą porasta
największy w ostoi kompleks leśny, w którym m.in. spotyka się siedliska łęgowe i olsy.
Obszar jest uznawany za ostoje ptasią o randze krajowej. Stwierdzono tu występowanie
32 gatunków ptaków wymienianych w I Dyrektywie Ptasiej. Jest to równieŜ miejsce
występowania 11 gatunków ptaków wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt.
Ostoja ma duŜe znaczenie dla ptaków środowisk podmokłych. Odnotowano tu lęgi aŜ
56 gatunków ptaków związanych z takimi terenami. Na terenie ostoi do lęgów
przystępuje ok. 7% - 10% krajowej populacji sieweczki obroŜnej, 5% - 10% populacji
piskliwca, 5% krwawodzioba, 2% - 4,5% dudka, ok. 2% rycyka i przynajmniej 1%
krajowej populacji: bataliona, bączka, bąka, błotniaka stawowego, cyranki, czernicy,
gąsiorka, lelka, nurogęsia, podróŜniczka, rybitwy białoczelnej, rybitwy czarnej,
sieweczki rzecznej, trzmielojada i zimorodka. W znacznych zagęszczeniach występują
teŜ bociany białe i czarne, krzyŜówki, załuszniki, błotniaki łąkowe derkacze, jarzębatkia
kropiatki, lerki i świergotki polne. Ponadto w granicach obszaru odnotowano
występowanie 2 gatunków ssaków i 6 gatunków ryb znajdujących się w II Dyrektywie
Siedliskowej. Stwierdzono teŜ 575 gatunków roślin naczyniowych, z których
18 podlega ochronie prawnej. Na terenie ostoi występuje 9 siedlisk z I Dyrektywy
Siedliskowej.
Formy ochrony przyrody występujące na terenie chronionego obszaru to:
Majdan (rezerwat przyrody), Sokół (rezerwat przyrody), Tomczyce (rezerwat
przyrody), śądłowice (rezerwat przyrody), Spalski Park Krajobrazowy (park
krajobrazowy).
Podstawowym zagroŜeniem jest obniŜanie poziomu wód gruntowych i
odwadnianie łąk i pastwisk. Zły wpływ na przyrodę ma równieŜ zaprzestanie koszenia i
wypasu zwierząt, a takŜe przekształcanie łąk na grunty orne.
WaŜnymi dla Europy siedliskami roślin w tym gatunki priorytetowe to:
starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion i
Potamion, suche wrzosowiska, ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe,
zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion), niŜowe i górskie świeŜe łąki uŜytkowane
ekstensywnie, torfowiska przejściowe i trzęsawiska, łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe
i jesionowe.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
65
Rys. IV/9. Obszar Natura 2000 - „Dolina Pilicy”
1.2.2. Dolina Środkowej Warty
Obszar o powierzchni 5 710,4 ha obejmuje fragment doliny Warty pomiędzy
wsią Babin koło Uniejowa i Dębno nad Wartą. Na terenie województwa łódzkiego
obszar chroniony leŜy w gminach Poddębice i Uniejów w powiecie poddębickim i
zajmuje powierzchnię 4 271,6 ha. Pozostała część obszaru chronionego połoŜona jest na
terenie województwa wielkopolskiego w gminach: śerków, Koło, Dąbie, Kościelec,
Osiek Mały, Golina, Kramsk, Krzymów, Sompolno, Stare Miasto, Ślesin, Lądek,
Zagórów, Krzykosy, Nowe Miasto nad Wartą, Środa Wielkopolska, Brudzew, Dobra,
Przykona, Kołaczkowo, Miłosław, Pyzdry, Konin. Według ustaleń programu
Europejskiej Sieci Ekologicznej oznaczony jest kodem PLB300002. W przyszłości
planowane jest powiększenie obszaru chronionego.
Dolina na tym odcinku ma zmienną szerokość od 500 m do ok. 5 km, leŜy na
wysokości od 20 do 60 m npm. W rejonie Doliny Konińsko-Pyzdrskiej dolina
zachowała prawie naturalny charakter nie została zmeliorowana i podlega okresowym
zalewom. Teren ten jest zajęty przez mozaikę ekstensywnie uŜytkowanych łąk i
pastwisk, zadrzewienia łęgowe oraz zarastające starorzecza. Na zachód od ujścia Prosny
znajduje się kompleks starych łęgów jesionowo-wiązowych i grądów niskich.
Natomiast na odcinku w Kotlinie Kolskiej rzeka została obustronnie obwałowana. Na
terenie ostoi występuje 17 typów siedlisk z listy wymienionych w Załączniku I
Dyrektywy Habitatowej. Siedliska bagienne, torfowiska, młaki zajmują 1%, siedliska
łąkowe i zaroślowe - 38%, a siedliska leśne 16% obszaru. Siedliska rolnicze stanowią
43% powierzchni. Obszar jest ostoją ptasią o randze europejskiej, szczególnie dla
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
66
lęgowych ptaków wodno-błotnych. Występują tu, co najmniej 42 gatunki ptaków.
Szczególne znaczenie mają populacje gatunków takich jak: cyranka, gęgawa,
krwawodziób, płaskonos, rybitwa białoczelna, rybitwa białoskrzydła, rybitwa czarna,
rycyk, batalion, bąk, błotniak łąkowy, błotniak stawowy, dzięcioł średni, kropiatka,
podróŜniczek, brodziec piskliwy, cyraneczka, czajka, czapla siwa, dudek, dziwonia,
krakwa, kulik wielki, sieweczka obroŜna, zausznik, błotniak zboŜowy, derkacz, kszyk,
ortolan, ślepowron, zimorodek, świergotek polny, pustułka, remiz, przepiórka.
Prawdopodobnie gnieździ się tu równieŜ bardzo rzadki roŜeniec. W okresie wędrówek
występują czapla biała (do 23 osobników), świstuna (do 1500 osobników), Ŝuraw (do
250 osobników) i stada gęsi powyŜej 5000 osobników, bataliony w liczbie do 1200
osobników.
Formy ochrony przyrody: Czeszewo (rezerwat przyrody), Dębno nad Wartą
(rezerwat przyrody), Dwunastak (rezerwat przyrody), Nadwarciański Park
Krajobrazowy (park krajobrazowy), śerkowsko-Czeszewski Park Krajobrazowy (park
krajobrazowy), Goplańsko-Kujawski (obszar chronionego krajobrazu), Nadwarciański
(obszar chronionego krajobrazu), Powidzko-Bieniszewski (obszar chronionego
krajobrazu), Pyzderski (obszar chronionego krajobrazu), Szwajcaria śerkowska (obszar
chronionego krajobrazu), Uniejowski (obszar chronionego krajobrazu), Złotogórski
(obszar chronionego krajobrazu).
ZagroŜeniem obszaru jest zbudowany zbiornik zaporowy w Jeziorsku, który
zmienił znacznie naturalny rytm hydrologiczny rzeki. Zmiany reŜimu hydrologicznego
zarówno naturalne jak i wywołane wpływem zbiornika naleŜą do najpowaŜniejszych
zagroŜeń dla ostoi. Powodują zarastania terenów otwartych i mają negatywny wpływ na
zdrowotność lasów łęgowych. Groźne są równieŜ zanieczyszczenia wód pochodzenia
rolniczego, przemysłowego i komunalnego.
WyróŜnione siedliska roślin na obszarze Doliny Środkowej Warty: śródlądowe
słone łąki, pastwiska i szuwary, wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi,
twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi łąkami ramienic
Charetea, starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami
z Nympheion i Potamion, naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne, suche wrzosowiska,
murawy kserotermiczne - priorytetowe są tylko murawy z istotnymi stanowiskami
storczyków, górskie i niŜowe murawy bliźniczkowe, zmiennowilgotne łąki trzęślicowe
(Molinion), ziołorośla górskie i ziołorośla nadrzeczne, łąki selemicowe, niŜowe i
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
67
górskie świeŜe łąki uŜytkowane ekstensywnie, torfowiska nakredowe, grąd
środkowoeuropejski i subkontynentalny, pomorski kwaśny las brzozowo-dębowy, łęgi
wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, olsy źródliskowe.
Rys. IV/10. Obszar Natura 2000 - „Dolina Środkowej Warty”
1.2.3. Pradolina Warszawsko-Berlińska
Obszar połoŜony jest na terenie gmin: Bedlno, KrzyŜanów, Kutno w powiecie
kutnowskim, na terenie gmin: Łęczyca, Góra Św. Małgorzaty, Grabów, Piątek, Świnice
Warckie, Witonia w powiecie łęczyckim, gmin: Łowicz, Bielawy, Domaniewice, Zduny
w powiecie łowickim, na terenie gminy Uniejów w powicie poddębickim oraz na
obszarze gminy Dąbie w województwie wielkopolskim. Analizowany teren zaliczony
do obszaru Natura 2000 obejmuje powierzchnię 23677,4 ha, natomiast w województwie
łódzim zajmuje powierzchnię 21 968,9 ha. Według ustaleń programu Europejskiej Sieci
Ekologicznej oznaczony jest kodem PLB100001.
Obszar obejmuje dolinę rzeki Bzury wraz z otaczającymi ją podmokłymi,
łąkami, terenami rolniczymi, kompleksami stawów rybnych, mniejszymi ciekami
wodnymi, stanowiącymi dopływy Bzury, a takŜe niewielkimi lasami. Dolina Bzury ma
w tym rejonie szerokość ok. 2 km i jest silnie zatorfiona. Występuje tu gęsta sieć rowów
odwadniających, zaś sama rzeka jest uregulowana. Dolinę porasta mozaika szuwarów
turzycowych i roślinności łąkowej. Fragment obszaru, zwany doliną Neru, jest ostoją
ptaków o randze europejskiej, natomiast stawy: Okręt, Rydwan, Psary oraz Dolina
Bzury mają status ptasich ostoi o randze krajowej. Odnotowano tu występowanie
28 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Spośród nich 7 gatunków
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
68
znajduje się w polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Do lęgów przystępuje tu
przynajmniej 1% krajowej populacji: bąka, błotniaka stawowego, błotniaka łąkowego,
kropiatki, podróŜniczka, rybitwy białowąsej, rybitwy czarnej, cyranki, krwawodzioba,
rybitwy białoskrzydłej, płaskonosa, rycyka i zausznika. Wysoką liczebność osiągają tu
równieŜ inne gatunki, np. bocian biały, derkacz, czajka i śmieszka. Jest to równieŜ
waŜne miejsce postoju ptaków migrujących, szczególnie gęsi zboŜowej, białoczelnej,
bataliona i świstuna. Na obszarze Natura 2000 Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej
wyróŜnia się takie formy ochrony przyrody jak: Błonie (rezerwat przyrody), Doliny
Bzury (obszar chronionego krajobrazu), Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej (obszar
chronionego krajobrazu).
Podstawowym zagroŜeniem omawianego obszaru jest osuszanie terenów. Pewne
zagroŜenia mogą stanowić równieŜ prace zapewniające bezpieczeństwo
przeciwpowodziowe.
Rys. IV/11. Obszar Natura 2000 - „Pradolina Warszawsko-Berlińska”
2. Parki Krajobrazowe
W brzmieniu Ustawy o ochronie przyrody z 2004-go roku (Dz. U. Nr 92 z 30
kwietnia 2004 r., poz. 880, art. 16 ust. 1): „Park Krajobrazowy obejmuje obszar
chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory
krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach
zrównowaŜonego rozwoju." Park Krajobrazowy tworzony jest w drodze
rozporządzenia wojewody po uzgodnieniu z właściwą miejscowo radą gminy.
Parki krajobrazowe są obszarami chronionymi ze względu na wartości
przyrodnicze, historyczne i kulturowe, lecz w odróŜnieniu od parków narodowych,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
69
celem ochrony jest tu nie tylko ochrona tych wartości, lecz takŜe ich popularyzacja i
upowszechnienie w warunkach racjonalnego gospodarowania. Jest to, więc jak gdyby
"luźniejsza" forma ochrony duŜych obiektów, dopuszczająca w ich granicach większość
form normalnej działalności gospodarczej, nakładająca jednak na tę działalność
róŜnorodne ograniczenia (ustalane dla kaŜdego Parku przez właściwego wojewodę).
