I Antroposfera jako element systemu przyrodniczego Ziemi.1. Elementy antropologii.

Antropologia – nauka o człowieku, bada pochodzenie człowieka, jego rozwój osobniczy i rodowy, zróżnicowanie rasowe. Analizując cechy człowieka w kontekście społecznym, wiąże je z warunkami środowiskowymi, ujmuje w sposób przestrzenny i uwzględnia czynnik czasu.

1.2 Zróżnicowanie ludzkościOdmiana (rasa) jako kategoria klasyfikacji wewnątrzgatunkowej człowieka jest pojęciem, któremu przypisuje się różne znaczenia:1. podział ludzkości ma nie tylko charakter biologiczny, ale również kulturowy, i należy w pojęciu odmiany uwzględnić niektóre elementy kultury, jak chociażby jezyk.2. podział na odmiany ma charakter ściśle biologiczny i w związku z tym powinno się w nim stosować reguły systematyki biologicznej.

Odmiana ludzka jest to mniej lub bardziej izolowana populacja w obrębie gatunku Homo sapiens zasiedlająca wspólne terytorium, różniąca się od innych odmian tego samego gatunku częstością występowania niektórych cech dziedzicznych, takich jak barwa skóry i oczu, kształt twarzy, sylwetka ciała, cechy fizjologiczne i biochemiczne (grupa krwi).

Odmiana europeidalna (biała) – jasna skóra w odcieniu od różowego do śniadego, obfite owłosienie, wąski nos, wargi wąskie i cienkie, otwory oczne szerokie, włosy proste lub faliste, stanowi około 50% ogółu ludności świata.

Odmiana mongoloidalna (żółta) – żółty odcień skóry, proste czarne włosy, płaski nos, oczy czarne lub brązowe, wokół nich skośny fałd skóry, na ogół niski wzrost, często spotykana grupa krwi B. Do odmiany mongoloidalnej zalicza się także tubylczą ludność obu Ameryk – Indian. Ok. 40% ludności świata.

Odmiana negroidalna (czarna) – ciemna barwa skóry, ciemne zabarwienie oczu i włosów, włosy silnie skręcone, nos szeroki, wargi szerokie.

Rdzenni mieszkańcy Australii i Oceanii zaliczani są przez współczesnych badaczy do odmiany australoidalnej (niewyróżnionej przez Czekanowskiego)

Na obszarach, które wspólnie zamieszkują przedstawiciele rożnych odmian, w wyniku krzyżowania się powstały specyficzne typy antropologiczne:a) Mulaci – odmiana pośrednia między odmianą negroidalną i europeidalnąb) Metysi – odmiana pośrednia między odmianą mongoloidalną(Indianie) i europeidalnąc) Zambosi – odmiana pośrednia między odmianą negroidalną i mongoloidalną (Indianie).

Hipotezy policentryczne – przypuszczalnie rozwój naszego gatunku odbywał się niezależnie na różnych obszarach Ziemi.

Hipotezy monocentryczne – przypuszczalnie rozwój naszego gatunku odbywał się na jednym stosunkowo rozległym obszarze w warunkach kontaktowania się grup ludzkich.

Warunki przyrodnicze miały największy, choć pośredni wpływ na ukształtowanie się specyficznych cech ras człowieka. Cecha korzystna dla funkcjonowania organizmu w danych warunkach była przekazywana z pokolenia na pokolenie, aż wreszcie większość populacji była w nią wyposażona.

2. Elementy etnologiiEtnologia – zajmuje się opisem grup społecznych i ich odrębności wynikających z odmiennych języków, religii, obyczajów i wewnętrznego zróżnicowania. Etnologia pozwala na właściwe zrozumienie przyczyn i skutków wielości narodów, ras i plemion.

2.2 Zróżnicowanie religijne ludności świata

Religia – relacja człowieka do strefy sacrum. Elementy religii:a) Doktryna – zespół poglądów wyjaśniających pochodzenie bóstwa, świata, człowieka, życia i

śmiercib) Kult – zachowania związane z praktykami religijnymi.c) Organizacja – tworząca strukturę wyznawców.Religie uniwersalistyczne – obejmują wiele grup etnicznychPlemienne – wyznawane przez jedno plemię.

