Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676

SPIS TREŚCI

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW.

WsT~P

ROZDZIALI DZIEJE FORMACJI HUSARSKIEJ .

1.1. GENEZA POWSTANIA HUSARII.

1.2. HUSARIA w WIEKU XVI - OD JAZDY LEKKIEJ DO CIĘŻKIEJ ..................... .

1.3. HusARIA w WIEKU XVII- uzBROJENIE, TAKTYKA,

7

9

21

21

24

ORGANIZACJA, LICZEBNOŚĆ, DZIAŁANIA WOJENNE . 34

1.4. HUSARIA W WIEKU XVIII I JEJ LIKWIDACJA. 75

ROZDZIAŁ II

SKŁAD JEDNOSTKOWY, LICZEBNOŚĆ ORAZ FINANSOWANIE HUSARII KORONNEJ W LATACH 1672-1676 83

2.1. SKŁAD HUSARII KORONNEJ IJEJ LICZEBNOŚĆ. 83

2.2. fiNANSE W HUSARII OMAWIANEGO OKRESU. 130

ROZDZIAŁ III

SPOŁECZNE I ORGANIZACYJNE ASPEKTY SŁUŻBY ~HUSARII KORONNEJ W LATACH 1672-167 6. ZOŁNIERZE ORAZ DOWÓDCY 165

3.1. CHARAKTERYSTYKA KADRY TOWARZYSKIEJ. 165

3.2. KADRA DOWÓDCZA . 202

3.3. ASPEKTY ORGANIZACYJNE . 249

http://grzbiet.pl/sklep/husaria-koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676

Przykładowy rozdział książki: Husaria Koronna w wojnie polsko-tureckiej 1672-1676

Książki historyczne Uwaga! Próbka wygenerowana automatycznie, oryginalne wydawnictwo może wyglądać inaczej.

Internetowa księgarnia historyczna Grzbiet.pl

6 Spis treści

ROZDZIAŁ IV UZBROJENIE I OPORZJ\DZENIE HUSARII

KORONNEJ W LATACH 1672-1676. 4.1. ZBROJA HUSARSKA.

4.2. BROŃ HUSARSKA.

4.3. 0PORZ~ZENIE HUSARSKIE.

4.4. KONIE W HUSARII

ROZDZIAŁ V ARMIA IMPERIUM OSMAŃSKIEGO - PRZECIWNIK HUSARII KORONNEJ W LATACH 1672-1676 ..

ROZDZIAŁ VI HUSARIA KORONNA W TRAKCIE DZIAŁAŃ WOJENNYCH Z LAT 1672-1676. 6.1. HUSARIA KORONNA W KAMPANII ROKU 1672

6.2. HUSARIA KORONNA

WKAMPANII CHOCIMSKlEJ 1673 ..

6.3. HUSARIA KORONNA W KAMFANIACH

LAT 1674 I 1675.

6.4. HUSARIA KORONNA W OSTATNIM ROKU

WOJNY TURECKIEJ

ZAKOŃCZENIE

ANEKSY.

WYKAZ TABEL, ILUSTRACJI ORAZ MAP

BIBLIOGRAFIA

ILUSTRACJE

275

275

283

294

302

309

323

323

347

374

393

419

425

443

447

461





WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW

AGAD -Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie AGZ -Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie AOZ -Archiwum Ordynacji Zamoyskich w Zwierzyńcu APG - Archiwum Państwowe w Gdańsku APL -Archiwum Państwowe w Lublinie APPoz. -Archiwum Państwowe w Poznaniu ASK- Archiwum Skarbu Koronnego ASW- Akta Skarbowo-Wojskowe ASWK- Akta Sejmikowe Województwa Krakowskiego AZ -Archiwum Zamoyskich B. Czart. - Biblioteka ks. Czartoryskich w Krakowie BN - Biblioteka Narodowa w Warszawie B. Ossol. - Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu b.p.- bez paginacji B. PAN Kórnik- Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku B. PAU-PAN Kr.- Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie B. Racz. - Miejska Biblioteka Publiczna im. Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu BOZ - Biblioteka Ordynacji Zamoyskich BUW- Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego KGL RMO- Księgi Grodzkie Lubelskie. Relacje, Manifestacje, Obłaty KGP- Księgi Grodzkie Poznańskie KH - Kwartalnik Historyczny MK - Metryka Koronna PHW- Przegląd Historyczno-Wojskowy PSB - Polski Słownik Biograficzny SGKP - Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego Sig. - Księgi pieczętne, Sigiiiata SMHW- Studia i Materiały do Historii Wojskowości VL- Volumina Legurn ZC - Zbiór Aleksandra Czołowskiego





WSTĘP

Formacja jazdy doby staropolskiej, nosząca nazwę husarii po dziś dzień cieszy się nie słabnącym zainteresowaniem, zarówno badaczy jak i miłośników