Celem tych ograniczeń jest takie uregulowanie sposobu zagospodarowania chronionego
terenu, aby jego wysokie wartości przyrodnicze nie uległy degradacji.
Jako obiekty chronione "obłoŜone" mniejszą liczbą ograniczeń, mogą Parki
krajobrazowe obejmować znacznie większe obszary, niŜ większość Parków
Narodowych. To one właśnie pełnić mają rolę obszarów rekreacyjnych, na których
moŜliwy będzie dla kaŜdego kontakt ze stosunkowo mało zmienioną przyrodą. To tutaj
takŜe zlokalizowane powinny być zakłady prowadzące róŜnorodne "ekologiczne" formy
działalności gospodarczej - np. uzdrowiska, czy gospodarstwa produkujące tzw. zdrową
Ŝywność.
W Polsce znajduje się 120 parków krajobrazowych (stan na dzień 31 grudnia
2005) o łącznej powierzchni ok. 2,5 mln ha. Na terenie województwa łódzkiego
wyróŜniono 7 Parków Krajobrazowych. Obejmują one powierzchnię 101 198,08 ha, co
w skali województwa stanowi 5,55 % zajętego obszaru.
2.1. Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich połoŜony jest na północny wschód od
aglomeracji łódzkiej, między Łodzią, Brzezinami i Strykowem. Powierzchnia Parku
wynosi 10 748 ha, a powierzchnia otuliny 3 020 ha. W 1996 roku zostało podpisane
rozporządzenie o powstaniu Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich.
Pod względem administracyjnym Park znajduje się na terenie 2 miast - Łodzi i
Brzezin oraz 5 gmin - Nowosolna, Stryków, Brzeziny, Dmosin i Zgierz.
Według regionalizacji fizycznogeograficznej, Park połoŜony jest w obrębie
makroregionu Wzniesień Południowomazowieckich, w jego północnej części, która
znana jest pod nazwą Wzniesień Łódzkich i obejmuje najsilniej eksponowaną północną
krawędź tego mezoregionu, przebiegającą równoleŜnikowo od Zgierza na zachodzie, po
Brzeziny na wschodzie.
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich chroni unikatowy w Polsce środkowej
krajobraz wyŜynny uformowany na obszarze między Łodzią, Brzezinami i Strykowem.
Do najcenniejszych walorów Parku naleŜy wyjątkowo bogata rzeźba terenu,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
70
podlegająca nadal Ŝywym procesom geomorfologicznym, a takŜe fragmenty naturalnej
szaty roślinnej, związanej zwłaszcza z licznymi źródliskami i strumieniami oraz
interesująca fauna.
Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich obejmuje najcenniejsze pod względem
przyrodniczym i krajobrazowym fragmenty strefy krawędziowej Wzniesień Łódzkich.
Współczesny krajobraz Parku został ukształtowany w wyniku akumulacyjnej i
spiętrzającej działalności lądolodów skandynawskich oraz procesów akumulacyjno-
erozyjnych. Największą atrakcją Parku jest falista, bardzo urozmaicona rzeźba terenu,
rzadko spotykana w centralnej części kraju. Występują tu róŜnorodne formy
geomorfologiczne, jak: wzgórza morenowe, ostańce denudacyjne, parowy, wąwozy,
doliny rzek, a duŜe wysokości względne nadają krajobrazowi charakter wyŜynny.
NajwyŜsze wzniesienia, przekraczające 250 m n.p.m., znajdują się w południowej
części Parku, na tzw. Garbie Łódzkim, z kulminacją pod wsią Dąbrowa (284 m n.p.m.).
Wzgórza w południowej części Parku opadają wyraźnymi stopniami w kierunku
północnym, ku Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej. Północy skraj Parku, znajduje się
na wysokości 165 m n.p.m. (dolina Moszczenicy pod Strykowem), a nawet poniŜej
150 m n.p.m. (dolina MroŜycy w Niesułkowie).
Na obszarze Wzniesień Łódzkich bierze początek kilka rzek naleŜących do
dorzecza Bzury. NajwaŜniejsze z nich to: płynąca w zachodniej części Parku Bzura,
która wypływa z Lasu Łagiewnickiego na północnych obrzeŜach Łodzi, z dopływem
Łagiewniczanką, w centralnej części-Moszczenica z dopływami Młynówką (Strugą
Dobieszkowską) i Kiełmiczanką oraz przepływająca przez wschodnią część Parku
MroŜyca z dopływem Grzmiącą. Górne odcinki dolin tych rzek zachowały znaczny
stopień naturalności, stanowiąc element wybitnie urozmaicający rolniczy krajobraz.
Miejscami doliny te maja charakter przełomów ze stromymi brzegami.
W rozszerzeniach dolin tworzą się bagna i rozlewiska. Liczne są takŜe źródliska. W
wielu miejscach na rzekach znajdują sie stawy, budowane zazwyczaj przy młynach, a
obecnie wykorzystywane do hodowli ryb.
Flora Parku jest bogata i zróŜnicowana. Stwierdzono tu dotychczas
występowanie 730 gatunków roślin naczyniowych, w tym ponad 60 gatunków drzew i
krzewów oraz kilkadziesiąt gatunków rzadkich i chronionych roślin zielonych. Wśród
roślin wodnych i torfowiskowych do gatunków rzadkich naleŜą: grzybienie północne,
pływacz zwyczajny, siedmiopalecznik błotny, dziewięciornik błotny, rosiczka
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
71
okrągłolistna, wełnianka wąskolistna i pochwowata, Ŝurawina błotna, bobrek
trójlistkowy.
W grupie roślin łąkowych warto wymienić rzadkie rośliny łąk wilgotnych jak:
nasięźrzał pospolity, pełnik europejski, kruszczyk szerokolistny, storczyk szerokolistny,
podkolan biały.
W grupie roślin łąk suchych i muraw ciepłolubnych warto wymienić: śniadek
baldaszkowaty, skalnica trójpalczasta, rojnik pospolity, rozchodnik wielki, centuria
pospolita, ciemięŜnik białokwiatowy, bodziszek czerwony, dzwonki szczeciniasty i
brzoskwiniolistny, dziurawiec rozesłany i skrzydełkowaty, gorysz pagórkowaty oraz
traganek szerokolistny. Wśród roślin leśnych zwracają uwagę gatunki górskie i
podgórskie: paprotka zwyczajna, kokoryczka okółkowa, kozłek bzowy, trybula lśniąca,
jarzminka większa. W Lesie Łagiewnickim stwierdzono występowanie sześciu
chronionych gatunków porostów. Oprócz nich, inne ciekawe rośliny leśne to: zachyłka
trójkatna, widłak jałowcowaty i goździsty, wawrzynek wilczełyko, bluszcz, lilia
złotogłów, naparstnica zwyczajna, barwinek pospolity, miodownik melisowaty, listera
jajowata.
Bardzo róŜnorodny jest świat zwierząt Ŝyjących w Parku. Występują tu 34
gatunki ssaków, w tym duŜe zwierzęta leśne i związane ze środowiskiem wodnym:
sarna, dzik, borsuk, kuna leśna i domowa, tchórz, gronostaj, łasica, piŜmak, królik,
zając, ryjówka mała i aksamitna, rzęsorek rzeczny, nietoperze: borowiaczek, mroczek
późny, karlik malutki, gacek brunatny.
Wśród 110 gatunków ptaków lęgowych najbardziej interesujące to: trzmielojad,
krogulec, pustułka, kobuz, puszczyk, sowa uszata, płomykówka, czajka, zimorodek,
jaskółka brzegówka, ortolan.
Spośród przedstawicieli herpetofauny występują gatunki gadów oraz gatunki
płazów: jaszczurki (łącznie z padalcem), traszka zwyczajna i grzebieniasta, kumak
nizinny, rzekotka drzewna, ropucha szara i zielona, grzebiuszka ziemna.
Spośród przedstawicieli ichtiofauny najciekawszy jest chroniony: minóg
strumieniowy.
Wśród 1100 gatunków bezkręgowców, których występowanie stwierdzono na
terenie Parku, do najciekawszych naleŜą: trzmiele (relikty borealne: trzmiel tajgowy),
pachnica dębowa, tęcznik mniejszy, paź królowej, mieniak stróŜnik, przesroŜnica,
kapturnica. W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić obszary Natura 2000,
które częściowo pokrywają się z terenem Parku, jest to „Dąbrowa Grotnicka”.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
72
RównieŜ na obszarze Parku znajdują się obecnie 3 rezerwaty przyrody oraz
jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Są to: Rezerwat „Las Łagiewnicki”, Rezerwat
„Struga Dobieszkowska”, Rezerwat „Parowy Janinowskie” oraz Zespół przyrodniczo-
krajobrazowy „Górna MroŜyca”. Ponadto planuje się objęcie ochroną, rezerwat
przyrody „Torfowisko śabieniec” koło miejscowości Syberia, na wschodnim skraju
Parku, niewielkie, unikatowe na tym terenie torfowisko.
Lista pomników przyrody na terenie Parku na dzień dzisiejszy obejmuje 52
pojedyncze drzewa oraz zespół 250 klonów srebrzystych składających się na zabytkową
aleję w Łagiewnikach.
Na omawianym obszarze moŜna wymienić 11 zespołów przyrodniczo-
krajobrazowych, m.in.: Niesułków nad MroŜycą; Iwaszkiewiczowskie Byszewy nad
Moszczenicą, dolinę rzeki Moszczenicy i łęgi nad nią oraz 29 uŜytków ekologicznych,
m.in.: Łęgi w dolinie Borchówki czy Łąka Opadówka, wilgotna łąka będąca na terenie
Lasu Łagiewnickiego.
Ponadto oprócz form ochrony przyrody oŜywionej na terenie Parku są formy
ochrony przyrody nieoŜywionej. Jednym z nich jest Stanowisko dokumentacyjne
w Niesułkowie Kolonii.
2.2. Bolimowski Park Krajobrazowy
Bolimowski Park Krajobrazowy obejmuje kompleks lasów Puszczy
Bolimowskiej, rozciągającej się pomiędzy Skierniewicami, Łowiczem, Bolimowem i
śyrardowem. Powierzchnia Bolimowskiego Parku Krajobrazowego wynosi 23 130 ha,
gdzie 1390,0 ha znajduje się na terenie województwa łódzkiego. Powierzchnia otuliny
wynosi natomiast 2940 ha. Park utworzono 26 września 1986 r., a następnie w 1995 r.
został powiększony.
Pod względem administracyjnym połoŜony jest na terenie dwóch województw:
łódzkim i mazowieckim. W województwie łódzkim leŜy na obszarze gminy Nieborów
(powiat łowicki), mieście i gminie Skierniewice oraz gminie Bolimów, Nowy
Kawęczyn i Kowiesy (powiat skierniewicki). W województwie mazowieckim natomiast
leŜy na terenie gmin Wiskitki i Puszcza Mariańska znajdujących się w powiecie
Ŝyrardowskim.
Według regionalizacji fizycznogeograficznej, Park połoŜony jest w centralnej
części płaskiego mezoregionu Równiny Łowicko – Błońskiej, stanowiącego
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
73
południowo – wschodnią część makroregionu Niziny Środkowomazowieckiej i
środkowy fragment podprowincji Niziny Środkowopolskiej.
Park Bolimowski został utworzony w celu doskonale zachowanego duŜego
kompleksu leśnego, jako pozostałość dawnych historycznych puszcz: Bolimowskiej,
Jaktorowskiej, Miedniewickiej i Korabiowskiej oraz doliny dzikiej, meandrującej rzeki
Rawki.