Chrześcijaństwo – 33.7% Islam – 19.2%Hinduizm – 13.6% Buddyzm – 5.7%Inne religie – 9.8% Religie pierwotne i ateizm – 18%

JudaizmNajstarsza wiara monoteistyczna. Jest religią narodową, ponieważ wyznawcy są w przeważającej większości członkami narodu żydowskiego. Prawdy wiary judaizmu zostały zawarte w Starym Testamencie. Żydzi dzielą go na trzy części: Torę, Księgi Proroków oraz Księgi Pisma. Do świętych ksiąg należy też Talmud. Zawiera on komentarze, jak stosować prawo religijne w różnych sytuacjach życiowych.Dniem świątecznym jest sobota (szabat). W tym dniu nie wolno pracować, a inne zajęcia objęte są ścisłymi regułami. Religia ta nie jest zhierarchizowana. Gminy są samodzielne, a na czele każdej z nich stoi rabin.Ok. 17.4 miliona wyznawców, głównie w Izraelu i USA.Świętym miastem jest Jerozolima. Wielu Żydów modli się przed Ścianą Płaczu, resztkami zburzonej w 72r.n.e. Świątyni Jerozolimskiej.

ChrześcijaństwoNajwiększa monoteistyczna religia świata. W Iw.n.e. wyłoniła się z judaizmu i przejęła część prawd wiary (Dekalog) i ksiąg objawionych (Stary Testament). Obecnie wyróżniamy trzy zasadnicze Kościoły chrześcijańskie, które powstały w wyniku podziałów wewnętrznych: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm. Różnice doktrynalne między nimi są niewielkie.Źródłem objawienia jest Biblia, miejscem świętym Jerozolima a dniem świętym niedziela.KatolicyzmUznaje prymat papieża, który rezyduje w Watykanie, który jest duchową stolicą katolików.996mln. wiernych.Najwięcej w Ameryce Łacińskiej. W Europie: Francja, Polska, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Irlandia, Austria, Belgia, Węgry, Chorwacja, Słowenia, Litwa, Malta, Lichtenstein, południowe Niemcy. Wyznawany także na Filipinach.Prawosławie Miejscem kultu są cerkwie. Nie uznaje władzy papieża. Bardzo istotne miejsce zajmuje ikona, obraz o treści religijnej uznawany za święty. Sposób jej powstawania i ujęcie tematu regulują bardzo dokładne przepisy.167mln. wyznawców. Rosja, Białoruś, częściowo Ukraina, Serbia, Macedonia, Bułgaria i częściowo Rumunia, a także Grecja.ProtestantyzmRożne wyznania chrześcijańskie, które powstały w wyniku reformacji. Protestanci nie uznają przedstawień Boga w formie rzeźby i obrazu a ich świątynie mają prosty, surowy wystrój.437mln. wyznawców. Skandynawia(luteranie), północne Niemcy(luteranie i kalwiniści), Holandia(kalwiniści), Wielka Brytania(anglikanie), Szwajcaria(kantony miejskie są kalwińskie). W USA protestantyzm jest religią dominującą.

IslamJest religią, która przejęła częściowo prawdy wiary judaizmu i chrześcijaństwa i następnie je uzupełniła. Ostatnim i największym z proroków jest po Jezusie Mahomet (ok. 570-632), któremu Archanioł Gabriel przekazał tekst świętej księgi islamu, Koranu.

Zgodnie z Koranem religijne obowiązki wyznawcy islamu sprowadzają się do pięciu powinności: wyznania wiary, modlitwy, jałmużny, postu oraz pielgrzymki do Al.-Kaby. Niektórzy wyznawcy islamu uważają, że istnieje jeszcze jeden nakaz – świętej wojny (dżihad).Święty dzień tygodnia to piątek.Islam odciska silne piętno na społeczeństwie, ponieważ wymaga rygorystycznego stosowania szczegółowych przepisów w życiu i nie uznaje rozdziału sfery świeckiej od religijnej. 1165mln. wyznawców, głównie w krajach arabskich Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki, a także Turcja, Iran, Afganistan, Pakistan, Bangladesz, Indonezja.Muzułmanie dzielą się na dwa podstawowe odłamy.Sunnici uważają się za „ludzi tradycji i wspólnoty”. Odrzucają dążenie do sprawowania władzy świeckiej przez duchownych i są mniej ortodoksyjni.Szyici zamieszkali głównie w Iranie i na południu Iraku przestrzegają rygorystycznie zasad wiary, co silnie zaznacza się w obyczajowości, uważają, że duchowni powinni sprawować władzę świecką.Święte miejsca: Mekka i Medyna w Arabii Saudyjskiej oraz Jerozolima (dwie ważne świątynie; maczet Kopuła Skały i meczet Al.-Aksa)