historii. Źródła tej popularności w sposób bardzo sugestywny wyrażają słowa wybitnego badacza dziejów Polski nowożytnej Władysława Konopczyńsk.iego: ~V jej [tj. husarii] uzbrojeniu, strukturze, taktyce, rzec można, wyraził się najzupełniej charakter narodowy, skłonny raczej do wybuchów energii niż do prozaicznej pracy. ( ... ) .. Wylecieć na husarii czele wszystko oporne zwalić, zmóc", oto najwyższa aspiracja rycerza Polaka ( ... ) 1• Niewątpliwie, żadna inna staropolska formacja kawaleryjska nie doczekała się tak pokaźnej liczby opracowań co husaria. Jeszcze w połowie XIX wieku pierwsze studium - o formule w zasadzie naukowej, poświęcił jej Kazimierz Władysław Wójcicki 2• Praca obecnie jest mocno przestarzała, aczkolwiek warto się z nią zapoznać, żeby zobaczyć jak w historiografii kształtowała się wiedza na temat husarii. Bardzo istotną publikacją, która w praktyce do dzisiaj jest jedną z najchętniej wykorzystywanych przy rozważaniach nad husarią (a także nad innymi formacjami jazdy epoki nowożytnej) jest pozycja Konstantego Górskiego, pułkownika dziewiętnastowiecznej kawalerii rosyjskiej 3• To opracowanie pod niektórymi względami jest do tej pory bardzo cenne, choćby poprzez opublikowanie w nim części nieistniejących już materiałów źródłowych. Nie zmienia to jednak faktu, że również jest pracą przestarzałą, zawierającą niekiedy istotne błędy, a niektóre wyrażone w niej opinie, do dziś funkcjonujące w powszechnym obiegu naukowym, powinny zostać zweryfikowane. Kolejnymi pracami, z których jeszcze do niedawna najchętniej czerpano wiedzę na temat skrzydlatej jazdy są publikacje Bronisława Gembarzewskiego oraz Andrzeja Szuiczyński ego z Jerzym Cichowskim 4. W kwestiach uzbrojenia ochronnego, dość powszechnie odwoływano się zaś do badań Zbigniewa Bocheńskiego, opublikowanych w kilku kolejnych artykułach 5• Innym, już bardziej

' W. Konopczyński, Dmje Pafski nowożytnej, t. 2, wyd. J. Dzięgielewski, M. Nagieisk i, Warszawa 191:!6, s. 84.

' K.W. Wójcicki, Hussarze, [w:] Obrazy starodawne, t. l, Warszawa 1843, s. 17-61.

' K. Górski, Historya 1azdy polskiej, Kraków 1894.

' B. Gembarzewski, Husarze, ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500-1775, Warszawa 1939;). Cichowski, A. Szukzyński, Husaria, Warszawa 2004 (wydanie I z 1977 r.).

·z. Bocheński, Karaceny polskie XVll-XVlll w., (w:] .,Broń i Barwa", 1938, nr 6-7, s. 106-136; Idem, Dodatkowe uwagi o polskich karacenach 17-18 wieku, [w:] .,Broń i Barwa", 1939, nr I, s. 2-11; Idem, Ze





lO Wstęp

współczesnym badaczem, którego zainteresowania koncentrowały się wokół husarii jest broniaznawca Zdzisław Żygulski jun. Wynikiem jego prac jest m.in. bogato ilustrowana monografia na temat skrzydlatej jazdy, z dość ciekawym wątkiem tyczącym się rodowodu zbroi husarskiej 6• Wszystkich prac o husarii nie sposób jednak wyliczyć. Powstało ich dużo, a wśród nich pokaźną grupę stanowią te nie wiele, bądź nic nowego nie wnoszące do tematu, jak choćby album Anny Wasilkowskiej, którego chyba jedynym walorem była redakcja tekstu w dwóch językach - polskim i angielskim, co w pewien sposób umożliwiało popularyzację wiedzy o husarii (choć dość lakoniczną) w innych krajach-. W ostatnich latach badania nad dziejami husarii przybrały na rozmachu, przede wszystkim dzięki pracom Radosława Sikory. Autor ten najpierw wydał książkę, będącą w gruncie rzeczy spojrzeniem na skrzydlatą jazdę z technicznego punktu widzenia, by w dalszej kolejności poświecić dziejom husarskim dysertację doktorską, której część opublikował w postaci prac o charakterze populamym 8•

W swojej rozprawie doktorskiej R. Sikora dokonał przeglądu dotychczasowego stanu badań nad dziejami husarskimi, co w pewien sposób zwalnia mnie od dość skrupulatnego zadość uczynienia temu obowiązkowi we wstępie niniejszej pracy.

Powyżej przytoczone pozycje traktują o husarii, w zasadzie w wymiarze całości jej dziejów. Istnieje zaś zapotrzebowanie badań nad skrzydlatą jazdą w zawężonej ramie chronologicznej, by móc dokładniej spojrzeć na szeroko rozumiane zagadnienia z zakresu społecznego i organizacyjnego. Jak dotychczas podstawowymi opracowaniami z tej kategorii są artykuł Mirosława Nagielskiego o chorągwi komputu litewskiego Aleksandra Hilarego Połubińskiego, następnie króla Jana Kazimierza pod tymże Połubińskim z lat 1648-1666 oraz studium Eugeniusza Janasa i Lecha Wasilewskiego dotyczące koronnych chorągwi husarskich hetmana w. koron. Stanisława "Rewery" Potockiego i Władysława Myszkowskiego z okresu 1648-1667 9• Pracą odnoszącą się do zagadnień konkretnych jednostek husarskich, którą również w tym miejscu warto wspomnieć jest artykuł M. Nagieiskiego o dworzańskich chorągwiach skrzydlatej jazdy w latach 1649 i 1651 10• Pozycjami traktującymi o poszczegól-

studiów nad polską zbroją husarską, [w:] "Rozprawy i sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie", t. 6, Kraków 1960, 12-50; Idem, Próba określoli<l genezy polskiej :b n> i l111sarskicj, [w:] .. Muzealnictwo wojskowe", t. 2, Warszawa 1964, s. 141-166.