Obszar Parku połoŜony jest na równinie, która stanowi płaski poziom
denudacyjny z wysokościami kształtującymi się w strefie rzędnych
85 m – 110 m n. p. m. Powierzchnia Parku zlokalizowana jest w obszarze
staroglacjalnym, na skłonie wysoczyzny polodowcowej powstałej w okresie
megaglacjału zlodowaceń środkowopolskich. W rzeźbie powierzchni terenu moŜna,
więc wyróŜnić dwie główne jednostki geomorfologiczne. Są to: wysoczyzna
polodowcowa oraz dolina rzeki Rawki wraz z jednostkami o mniejszym zasięgu.
Największe wzniesienia terenu znajdują się w południowej części Parku, gdzie
na wysoczyźnie osiągają wartość 106 m n.p.m., a w dolinie rzeki Rawki 96 m n.p.m.
NajniŜej połoŜona jest północna część obszaru, gdzie wysokości nie przekraczają
wartości 80 m n.p.m. (wysoczyzna) i 78 m n.p.m. (dolina Rawki).
Wysoczyzna polodowcowa ma charakter płaskich i szerokich powierzchni
akumulacyjnych. Są to stoŜki napływowe- wodnolodowcowe, zbudowane w większości
z piasków i Ŝwirów. W północnej części Parku w wyniku transgresji ostatniego
lądolodu w podłoŜu moreny dennej dominuje pokrywa utworów gliniastych i
piaszczysto-Ŝwirowych o miąŜszości 30 m - 100 m. W dolinie rzeki Rawki zaznaczą się
wyraźnie dwa poziomy, w postaci terasy zalewowej i nadzalewowej. W niektórych
fragmentach doliny zarysowuje się równieŜ słabo widoczny poziom trzeci, w postaci
najstarszej terasy plejstoceńskiej. Dolina rzeki Rawki zbudowana jest z utworów
plejstoceńskich, na które składają się namułki, mułki i piaski. Wypełniają one dno
doliny, jej terasę zalewową i nadzalewową. W dolinie rzeki zaobserwować moŜna wiele
form piaszczystych w postaci wydm.
Puszcza Bolimowska leŜy w dorzeczu Bzury, do której wpada największa rzeka
Parku – Rawka. Zachowała ona naturalny charakter silnie meandrującej rzeki nizinnej, a
jej dolina stanowi waŜny korytarz ekologiczny i objęta jest ochroną rezerwatową.
Główne dopływy Rawki uchodzące do niej na tym terenie to: Chojnatka, Rokita,
Korabiewka i Grabinka.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
74
Dolina Rawki, szerokości od kilkuset metrów do ponad kilometra, stanowi
atrakcję krajobrazową i przyrodniczą Parku. Rzeka tworzy dziesiątki meandrów i
starorzeczy, a w przebiegu jej doliny występują na przemian rozszerzenia i zwęŜenia,
mające na niektórych odcinkach charakter przełomów. Zbocza doliny są wyraźne
wyodrębnione, a miejscami strome. Dno doliny wzdłuŜ rzeki pokrywają łąki, torfowiska
oraz zespoły zarośli a miejscami podmokłe olsy i łęgi.
Na terenie Parku i jego otuliny znajduje się kilka niewielkich kompleksów
stawów rybnych: w Nieborwie, na Polanie Siwica, w uroczysku Buczyna, koło
Kamionu i Wycześniaka oraz w Patokach i Jeruzalu.
Świat roślinny Parku jest nieprawdopodobnie bogaty. Spośród około 2 200
gatunków roślin naczyniowych Polski, tu występuje niemal połowa. Są to nie tylko
gatunki charakterystyczne dla Polski środkowej, lecz takŜe właściwe dla pogórza czy
okolic nadmorskich.
W Parku Bolimowskim dominują lasy. Z pozoru jednolite i nieciekawe tworzą
mozaikę róŜnorodnych drzewostanów sosnowych z niewielkimi domieszkami brzozy,
czasem osiki; pojedynczo występują w nich dąb, grab, lipa i klon, rzadko jesion.
Sośniny te pokrywają duŜe powierzchnie o ubogich glebach, często porolnych.
śyźniejsze miejsca, miedzy innymi zbocza doliny Rawki porastają fragmenty
świetlistych grądów lub resztki starych, ponad 150-letnich dąbrów, będących
wspomnieniem dawnej świetności. W podmokłych zagłębieniach terenu, wzdłuŜ
cieków wodnych, wokół oczek i starorzeczy wykształciły się łęgi jesionowo-olszowe
oraz olsy i zarośla wierzbowe.
Do cenniejszych roślin runa leśnego naleŜą: widłaki: widłak jałowcowaty,
spłaszczony i wroniec, paprotka zwyczajna i paprotka krucha, nerecznica szerokolistna,
wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, lilia złotogłów. Na rozległych
powierzchniach występuje obficie konwalia majowa, będąca symbolem Parku,
pierwiosnka lekarska, kosaciec syberyjski, goździki: kosmaty, pyszny i piaskowy,
storczyki: kruszyk szerokolistny i błotny, storczyk plamisty, storczyk krwisty i storczyk
Fuchsa.
Do rzadszych roślin torfowiskowych naleŜą: fiołek mokradłowy, gnidosz
rozesłany i błotny, sit drobny, wełnianka pochwowata, bagno zwyczajne, rosiczka
okrągłolistna, Ŝurawina błotna. Wśród roślin wodnych warto wymienić: wolffię
bezkorzeniową, grzybienie białe, grąŜel Ŝółty, pływacz zwyczajny i drobny, jeŜogłówka
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
75
najmniejsza. W Bolimowskim Parku występuje takŜe 110 gatunków mszaków, w tym
dwa bardzo rzadkie gatunki w skali kraju reprezentujące element borealny i uznane za
relikty glacjalne: skorpionowiec brunatny, krzywosz lśniący. Na uwagę zasługuje
występowanie rzadkich porostów i grzybów: płucnicy islandzkiej oraz sromotnika
bezwstydnego.
Fauna Bolimowskiego Parku jest równie bogata jak jego flora. Największym
reprezentantem fauny Parku jest łoś. Do Parku intrudowano bobry, które znakomicie
zadomowiły się nad Rawką i Ŝyją w norach wykopanych w ziemi. Nad wodami dość
często występuje wydra. Osobliwością Puszczy Bolimowskiej jest stado danieli oraz
rysie, które przywędrowały z Puszczy Kampinowskiej.
Wśród liczącej ponad 130 gatunków grupy ptaków lęgowych rzadkie to: bocian
czarny, Ŝuraw, bąk, gęgawa, płaskonos, kulik wielki, samotnik, derkacz, czapla siwa,
łabędź niemy, pustułka, sowa uszata, remiz, błotniak stawowy, orlik krzykliwy.
Wśród przedstawicieli herpetofauny na uwagę zasługują: Ŝmija zygzakowata,
zaskroniec, padalec, traszka grzebieniasta, kumak nizinny, rzekotka drzewna, ropucha
paskówka.
W wodach Rawki i jej dopływach Ŝyje ok. 25 gatunków ryb, miedzy innymi
rzadkie gatunki występujących w bystrych strumieniach jak: głowacz białopłetwy,
strzelba potokowa, pstrąg potokowy, minóg strumieniowy.
Stosunkowo dobrze poznane są bezkręgowce Parku, a zwłaszcza owady, których
stwierdzono tu blisko 800 gatunków, z czego prawie 100 to gatunki rzadkie. Do
największych osobliwości naleŜą, mające tu swoje jedyne znane krajowe stanowiska:
jętka, błonkówka, muchówka, trzmiel paskowy, motyl Acathopsyche citra, motyl
Spatalia argentina, paź królowej, paź Ŝeglarz, mieniak stróŜnik, zmierzchnica trupia
główka, rohatyniec, biegacze: skórzasty, ogrodowy, fioletowy, tygrzyk paskowany.
W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić jeden z Obszarów Natura
2000, który częściowo pokrywa się z terenem Parku. Jest to „Pradolina Warszawsko-
Berlińska”. Obszar ten został utworzony ze względu na Specjalną Ochronę Ptaków
(OSOP).
Oprócz Obszaru Natura 2000, na terenie Parku znajduje się pięć rezerwatów
przyrody. Trzy spośród nich to rezerwaty leśne: rezerwat „Kopanicha”, rezerwat „Ruda-
Chlebacz” i rezerwat „Puszcza Mariańska”, który połoŜony jest na terenie województwa
mazowieckiego. Ponadto moŜna wymienić rezerwat wodno-krajobrazowy „Rawka”
oraz rezerwat florystyczny „Polana Siwica”.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
76
2.3. Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki
Park Krajobrazowy Międzyrzecza Warty i Widawki połoŜony jest w widłach
rzek Warty i Widawki na południowy zachód od aglomeracji łódzkiej niedaleko
Sieradza i Zduńskiej Woli. Całkowita powierzchnia Parku wynosi 25 330 ha, gdyŜ
ochronnej otuliny wokół Parku nie ma. Utworzony został w 1989 roku.
Park w całości połoŜony jest w województwie łódzkim w gminach: Sieradz,
Burzeni (powiat sieradzki), Zduńska Wola, Zapolice (powiat zduńsko-wolski),
Konopnica, Ostrówek (powiat wieluński), Sędziejewice, Widawa (powiat łaski) oraz
w gminie Rusiec w powiecie bełchatowskim.
Według podziału na regiony geograficzne Park połoŜony jest w makroregionie
Niziny Południowowielkopolskiej, na obszarze mezoregionów: Kotlina Szczercowska i
Kotlina Sieradzka.
Przedmiotem ochrony są doliny Warty, Widawki i ich dopływów wraz
z otoczeniem, a takŜe towarzysząca tym obszarom naturalna szata roślinna.
W centralnej części Parku znajduje się interesujący węzeł hydrograficzny, który tworzą
zbiegające się rzeki Widawka, Grabia i Nieciecz.
Współczesna rzeźba Parku ukształtowała się w wyniku oddziaływania
złoŜonych czynników, z których największą rolę miała akumulacyjna działalność
lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego oraz późniejsze procesy peryglacjalne.
Utwory polodowcowe przykryły starsze podłoŜe, odsłonięte wtórnie w dolinie Warty.
Teren Parku przedstawia rzeźbę polodowcową o charakterze wysoczyznowym, silnie
denudowaną, płaską (o spadkach poniŜej 2%), połoŜona średnio na wysokości od
180 do 195 m n.p.m., lekko nachyloną ze wschodu na zachód, ponacinaną formami
dolinnymi z systemami teras meandrującymi odcinkami rzek, zachowanymi
starorzeczami i parowami, obszarami wydm, wzgórz typu kemowego oraz płaskimi
obniŜeniami powytopiskowymi.
Główne rzeki Parku to Warta z lewobrzeŜnym dopływem Oleśnicą oraz
Widawką z dopływami Niecieczą i Grabią. Doliny tych rzek zachowały naturalny
charakter, z licznymi meandrami, zakolami, starorzeczami i torfowiskami. W kilku
miejscach występują zespoły wydm. W obrębie jej doliny zachowały się systemy teras
akumulacyjnych oraz poboczne dolinki róŜnej genezy. Uwagę zwraca wiele form erozji
korytowej. Miejscami brzegi doliny są bardzo strome. WyróŜniają się zwłaszcza
odcinki przełomowe, gdzie wysokości względne dochodzą do 45 m, a na powierzchni
pojawiają się wychodne skał wapiennych. Z wysokich brzegów Warty moŜna
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
77
obserwować rozległe i malownicze panoramy doliny, zwłaszcza ze skarpy
nadwarciańskiej na odcinku od Belenia do Stroińska oraz w okolicy Konopnicy,
Strobina, Majaczewic i Strumian. W obrębie dolin, zwłaszcza u podnóŜa skarp, spotyka
się wysięki wód podziemnych, młaki i źródła warstwowo-przelewowe.