HinduizmReligia politeistyczna. Bóstwa te są wcieleniami jednego Najwyższego Bytu, zwanego Brahma. Najważniejsze bóstwa: Wisznu, Sziwa, Kriszna, Rama.Objawienie pochodzi ze świętych ksiąg – Wed. 762mln. wyznawców w m.in. Indiach, Sri Lance, Nepalu, Pakistanie, na Bali.Świętą rzeką jest Ganges, symbolizujący wszechświat. Do Gangesu trafiają prochy zmarłych i odbywają się w nim rytuały obmycia. Najważniejsze miasto –Waranasi (Benares)

BuddyzmBuddyzm jest równocześnie religią i filozofią. Nie ma w nim boga, jest dążenie do uwolnienia od cierpienia wszystkich żyjących istot. Twórcą jest Siddhartha Gautama (560-480 p.n.e.), który przybrał imię Budda, czyli ‘przebudzony’.Buddyzm głosi wiarę w to, ze założyciel – Budda osiągnął prawdę prowadzącą do wyzwolenia człowieka z jego egzystencji. Prawda ta skierowana jest do wszystkich ludzi, co czyni buddyzm religią uniwersalistyczną.Buddyzm głosi, że należy dążyć do osiągnięcia stanu wygaszenia pragnień (nirwany) poprzez medytację.Ważną zasadą buddyzmu jest czynienie dobra i niestosowanie przemocy.Miejscami kultu są świątynie i klasztory, oraz małe budowle religijne zawierające relikwie Buddy (stupy). W japońskiej odmianie buddyzmu buduje się pagody (domu bóstw). Japońska odmiana buddyzmu współgra z narodową religię Japońską – Shintō. Często przy świątyniach shintōickich są małe kaplice i pagody buddyjskie i na odwrót.354mln wyznawców w m.in. Nepalu, Chinach, Tajlandii, Sri Lance, Japonii. Istnieją również grupy wyznawców w USA i Europie.Ważne świątynie: w Kambodży – Angor Wat, w Indonezji – Borobudur.W stolicy Tybetu – Lhasie znajduje się pałac duchowego przywódcy Tybetańczyków – dalajlamy.

KonfucjanizmJest systemem filozoficzno-etycznym. Utworzył go Konfucjusz żyjący w Chinach w latach 551-479 p.n.e.Ważnym pojęciem w doktrynie Konfucjusza jest tradycja. To na niej oparte zostały zależności międzyludzkie. Te powiązania budują moralność, opartą na szacunku i tolerancji. Konfucjanizm spaja rodzinę, lokalną społeczność i naród.Przejawy kultu w konfucjanizmie ograniczają się do ofiar

składanych przodkom w domowych ołtarzach. Konfucjusza czci się jako mędrca.Najważniejszym świętym miejscem jest Qufu – miasto w którym znajduje się grób Konfucjusza.

3. Struktura demograficzna populacji ludzkiej3.1 Zróżnicowanie zaludnienia Ziemi.

Powierzchnia lądowa Ziemi stanowi bardzo różnorodne środowisko życia. Jednak warunki naturalne tylko częściowo wyjaśniają zróżnicowanie zaludnienia Ziemi. Dwa obszary o bardzo zbliżonym środowisku przyrodniczym mogą mieć zróżnicowane rozmieszczenie ludności. Miały na to wpływ czynniki historyczne, gospodarcze i polityczne.

Ekumena – obszar stale zamieszkany i eksploatowany gospodarczo przez człowiekaAnekumena – obszar niezamieszkany i niewykorzystywany przez człowieka (najwyższe góry, większe części Antarktydy i Grenlandii)Subekumena – tereny zaludnione okresowo. Np.: pustynna Sahara i sawanny wokół niej; pustynie Półwyspu Arabskiego; stepy, półpustynie i pustynie środkowej Azji;, tajga i tundra w Ameryce Północnej i Eurazji; tereny górskie.