6 Z. Żygulski jun., Husaria polska, Warszawa 2000.

7 A. WasilkowskJ, Husari!l. The lVingcd Horseman, Warszawa 1998.

8 R. Sikora, Fenomen hu_,,,,.", Toruń 2007; Idem, y,,ktyka w,1lki. uzbrojcru<"' k'_I'P''-'"Żcni<" lw.<,~ril ,,.,,,_ tach 1576-1710, mps pr.1cy doktorskiej, Siedlce 2010 (praca dostępna na witrynit' interndt>wer http:/ l rozprawy. up h .e d u. p l/ gsdl/ collec t/ rozprawy l i n d ex i assoc l H AS H 702 4.d i r l Sikor a'\>.! O Radoslaw.pdf); Idem, Z dzrejów lws!lrii, Warszawa 2010; Idem, NJcZk'_l'k/,· bitwy i sz,lrżc hus<~rir, W.uszawa 1011.

9 M. Nagielski, Chorągwie husarskie Aleks,mdnl Hil~~rego p,,lubi1iskicgo i król,, f<~na Ka:imiaz,, "' /,,. tach 1648-1666, [w: l "Acta Baltico-Slavica", t. IS, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 198_,, s. 77-137; E.Janas, L. Wasilewski, Społeczneaspekty rozwoju husarii w latach 1648-166711a pr:.vkl<~<b<' chorągwi hetmilnil wielkiego koronnego Stanisława Potockiego i wojewody sandl>mimkieg<' Wladysl.l~<'a Myszkowskiego, SMHW, t. 23, Wrocław 1981, s. 65-111.

1'' M. Nagielski, Chorągwie dworz11ńskie Janel Kazimierza podcz11s dwóch biltalii kozackich 1M'ł-1c-51,





Wstęp

nych okresach historii husarii, a nie odnoszącymi się do całości jej dziejów są także artykuły Marka Plewczyńskiego i Piotra Grotowskiego, poruszające temat genezy i pojawienia się tej formacji na ziemiach Polski oraz Litwy 11 • Szczególnie ciekawa wydaje się druga z tych publikacji wprowadzająca do historiografii wiele dotychczas nieznanych i niezmiernie ciekawych wątków. W ostatnim czasie wzrosło ogólne zainteresowanie poszczególnymi jednostkami jazdy, czy formacjami wojska w bardziej zawężonym zakresie chronologicznym, co zaowocowało powstaniem kilku prac. Na warsztat zostały wzięte m.in. chorągwie komputowe i prywatne Jerzego Sebastiana Lubomirskiego z czasów potopu szwedzkiego, czy chorągiew wojska koronnego - wołoska, zamieniona następnie na pancerną, a służąca w latach 1673-1676 pod imieniem Konstantego ~erbana 1 ~. Powstała też pierwsza monografia dotycząca jazdy wołoskiej z II połowy XVII wieku, z dość interesującą analizą składu społecznego i narodowościowego, wykonana na podstawie badań rejestrów popisowych z warszawskiego Archiwum Głównego Akt Dawnych 13• Także pierwszego, poważniejszego studium na swój temat doczekały się siedemnastowieczne formacje kawalerii koronnej - arkabuzeria oraz rajtaria 14• Poza tymi powstawały też inne prace traktujące o problematyce wybranych formacji, czy jednostek polskiej jazdy w bardziej zawężonym przedziale chronologicznym. O jeździe pancernej doby panowania Jana lll pisał Stanisław Sobek, jednakże artykuł, objętościowo liczący zaledwie cztery strony, nie wniósł zasadniczo nic nowego do tematu, podobnie zresztą jak oparta głównie na literaturze przedmiotu pozycja Macieja Hubki dotycząca kawalerii polskiej doby Wazów 15• Niniejsza praca ma stanowić w pewnym stopniu kontynuację badań M. Nagieiskiego i E. Janasa z L. Wasilewskim, bowiem jej bohaterami będzie nie tyle husaria jako cała formacja, ale jej poszczególne jednostki oraz ludzie w niej służący i ją tworzący. Wybranie tak wąskiego przedziału czasowego umożliwia przeprowadzenie dość szczegółowych badań w tym zakresie -oczywiście jeśli dysponujemy odpowiednią liczbą źródeł, o których powiemy sobie za chwilę. Uważam rów-

[w:] "Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne", red. M. Kopczyński, A. Mączak, Warszawa 1998, s.IIS-128.

" M. Plewczyński, Wkład Serbów w rozwój staropolskiej wojskowości (1450-1570), SMHW, t. 36, Wrocław 1994, s. 3-21; P. Grotowski, Trapezici, Tasinarici i Husarze. Z rozważań nad genezą husarii, [w:] "Arma Virumque Cano. Profesorowi Zdzisławowi Żygulskiemu jun. w SS-lecie urodzin", Kraków 2006, s. 225-231.

" M. Gawęda, Prywatne i komputowe jednostki Jerzego Sebastiana Lubomirskiego w okresie potopu, [w:] "Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane profesorowi Kazimienowi Przybosiowi", red. J. Stolicki, M. Ferenc,J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 129-152; Z. Hundert, Chorągiew jazdy hospodara multańskiego (wołoskiego) Konstantego ~erbana w wojsku koronnym w latach 1673-1676 (Steagul calarimii domnului muntean Constantin ~erban in armata Coroanei in anii 1673-1676), [w:] "200 de ani de la geneza probierne i Basarabiei. Aspecte social-politice, economice ~i culturale", red. V. Constantinov, Chi~inau (Kiszyniów) 2012, s. 7!!-95.