Najcenniejsze walory przyrodnicze na obszarze Parku związane są z dolinami
rzek. Warunkują one powstanie dogodnych siedlisk odpowiednich dla wielu rzadkich
roślin i zwierząt. Wszystkie partie dolin charakteryzują się mozaikowością pokrycia:
łąki przeplatają się z roślinnością nadrzeczną, wokół starorzeczy i torfowisk, lasy
wcinają się nieregularnie w pola uprawne. Koło Burzenina (tzw. Góry Wapienne)
dolina Warty urozmaicona jest wychodniami skał wapiennych, a w pobliŜu Konopnicy
głębokimi parowami śródpolnych strug. W miejscowości Wola WęŜykowa oraz Kolonii
Niechmirów u podnóŜa skarpy doliny znajdują się źródła pochodzenia krasowego.
Opuszczając doliny rzek, rzeźba terenu PKMWiW jest raczej słabo
urozmaicona. Wpływa to na mniejsze, niŜ w dolinach, zróŜnicowanie siedlisk i szaty
roślinnej. Lasy w Parku stanowią niespełna 25% ogólnej powierzchni i są to przewaŜnie
sztucznie wprowadzone zbiorowiska borowe. Zespoły dobrze wykształconych siedlisk
naturalnych borów bagiennych, olsów, łęgów i grądów zachowały się na ogół
w niewielkich fragmentach. W lasach pomiędzy Szynkielowem a Konopnicą znajdują
się wysokie, do 20 m, wydmy.
Na terenie Parku Krajobrazowego Międzyrzecza Warty i Widawki stwierdzono
występowanie ponad 600 gatunków roślin naczyniowych. We florze Parku
reprezentowane są róŜnorodne grupy siedliskowe, co pozostaje w ścisłym związku
z charakterem roślinności tego obszaru. Oprócz gatunków lasów liściastych,
mieszanych i borowych, liczne są tu rośliny związane z torfowiskami, wilgotnymi
łąkami, szuwarami, wodami oraz innymi siedliskami podtopionymi, przynajmniej
okresowo. W niektórych punktach Parku istotnym elementem jego flory są takŜe
gatunki kserotermiczne.
Na obszarze Parku odkryto dotychczas ok. 60 gatunków roślin chronionych,
w tym 30 poddanych jest ochronie ścisłej. Rośliny podlegające ochronie ścisłej: orlik
pospolity, goździk pyszny, aster gawędka, dzwonek boloński i syberyjski, rosiczka
długolistna i okrągłolistna, kruszczyk szerokolistny i błotny, kosaciec syberyjski, lilia
złotogłów, widłak jałowcowaty, goździsty i widłak torfowy, bagno zwyczajne, paprotka
zwyczajna, grzybienie północne, storczyk krwisty, szerokolistny i męski, pływacz
średni i drobny. Rośliny naczyniowe podlegające ochronie częściowej to
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
78
m.in.: kopytnik pospolity, konwalia majowa, kocanki piaskowe, bluszcz pospolity,
bobrek trójlistkowy, pierwiosnka wyniosła i lekarska, grąŜel Ŝółty oraz kalina koralowa.
Rośliny rzadkie w skali kraju stanowią ok. 20% całej flory parku. Najliczniejszymi
wśród nich są gatunki muraw kserotermicznych i ciepłolubnych okrajków,
m.in.: czyściec kosmaty, ostroŜeń krótkołodygowy, koniczyna dwukłosowa i
długokłosowa, pajęcznica gałęzista. Liczną grupę stanowią rośliny wodne i nadwodne:
rzęsa garbata, wolffia bezkorzeniowa, jeŜogłówka najmniejsza, czermień błotna,
strzałka wodna. Wśród roślin torfowiskowych na szczególną uwagę zasługują:
modrzewnica zwyczajna, wełnianka pochwowata i przygiełka biała.
Spośród 42 gatunków ssaków stwierdzonych na terenie międzyrzecza
12 gatunków to nietoperze. Znaleziono tu kolonie m.in. borowca wielkiego, nocka
Natterera, nocka wąsatka i Brandta, karlika malutkiego i większego oraz mopka. Fauna
Parku to przede wszystkim zwierzęta związane z siedliskami nieleśnymi-łąkami i
wodami. Na brzegach rozlewisk i rzek spotyka się bobry i wydry. Obszar Parku jest
miejscem schronienia i Ŝerowania jeleni i dzików. Do interesujących ssaków
odnotowanych na tym terenie naleŜy badylarka, natomiast z ssaków owadoŜernych
często spotykana jest ryjówka aksamitna, rzadziej rzęsorek rzeczek i ryjówka malutka.
Na terenie Parku utworzono cztery rezerwaty przyrody. Dwa z nich to rezerwaty
torfowiskowe „Korzeń” i Grabica”, kolejny to rezerwat florystyczny „Winnica” oraz
rezerwat leśny „Hołda”.
W Parku utworzono równieŜ dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: „Góry
Wapienne” oraz „Dolina Grabi”.
Ponadto zostały wyróŜnione inne formy przyrody takie jak uŜytki ekologiczne.
Na obszarze Parku jest ich dziewięć: „Rzeka Grabia”, chroni odcinek rzeki Grabi „Góra
Cherlawa”, chroni roślinność, uŜytek ekologiczny „Majaczewice”, został utworzony
w celu ochrony skarpy. Bagna śródleśne i torfowiska objęte są ochroną w uŜytkach:
„Rembieszów”, „Kalinowa”, „Jeziorko”, „Zamość”, „Ochle” oraz „Dąbrowa”.
2.4. Przedborski Park Krajobrazowy
Przedborski Park Krajobrazowy połoŜony jest nad Pilicą na południowy-wschód
od Przedborza a na północny-wschód od Włoszczowy. Powstał w 1988 roku. Łączna
powierzchnia Parku wynosi 16,640 ha, w tym województwie łódzkim 7 385,0 ha.
Powierzchnia otuliny wokół Parku wynosi 16,567 ha.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
79
Pod względem administracyjnym leŜy na pograniczu obecnych województw:
łódzkiego i świętokrzyskiego. W województwie łódzkim znajduje się w gminie
Wielgomłyny, Masłowice, śytno oraz na terenie miasta i gminy Przedbórz w powiecie
radomskim. W województwie świętokrzyskim zajmuje gminy Fałków i Słupia
(powiecie końskim), Kluczewsko i Krasocin (powiat włoszczowski) oraz gminie
Łopuszno w powiecie kieleckim.
Zgodnie z podziałem Polski na regiony geograficzne, obszar Parku zajmuje
płaskie i faliste tereny makroregionu WyŜyny Przedborskiej, najbardziej cenną
przyrodniczo część zbudowanego z wapieni i piaskowców i zajmującego centralną
cześć Parku mezoregionu Pasma Przedborsko - Małogoskiego oraz fragmenty
mezoregionów: Niecki Włoszczowskiej, Wzgórz Łopuszańskich i Wzgórz
Opoczyńskich.
Wspólnie z Parkami: Sulejowskim i Spalskim, Przedborski Park Krajobrazowy
chroni dorzecze Pilicy. O atrakcyjności Parku decydują: malowniczość i róŜnorodność
krajobrazu, obecność wielu punktów widokowych, korzystne warunki bioklimatyczne
dzięki obfitości lasów oraz czystych wód powierzchniowych, bogata fauna, flora i szata
roślinna, ustronność połoŜenia, przewaga tradycyjnych form gospodarki rolnej oraz
obecność zabytków architektury i kultury ludowej.
Przedborski Park krajobrazowy obejmuje północno-zachodnią część Pasma
Przedborsko-Małogoskiego, stanowiącego naturalne przedłuŜenie Gór Świętokrzyskich
ku zachodowi, oraz przyległe obszary równinne. Pasmo Przedborsko-Małogoskie
stanowi wyraźnie zaznaczony w krajobrazie wał, ciągnący się od Przedbórza
w kierunku południowo-wschodnim i wyniesiony o ponad 100 m nad okoliczne tereny.
Kulminacje pasma to Fajna Ryba (335 m n.p.m.) i Krzemycza Góra (334 m n.p.m.).
W kilku miejscach, w grzbietowych partiach wzgórz, znajdują się stare kamieniołomy i
odkrywki odsłaniające ciekawe profile geologiczne.
Od zachodu naturalną granicę Parku stanowi dolina Pilica, a od południa –
dolina Czarnej, która pod śeleźnicą tworzy malowniczy przełom przez Pasmo
Przedborsko-Małogoskie. Przez wschodnią część przepływają dwa główne dopływy
Czarnej, tworząc szerokie, bagniste doliny. Od wschodu do wzniesień Pasma
Przedborsko-Małogoskiego przylegają podmokłe i zalesione obszary w tzw. Niecce
Zabrodzkiej. W uroczysko Piskorzec oraz pod Ewelinowem znajdują się kompleksy
stawów rybnych. W dolinach rzek i na pokrytych piaskami terenach równinnych
występują paraboliczne wydmy.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
80
Lasy zajmują około 68% powierzchni Parku. Dominują bory sosnowe,
występują takŜe większe powierzchnie grądów, buczyn i dąbrów świetlistych.
W dolinach rzecznych spotyka się łęgi olszowo-jesionowe, a w bagnistych
zagłębieniach – partie olsów. Na uwagę zasługuje udział jodły w wielogatunkowych
drzewostanach, a takŜe stanowiska rzadkiego cisa. Na nasłonecznionych zboczach
wzgórz Pasma Przedborsko-Małogoskiego występują murawy kserotermiczne oraz
ciepłolubne zarośla z udziałem tarniny, kaliny, róŜ, głogu, derenia świdwy, ligustru i
jałowca. W północno-wschodniej części Parku znajdują się większe obszary torfowisk,
z największym bagnem Piskorzeniec.
Na florę Parku składa się około 900 gatunków roślin naczyniowych, w tym
85 gatunków rzadkich i chronionych. Na wzgórzach wapiennych rośnie szereg
gatunków wapieniolubnych mających tu jedyne stanowiska w byłym województwie
piotrkowskim i Polsce środkowej. Do gatunków takich naleŜą m.in.: zawilec
wielokwiatowy, wiśnia karłowata, dziewięćsił bezłodygowy, pszeniec róŜowy. Do
gatunków górskich naleŜą: nerecznica szerokolistna, bez koralowy, śnieŜyczka
przebiśnieg, liczydło górskie, widłaki: wroniec, spłaszczony, goździsty, gajowy.
Na torfowiskach w Parku rośnie wiele reliktowych gatunków roślin bagiennych między
innymi takie jak: wierzba borówkolistna, rosiczka okrągłolistna, wąkrotka zwyczajna
czyświbka błotna.
W lasach Parku Ŝyją duŜe ssaki leśne: łoś, jeleń, sarna, dzik, borsuk. W rzekach
Ŝyje wydra, a w uroczysku Piskorzeniec intrudowane zostały bobry. Spośród
mniejszych gatunków występują tu: gronostaj, łasica, ryjówki: malutka i aksamitna.
W Przedborskim Parku Krajobrazowym najliczniejszą grupę stanowią ptaki
w liczbie 168 gatunków, gdzie 98 naleŜy do awifauny lęgowej. Stwierdzono tu
występowanie m.in: bielik, rybołów, orlik krzykliwy, błotniak łąkowy, bocian czarny,
Ŝuraw, płomykówka, podróŜniczek, zimorodek. Wśród ryb występują głównie gatunki
pospolite, z rzadszych stwierdzono: sumika karłowatego i amura białego.
W parku znajdują się takŜe stanowiska rzadkich i chronionych bezkręgowców:
mieniaka tęczowca, tęcznika mniejszego, biegacze: łysego, zielonozłotego, fioletowego,
trzmiele: rudoszary i leśny.
W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić obszary Natura 2000,
które częściowo pokrywa się z terenem Parku, jest to „Ostoja Przedborska”.
Najcenniejsze naturalne fragmenty przyrody chronione są w 5 rezerwatach
przyrody oraz jeden zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Dwa z nich połoŜone są
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
81
w granicach województwa łódzkiego, są to rezerwat „Czarna Rózga” i rezerwat
„Piskorzeniec”. Na obszarze województwa śląskiego natomiast znajdują się rezerwaty:
„Bukowa Góra”, rezerwat „Oleszno”, oraz „Murawy Dobromierskie”.