Na mapie gęstości zaludnienia widać wyraźne dysproporcje. Gęsto zaludniona jest Europa, szczególnie zachodnia.W Azji (kontynencie o największej liczbie ludności) najgęściej zaludnione są Nizina Chińska i Nizina Gangesu, oraz wybrzeża (Półwysep Indyjski i Japonia)Duże zagęszczenie ludności charakteryzuje Jawę, skupiającą dużą część mieszkańców Indonezji.W Afryce najgęściej zamieszkane tereny to dolina i deltą Nilu i obszar nad Zatoką Gwinejską.W Obu Amerykach widoczna jest koncentracja ludności na obszarach nadmorskich.

Liczba osób na poszczególnych kontynentach (2002r.)Azja (bez Rosji) – 3768mln Afryka – 832mlnEuropa (z Rosją) – 725mln Ameryka Północna i Środkowa – 498mlnAustralia i Oceania – 30mln Ameryka Południowa – 357mln Bariery zasiedlenia

Bariera zasiedlenia – utrudnienie w zasiedleniu danego miejsca

Bariera termiczna Człowiek jest w stanie znieść zróżnicowane warunki termiczne, choć w warunkach skrajnie niekorzystnych odbywa się do kosztem dużych wydatków energetycznych organizmu.Niska temperatura silnie ogranicza zasiedlenie, ale dzięki nowoczesnej technologii możliwe jest jednak zamieszkanie nawet w niesprzyjających warunkach obszarów okołobiegunowych.Bariera termiczna dotyczy też obszarów gorących. W gorącym i wilgotnym klimacie ludzie czuja się ospali i osłabieni.

Bariera świetlnaZwiązana jest z brakiem lub niedoborem światła. Na obszarach okołobiegunowych, gdzie występują zjawiska dni i nocy polarnych, zakłócenie cyklu dobowego powoduje powstawanie stanów depresyjnych i zmniejszenie aktywności życiowej, a także niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie organizmu. Za ochronę służy mieszkańcom tych obszarów jasna barwa skóry.Zbyt duża dawka światła słonecznego jest też czynnikiem ograniczającym zasiedlenie, może bowiem powodować oparzenia skóry i uszkodzenia siatkówki oka. Organizm mieszkańców tych terenów wytworzył ciemną barwę skóry.

Bariera wodnaSpowodowana jest najczęściej niedostatkiem wody, który ogranicza lub nawet uniemożliwia osadnictwo.Osadnictwo jest na takich obszarach możliwe tylko w miejscach, w których istnieją naturalne źródła wody lub studnie.Barierą ograniczającą zaludnienie jest też nadmiar wody. Mieszkańcy tych terenów często budują swe domy na palach lub mieszkają w łodziach.

Bariera wysokościZwiązana jest z nachyleniem stoków i rozrzedzeniem powietrza wraz ze wzrostem wysokości.

Uwarunkowania zaludnieniaCzynnik Najbardziej korzystny Najmniej korzystnyKlimat Umiarkowany, podzwrotnikowy,

monsunowyPodbiegunowy, zwrotnikowy suchy, zwrotnikowy

Gleby Czarnoziemy, mady Pustynne, górskieWarunki wodne Umiarkowane Niedostatek, nadmiar wodyOdległość od morza Niewielka Zbyt dużaWysokość nad poziomem morza

Niewielka Zbyt duża

Rzeźba terenu Równinna GórzystaBogactwa naturalne Obfite występowanie Brak lub niedostatek

Współcześnie coraz większy wpływ zyskują inne, pozaprzyrodnicze czynniki. Ludność skupia się przede wszystkim na obszarach charakteryzujących się dynamicznym rozwojem przemysłowym, atrakcyjne są też obszary zurbanizowane, zwłaszcza stołeczne.

3.3 Demograficzne zróżnicowanie społeczeństwDemografia – analizuje elementy charakteryzujące populację, jak: przyrost naturalny, współczynnik urodzeń i zgonów, wyż i niż demograficzny, wiek produkcyjny czy struktura płci.