11 M. Kosowski, Chorągwie wołoskie w wojsku kormmym w II pol. XVII wieku, Zabrze 2009.

" M. Nagielski, Organizacja rajtarii i arkabuzerii koronnej w XVII wieku, [w:) "Organizacja armii w nowożytnej Europie. Struktura-Urzędy-Prawo-Finanse", red. K. Łopatecki, Zabrze 2011, s. 197-215.

's s. Sobek, Jazda pancerna za Jana III, "Śląski kwartalnik historyczny Sobótka", R. 35, z. 2 (1980), s. 269-272; M. Hubka, Jazda polska doby Wazów. Organizacja, uzbrojenie, taktyka, Piotrków Trybu

nalski 2007.

-





12 Wstęp

nież, że istotnym jest przyjrzenie się jak wyglądały kolejne losy husarii i jakie były jej problemy nie w jakimś dłuższym odstępie dziejowym, ale właśnie w czasie tego jednego, konkretnego konfliktu zbrojnego 16• Forma takich badań wymaga jednak momentami stanowczego wykraczania poza przyjęte ramy chronologiczne, aby możliwie najpełniej oddać satysfakcjonujący obraz nurtujących nas zagadnień. Praca naukowa nad koronną husarią z czasów wybranego konfliktu tureckiego jest pewnego rodzaju syntezą moich zainteresowań badawczych, wyrażonych zamiłowaniem do dziejów skrzydlatej jazdy oraz do problematyki wojen z Imperium Osmańskim doby panowania królów Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego. Zresztą wybrany przedział chronologiczny dla husarii koronnej był czasem niezwykłym, bowiem obfitował w tak wielkie zwycięstwa z jej udziałem jak wyprawa na czambuły tatarskie 1672, bitwa chocimska 1673 czy bitwa lwowska 1675, a także był czasem nagłej i tak poważnej rozbudowy jej składu jednostkowego i liczebnego. Niniejsza praca dotyczyć będzie husarii koronnej, nie zaś husarii Rzeczypospolitej Obojga Narodów, bowiem litewska skrzydlata jazda z interesującego nas okresu zasługuje w moim odczuciu by poświęcono jej osobne studium badawcze.

W badaniach nad interesującą nas problematyką zasadniczym materiałem źródłowym okazały się rękopisy składające się na Archiwum Skarbu Koronnego i na Akta Skarbowo-Wojskowe z warszawskiego AGAD-u. W pierwszym rzędzie należy wspomnieć dokumentację z ASW w postaci rejestrów popisowych i rachunków skarbowo-wojskowych 17• Niemniejszą rolę w moich badaniach odegrały także rękopisy z ASK, czyli rejestry podatkowe, rachunki sejmowe i nadworne, księgi rekognicji, kwitów oraz asygnacji 18• W przypadku rachunków skarbowo-wojskowych należy wspomnieć, że były one podstawą do wydania kilkuczęściowej pracy Jana Wimmera, przedstawiającej skład oraz liczebność wojska koronnego z lat 1648-1696 (z przerwami na lata 1667-1673 i 1679-1683) 19• Badacze chcący odtworzyć skład wojska koronnego w interesującym ich okresie (z zakresu rzecz jasna II połowy XVII w.) na ogół nie sięgali już do rachunków skarbowych, tylko właśnie do tych wykazów wimmerowskich. Takie podejście niosło jednak za sobą pewne ryzyko, bowiem weryfikacja materiałów J. Wimmera z danymi z rachunków wykazała w niektórych aspektach ich przeoczenia, nieprecyzyjność oraz błędy, co dowiodę w kolejnych rozdziałach niniejszego opracowania. Niemniej, wykazy J. Wimmera, mające w zasadzie

10 Równocześnie do mojej, powstawała też praca Radosława Sikory Hu.<wrhl pt>d 1\'i~dmon.

17 Rejestry popisowe, AGAD ASW, dz. 85; Rachunki skarbowo-wojskowe, ibidem. dz. Se>. Czvsc materiału rękopiśmiennego dotyczącego spr.nv skarbowo-wojskowych zawiera też d z. 82.

18 Rejestry podatkowe, AGAD ASK, dz. l; Rachunki sejmowe, ibidem, dz. Ił; Rachunki nadworne. ibidem, dz. lll; Księgi rekognicji, ibidem, dz. IV; Księgi kwitów, ibidem, dz. V; Księgi asygnaqi. ibidem, d z. VI.

19 J. Wimmer, Materiały do zagadni~n1a lic:el>no.ici i organ~:Mji .mnii koronnej: w latach 1648-1655, SMHW, t. S, Warszawa 1960, s. 488 i nn.; w latach 16$5-1660, ibidem, t. 4, Warszawa 1958, s. 500 i nn.; w latach 1660-1667, ibidem, t. 6, cz. l, Warszawa 1960, s. 224 i nn.; w latach 1673-1679, ibidem, t. 7, cz. 2, Warszawa 1961, s. 404 i nn.; w latach 1683-1689, ibidem, t. 8, Warszawa 1962, s. 254 i nn.; w latach 1690-1696, ibidem, t. 9, c z. l, Warszawa 1963, s. 237 i nn.





Wstęp

charakter źródeł drukowanych są nadal ważnym punktem odniesienia w badaniach nad składem jednostkowym i wielkościowym wojska koronnego z II polowy XVII wieku, a pewne niedociągnięcia tych materiałów nie obniżają w jakimś istotnym stopniu ich generalnej wartości. Powracając do dokumentacji skarbowo-wojskowej, pragnę zaznaczyć, że posłużyła ona nie tylko przy badaniach składu jednostkowego i wielkości husarii ale także w wielu innych aspektach jak te finansowe, kadrowe, społeczne itp. Jakie było jednak jej konkretne zastosowanie, będę już wyjaśniał przy omawianiu poszczególnych wątków.