Na terenie Przedborskiego Parku Krajobrazowego występują 33 pomniki
przyrody, z waŜniejszych moŜna wymienić między innymi 600-metrową aleję 100
letnich lip w Dobromierzu.
Oprócz Obszarów Natura 2000, rezerwatów i pomników przyrody do
oŜywionych form przyrody naleŜą uŜytki ekologiczne. Najciekawsze z nich to
chroniące wzgórza pokryte lasem lub roślinnością ciepłolubną: „Fajna Ryba”,
„Jurajskie Wzgórze”, „Majowa Góra”, „Buczyna w JeŜowcu”, „Czerwony Kamień”,
„Dąbrowa Świetlista”, „Modrzewie”, „Stare Dęby”, „Pełnik Europejski”.
2.5. Spalski Park Krajobrazowy
Spalski Park Krajobrazowy leŜy w województwie łódzkim, 9 km na wschód od
Tomaszowa Mazowieckiego w okolicach Spały i Inowłodzia, nad Pilicą i jej dopływem
Gacią. Pod względem administracyjnym Park leŜy na terenie gmin: Inowłódź,
Rzeczyca, Czerniewice, Lubochnia i Tomaszów Mazowiecki w powiecie Tomaszów
Mazowiecki oraz gminy Poświętne, Sławno i Opoczno w powiecie Opoczno.
Powierzchnia Parku wynosi 13 110,0 ha, a powierzchnia jego otuliny 24 134,0 ha.
Według regionalizacji fizycznogeograficznej, Park połoŜony jest wraz ze strefą
ochronną w prowincji Niziny Środkowopolskiej w makroregionie Wzniesienia
Południowomazowieckie i obejmuje wschodnią część mezoregionu Równiny
Piotrkowskiej oraz północno-zachodni fragment Równiny Radomskiej a takŜe
zachodnią część Doliny Białobrzeskiej.
Spalski Park Krajobrazowy został utworzony w 1995 roku w celu ochrony
malowniczej doliny Pilicy wraz z przyległymi Lasami Spalskimi, będącymi
pozostałością historycznej Puszczy Pilickiej. Dolina rzeki wyróŜnia sie malowniczością
i róŜnorodnością krajobrazu na tle równinnego, mało lesistego krajobrazu Polski
Środkowej.
Ukształtowanie powierzchni Spalskiego Parku Krajobrazowego jest bardzo
urozmaicone. Główne rysy rzeźby terenu łączą się ze zlodowaceniem środkowopolskim
i jego stadiałem Radomki. Występują tu interesujące formy wypukłe strefy marginalnej
lodowca - pagórki kemowe i wały kemowe, które na południe od Brudzewic osiągają
wysokość 210 m n.p.m. (noszą nazwę Gór Brudzewskich), a koło Buczka (tuŜ za
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
82
granicą Parku) przekraczają 220 m n.p.m. Wznoszą się one 20 m - 40 m ponad słabo
falistą powierzchnię równiny morenowej. DuŜą część powierzchni zajmują teŜ
piaszczysto-Ŝwirowe sandry, związane z młodszym stadium zlodowacenia
środkowopolskiego (stadium Warty). Na sandrach przetrwały największe kompleksy
leśne tego obszaru - lasy obrębów Spały i Smardzewic oraz północna część (bliŜsza
Pilicy) lasów obrębu Brudzewice.
Na sandrach i piaszczystej morenie dennej w wielu miejscach występują wydmy
i pola piasków przewianych (eolicznych), np.: koło Anielina, Dąbrowy, na zachód i
północ od Gliny (Ptasia Góra). Z osadami lodowcowymi wiąŜe się występowanie
głazów narzutowych. NajwaŜniejszą formą wklęsłą jest dolina Pilicy. W obecnym
kształcie powstała ona w stadium Warty i odprowadzała wówczas wody sprzed
topniejącego czoła lądolodu. Jej szerokość jest zmienna. W przełomowych odcinkach
pod Inowłodzem wynosi zaledwie 1 km, natomiast po przebiciu się przez garb
inowłodzki (antyklinę) rozszerza się do 6 km - 8 km. Zwykle występują trzy terasy
rzeczne. Terasa zalewowa jest obecnie w wielu miejscach sucha i piaszczysta, np. pod
Teofilowem i pod Kozłowcem. Terasa nadzalewowa jest wszędzie piaszczysto-Ŝwirowa
i nie nadaje się do innego uŜytkowania jak leśne.
NajwyŜsze wzniesienia przy południowej granicy Parku wznoszą się
190 m - 210 m n.p.m., po północnej stronie Pilicy 180-190 m n.p.m., dno doliny zaś
leŜy na wysokości 149 m n.p.m. (Ciebłowice), 143 m n.p.m. (Inowłódź) i Domaniewice
134 m. n.p.m.
Na terenie omawianego Parku Krajobrazowego oś hydrograficzną stanowi
dolina Pilicy. W obrębie chronionego obszaru do rzeki uchodzą niewielkie dopływy:
Gać, Słomianka, Giełzówka, Luboczanka, Ceteńka, Anielinka i Studzianka. Doliny tych
cieków, które w większości maja charakter bystrych strumieni, są miejscami głęboko
wcięte w nadpilickie skarpy i stanowią element urozmaicający krajobraz.
Głównym ciekiem wodnym Spalskiego Parku Krajobrazowego jest Pilica,
będąca ósmą co do długości rzeką w Polsce. Początek swój bierze w miejscowości
Pilica. Jest to rzeka jeszcze nie uregulowana, która płynie naturalnym korytem wśród
naturalnej i róŜnorodnej roślinności nadbrzeŜnej, ma liczne starorzecza, wyspy,
mielizny. Brzegi ma z reguły dostępne, piaszczyste. Kręte koryto rzeki, starorzecza
róŜnego wieku i wielkości, dość często źródła przykorytowe i terasowe, składają się na
bogaty, zróŜnicowany zbiór środowisk wodnych.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
83
W obrębie SpPK znajdują się liczne cieki - dopływy Pilicy. LewobrzeŜne
dopływy to: Gać płynie przez teren leśny Konewki i Spały, spiętrzona w kilku
miejscach w urocze śródleśne stawy. LiciąŜna (Struga, Olszynka) - mały leśny strumień
płynie przez Glinę i LiciąŜnę. Luboczanka (Lubocz) - ma źródła w Lasach Spalskich,
potem płynie przez tereny rolnicze gminy Rzeczyca.
PrawobrzeŜne dopływy to: Słomianka z Giełzówką zasila kompleks stawów
w Antoniowie, uchodzi do Pilicy malowniczą głęboką dolinką. Cetynka (Cetenka) -
mały strumień leśny ze spiętrzeniem we Fryszerce i Wytoce. Anielinka - krótki
strumień mający źródła w granicach Parku między Anielinem a Studzianną. Studzianka
(Struga Studzieńska) - malowniczy strumień, zakwalifikowany juŜ w 1986 roku do
objęcia ochroną od Młyńczyska do ujścia.
Oprócz starorzeczy i zbiorników zaporowych w Spalskim Parku
Krajobrazowym są dwa małe jeziora (Kaczeniec - 6 ha i Smug – 15 ha) w lesie i na
brzegu lasu koło Ciebłowic DuŜych. Ich głębokość dochodzi do 3 m, brzegi zarośnięte
są turzycami. W suche lata powierzchnia wód bardzo się zmniejsza, ale jeziora nie
wysychają. O ile rzeki w Spalskim Parku Krajobrazowym zachowały się w stanie
naturalnym, o tyle większe kompleksy torfowisk i bagien tego terenu zostały powaŜnie
osuszone. Mimo to Ŝyje na nich osobliwa flora hydrofilna i są biotopem dla licznych
gatunków ptaków. Ponadto na całym obszarze SpPK rozsianych jest kilkaset małych
mokradeł, oczek śródleśnych i torfowisk. Wszystkie te obszary kwalifikują się do
ochrony w formie uŜytku ekologicznego.
Lasy w Spalskim Parku Krajobrazowym tworzą dość zwarty kompleks,
porastający po obu stronach brzegów Pilicy. W kompleksie tym znajdują się liczne
polany zajęte pod uprawę oraz zabudowę wsi. Dominują lasy sosnowe w róŜnym
wieku, ponadto występują lasy mieszane i liściaste: olsy, grądy, świetliste dąbrowy oraz
łęgi olszowo-jesionowe spotykane w dolinie Pilicy i w dolinach mniejszych cieków.
Cennymi elementami drzewostanu są rosnące tu na granicy zasięgu jodła i buk.
Najciekawsze pod względem przyrodniczym są lasy ze starymi drzewostanami
w okolicach Spały, Konewki, LiciąŜnej, śądłowic i Smardzewic. W dolinie Pilicy na
starorzeczach wykształciły się zbiorowiska roślinności wodnej, którym towarzyszą
zbiorowiska szuwarowe oraz wilgotne łąki. Na piaszczystych miejscach
przykorytowych części terasy zalewowej Pilicy występują zbiorowiska wrzosowiskowe,
obecnie zanikające ze względu na zalesienie. Sporadycznie, na glebach gliniastych
z udziałem skał wapiennych, spotykane są zbiorowiska ciepłolubnych muraw i zarośli.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
84
W granicach Parku stwierdzono występowanie ponad 800 gatunków roślin
naczyniowych, wśród nich 19 gatunków objętych ochroną całkowitą, 11 gatunków
objętych ochroną częściową i 42 gatunków rzadkich.
Ciekawym, pod względem florystycznym są kompleksy leśne, piaszczyste
skarpy wysoczyzny oraz podmokłe tereny w dolinie Pilicy i na śródleśnych bagnach.
Wśród roślin leśnych wymienić moŜna występujące tu rzadkie gatunki: lilię złotogłów,
orlika pospolitego, storczyki, paprotka zwyczajna, Ŝywiec dziewięciolistny, wawrzynek
wilczełyko, pomocnik baldaszkowy, naparstnica zwyczajna, turówka wonna, kopytnik
pospolity, rzeŜucha niecierpkowa.
Wśród roślin łąkowych wiele, to rzadkie gatunki piaskolubne i ciepłolubne, jak:
pierwiosnkę wyniosłą, kocanki piaskowe, pięciornik biały, jaskier wielokwiatowy,
dzwonek brzoskwiniolistny, sierpnik barwerski, dziurawiec skapolistny, bniec
czerwony, lebiodka pospolita, smółka pospolita, goździk pyszny (łąki wilgotne), widłak
wroniec (torfowiska), starzec bagienny (torfowiska).
RóŜnorodność siedlisk leśnych oraz łąkowych i wodnych sprzyja bogactwu
fauny Parku. W otulinie w KsiąŜu koło Smardziwic znajduje się jeden z kilku
krajowych ośrodków hodowli Ŝubrów. Ponadto Ŝyje tu większość duŜych krajowych
ssaków leśnych, a mianowicie: jeleń, daniel, sarna, dzik, borsuk, lis, zębiełek białowy,
nietoperze. W Parku stwierdzono występowanie 205 gatunków ptaków, z czego około
140 to gatunki lęgowe. Dolina Pilicy jest waŜną ostoją ptaków wodno-błotnych oraz
lądu suchego: bocian czarny, Ŝuraw, cietrzew, błotniak stawowy, czapla siwa, derkacz,
nurogęś, słonka, krwawodziub, samotnik, rycek, trzmielojad, kobuz, orzechówka,
kraska, podróŜniczek, zimorodek. W wodach Pilicy i jej starorzeczach występuje 28
gatunków ryb i jeden reprezentant smoczkoustnych-chroniony: minóg stawowy.
W Parku występują wiele rzadkich w kraju owadów, zwłaszcza gatunków
leśnych: pachnica dębowa, kruszyca wielka, kostrzeń, borodziej, modraszek bagniczek,
paź Ŝeglarz i paź królowej, skalnik, pokłonnik osiniec, fruczak prozerpina, tygrzyk
paskowany.