Przyrost naturalny – różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w danej populacji w jednostce czasu.Przyrost rzeczywisty – wielkość, którą otrzymam zestawiając przyrost naturalny ze współczynnikiem migracji.Współczynnik przyrostu naturalnego – przyrost naturalny na 1000 mieszkańcówWspółczynnik urodzeń – ilość urodzeń na 1000 mieszkańcówWspółczynnik zgonów – ilość zgonów na 1000 mieszkańcówRuch naturalny – zjawiska i procesy wpływające na biologiczną strukturę społeczeństwa, takie jak urodzenia, zgony.

Nagły wzrost przyrostu naturalnego i udziału młodszej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności nazywamy wyżem demograficznymSpadek tego współczynnika nazywamy niżem demograficznym.

Oba te zjawiska niosą za sobą poważne konsekwencje społeczne i gospodarcze.Dla dzieci z wyżu trzeba przygotować miejsca w szpitalach, szkołach, potem powinno się zapewnić im miejsca pracy.Z kolei mniejsza liczba ludzi z roczników niżowych nie jest w stanie wypracować odpowiedniej kwoty na świadczenia społeczne (np. emerytury).

Wiek produkcyjny – wiek, w jakim członkowie danego społeczeństwa są zdolni do pracy. W Polsce wiek produkcyjny kobiet to 18-60lat, natomiast mężczyzn 18-65lat.

Struktura płci – procentowy udział kobiet i mężczyzn w danej populacji.Współczynnik feminizacji (maskulinizacji) – liczba kobiet dzielona przez liczbę mężczyzn (lub odwrotnie) w populacji i mnożona przez 100. Formuje ile kobiet przypada na 100 mężczyzn.W Polsce współczynnik feminizacji wynosi 105.

Piramida wieku – obrazuje podział społeczeństwa według wieku i płci. Przedstawia udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie ludności kraju.

Rozwój demograficzny

Faza IMożna ją nazwać naturalnym systemem demograficznym.Współczynnik urodzeń jest bardzo wysoki. Współczynnik zgonów jest jednak też bardzo wysoki i dotyczy głównie niemowląt oraz ich matek.Przyrost naturalny jest niewielki, a w wyniku klęsk głodu lub wojen staje się nawet ujemny.Ta faza jest obecnie typowa dla odosobnionych społeczności, zamieszkujących niedostępne obszary, np. Borneo.

Faza IIMożna ją określić jako ‘eksplozję demograficzną’.Współczynnik urodzeń jest nadal wysoki.Spada wskaźnik zgonów.Przyrost naturalny jest bardzo wysoki.Faza II występuje obecnie w wielu krajach afrykańskich.

Faza IIILiczba urodzeń spada, co związane jest ze świadomą regulacją urodzeń.Maleje współczynnik zgonów.Przyrost jest nadal wysoki, traci jednak swoją dynamikę.Obecnie faza ta występuje w wielu rozwijających się krajach Azji, Ameryki Łacińskiej, a zwłaszcza Afryki.

Faza IVLiczba urodzeń jest niewielka, wpływa na to przyjęty przez społeczeństwo model rodziny i aktywność zawodowa kobiet.Poziom zgonów jest mały.Przyrost naturalny jest niewielki, nawet zerowy. Liczba ludności się stabilizuje.

Faza VLiczba urodzeń może okresowo spadać poniżej liczbę zgonów, (okresowo ujemny przyrost naturalny)Wpływa na to przyjęty przez społeczeństwo model rodziny i aktywność zawodowa kobiet.Państwa, które wkroczyły w tą fazę, a których przyrost naturalny jest ujemny, starają się za pomocą pewnych instrumentów, na przykład ekonomicznych, zachecić społeczeństwo do zmiany modelu rodziny.W tę fazę wkroczyło wiele państw europejskich (np. Niemcy, Francja).

3.4 Migracje i ich wpływ na rozmieszczenie ludności.

Migracja – przemieszczanie się ludności prowadzące do zmiany miejsca pobytu tymczasowego lub na stałę.

Emigracja – odpływ ludnościImigracja – napływ ludnościReemigracja – powrót emigrantów do pierwotnego miejsca pobytu.Repatriacja – powrót uchodźców, jeńców i przesiedleńców do ojczyzny

Różnica między liczba imigrantów a emigrantów w danym kraju tworzy saldo migracji. Razem z przyrostem naturalnym współtworzy wartość przyrostu rzeczywistego.