Dla interesującego nas okresu dysponujemy ogromnym materiałem źródłowym, zarówno tym pozostającym w rękopisie jak i tym już opublikowanym. Spośród tego pierwszego wykorzystano zasoby archiwalne i biblioteczne, mające w większości charakter narracyjny i epistolograficzny. Wśród nich były też źródła normatywne, jak przede wszystkim wybrane akta sejmikowe - województw poznańskiego z kaliskim, lubelskiego oraz sandomierskiego. Te, włącznie z tymi już opublikowanymi, jak województw ruskiego (lauda i instrukcje wiszeński e), krakowskiego i księstwa zatorsko-oświęcimskiego, województw k-ujawskich, ziemi halickiej i dobrzyńskiej miały ogromne znaczenie przy badaniach spraw husarskich sprzed 1673 roku (ale nie tylko), bowiem niektóre chorągwie skrzydlatej jazdy były wówczas opłacane przez samorządy lokalne - a nie skarb centralny, w związku z czym lauda i instrukcje sejmikowe zawierały na ich temat niezbędne informacje, przydatne w aspekcie składu jednostkowego oraz w aspekcie finansowym 20• Uchwały sejmikowe, włącznie z konstytucjami sejmowymi, które stanowiły przecież ówczesne przepisy regulujące funkcjonowanie państwa są materiałem bez którego ciężko byłoby stworzyć niniejszą pracę 21 • Zawierały one w końcu wiele niezbędnych informacji z zakresu personaliów husarskiej kadry towarzyskiej i dowódczej z wojny tureckiej 1672-1676, a także z innych, dość istotnych dla podjętej tematyki zagadnień. Powyżej omówione materiały uzupełniają nam jeszcze regestry oblat z grodu lwowskiego, opublikowane w tej samej serii co lauda wiszeńskie i halickie 22• W gronie wydawnictw źródłowych należy wyrnieniC w tym miejscu przede wszystkim monumentalne dzieło jakim bez wątpienia są dwuczęściowe (a w zasadzie dwutomowe) Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, wydane przez Franciszka Kluczyckiego23. Znakomita cześć z opublikowanego tam materiału pochodzi z zasobu krakowskiej Biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności i Nauk o sygnatu-

w Akta sejmikowe woj. poznańskiego z kaliskim, B. Czart, nr 1774; Akta sejmikowe lubelskie, ibidem, nr 424 i 3742, B. PAU-PAN Kr., nr 8333; Akta sejmikowe sandomierskie, B. PAU-PAN Kr., nr 8338; Akta sejmikowe woj. krakowskiego i ks. zatorsko-oświęcimskiego, [w:] ASWK, t. 3 (1661-1673), t. 4 (1673-1680), wyd. A. Przyboś, Wrocław-Warszawa-Kraków 1959, 1963; Lauda wiszeńskie 1648-1673, [w:] AGZ, t. 21, wyd.A. Prohaska, Lwów 1911; Lauda wiszeński e 1673-1732, [w:] ibidem, t. 22, wyd. A. Prohaska, Lwów 1914; Lauda sejmikowe halickie 1575-1695, [w:] ibidem, t. 24, wyd. A. Prohaska, Lwów 1931; Lauda SeJmików ziemi dobrzyńskiej, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1887; Dzieje ziemi kujawskiej oraz akta historyczne do nich slużące, t. 2-3, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1888; Akta sejmiku podolskiego in lwstico 1672-1698, wyd.]. Stolicki, Kraków 2002.

" Konstytucje sejmowe, [w:] VL, t. 2-8, wyd.]. Ohryzka, Petersburg 1859-1860.

11 Sp1s oblat zawartych w aktacl1 grodu i ziemstwa lwowskiego, [w:] AGZ, t. 10, wyd. K. Liske, Lwów 1884.

"Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, t. I, cz. 1-2, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1880-1881.

·--_...-





14 Wstęp

rze 1070, a stanowiącej silva rerum sędziego lubelskiego Jerzego Szomela. Małą część tego zasobu pod imieniem tegoż szlachcica, a dotyczącą lat panowania Michała Korybuta, opublikował ostatnio Leszek Andrzej Wierzbicki 24• Istotnymi wydawnictwami źródłowymi, które podobnie jak dzieło Kluczyckiego wniosły bardzo wiele do badań nad husarią koronną z lat 1672-1676, są Ojczyste sporninki Ambrożego Grabowskiego (choć są już nieco przestarzałe i zawierają błędy) oraz Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672-167 6, opublikowane w kilku częściach przez wybitnego znawcę tegoż konfliktu, Janusza Wolińskiego 25• Nie sposób w tym miejscu pominąć też przygotowanego przez Antoniego Zygmunta Helcla, dziewiętnastowiecznego wydania listów Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, w którym również można było znaleźć wiele interesujących mnie kwestii 26• Inne warte wspomnienia we wstępie źródła, które znacząco wpłynęły na urozmaicenie poniższej pracy i pomogły odkryć nowe aspekty to rękopisy, zdawałoby się, dość wyeksploatowanych już Tek Naruszewicza, wśród których znalazła się relacja urzędowa wojewody chełmińskiego Jana Gnińskiego o działaniach wojennych z lat 167 4-167 S, a wygłoszona na sejmie koronacyjnym 1676 roku 27 • Mimo iż została już wydana drukiem 28 , to ze zdziwieniem mogę stwierdzić, że nie funkcjonuje ona zbyt powszechnie w obiegu naukowym. Jej wartość jest jednak ogromna a cenne informacje w niej zawarte okazały się bardzo przydatne przy pisaniu niniejszej pracy. Zbyt powszechnie w obiegu badawczym nie funkcjonują też niezmiernie ciekawe rękopisy warszawskiej Biblioteki Narodowej, noszące sygnaturę 6639. Z nich pochodzi m.in. fragment kroniczki z 1676 roku, w którym znajdziemy opis wjazdu husarii do Krakowa przed uroczystością koronacji króla Jana III, czy również relację z kampanii żórawińskiej 29•