Na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego zostało wyznaczone obszary
europejskiego systemu Natura 2000. Są to: „Dolina Pilicy” i „Lasy Spalskie”. Ponadto
znajdują się tu pięć leśnych rezerwatów przyrody (trzy znajdują się na terenie Parku i
dwa rezerwaty na terenie otuliny Parku): Rezerwat „Konewka”, Rezerwat „Spała”,
Rezerwat „śądłowice”, Rezerwat „Jeleń” i Rezerwat „Sługocice”.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
85
W Parku znajduje się ponad 220 pomników przyrody. Są to głównie pojedyncze
stare drzewa (głownie lipy i dęby) lub ich grupy oraz dwie aleje. Warto wśród nich
wymienić 95 dębów w Spale i grupę starych wiązów w okolicy Rzeczycy.
W połoŜonym w otulinie Parku KsiąŜu koło Smardzewic znajduje się Ośrodek
Hodowli śubrów im. Prezydenta Ignacego Mościckiego. Obecnie przebywa w nim 20
Ŝubrów z linii białowieskiej. Jest to ośrodek zamknięty, który moŜe być udostępniony
do zwiedzania po uzyskaniu zezwolenia.
2.6. Sulejowski Park Krajobrazowy
Sulejowski Park Krajobrazowy połoŜony jest na odcinku od okolic Przedborza
po Tomaszów Mazowiecki, obejmuje fragment środkowej części doliny Pilicy ze
Zbiornikiem Sulejowskim oraz przylegające do niej najbardziej cenne przyrodniczo
tereny z lasami, które są pozostałością dawnej Puszczy Pilickiej. Park powstał w 1994 r.
i zajmuje obszar 17 030 ha, natomiast jego otulina 36 730,0 ha.
Pod względem administracyjnym Park zajmuje obszary: miasto i gminę
Tomaszów Mazowiecki w powiecie Tomaszów Mazowiecki, miasto i gminę Sulejów,
gminy: Wolbórz, Piotrków Trybunalski, Rozprza, Łęki Szlacheckie, Ręczno i
Aleksandrów (w powiecie Piotrków Trybunalski), gminy Mniszków i Sławno (powiat
opoczański) oraz w gminie Przedbórz w powiecie Radomsko.
Według podziału Polski na regiony, północno - zachodnia część Parku leŜy
w obrębie mezoregionu Równiny Piotrkowskiej, którą zaliczamy do makroregionu
Wzniesień Południowomazowieckich. Południowy fragment Parku połoŜony jest
w mezoregionie Wzgórz Radomszczańskich, a wschodnia część omawianego obszaru
na Wzgórzach Opoczyńskich, leŜących w obrębie makroregionu Wzgórz
Przedborskich.
Przedmiotem ochrony w Parku są najcenniejsze przyrodniczo tereny przyległe -
w tym leśne - będące pozostałością wielkiej Puszczy Pilickiej z fragmentami przyrody
naturalnej, chronionymi w 11 zatwierdzonych i 5 projektowanych rezerwatach,
zespołach przyrodniczo - krajobrazowych i uŜytkach ekologicznych.
Park połoŜony jest na lekko falistej wysoczyźnie morenowej, porozcinanej
dolinami rzek, zbudowanej z gliny i piasków fluwioglacjalnych. W krajobrazie
wyraźnie zaznacza się krawędź doliny Pilicy, skąd roztaczają się piękne widoki na
płynącą wśród lasów rzekę i Zbiornik Sulejowski. Takie naturalne punkty widokowe,
gdzie róŜnica wysokości względnych między krawędzią doliny a Pilicą wynosi ok 30 m,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
86
są w Trzymorgach, Podklasztorzu, Smardzewicach i Barkowicach Mokrych. Ponad
wysoczyzną łagodnie wznoszą się grzbiety wzgórz, z których najwyŜszym jest mająca
wapienny trzon Bąkowa Góra (282 m n.p.m.), połoŜona w południowej części otuliny
Parku i stanowiąca znakomity punkt widokowy. NajniŜej połoŜony punkt Parku to
Niebieskie Źródła w dolinie Pilicy koło Tomaszowa Mazowieckiego (153 m n.p.m.)
Krajobraz strefy wysoczyzny urozmaicają takŜe wały wydm, porośnięte sosnowymi
borami.
Głównym ciekiem jest płynąca prawie południkowo Pilica. W granicach Parku i
jej otuliny znalazł się 45-kilometrowy odcinek doliny rzeki. Jedną trzecią tego odcinka
zajmuje utworzony w wyniku spiętrzenia Zbiornik Sulejowski. Akwen zbiornika ma
2117 ha powierzchni, 17 km długości oraz zróŜnicowaną szerokość (do 3,5 km).
Maksymalna głębokość wynosi 10 metrów. Stanowi on rezerwuar wody do picia dla
aglomeracji łódzkiej, a jednocześnie wykorzystywany jest do celów rekreacyjnych.
PowyŜej zbiornika Pilica płynie naturalnym korytem, tworząc liczne zakola, wijąc się
między krawędziami wysoczyzny. Do najpiękniejszych fragmentów doliny naleŜy
odcinek Placówka – Kurnędz oraz rejon Sulejowa, gdzie rzeka tworzy malownicze
przełomy. W dolinie znajdują się liczne starorzecza i niewielkie jeziorka, a takŜe źródła,
z których najbardziej znane są Niebieskie Źródła koło Tomaszowa. Większe dopływy
uchodzące do Pilicy w obrębie Parku i otuliny to Ojrzanka, Czarna Maleniecka,
Radońka i LuciąŜa. Mocno wcięte w wysoczyznę ujściowe odcinki Czarnej
Malewieckiej i LuciąŜy naleŜą do najbardziej malowniczych rejonów Parku.
Znaczną część powierzchni Parku i otuliny zajmują lasy, które rosną niemal
nieprzerwanym pasem na obu brzegach Pilicy. Większe kompleksy leśne znajdują się
po obu stronach Zbiornika Sulejowskiego, na południe od Tomaszowa Mazowieckiego
oraz w okolicach Łęczna. Dominują bory sosnowe i mieszane, mniejsze powierzchnie
zajmują grąd, lasy łęgowe w dolinach rzek oraz na terenach bardziej suchych – dąbrowy
świetliste. Cennymi elementami drzewostanu są rosnące w pobliŜu granicy swego
zasięgu jodła i buk oraz wprowadzony w XIX w. modrzew polski. Najcenniejsze
nieleśne zbiorowiska Parku to spotykane w starorzeczach zbiorowiska roślinności
wodnej i szuwarowej, roślinność wilgotnych i suchych łąk w dolinie Pilicy i jej
dopływów oraz murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla na nadrzecznych
skarpach, szczególnie dobrze wykształcone na odcinku między Sulejowem a
Podklasztorzem.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
87
W Parku stwierdzono występowanie 35 gatunków roślin chronionych całkowicie
i 15 gatunków chronionych częściowo, a takŜe liczne gatunki rzadkie.
Do osobliwości florystycznych naleŜą rośliny górskie, spotykane w lasach na
zboczach wzniesień jak: długosz królewski, widłak wroniec, kosatka kielichowa,
parzydło leśne, kokoryczka okółkowa oraz rośliny ciepłolubne rosnące na
nasłonecznionych skarpach nad Pilicą: zanokcica skalna, szałwia łąkowa i okręgowa,
pluskwica europejska, ciemięŜyk białokwiatowy, dzwonek boleński, goździcznik
wcięty.
Inne rzadkie gatunki rosnące w Parku, między innymi takie jak: nerecznica
grzebieniasta, wawrzynek wilczełyko, przytulia okrągłolistna, bagnica torfowa, jaskier
kaszubski, bluszcz, pełnik europejski, granicznik płucnik (porost).
Bogata fauna Parku związana jest z siedliskami leśnymi i wodnymi. W Parku
stwierdzono występowanie 39 gatunków ssaków. NaleŜą do nich duŜe zwierzęta: jeleń,
daniel, sarna, dzik, borsuk, jenot, lis, łoś. Z wodami związane są: bóbr, wydra,
karczownik. W Parku występuje 196 gatunków ptaków, w tym 146 to gatunki lęgowe:
bocian czarny, myszołów zwyczajny, trzmielojad, gołębiarz, krogulec, pustułka, kobuz,
pójdźka, orzechówka, dzięcioł duŜy, średni i zielony, dziwonia.
Na Zbiorniku Sulejowskim oraz nad Pilicą i jej dopływami gnieŜdŜą się rzadkie
ptaki wodno-błotne takie jak: perkoz rdzawoszyi, perkoz zausznik, cyraneczka słonka,
kropiatka, mewa mała, rybitwa białoczelna. W Parku stwierdzono występowanie pięciu
gatunków gadów i 12 płazów.
W wodach Zbiornika Sulejowskiego, Pilicy i jej dopływów Ŝyje 35 gatunków
ryb i krągłoustnych, z których do rzadkich i zagroŜonych naleŜą: minóg ukraiński, koza
złotawa, która umieszczona jest w Czerwonej Księdze Zwierząt.
Wśród rzadkich gatunków owadów, które warto wymienić: piewik górski,
skoczek uszaty, motyl szlaczkonia, skalnik stepowy, paśnik niszczyciel, pachnica
dębowa, kozioróg bukowiec, szlaczkoń torfowiec, mieniak tęczowy, czerwończyk
najmniejszy.
W granicach Parku Krajobrazowego moŜna wyróŜnić obszary Natura 2000,
które częściowo pokrywają się z terenem Parku: „Łąka w Bęczkowicach” i „Niebieskie
Źródła”. Oba obszary zostały utworzone ze względu na Specjalne Obszary Ochrony
Siedlisk (SOOS). Na terenie Parku i jego otuliny istnieje dwanaście rezerwatów
przyrody: Rezerwat „Niebieskie Źródła”, Rezerwat „Czarny Ług”, Rezerwat
„Meszcze”, Rezerwat „Lubiaszów”, Rezerwat „Twarda”, Rezerwat „Gaik”, Rezerwat
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
88
„Saksonek”, Rezerwat „Błogie”, Rezerwat „Las Jabłoniowy”, Rezerwat „Dęby
w Meszczach”, Rezerwat „Wielopole”, Rezerwat „Jawor”.
2.7. Załęczański Park Krajobrazowy
Załęczański Park Krajobrazowy leŜy na południowy wschód od Wielunia,
obejmuje rejon przełomu Warty przez WyŜynę Wieluńską w krawędziowej strefie Jury
Krakowsko-Częstochowskiej. Został utworzony w 1978 roku jako jeden z pierwszych
Parków Krajobrazowych w Polsce. Obecnie po korekcie granic powierzchnia Parku
wynosi 14 810,0 ha, w tym w województwie łódzkim 13 520,0 ha, a jego strefy
ochronnej 12 062,0 ha (w województwie łódzkim 8 153,0).
Park Krajobrazowy połoŜony jest na pograniczu trzech województw: łódzkiego,
gdzie zajmuje gminy: Pątnów i Wierzchlas w powiecie Wieluń, oraz gminie Działoszyn
w powiecie Pajęczno, województwa śląskiego na terenie gminy Lipie w powiecie
Kłobuck i województwa opolskiego w gminie Rudniki w powiecie Olesno.
Pod względem podziału Polski na regiony fizyczno geograficzne Park połoŜony
jest w obrębie makroregionu WyŜyny Woźnicko-Wieluńskiej w mezoregionie WyŜyna
Wieluńska, stanowiąca północnozachodnią część makroregionu.
Zadaniem Załęczańskiego Parku Krajobrazowego jest ochrona krajobrazu
jurajskiego, w tym bogactwa form krasowych takich jak: wapienne skałki ostańcowe,
jaskinie, ponory i leje krasowe oraz wywierzyska a takŜe ochrona miejscowej flory i
fauny. Zachowały się tu równieŜ ślady zlodowacenia pochodzące z plejstocenu -
wzgórza morenowe i równiny sandrowe. Unikalny odcinek doliny Warty, zwany
Wielkim Łukiem Warty, uwaŜany jest za najpiękniejszy i najwartościowszy
przyrodniczo na całej długości tej rzeki.