Kraje, z których pochodzą migrujący, zmniejszają są dynamikę demograficzną. W skrajnym przypadku może doprowadzić to do zjawiska depopulacji, czyli wyludnienia.

Przyczyny migracjiPrzyczyny ekonomiczne – powodują migracje wewnętrzne i migracje poza granice państwa. Ruch ten jest zauważalny zwłaszcza w trakcie intensywnego uprzemysławiania:. W Europie Zachodniej w XIXwieku, a w Chinach czy Indiach współcześnie.

Przyczyny polityczne – Trudno jest je jednoznacznie sklasyfikować, ponieważ trudno oddzielić od siebie czynniki etniczne, religijne, ekonomiczne i ściśle polityczne, bowiem są one zwykle powiązane. Przykładem migracji z przyczyn politycznych jest wielka wymiana ludności między Indiami i Pakistanem po uzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947roku. Współcześnie, w latach ’90 XXwieku, około miliona Albańczyków szukało nowego miejsca zamieszkania w wyniku konfliktu etnicznego na Bałkanach. W Polsce powojennej nastąpiły dwie znaczne migracje o podłożu politycznym: w 1968roku w wyniku nagonki na polskich Żydów oraz w latach osiemdziesiątych po wprowadzeniu stanu wojennego.

Drenaż mózgów - Zjawisko to polega na migracji dobrze wykształconych pracowników do bogatszych krajów. Jakkolwiek proces ten może niepokoić rządy niektórych państw, to jednak dzięki tej formie migracji najzdolniejsi mają szansę na własny rozwój naukowy, co odbywa się z pożytkiem dla całej społeczności ludzkiej.

Kierunki i społeczne konsekwencje migracji

Migracje wewnętrzne – dokonywające się w obrębie państwaMigracje zewnętrzne – międzynarodowe.

Główne kierunki migracji: Migracje wewnętrzne:- ze wsi do miasta- z miasta na wieśMigracje z wsi do wsi i z miasta do miasta nie mają tak masowego charakteru.Konsekwencje: zmieniają strukturę społeczną wielu krajów

Migracje zewnętrzne (główne kierunku migracji w czasach nowożytnych)- wewnątrzkontynentalne migracje w Ameryce Północnej – migracja ze wschodniego wybrzeża w kierunku zachodnim – migracje ekonomiczne w celu zagospodarowania nowych ziem.- z Ameryki Środkowej do Ameryki Północnej – migracje ludności latynoskiej do USA w celach ekonomicznych- z Europy Zachodniej i Środkowej do Ameryki Północnej – Anglicy, Irlandczycy, Niemcy, Włosi, Polacy- z Europy do Afryki Południowej, Australii – Anglicy, Holendrzy- z Europy Południowej do Ameryki Południowej i Środkowej – Hiszpanie, Portugalczycy, Włosi- z Chin do Ameryki Północnej.- z Zachodniej Afryki do Ameryki Południowej i Północnej – przymusowe, niewolnicze migracje tubylczej ludności Afryki- wewnętrzne migracje w Rosji – migracje Rosjan w celu skolonizowania północnej i środkowej Azji,- z Chin wzdłuż wschodniego wybrzeża Azji – migracje Chińczyków w celach ekonomicznych.- z Indii do wschodniego wybrzeża Afryki i Indochin – migracje Hindusów w celach ekonomicznychKonsekwencje : zmieniają strukturę społeczną krajów. Kraje z których ludność wyjeżdża tracą przede wszystkim osoby w młodym wieku, najbardziej przedsiębiorcze i dynamiczne. Z kolei w krajach o dużym napływie ludności, często obcej etnicznie i trudno asymilującej się może dochodzić do powstawania konfliktów. Stąd też niektóre z bogatych krajów prowadzą bardzo restrykcyjną politykę imigracyjną. Imigracja pozwala wielu krajom zachować dodatni przyrost naturalny. Osiedlenie się na stałe ludności wielokulturowej jest też ważnym czynnikiem inspirującym i wzbogacającym kulturę rodzimą.

7.6 Konflikty zbrojne i ich przyczyny7.6.1 Konflikty w Europie

Trudno z tego zrobić notatki. Myślę, jednak że każdy po jedno- dwukrotnym przeczytaniu tematów ze stron 209-217 i 222-226 będzie ogarniał o co chodzi ^^”