Trudno wyobrazić sobie by tego typu praca powstała bez korzystania z relacji pamiętnikarskich i kronikarskich - zwłaszcza, że liczba tych bezpośrednio odnoszących się do interesującego nas czasu prezentuje się pokaźnie. Warto choćby wspomnieć pamiętniki takich ludzi służących wojskowo jak Mikołaj Jemiołowski, Stanisław Zygmunt Druszkiewicz oraz Jan Florian Drobysz Tuszyński 30• Cenny jest zwłaszcza ten ostatni, bowiem jego autor w 1676 roku-

" B. PAU-PAN Kr., nr 1070; J. Szornel, Zapiski : IM 1669-16:"3, wvd. LA. Wierzbicki, LublinRadzyń Podlaski 2008. 25 Ojczyste spominki w pismach do d:tejów dawnej Polski, t. 1-2, wvd. A. Grabowski, Kraków IS45; Materiały do d:i~jów wojny polsko-turukiej 1672-1676, wyd. J. Woliński, S !\l H W, t. 10-16, Warszawa 1964-1970.

16 Listy Jana Sof,teskt~go .J,, :ony Mani 1\.a:imiav, wyd. A.Z. Hekel, Kraków 1860. 27 Relacja od szczęśliwej elekcji aż do koronacji przez dwie kampanie gestorurn najjaśniejszeg'' króla jmściJana IlJ szczęśliwie panującego, szczęśliwie czyniona w sen.Kie na sejmie coronationis od jmści panaJana Gnińskiego, wojewody c hel mińskiego, B. Czart., nr 1..,-ł, s. 69-96. 28 Relacja rra sejm koronacyjny 1676 r. o pierwszym dw11le<it1 rządów }<IIWlll, wyd. J. Woliński, PH\\'. t. 10, z. l, Warszawa 1938, s. 125-137. 29 Fragment kroninki dotyczącej roku 1676, BN, nr 6639, k. -ł8.ł--ł91. 10 M.Jemiołowski, Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648-1679), wyd. J. Dzięgiclewski, Warszaw,\ 2000; S.Z. Druszkiewicz, Pamiętniki 1648-1697, wyd. M. Wagner, Siedlce 20llł; P<lmirtnik /a11u Floriana Drobysz Tuszyriskiego, [w:) Dwa pamiętniki z XVII wieku, Jana Cedrok'skttg•' i l•m•• FIM11m~ D robysza Tuszyliski ego, wyd. A. Przyboś, Wrocław 2006.

----·





Wstęp

czyli w okresie objętym moimi badaniami, został towarzyszem husarskim, dając nam przy tym krótki opis dwóch istotnych w poniższych rozważań kwestii jak przeformowywanie rot pancernych na chorągwie husarskie oraz służba "sowita': Nie pominąłem też relacji husarzy litewskich- Jana Władysława Poczobuta-Odlanickiego oraz czynnie służącego w skrzydlatej jeździe przez cały interesujący nas okres Aleksandra Dionizego Skorobohatego 11 • Opisują oni kilka tendencji życia husarskiego, które w niektórych aspektach można przełożyć na grunt Korony. Odwoływałem się też do relacji innych znanych pamiętnikarzy jak choćby Jan Chryzostom Pasek, a także do dziejopisów piszących o czasach Michała Korybuta - Wespazjana Kochowskiego oraz Bazylego Rudomicza 12• Nie pominąłem przy tym dwóch poematów, dotyczących bitwy chocimskiej, a wydanych drukiem w niedługim czasie po zwycięstwie z 1673 roku. Pierwszy z nich był autorstwa Zbigniewa Morsztyna (w tym przypadku korzystałem z edycji z XIX w.), drugi zaś- StefanaJana Ślizienia 33 • W tych dzielach jak się okazało, kryły się dość ciekawe informacje i spostrzeżenia z zakresu husarii. Warte wspomnienia we wstępie są również relacje cudzoziemców. Pierwszą, którą chce wyróżnić była autorstwa francuskiego inżyniera, służącego na żołdzie Rzeczypospolitej od początku lat siedemdziesiątych .X'Vll wieku - Philippe'a la Masson, znanego w Polsce bardziej pod nazwiskiem Dupont. Ten niezwykle mocno hołubiący osobę Jana Sobieskiego człowiek, pozostawił po sobie wyczerpujący opis wydarzeń łat 1672-1676 (choć nie zawsze zgodny z prawdą) - oczywiście uwzględniający wątki husarskie 34• Inną ciekawą relacją wartą wspomnienia jest diariusz ambasadora króla angielskiego Karola II Stuarta - Lawrance'a Hyde'a, odbywającego swoją misję poselską do Rzeczypospolitej w 1676 roku. W nakreślonej przezeń relacji dał m.in. wyraz fascynacji husarią. Co ciekawe, jego wizytę - zresztą nie bez złośliwości odnotował w swoim pamiętniku Dupont 35• W badaniach problematyki husarskiej wykorzystałem również inne źródła narracyjne, a także herbarze- Kaspra Niesieckiego (przez wzgląd na powstanie w połowie XVIII w. został potraktowany jako źródło), Adama Bonieckiego oraz Seweryna U ruskiego 36•

"JW. Poczobut-Odlanicki, Pamiętnik 1640-1684, wyd. A. Rachuba, Warszawa 1987; A.D. Skorobohaty, Diariusz, wyd. T. Wasilewski, Warszawa 2000.