Krajobraz Załęczańskiego Parku Krajobrazowego posiada bardzo urozmaiconą
rzeźbę terenu. Znaczne róŜnice wysokości pomiędzy dnem doliny Warty a otaczającymi
ją wysoczyznami, gdzie miejscami wysokości względne wynoszą około 50 m, decydują
o wyjątkowym charakterze obszaru. Nie ulega wątpliwości, Ŝe na kształt rzeźby terenu
Parku wpływa lokalna budowa geologiczna. W erze kenozoicznej, wapienne skały
jurajskie, ukształtowane juŜ podczas epoki mezozoicznej, ulegały silnym procesom
krasowym zwłaszcza podczas neogenu (23,5 mln. - 1,7 mln. lat B.P), gdy panował
klimat bardzo ciepły i okresowo bardzo wilgotny. Procesy te były wspomagane ruchami
tektonicznymi, które zachodziły w tym czasie. Niezwykle urozmaicony skalisty
krajobraz z silnie skrasowiałymi wapiennymi wzgórzami górującymi nad głębokimi,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
89
pokrytymi roślinnością i tętniącymi Ŝyciem dolinami, w plejstocenie był niszczony
przez lądolody skandynawskie. W okresie między 700 000 - 120 000 lat B.P.,
transgredujące z północy lodowce przykryły cztery lub pięć razy teren obecnego Parku
Załęczańskiego. Ostatni pobyt lądolodu na tym obszarze (około 200 - 120 000 lat temu),
miał olbrzymi wpływ na dzisiejszy krajobraz Parku.
Po ustąpieniu lądolodu krajobraz stał się bardzo monotonny. Z topniejącego lodowca
zostały uwolnione ogromne ilości przywleczonego, pokruszonego i obtoczonego
materiału skalnego. Piaski, Ŝwiry i gliny prawie całkowicie przykryły całą pierwotną
skomplikowaną skalistą rzeźbę. Początkowo ani jedna skałka nie wystawała spod
szczelnego piaszczysto-Ŝwirowego płaszcza. Niezwykle urozmaicony skalisty krajobraz
zamienił się w lekko faliste równiny pól sandrowych, występujące między pasmami
łagodnych wzniesień morenowych. Następnie, stopniowo i tylko miejscami, ze
szczelnej otuliny piaszczystego płaszcza zaczęły być odsłaniane najwyŜsze szczyty
wapiennych ostańców.
Procesy krasowe na terenie Parku są nadal Ŝywe. O ich aktywności świadczą
nowe nacieki w jaskiniach, tworzące się współcześnie leje i zapadliska, ponory Suchej
Strugi oraz liczne źródła krasowe (wywierzyska). Źródła są duŜą atrakcją Parku.
Występują tu we wszystkich formach: korytowe, przykorytowe, tarasowe. Niektóre
z nich mają swoje nazwy, np. Granatowe Źródła czy Źródła Świętego Floriana.
W paśmie wzgórz morenowych ciągnących się od wsi WęŜe do Giętkowizny
w sąsiedztwie ostańców polodowcowych, znajdują się najwyŜsze wzniesienia na terenie
Parku: Góry Bugajowe, których wierzchołki sięgają 250 m n.p.m. Jedną z większych
atrakcji Parku są występujące na jego obszarze zjawiska krasowe i formy rzeźby
krasowej. NaleŜą do nich przede wszystkim jaskinie oraz studnie, kotły oraz leje
krasowe. Największa jest jaskinia „Szachownica”, z korytarzem długości blisko
1000 m, naleŜąca do dłuŜszych jaskiń w całej polskiej Jurze. Inne jaskinie są krótsze,
są z reguły suche, czasem o pięknej szacie naciekowej. W jaskiniach odkryto szczątki
ssaków z epoki pliocenu.
Główną rzeką, która przepływa przez Załęczański Park Krajobrazowy jest
Warta. Od okolic Działoszyna do okolic Krzeczowa dolina rzeki Warty, wygina się
w kierunku południowo-zachodnim w ogromny łuk o długości 40 km i wcina się
w wapienne skały jurajskie na głębokość 30 m - 60 m. W obrębie łuku znajdują się trzy
odrębne przełomy: pod Działoszynem, pod Załęczem i pod Krzeczowem. Krajobraz
doliny rzeki urozmaicają liczne starorzecza, fragmenty starszych dolin przełomowych, a
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
90
takŜe boczne doliny dopływów Warty i wąwozy, z których większe to Wąwóz Królowej
Bony i Wąwóz Buczek. Pod Bobrownikami Warta przepływa przez efektowną bramę
skalną utworzoną przez ściany wapiennych pagórów: Góry Świętej Genowefy i
Wapiennika.
W obrębie Parku rzeka Warta przyjmuje kilka niewielkich lewobrzeŜnych
dopływów, z których większe to uchodząca pod Lisowicami Sucha Struga (Grabówka)
oraz Struga Łaszewska, łącząca się z Wartą w najbardziej wygiętej części jej łuku.
Sucha Struga jest strumieniem krasowym, który na pewnym odcinku niedaleko ujścia
ginie pod ziemią. W górnym biegu Suchej Strugi znajduje się w Parku (poza doliną
Warty) większy obszar mokradeł, z duŜym kompleksem stawów i źródliskami
krasowymi. Liczne krasowe źródła róŜnych typów (kortowe, przykorytowe i tarasowe)
występują tez na dnie doliny Warty. Są wśród nich między innymi efektywnie pulsujące
tzw. Granatowe Źródła, połoŜone niedaleko wsi Troniny. Wnętrze Łuku Warty jest
bezwodne, wody powierzchniowe przenikają tu w głąb ziemi przez przepuszczalne
piaski i spękane podłoŜe wapienne.
Lasy zajmują połowę powierzchni Parku. Zwarty kompleks leśny wypełnia
wnętrze Łuku Warty. Rozległe, choć bardziej rozproszone lasy znajdują się takŜe
w południowej części Parku. W dolinie rzeki spotyka się wikliny nadrzeczne oraz łęgi
wierzbowo-topolowe, na miejscach wypłyconych starorzeczy rozwinęły się natomiast
olsy. W dolinach dopływów Warty na niewielkich powierzchniach występuje łęg
jesionowo-olszowy. Na wierzchowinie największe powierzchnie zajmują rosnące na
piaskach lasy sosnowe, głównie bory świeŜe i suche oraz bory mieszane, których
znaczny udział mają świerki i dąb. Koło Krzeczowa, na niewielkiej powierzchni
występuje bór bagienny. Na glebach Ŝyźniejszych rosną dąbrowy, w tym cenna
dąbrowa świetlista ze stanowiskami roślin ciepłolubnych. W południowej części Parku
występują takŜe płaty rzadkich buczyn, a niedaleko wsi Kluski zachował się cenny grąd
z udziałem jodły i świerka. Wśród zbiorowisk nieleśnych na uwagę zasługują
zbiorowiska roślin wodnych i szuwarów w dolinie Warty, nadrzeczne łąki, murawy
napiaskowe oraz zbiorowiska roślinności ciepłolubnej i naskalnej. Typowym
elementem krajobrazu są zarośla jałowcowe, wrzosowiska, Ŝarnowczyska oraz zarośla
z udziałem róŜ, leszczyny i jałowca.
Charakterystyczny rys florze Parku nadaje znaczny udział gatunków
ciepłolubnych i wapniolubnych, naleŜą do nich: rojnik pospolity, pajęcznica gałęzista,
głowienka wielokwiatowa, szałwia okręgowa, gorysz siwy oraz paprocie. Druga grupa
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
91
gatunków rzadkich to rośliny górskie: przytulia okrągłolistna, trzcinnik owłosiony,
starzec Fuchsa. Wiele rzadkości kryje się takŜe w grupie naskalnych mchów i porostów.
Wśród tych ostatnio odkryto nowy gatunek: amforka wyblakłego. Innym rzadkim
porostem jest płucnica islandzka.
W świecie zwierząt Parku dominują gatunki leśne. Z większych ssaków
występuje tu jeleń, dzik, sarna, zając, bóbr oraz wydra. Z drobniejszych gatunków warto
wymienić chomika, ryjówkę malutką, oraz kilka nietoperzy jak np. nocek rudy oraz
rzadki nocek Bechsteina, znajdujący schronie i zimowiska w jaskiniach. Lasy Parku
oraz Dolina Warty są ostoją ptaków. Wśród rzadkich gnieŜdŜących się tu ptaków są:
bocian czarny, kobuz, pustułka, krogulec i zimorodek. W Warcie i jej dopływach Ŝyje
kilkanaście gatunków ryb, wśród nich gatunki rzadkie: brzana, świnka, kleń, jelec i śliz.
Na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego utworzono 5 rezerwatów
przyrody ("WęŜe", "Dąbrowa w NiŜankowicach", "Szachownica", "Stawiska" i
"Bukowa Góra". Pierwsze dwa rezerwaty leŜą w granicach województwa łódzkiego),
obszary Natura 2000 („ Załęczański Łuk Warty”), 4 uŜytki ekologiczne i 19 pomników
przyrody. „ Góra Draby” i „Góra Świętej Genowefy” to wapienne ostańce
z roślinnością kserotermiczną, natomiast „Ujście Suchej Strugi”, „Granatowe Źródła”
oraz „śabi Staw” to obiekty hydrologiczne.
Rys. IV/12. Obszary Parków Krajobrazowych na terenie województwa łódzkiego
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
92
3. Obszary chronionego Krajobrazu
Obszar Chronionego Krajobrazu jest formą ochrony przyrody. Jest to teren
chroniony ze względu na wyróŜniające się krajobrazowo obszary o zróŜnicowanych
ekosystemach, wartościowy w szczególności ze względu na moŜliwości zaspokajania
potrzeb związanych z masową turystyką i wypoczynkiem lub chroniony ze względu na
istniejące albo odtwarzane korytarze ekologiczne. Obszary takie zajmują rozleglejsze
tereny niŜ Parki Krajobrazowe i obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego takie
jak doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola wydmowe, torfowiska.
Podstawą prawną ochrony przyrody w Polsce jest Ustawa o ochronie przyrody
z dnia 16 kwietnia 2004 roku. Obszary Chronionego Krajobrazu są przeznaczone
głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim
ograniczeniom: zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia
środowiska naturalnego.
Na terenie województwa łódzkiego obecnie wyróŜniono 16 obszarów
Chronionego Krajobrazu [OChK]. Zajmują powierzchnię 177 067,80 ha, co stanowi
9,7 % ogólnej powierzchni województwa łódzkiego.
Bolimowsko - Radziejowicki Obszar Chronionego Krajobrazu - został
utworzony na podstawie uchwał i rozporządzeń wojewody mazowieckiego. Ma
powierzchnię 65,650 ha, z czego 16 676 ha na terenie województwa łódzkiego.
Obszar obejmuje w części zachodniej Arkadię i Nieborów, w części środkowej -
kompleksy leśne Puszczy Bolimowskiej wraz z doliną rzeki Rawki z jej dopływami
oraz ciekawą krajobrazowo dolinę Tucznej. Tereny te leŜą na Równinie Łowicko -
Błońskiej i mają charakter równiny denudacyjnej pociętej dopływami Bzury.
Brąszewicki Obszar Chronionego Krajobrazu- został utworzony decyzją
wojewody sieradzkiego z 1998 r., na terenie gmin Brąszewice, Błaszki, Brzeźnio,
Klonowa i Wróblew w powiecie sieradzkim. Brąszewicki Obszar Chronionego
Krajobrazu zajmuje powierzchnię 14,234 ha, z czego 8,410 ha stanowią zwarte
kompleksy leśne o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych a 4,932 ha -
grunty orne. Cały obszar leŜy w zlewni rzeki Prosny.