'' J.Ch. Pasek, Pamiętniki, wyd. W. Czapliński, Warszawa 2009; W. Kochowski, Roczników Polski Klimakter/\' obejmujący D~ieje Polski pod panowaniem króla Michala Korybuta, wyd.J.N. Bobrowicz, Lipsk 1853; B. Rudomicz, Ejemeros czyli diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1655-1672, cz. 2, 1665-1672, wyd. W. Froch, M.L. Klementowski, Lublin 2002.

'' z. Morsztyn, Sławna Victoria nad Turkami od Wojsk Koronnych, Wielkiego Xięstwa Litewskiego, pod Chocimiem otrzymana w dzień Świętego Marcina 1673 (wyd.), Kraków 1889; S .J. Ślizień, Haracz krwią turecką Turkom wypłacony, Wilno 1674. 14 Ph. Dupont, Pamiętniki historyi życia i czynów Jana I// Sobieskiego, tlum. B. Spieralska, wyd. D. Milewski, Warszawa 2011.

'· D i ary oj the Honourable Laurence Hyde, consta~mng the partieuhli occurences duringhis embassy to John Sobieski, King oj Poland, in 1676, [w:] "T he correspondence o f Henry Hyde, E ar! of Clarendon, and on his brother Laurence Hyde, earl ofRochester", t. l, wyd. S. Singer, London 11!28, s. 589-636. Por. Ph. Dupont, up. cit., s. 126.

'"' K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. 2-11, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1839-1845; A. Boniecki, Herbarz Polski, t. 1-16, Warszawa 1899-1913; S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 1-15, Warszawa





16 Wstęp

Okres wojny tureckiej 1672-1676, który będziemy analizować pod kątem husarii należy do dość dobrze opracowanych. Jeszcze na przełomie XIX i XX wieku wydarzeniom z tego konfliktu sporo miejsca poświęcił w swoich badaniach Tadeusz Korzon, kreśląc m.in. dość plastyczny opis bitwy pod Chocimiem z 1673 roku 37.lnny rys tej batalii, jak również kampanii z 1672 roku pozostawił po sobie Konstanty Górski, a kampanii 1675 roku i bitwy pod Lwowem Aleksander Czołowski 38• Prace te, zwłaszcza Korzona, wciąż zachowują sporą wartość, choć pod niektórymi względami są już przestarzałe. Kolejne badania nad wojną turecką prowadzono w okresie międzywojennym. Kampanię na czambuły 1672 roku opracował wówczas Hugo Zieliński, a bitwy lwowską i żórawińskąJanusz Woliński 39• Prace tego ostatniego wydane jeszcze przed wojną w "Przeglądzie Historyczno-Wojskowym" zostały również opublikowane w roku 1983, w wykorzystanym w niniejszej pracy osobnym zbiorze studiów40. Z prac, które powstały już w okresie powojennym warto wspomnieć choćby popularno-naukową syntezę siedemnastowiecznych wojen polsko-tureckich autorstwa Janusza Pajewskiego, czy podręcznikowe ujęcie konfliktów Rzeczypospolitej z Osmanami z lat 1672-1699 pióra Wiesława Majewskiego 41 •

Ponowny "wysyp" prac z zakresu wojny z Turcją 1672-1676 przyniosły lata ostatnie. Pierwszą naukową syntezę historyczno-wojskową tego konfliktu stworzył Marek Wagner 42 • Jego dwutomowe dzieło, choć wydane zaledwie trzy lata temu już można uznać za monumentalne. Oprócz tej pozycji warto wymienić najnowsze opracowanie wyprawy na czambuły tatarskie pióra !\lichała Sikorskiego, czy dość dobrą jak na pozycję popularną, monografię bitwy pod Chocimiem 1673 autorstwa Damiana Orłowskiego 43 • Ta ostatnia praca poza omówieniem samej batalii z listopada 1673 zawiera również syntetyczny opis całego konfliktu tureckiego do 1676 roku. Warto dodać, że w ostatnim czasie nowe światło na ten konflikt, tyle że pod kątem udziału w nim wojsk litewskich rzucił Konrad Bobiatyński ... Poza wspomnianymi, powstało też kil-

1904-1931.

1' T. Korzon, Dola i Niedola Jana Sobieskiego 1629-1674, t. 3. Krakow 1898; Idem, D:iqe k'''''"''' k'L'Jskowości w Polsce, t. 2, Lwów-Warszawa-Kraków 1923.

3' K. Górski, Wojna Rzeczypospolitej Polskiej: Turcyq w latach 16:'2 i 16~3. Warszawa 1890; A. Cw

łowski, Wojna polsko-turecktt1675 r., KH, R. 8, Lwów 1894, s. 594-626.

JY z. Zieliński, Wyprawa Sobieskiego 11u czambuły tatarski,·, PHW, t. 2, z. l, Warszawa l'l30, s. l··H;

J. Woliński, Żórawno, ibidem, s. 45-62; Idem, Bitwa pod Lwowem 16:'5 r., ibidem, t. 5, z. 2, Warszawa 1932, s. 207-222.

"'J. Woliński, Z d:it'JÓH' '""l"" polsko-tureckidt, Warszawa 1983.

" J. Pajewski, Buticzuk 1 Koncerz. Z dziqów wojen polsko-trtmkidt, Warszaw.1 200b; W. Majewski, Wojny polsko-tureckie 1672·1699, [w:] .,Polskic Tradycje wojskowe", red. J. Sikorski, t. l, Warszaw,\

1990, s. 362-428.

' 2 M. Wagner, Wojna polsko-llmck.tw lut <ICh 1672-1676, t. l-2, Zabrze 2009.

H M. Sikorski, Wyprawa Sobieskiego na czambuły tatarskie 1672, Zabrze 2007; D. Orłowski, Ch,>mn

1673, Warszawa 2007.

" K. Bobiatyński, Wojsko i polityka - kilka uwag o udzi<Jie armii litewskiej "' kamp<miu,·h pr: w~<·k.o Turkom i Tatarom w latacli 70. XVII w., [w:] "Rzeczpospolita państwem wielu narodowośo.:i i wvzna1\.

XVI-XVIII wiek", red. T. Ciesielski, A. Filipczak-Kocur, Warszawa-Opole 2008, s. ~03-:\ l~. W tr.lk· cie przygotowywania niniejszej pracy, K. Bobiatyński złożył do druku artykuł na temat u,lmlu





Wstęp

ka prac biograficznych, które poruszały zagadnienia interesującej nas wojny. W niniejszej pracy wykorzystałem biografie królów Jana III i Michała Korybuta 4\ jednakże okazały się one przy zagadnieniach husarskich nieprzydatne. Z prac biograficznych, które szerzej poruszyły aspekty husarskie należy wymienić rozprawę habilitacyjną Marka Wagnera, poświęconą Stanisławowi Janowi Jabłonowskiemu .u>. Wymieniłem tylko część wykorzystanych w tej pracy pozycji. Wojna z Turcją 1672-1676 jak widać, od dawna cieszyła się zainteresowaniem historyków - nie oznacza to jednak, że możliwości badawcze w jej zakresie zostały już wyczerpane, bowiem praca nad husarią z tego okresu pozwoliła odkryć nowe, nieznane dotychczas wątki.

Z literatury przedmiotu, wykorzystanej do stworzenia niniejszej pracy korzystałem także z innych opracowań o tematyce historyczno-wojskowej. Na pierwszym miejscu trzeba wymienić rozprawę habilitacyjną Jana Wimmera, która jest już dziś dziełem wręcz pomnikowym 47• Praca ta traktująca o wojsku polskim II połowy XVII wieku, choć podobnie jak wspominane wyżej Materiały do :::agadnienia, wymaga pewnych sprostowań, aktualizacji itp., to nie wyobrażam sobie napisania jakiejkolwiek pozycji dotyczącej organizacji armii koronnej z tamtego okresu, bez odwołania się do tej książki. Inną pozycją wykorzystaną przeze mnie, która również wpisuje się w tematykę badań nad organizacją wojska koronnego, a przy tym też i składu społecznego, jest Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie XVII wieku, pióra Marka Wagnera 48•

Podobnie jak wyżej wspomniane opracowanie J. Wimmera, jest pozycją, która ma wielkie zasługi w rozwoju polskiej historiografii wojskowej. Z pozycji przeze mnie wykorzystanych warto jeszcze nadmienić przedwojenny szkic Mariana Kukiela na temat składu społecznego i narodowościowego wojska w czasach Sobieskiego 49• Ten krótki rys był dla mnie pewnego rodzaju inspiracją by poszerzyć badania w zakresie składu społecznego, ale rzecz jasna w wymiarze husarii. W niniejszej pracy wykorzystałem także szereg innych pozycji odnoszących się do tematyki organizacyjnej oraz społecznej wojska polskiego epoki nowożytnej.

Niniejsza praca podzielona została na sześć rozdziałów. W pierwszym z nich postanowiłem przedstawić na sposób syntetyczny dzieje formacji od pojawienia się jej na ziemiach Polski i Litwy, aż do momentu zaniku w II połowie XVIII wieku. Narracja będzie konstruowana głównie z wykorzystaniem dostępnej literatury przedmiotu, jednakże efekty badań własnych również w tej części pracy zostaną zamieszczone. Rozdział ten ma w założeniach wprowadzić w atmosferę husarską i poza omówieniem samych dziejów, ma również przedstawić, co w świetle

wojsk litewskich w kampanii chocimskiej 1673, pt. W drodze pod Chocim. Litewskie przygotowania do WOJny przeciwko Turkom w /673 roku.

,., Z. WóJcik, jan Sobieski /629-/696, Warszawa 1983; A.l'rzyboś, Michał Korybut Wiśniowiecki /640-1673, Kraków 2007.

"'M. Wagner, Stanisław Jabłonowski (/634-/702). Polityk i dowódca, t. 1-2, Siedlce 1997.

"J. Wimmer, Wojsko polskie w l/ polowie XV li wieku, Warszawa 1965.

"M. Wagner, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej palowie XVII wieku, Toruń 1995.

" M. Kukiel, Skład narodowy i społeczny wojsk koronnych za Sobieskiego, Kraków 1938.





Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676

Education

Transcript of Husaria koronna-w-wojnie-polsko-tureckiej-1672-1676