W granicach Brąszewickiego leŜą 2 rezerwaty przyrody: "Jaźwiny" i "Wrząca" o
łącznej powierzchni blisko 63 hektarów. Znajdują się tu równieŜ stanowiska
największej polskiej paproci - długosza królewskiego - rośliny objętej całkowitą
ochroną.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
93
Chrząstawsko - Widawski Obszar Chronionego Krajobrazu - został utworzony
na mocy rozporządzenia wojewody sieradzkiego z 1998 r. Jego całkowita powierzchnia
wynosi 4,194 ha, z czego 3,954 ha na terenie gminy Widawa (powiat łaski) i 240 ha
w gminie Rusiec (powiat bełchatowski).
Głównym celem Chrząstawsko – Widawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest
ochrona malowniczych dolin rzecznych Widawki i jej dopływu Chrząstawy wraz
z terenami do nich przyległymi.
Obszar Chronionego Krajobrazu "Dolina Przysowy” - został utworzony
rozporządzeniem Wojewody Płockiego z 27 kwietnia 1999 r. LeŜy na terenie gminy
Kiernozia w północnej części powiatu łowickiego.
O.Ch.K. "Dolina Przysowy" chroni zabagnioną dolinę rzeki Przysowy o charakterze
naturalnym, z łąkami, kępami drzew i zakrzaczeniami.
Opisywany obszar chroniony zajmuje powierzchnię ponad 7, 7 tys. ha, z czego 2168 ha
na terenie województwa łódzkiego. W części "łódzkiej" lasy zajmują 268 ha a grunty
orne - 1714 ha.
Obszar Chronionego Krajobrazu "Doliny Bzury" znajduje się w środkowo -
zachodniej części powiatu skierniewickiego i ma powierzchnię 16, 890 ha, z czego
9, 207 ha zajmują grunty orne, 1620 ha - lasy a 1, 701 ha cieki i akweny wodne.
Ochroną objęto tu środkowy fragment doliny rzek Bzura i dolnej Mrogi (naleŜące do
pradoliny Warszawsko - Berlińskiej) oraz istniejące w dolinach tych rzek kompleksy
stawów hodowlanych, zlokalizowane na terenie wsi Psary, Borów i Walewice.
Dno doliny Bzury wypełniają tu zmurszałe gleby torfowe oraz piaszczyste
mady, uŜytkowane dziś głównie, jako łąki i pastwiska. Lasów jest tu niewiele -
największe kompleksy to Las Mrodzki i Lasy Rydwańskie, głównie sosnowe
z domieszką brzozy. W dolinie Bzury występują natomiast niewielkie połacie olsów.
Obszar Chronionego Krajobrazu "Dolina Bzury" jest ostoją wielu gatunków zwierząt,
w tym - ze względu na dominujące ekosystemy - szczególnie ptactwa wodnego.
Nadwarciański Obszar Chronionego Krajobrazu - został utworzony w 1998 r.
Jak wskazuje jego nazwa - obejmuje obszar doliny Warty i tereny do niej przyległe.
W jego granicach leŜy sztuczny zbiornik wodny "Jeziorsko". Nadwarciański Obszar
Chronionego Krajobrazowego ma łączną powierzchnię 27,432 hektarów i obejmuje
fragmenty gmin Poddębice (1,380 ha) i Pęczniew (10,440 ha) w powiecie poddębickim,
Goszczanów (12 ha), Sieradz (5,128 ha) i Warta (8,178 ha) w powiecie sieradzkim,
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
94
Zduńska Wola (94 ha) w powiecie zduńskowolskim oraz miast: Warta (854 ha) i
Sieradz (1,346ha).
Południową część zbiornika "Jeziorsko" obejmuje rezerwat ornitologiczny,
„Jeziorsko”, który ma na celu zachowanie ostoi ptaków wodno-błotnych. Rezerwat ten
pod względem powierzchni jest największym rezerwatem województwa łódzkiego.
Obszar Chronionego Krajobrazu Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej –
powierzchnia obszaru chronionego wynosi 14 639 ha. Pradolina jest jednocześnie
doliną Neru i Bzury, rzek naleŜących do róŜnych dorzeczy, odpowiednio Odry i Wisły.
Stanowi część korytarza ekologicznego doliny Odry, wchodzący w skład Krajowego
Systemu Obszarów Chronionych.
Puczniewski Obszar Chronionego Krajobrazu - został powołany do Ŝycia
rozporządzeniem wojewody sieradzkiego z dnia 31 lipca 1998 roku. LeŜy na terenie
gmin Dalików (2,738 ha) i Poddębice (540 ha) (powiat poddębicki) oraz gminy
Lutomiersk (2998 ha) (powiat pabianicki) i obejmuje łączną powierzchnię 6,276 ha.
Północną granice obszaru stanowi rzeka Bełdówka.
Na Puczniewski Obszar Chronionego Krajobrazu składa się między innymi 2,425
hektarów lasów (m.in. w Nadleśnictwie Poddębice) oraz 3,218 ha uŜytków rolnych.
Obszar obejmuje wyróŜniające się krajobrazowo róŜne typy ekosystemów. Tutejsze
lasy wraz z terenami pól i dolin rzecznych stanowią element zachodniego pierścienia
zielonego wokół Łodzi i stanowią część leśnego pasa ochronnego dla aglomeracji
łódzkiej.
W granicach Puczniewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu leŜą Rezerwaty
Przyrody „Mianów” i „Jodły Oleśnickie” o łącznej powierzchni 17,57 ha. Lasy
wchodzące w skład obszaru chronionego obfitują w jodłę, która występuje tu na
północnej, naturalnej granicy zasięgu.
Obszar Chronionego Krajobrazu Środkowej Grabi - został utworzony w 1998 r.
decyzją ówczesnego wojewody sieradzkiego. Rozciąga się na terenie gmin Łask
(1549 ha) i Buczek (1571 ha) w powiecie łaskim oraz gminy Dobroń (3438 ha)
w powiecie pabianickim i zajmuje łączną powierzchnię 6,558 hektarów. Głównym
celem Obszaru Chronionego Krajobrazu Środkowej Grabi jest ochrona naturalnego
krajobrazu doliny Grabi - jednej z najczystszych rzek województwa łódzkiego i jej
najbliŜszych okolic. Obszar jest elementem leśnego pasa ochronnego łódzkiej
aglomeracji miejskiej.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
95
Na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Środkowej Grabi występuje znaczna
koncentracja budownictwa letniskowego, a lasy wchodzące w jego skład oraz sama
dolina Grabi pełnią funkcje rekreacyjne.
Uniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu - leŜy na pograniczu
województwa wielkopolskiego i łódzkiego. Łączna powierzchnia wynosi około 18 tys.
hektarów, z czego 6050 ha połoŜona jest na terenie województwa łódzkiego. W tej
części Obszar Chronionego Krajobrazu składa się m.in. z 3 030 ha lasów i 2238 ha
gruntów ornych.
Uniejowski Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje fragmenty dolin: Warty
wraz ze skarpą uniejowską oraz Teleszyny a takŜe leŜące między nimi wzgórze
ostańców, sięgające wysokości 147 m n. p. m. Obszar ten cechuje korzystna pod
względem ekologicznym struktura uŜytków zielonych, lasów i pól uprawnych. Doliny
rzeczne zajmują łąki i pastwiska, a dolinę Teleszyny ponadto duŜy kompleks leśny
charakteryzujący się bogactwem róŜnych zbiorowisk leśnych. Tereny te były niegdyś
ostoją łosi.
W strukturze lasów dominują bór mieszany i łęg jesionowo - olszowy, rzadziej
występuje tu świetlista dąbrowa i grąd ubogi.
Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Prosny" - jest transgranicznym
obszarem chronionym, rozciągającym się na terenach województw łódzkiego i
wielkopolskiego. Na terenie województwa łódzkiego obejmuje w całości lub w części
obszary pięciu gmin: Wieruszów, Sokolniki, Galewice, Bolesławiec i Łubnice, leŜących
na terenie powiatu wieruszowskiego.
Obszar Crronionego Krajobrazu "Dolina Prosny" został utworzony w 1996 r.
Powołanie obszaru chronionego miało na celu nie tylko ochronę wartości
przyrodniczych, ale równieŜ wartości kulturowych takich jak zabytki architektury,
walory historyczno - kulturowe oraz krajobrazowe i rekreacyjne. "Dolina Prosny" został
utworzony jeszcze przed ostatnią reformą podziału administracyjnego kraju, uchwałą
wojewody kaliskiego, podjętą w dniu 20 grudnia 1996 r.
Na całym terenie OChK "Dolina Prosny", w momencie jego utworzenia istniało
9 rezerwatów przyrody (w tym: rezerwat "Długosz Królewski w Węglewicach),
270 róŜnych zbiorowisk roślinnych, 19 gatunków roślin chronionych, kilkadziesiąt
drzew pomnikowych, 107 gatunków awifauny, w tym 48 gatunków ptaków
chronionych oraz bogate zasoby wód powierzchniowych i podziemnych.
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
96
Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Wolbórki” – został utworzony w 21
sierpnia 2007 r. w celu ochrony obszaru ze względu na wyróŜniajacy się krajobraz o
zróŜnicowanych ekosystemach, oraz wartościowy obszar o ze względu na moŜliwość
zaspokojania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem a takŜe pełnioną funkcje
korytarzy ekologicznych. Obszar Doliny Wolbórki obejmuje powierzchnię o 2 272 ha.
Rys IV/13. Obszary Chronionego Krajobrazu na terenie województwa łódzkiego
Plan nawodnień rolniczych dla województwa łódzkiego
Biuro Projektów Wodnych Melioracji i InŜynierii Środowiska BIPROWODMEL Sp. z o.o. w 60-577 Poznań ul. Dąbrowskiego 138
97
Tab. IV/1 Zestawienie obszarów chronionego krajobrazu występujących na obszarze województwa łódzkiego (stan na 31 Grudzień 2007)
Lp Nazwa obszaru Gmina Powiat Rok
utworzenia
Pow. [ha]
1 2 3 4 5 6
1
Bolimowsko-Radziejowicki z doliną środkowej Rawki
Nieborów, łowicz, Biała Rawska, Rawa Mazowiecka, Bolimów, Kowiesy, Nowy Kawęczyn, Skierniewice (miasto i gmina)
łowicki, rawski, skierniewicki
2002 28 550,00
2 Brąszewicki Błaszki, Brąszewice, Brzeźno, Klonowa, Wróblew
sieradzki 1998 14 204,00
3 Chrząstawsko-Widawski
Widawa, Rusiec saski, bełchatowski
1998 4 194,00
4 Dolina Przysowy śychlin, Kiernozia kutnowski, łowicki
1999 1 307,00
5 Dolina Bzury Bielawy, Domaniewice, Łowicz, Zduny
łowicki 1997 16 890,00
6 Górnej Rawki JeŜów, Rawa Mazowiecka, Głuchów
brzeziński, rawski, skierniewicki
1997 8 400,00
7 Nadwarciański
Pęczniew, Poddębice, Goszczanów Sieradz (miasto i gmina), Warta, Zduńska Wola
poddębicki, sieradzki, zduńskowolski
1998 27 432,00
8 Pradolina Warszawsko-Berlińska
Góra Św. Małgorzaty, KrzyŜanów (miasto i gmina), Łęczyca, Piątek, Witonia
łęczycki 1998 14 639,00
9 Puczniewski Lutomiersk, Dalików, Poddębice
pabianicki, poddębicki
1998 6 276,00
10 Środkowej Grabi Buczek, Dobroń, Łask łaski 1998 6 558,00
11 Uniejowski Uniejów poddębicki 1998 3 296,00
12 Dolina Miazgi pod Andrespolem
Andrespol łódzki wschodni
2006 142,80
13 Dolina rzeki Prosny Bolesławiec, Galewice, Łubnice, Sokolniki, Wieruszów
wieruszowski 1996 23 450,00
14 Mrogi i MroŜycy Miasto i gmina Brzeziny, Dmosin, Rogów
brzeziński 1997 16 600,00
15 Przedborski Przedbórz, Masłowice, Wielgomłyny, śytno
łódzki wschodni
2002 5 389,00
16 Dolina Wolbórki Będków, Moszczenica, Wolbórz
tomaszowski 2007 2272,0
Łącznie: 177 067,80